Šavnik – Tajne prirode by IK Jasen

Igor Šuntić

ŠAVNIK T a j n e p r i r o d e

Secrets of the Nature

LTO ŠAVNIK

2012

Šavnik

Tajne prirode / Secrets of the Nature

Izdavači / Publishers Turistička organizacija opštine Šavnik Local Tourism Organization of Šavnik Izdavačka kuća Jasen d.o.o. Beograd Autor fotografija / Photography by

Igor Šuntić

Tekst / Text Igor Šuntić – Tekst i opisi fotografija / Text and descriptions of photos Akademik Dragan Karadžić – Stvaralačka energija koja otkriva / A Revealing Creative Energy Doc. dr Maja Đurić – Pejsaž viđen očima fotografa / Landscape through the eyes of a photographer Kirsi Hyvaerinen – Ovo mjesto je portal / This place is a portal Dr Marija Vugdelić – Biodiverzitet / Biodiversity

Fotografije učesnika Međunarodne Umjetničke kolonije “Art in the wild beauty” Šavnik 2009–2011 / Photos by participants of the Inernational Art Colony organized by the Local Tourist Organization of Šavnik: Dr Maja Đurić 97 / Milan Živković 204 / Svetlana Dingarac 70, 76 / Cory Richards 130 / Maja Šivec 177/ Milan Đakov 37, 46, 50, 89, 131, 175, 198 / Duško Miljanić 59, 131, 153 / Mr Lazar Pejović 26 / Momčilo Macanović 29 / Relja Eraković 180,187 / Dimitrije Labudović 47, 48, 49, 51 / Aleksandar Milosavljević 45

Autor želi da izrazi veliku zahvalnost svim institucijama i pojedincima koji su na bilo koji način pomogli i doprinijeli uspješnoj realizaciji ove monografije. The author wishes to expres his gratitude to all the institutions and individuals who have in any way helped and contributed to the successful implementation of this monography.

Monografiju podržali / Monography supported CRNA GORA MINISTARSTVO ODRŽIVOG RAZVOJA I TURIZMA

Vojska Crne Gore – vazduhoplovna jedinica / Ministarstvo poljrivrede i ruralnog razvoja / Opština Šavnik / NTO CG/ Hidrometoreološki zavod Crne Gore Ministry of Sustainable Development and Tourism/ Army of Montenegro - Air Force of Montenegro/ Ministry of Agriculture/Municipality of Šavnik / NTO MNE/ Hidrometeorogical Institute of Montenegro

Objavljivanje ove publikacije omogućeno je uz pomoć američkog naroda preko Agencije Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj (USAID). Sadržaj ove publikacije ne moraju nužno odražavati stavove USAID-a ili Vlade Sjedinjenih Američkih Država. Publishing this book was made possible by the support of the American People through the United States Agency for International Development (USAID). The contents of this publication do not necessarily reflect the views of USAID or the United States Government.

Sadržaj / Contents Uvod / Intro Stvaralačka energija koja otkriva A Revealing Creative Energy Pejsaž viđen očima fotografa Landscape through the eyes of a photographer

Šavnik

Istorija History Grb Šavnika The emblem of Šavnik Reljef i klima Relief and climate Turistički potencijali Touristic potential Prirodna bogatstva Natural resource

6 8 11 12 13 14

Rijeke / Rivers

23 Bukovica 24 Komarnica 32 Kanjon Nevidio 40 Canoyn Nevidio Grabovica 54 Tušinja 60 Bijela 66 Pridvorica 72 Šavnik 76 Jezera / Lakes 83 Planine / Mountains

93 Durmitor 96 Nacionalni park Durmitor 114 Nacional park Durmitor Durmitorski region 128 Durmitorski region Vojnik 134 Moračke planine 145 Morača Mauntains Sinjavina 156

Katuni / Summer Livestock camps (Katuns) Život, tradicija, etnografija, eko-turizam

165

Life, tradition, etnography, eco-tourism

Biodiverzitet/ Biodiversity

191 Flora 193 201 Fauna Kulturno istorijsko nasleđe / Cultural and historical heritage 207 Manastir Podmalinsko – Hram Arhangela Mihaila 208 Monastery Podmalinsko – Church of St. Archangel Michael Manastir Bijela – Hram Sv. Georgija 212 Bijela Monastery – Church of St. George Spomenici kulture - Monuments 216 Impresum 224

“Kakva je ovo iznenađujuća slika! Kao da je dobri duh htio blagosloviti ovaj kraj krstom, i kao da su pod njegovim prstom, koji blagosilja, ostali duboki ožiljci u stjenovitom terenu: tako izgledaju četiri kanjona, koji se kod Šavnika skoro pod pravim uglom spajaju.” Ludvig Kuba, češki putopisac, o svom prvom susretu sa Šavnikom, 1891. god.

“What a surprising picture this is! As if the Good Spirit wanted to bless the region with a cross, and his blessing finger left deep scars in the rocky terrain: such is the appearance of the four canyons that come together at Šavnik, forming almost right angles.” Ludvig Kuba, a Czech travel writer, on his first visit to Šavnik, back in 1891.

Stvaralačka energija koja otkriva Već odavno Šavnik i ovaj kraj „nude sliku“ svojom malošću, elementarnošću i skromnošću života, sniježnim i putnim nepogodama. Mnogo je zaborava učinjeno prema Šavniku i okolini, pa je Igor Šuntić izbjegao prolazne sadržaje, a vezao se za one elemente što su od Boga dati i sačuvani u potpunosti. Sve je te probrane sadržaje autor, pored drugih motiva, proživio u velikoj budnosti pred prirodom desetinama godina ranije, da bi im se vratio na mnogo kompleksniji način, kroz fotografiju; uz akademski nivo slikarskog iskustva uradio je odlične fotografije, spajajući sve te vrijednosti i iskustva u jedinstvenu cjelinu. Fotografije su nastajale iz prividnog bespuća, u kreativnom hodanju i dugom traženju, kako bi se za sebe odabrao i označio skrovit prostor – prostor samoće, čekanja i koncentracije, a to sve skupa dobija novo kreativno značenje. Fotografije za ovu svrhu, sistematski i direktno, rađene su četiri godine, uz sve druge elemente – prvenstveno sjećanje. Autor se ne služi efektnošću, nego nekom prirodnošću pred prirodom, i malim pomacima, koji ove fotografije čine trajnim, nadahnutim povlašćenim trenucima, a u čije se dugo trajanje ima povjerenja. Autor je ispleo mrežu puteva u bespuću, tražeći u svakom danu, mjesecu, godišnjem dobu, godini sve ono što može stvoriti sliku studioznog pješaka, ponekad letača (zbog brdovitih predjela), kako bi taj svijet ostao zabilježen u ljepoti i surovosti istovremeno. Treba naglasiti, makar to bilo i više puta, da biranje mjesta fotografisanja nagovještava i daje garanciju kvaliteta budućih fotografija. Rekao bih da se tu, u tom traženju, dešava neka imaginarna geometrija traženja pogleda kao osmišljene vizure. Ta vizura nosi i zgušnjava tragove sjećanja, intuicije i osjećanja prostornosti, slikarskog umijeća komponovanja, pa se svi elementi ukrštaju i vode autora ka tom mjestu. To mjesto gdje se vrši kreativno opažanje i neko dodatno razumijevanje prirode u njenom izvornom značenju uvećava se netaknutim izvorištem divlje ljepote, gdje se sistematizuje jedna zaokružena slika koja traje. Svijet flore i faune je takođe prisutan u određenoj mjeri, dajući veću raznovrsnost nekom pejzažnom viđenju, neki upotpunjeni život, izazovniji za slobodnu kreaciju. Detalj i odnos prema detalju i makro svijetu je isto što i svijet većeg prostora i distance. Ovdje je riječ samo o direktnijem susretu i naglašenijoj strukturi, sažimanju, izdvojenosti i pojačavanju iste slike kao veće i sa distance. Rilke kaže: „Male stvari nijesu manje od velikih.“ Igor to zna, razumije i realizuje. Nijesam optimista kada je očuvanje prirode u pitanju, ali ove fotografije makar produžavaju daleku prošlost. Takođe stojim na stanovištu, a pretpostavljam i Igor Šuntić, da su tako bogata prirodnost i jednostavnost još uvijek u saglasju i u životu koji treba da traje. Fotografija tu ima svoju veliku ulogu i značenje... Pošto živimo u eri u kojoj preovlađuju vizuelni elementi, ova knjiga mnogo više ispunjava znatiželju od onih koje su prvenstveno tekstualne i statističke, a od kojih mnoge ne bi išle u prilog sadašnjem trenutku Šavnika, koji traje 150 godina. Autor je sa velikim entuzijazmom svoju namjeru i ideju pretočio u knjigu – tiho, kreativno, sa direktnog izvorišta i sa odmjerene i provjerene likovne distance. Obuhvatajući veliki prostor, ova knjiga će iz godine u godinu dobijati na vrijednosti samim tim što je rađena sa stvaralačkom energijom, koja otkriva. Sistematična fotomonografija Igora Šuntića, bez obzira na to što nema širih kulturoloških ambicija (nije tako zamišljena), ima na umu sve velike ličnosti koje su ukorijenjene u ovom tlu, koje su živjele i žive noseći sliku ovih nezaobilaznih predjela (Vuk Karadžić, Borislav Pekić, Vojo Stanić...). Šavnik i okolina nijesu samo kanjon Nevidio, Skakavica i jezera. Ambijent je nešto bez čega ne možemo temeljno sagledati sva ta atraktivna, a često fotografisana mjesta. Ovom knjigom smo to dobili, upotpunjeno i sistematizovano, kako se to u principu i radi u ozbiljnim fotomonografijama. akademik Dragan Karadžić

A Revealing Creative Energy For quite a long time now, Šavnik and the surrounding region have been reflected in “a picture” emphasizing the small size, simple and modest way of life, snow, and unfavorable road conditions of the area. Šavnik has often been overlooked, which is why Igor Šuntić has avoided ephemeral subjects, and concentrated on what God has provided and what has lasted over the years. All of the chosen photographs depict natural places that the author visited many years ago; lasting impressions of the natural scenery have inspired him to return to experience them again in a more complex way, through photography. With an academic background in painting, he has produced excellent photography, putting all his values and experience together, creating a new whole. The photographs have been taken with an apparent aimlessness, through creative wandering and protracted searching. The photographer, in trying to find for himself a hidden place – a place of solitude, of waiting and concentration, and by bringing this together, has achieved a new creative meaning. The photographs for this project were taken directly and deliberately. The photographer worked on them for four years, also incorporating other elements, particularly memory. He does not make use of special effects, but approaches nature with a natural and steady gaze, which makes these photographs enduring. They were inspired by serendipitous moments, thus ensuring their timelessness. The author has spun a web of paths where there were none, looking – every day, every month and every season – for sights that could recreate the view seen by a diligent hiker, and sometimes even a pilot (because of the hilly regions), in order to preserve this world, its beauty and its wilderness at the same time. It should be stressed that the process of choosing these places has helped to determine their timelessness. I would say that what takes place in that search is an imaginary geometry of looking for sites as imagined perspectives. That perspective carries and condenses the traces of memory, intuition, sense of space, the skill of artistic composition, and thus all the elements interconnect and lead the author to the desired place. In that place, where creative viewing happens, and where a more profound understanding of nature’s original meaning is inspired by untouched wild beauty, a complete and lasting picture becomes clearer. The world of flora and fauna are also present, providing a degree of greater variety to the landscape and a more complete view of life, while making this artistic endeavor an even greater challenge. The details and treatment of a small corner of the world are the same as for the world of larger spaces and greater distances. Here we merely speak about a more direct encounter and a more detailed structure, of summarizing, focusing and giving more power to the same photograph from a greater distance. Rilke says, “little things are no smaller than great ones.” Igor knows this, he understands it and he acts in accordance with it. In matters of nature preservation, I’m not an optimist, but these photographs at least extend the lifetime of the very distant past. It is also my opinion, and I believe that Igor Šuntić shares it, that such rich naturalness and simplicity are still in harmony and alive and ought to last. Here photography plays a great and important role... Since we live in an era of predominantly visual elements, this book is a better resource for all those filled with curiosity than books consisting mainly of text and statistical data, many of which would not even benefit Šavnik today, 150 years after it was founded. The author has very enthusiastically captured his intentions and ideas into this book – and has done so quietly, creatively, from a direct source and a measured artistic distance. Encompassing a large area, this book will increase in value over time, merely due to the fact that it was made with a great and revealing creative energy. This systematic book of photography by Igor Šuntić, although it does not possess wider cultural ambitions (it simply wasn’t conceived as such), evokes some of the great personalities with origins in this area, all of whom carried in their minds a picture of this extraordinary landscape (Vuk Karadžić, Borislav Pekić, Vojo Stanić, and others). Šavnik and its surroundings are more than just Nevidio Canyon, Skakavica, and the lakes. We need a wider perspective to fully comprehend these beautiful and frequently photographed places. With the publication of this professional volume of photography, we now have a full and systematic attempt to do just that. Academician Dragan Karadžić

Pejzaž viđen očima fotografa

Posmatramo li kretnje nekog čovjeka sa fotoaparatom (odnosno fotoaparata sa čovjekom), stičemo utisak da neko vreba: to je prastari gest prikradanja paleolitskih lovaca u tundri. Samo što fotograf ne lovi svoju lovinu na otvorenim travnatim površinama, već u šikari kulturnih objekata, a njegove lovačke staze formira ta vještačka tajga. V. Flaser

Fotografija je odavno postala neizbježan pratilac svih ljudskih napora usmjerenih ka upoznavanju planete. Cijeli svijet je nanovo viđen očima fotografa koji su, činjenički i umjetnički, bilježili ostatke starih civilizacija, upoznavali ljude sa prirodnim i arhitektonskim ljepotama sopstvenih i drugih zemalja, sa domaćim životom, navikama i nošnjama drugih ljudi. Iako sam i sama putnik po dalekim, egzotičnim zemljama, ovaj kraj Crne Gore bio mi je potpuno nepoznat sve dok na poziv Igora Šuntića (Turistička organizacija Šavnika) nisam odvojila nekoliko dana za učešće u umjetničkoj koloniji, na koju sam otišla bez nekih velikih očekivanja. Sam grad Šavnik liči na mnoga mala, planinska mjesta, ali njegova okolina i priroda, koja obuhvata područje opštine Šavnik, bila je pravo čudesno, bajkovito iznenađenje za sve učesnike kolonije. Kanjoni, rijeke, stijene sa likovima ljudi, katuni sa svojim gostoljubivim stanovnicima, opčinili su nas i natjerali da postanemo svjesni kakve egzotične predjele imamo tu pored nas, samo na nekoliko sati vožnje od gradova u kojima živimo. Pejzaž se može definisati kao vidik koji obuhvata i prirodu i promjene koje su ljudi proizveli u njoj. U „kritičkoj geografiji”, pejzaž nikada nije samo objektivna slika nekog predjela, već je on vizuelni nosilac složene mreže značenja koja se putem određenog prikaza učitava u neki prostor. „Pejzaž” je kulturni konstrukt. Potiče iz holandskog slikarstva XVII vijeka, ali je u engleskom slikarstvu imao suštinski značaj. Postao je, takođe, metod koji su umjetnici i crtači topografskih karata koristili pri istraživanju nepoznatih teritorija. Zato nije ni čudo što je baš slikar Igor Šuntić uspio da na najbolji način predstavi pejzaže svog kraja. Njegova percepcija prirodnih ljepota opštine Šavnik razlikuje se od percepcije većine njegovih sugrađana, a na pitanje šta ga je inspirisalo da umjesto slikanja počne da fotografiše možda odgovor možemo naći u jednom citatu čuvenog fotografa Mana Reja koji kaže: „Fotografišem ono što neću da slikam, a slikam ono što ne mogu da fotografišem”. Slika može da djeluje snažnije od samog zapisa određenog pejzaža u određenom trenutku, a pejzaž može biti korišćen kao sredstvo ili metafora za nešto lično što fotograf želi da prenese. Vizuelnom sublimacijom vremena, od 2008. do 2012. godine, Igor Šuntić i, djelimično, učesnici kolonije uspjeli su da dugogodišnjim fotografisanjem područja opštine Šavnik prirede jedan pravi okularni praznik u kome fotografije kao fragmenti realnosti mogu biti čitane na isti način na koji arheolog čita razbacane djelove koje pronađe i koje koristi da rekonstruiše čitav oblik i konfiguraciju objekta od koga su nastali. Tematski je riječ o intenziviranim slikama jezera, planina i kulturno-istorijskog nasljeđa. Lične vizije fotografa, pejzaži snimljeni iz vazduha, obuhvataju 20 posto materijala u knjizi i pretvaraju oblike mističnog kanjona Nevidio u graficizam zmijolikih oblika, a stijene iznad rijeka u likove ljudi, „proroke” koji čuvaju ulaz u kanjone. Šuntićeve fotografije nisu naturalni zapis, one bilježe sve mijene prirode njegovog rodnog kraja tokom četiri godišnja doba. Rijeka Grabovica, izvorište rijeke Bijele, egzotična, smaragdna boja kanjona Komarnice, zaleđeni vodopad Skakavica, samo su neke od prirodnih ljepota kojima se može brendirati ovaj kraj kao specifična turistička destinacija. Za pejzaže u ovoj knjizi simptomatična je teritorijalna partikularnost, odnosno više ili manje osviješćen stav o predstavljanju svoje zemlje: tla, vode, vazduha, odnosno onog dijela prirodnog svijeta koji smatramo svojom teritorijom i ključnom osnovom vlastitog nacionalnog i kulturnog identiteta. Malo je medijuma koji imaju takvu moć da prošire ljudsko iskustvo kao što je ima fotografija u svom najboljem vidu. Ona nas tjera na razmišljanje, uspijeva da nas uzdrma i da nas probudi. Sigurna sam da su u ovoj „borbi” za očuvanje kulturnih predjela Crne Gore fotografi-umjetnici najbolji zastupnici prirode.

Doc. dr Maja Đurić

Landscape through the eyes of a photographer Should we observe the movements of a man with a camera (that is a camera with a man), we would have got an impression of a man watchfully moving as if in an ambush: it is an ancient sneaking up gesture of the paleolite hunters of tundra. With the exception that photographer does not hunt for his prey in the open fields, but in the thicket of cultural monuments, and his hunting paths are formed by the artificial taiga. V. Flusser Photography has been for long now inevitably accompanying all human efforts in discovering our planet. The whole world has been re-viewed through the lenses of photographers who have been, both objectively and artisticly, capturing sights of the remnants of ancient civilizations, revealing to people natural and architectural beauties of their own and foreign countries, and the domestic life, habits nad costumes of other peoples. Although I myself travel to faraway and exotic places, this region of Montenegro was completely unknown to me until I decided to accept the invitation of Igor Šuntić (Tourist Organization of Šavnik) and spend a few days participating in an Art Colony which I joined without any major expectation. The very town of Šavnik resembles many small mountain towns, but its surroundings and nature on the territory of the Šavnik municipality was a wonderous and marvellous surprise to all of us taking part in the Colony. Canyons, rivers, rocks shaped like human faces, ‘katuni’ with their hospitable inhabitants, overwhelmed us and made us realize the truly exotic regions we live next to, only a couple of hours drive out of the towns we live in. The landscape can be defined as a horizon encompassing both nature and the changes made to it by people. In «critical geography» a landscape is never a merely objective picture of an area, but a visual carrier of a complex web of interconnected meanings uploaded to a certain area by its description. «Paysage» (landscape) ia a cultural construct. It originated with 17th century Dutch painters, but got its essential importance with the English painters. It also became a method used by artists and topographic map drawers in investigation of the unknown territories. It does not surprise us therefore that it was a painter, Igor Šuntić, who managed to find the best way to present the landscapes of the region. His perception natural beauty of the municipality of Šavnik is different from the perception of the most of people living there. As for the question what inspired him to take photographs instead of painting perhaps we can find the answer to it in a quotation of a famous photographer Man Ray saying: «I photograph the things that I do not wish to paint. I paint what cannot be photographed.» A painting can be more impressive than a mere capture of a landscape in a certain moment, but the landscape can be used as means or metaphor for something personal that a photographer wishes to convey. By visual sublimation of time from 2008 to 2012 and taking photographs on the territory of the Municipality of Šavnik, Igor Šuntić and, partly, the other participants of the colony, managed to arrange a true optical feast in which the photographs, as fragments of reality can be read in the same way as archeologists interpret the scattered remnants to reconstruct the entire shape and configuration of the object they came from. Thematically, there are intensified photographs of lakes, mountains and cultural and historical heritage. Personal visions of photographers, landscapes photographed from the air, take up 20 percent of the material of the book and turn the shapes of mystical canyon of Nevidio into a graphicism of vipery shapes, and the rocks above the rivers into the images of people, »prophets« that guard the entrance into the canyons. Photographies of Šuntić are not a mere record of nature, they capture all the phases of nature in his homeland through all the four seasons. River Grabovica, the spring of river Bijela, exotic, emerald color of the canyon of river Komarnica, the frozen waterfall of Skakavica are merely some of the natural beauties we can brand this reagon by as a specific tourist destination. Characteristic of the landscape in this book is their territorial particularity, that is a more or less aware attitude that they represent their country: its soil, water, air, that part of the natural world that is, that we think of as of our own territory and the crucial basis of our own national and cultural identity. There are few media with such a power to broaden the human experience as photography has at its best. It forces us to think, it moves us and awakens us. I am sure that in this «battle» to preserve the cultural regions of Montenegro artistic photographers are the best representatives of nature. Associate Professor Maja Djuric

Šavnik Opština Šavnik se nalazi u sjevernom dijelu Crne Gore, u visokoplaninskoj zoni Dinarida, između: 40° 52′ 31” i 43° 7′ 30” sjeverne geografske širine i 18° 52′ 47” i 19° 22′ 31” istočne geografske dužine. Šavnička opština se prostire na teritoriji od 553 km2 na kojoj živi više od 2000 stanovnika. S juga se graniči s Nikšićem, sa istoka s Kolašinom i Mojkovcem, sa zapadne strane s Plužinama, dok je na sjevernoj strani Žabljak. Šavnik se nalazi na ušću rijeka Bukovice, Bijele i Šavnika, na nadmorskoj visini od 840 m. Teritoriju opštine Šavnik čine varoši Šavnik i Boan, sela Bare, Borovac, Godijelja, Grabovica, Gradac, Gornja Bijela, Donja Bijela, Gornja Bukovica, Donja Bukovica, Vrtoč Polje, Duži, Dubrovsko, Dobra Sela, Komarnica, Kosorići, Krnja Jela, Malinsko, Miloševići, Mljetičak, Mokro, Petnjica, Pošćenje, Pridvorica, Previš, Provalija, Sirovac, Slatina, Strug, Timar i Tušinja. Istorija Većina naselja u opštini datiraju po nekoliko vjekova unazad, jer su na ovom području nađeni tragovi života Ilira, Kelta i Grka. Ovdje su formirana dva poznata crnogorska plemena – Drobnjaci i Uskoci. Naselje Šavnik je osnovano 1861. godine. Prije izgradnje prvih kuća na mjestu današnje varoši, na rijeci Šavnik su postojala dva seoska mlina, previški i petnjički. Taj prostor je bio sav obrastao vrbama, a po šavicama (vrbovim prutovima) naselje je dobilo ime. Šavnik su osnovali doseljenici iz drugih krajeva Crne Gore i Hercegovine. To su bili trgovci, tufegdžije i kovači, neophodni drobnjačkim stočarima i ratnicima. Zahvaljujući brzom razvoju naselja Šavnik je ubrzo postao administrativni centar.

Stari mlin na rijeci Šavnik The Old mill on the River Šavnik

The Municipality of Šavnik is located in the northern part of Montenegro, in the high Dinaric mountain region, between 40:52:31 and 43: 7: 30 N and 18: 52: 47 and 19: 22: 31 E. The municipality extends across a territory of 553 km2 and has more than 2000 inhabitants. At its southern border is Nikšić Municipality, to the east, Kolašin and Mojkovac, to the west, Plužine, and to the north, Žabljak. Šavnik is situated at the confluence of the Bukovica, Bijela and Šavnik rivers, 840 meters above sea level. The Municipality of Šavnik includes the towns of Šavnik and Boan, and the villages of Bare, Borovac, Godijelja, Gornja Bijela, Grabovica, Gradac, Donja Bijela, Gornja Bukovica, Donja Bukovica, Vrtoč Polje, Duži, Dubrovsko, Dobra Sela, Komarnica, Kosorići, Krnja Jela, Malinsko, Miloševići, Mljetičak, Mokro, Petnjica, Pošćenje, Pridvorica, Previš, Provalija, Sirovac, Slatina, Strug, Timar, and Tušinja. History Most of the settlements date back many centuries, as traces of Illyrian, Celt and Greek settlements can be found in the region. It is the home of two famous Montenegrin tribes – the Drobnjaci and the Uskoci. The settlement of Šavnik was founded in 1861. Before the first houses were built on the site of today’s town, there were two mills on the Šavnik River: “previški” and “petnjički.” The area was covered with willows, and the settlement was named after the willow branches (“šavice”). Šavnik was founded by settlers from other parts of Montenegro and Herzegovina. They were traders, gun-makers (“tufegdžije”) and blacksmiths, which were in demand by Drobnjak cattle-breeders and warriors. Owing to the rapid growth of the Šavnik settlement, it quickly became an administrative center.

Crnogorac iz Šavnika, razglednica iz 1934 godine A Montenegrin from Šavnik, a postcard from 1934

Šavnik From the beginning, construction of the town’s houses followed urban rules. Šavnik brides from Risan significantly influenced the visual and architectural identity of the settlement. These brides convinced their husbands to bring their brothers and relatives from Risan to build the town. Thus Šavnik acquired the appearance of a sea town. At the time there are records of Czech traweler writer Ludwig Cuba and fiew drawings and litographs.

Od početka razvoja varoši, pri građenju kuća poštovala su se urbanistička pravila. Vizuelnom identitetu naselja i arhitektonskim rješenjima značajno su doprinijele šavničke nevjeste iz Risna. Pod njihovim uticajem muževi su dovodili njihovu braću i rođake, Rišnjane, da zidaju. Tako je Šavnik u znatnoj mjeri dobio izgled primorskog mjesta. Iz tog vremena postoje zapisi češkog putopisca Ludviga Kube i nekoliko crteža i litografija. Šavnik, litografija Ludviga Kube iz 1897. godine Šavnik, litography of Ludvig Kuba, 1897.

Grb Šavnika

The emblem of Šavnik

The emblem of Šavnik visually represents the natGrb Šavnika predstavlja vizuelnu zaokružeural, geographic and geologic phenomena of the nost prirodnih, geografskih i geoloških fenomearea. Šavnik is often called “the town of three waters na podneblja. Šavnik često nazivaju „varoš na and two dawns.” Three blue stripes on the emblem tri vode i sa dvije zore”. Tri plave linije na grbu represent the three rivers: Bukovica, Bijela and ŠavŠavnika predstavljaju tri rijeke, Bukovicu, Bijelu i nik, which have their confluence at Šavnik, almost Šavnik, koje se u Šavniku sastaju, skoro pod pravim at a right angle. The middle, broken line represents uglom. Srednja, isprekidana linija predstavlja najmathe smallest of the rivers, the Šavnik River, peculiar for nju od ove tri rijeke – rječicu Šavnik, koja je karakteria rare natural phenomenon. The river’s spring is intermitstična po jednom veoma rijetkom i posebnom prirodnom fenomenu. Naime, izvor ove rijeke je intermitentan (po- tent, and when the water level is low, it periodically dries up, leaving the bed of the vremen) i u danima niriver completely withskog vodostaja dešava out water. These perise da na mahove potods last from a couple puno presušuje, a koof minutes to half an rito rijeke ostaje skoro hour or even longer and potpuno bez vode. Ti occur several times a prekidi traju od nekoliday. People are familiar ko minuta do pola sata with the phenomenon ili duže i dešavaju se po and say that the river nekoliko puta u toku is “troubled” (“uhvatila samo jednog dana. Naje mukavica”). Around rod za ovu pojavu kaže the equinox, Šavnik is da je rijeku „uhvatila the site of another natmukavica”. U danima ural occurrence: the oko ravnodnevice u sun rises and sets twice Šavniku se javlja još jea day. It rises in the dan prirodni fenomen. morning over the hill Sunce u toku dana dva of Kravica, and early in puta izlazi i zalazi. Ujuthe afternoon it sets betru izađe iza brda Krahind the hill of Gradac. vica, a rano poslije podStari most na rijeci Bukovici An hour or two later it ne zakloni se za brdo The old bridge on the River Bukovica shines upon the town Gradac. Sat-dva kasnije again, and sets in the ponovo obasja varošicu, a na smiraju dana zađe za planinu Vojnik. Ovaj prirodni fe- evening behind the mountain of Vojnik. This natural event is represented on the emblem of Šavnik with two yellow circles, nomen je na grbu Šavnika predstavljen sa dva žuta kruga or “the two Suns.” – „dva sunca”. The bridge on the emblem of Šavnik represents the old Na grbu Šavnika nalazi se i silueta mosta koja predstavlja stari most na rijeci Bukovici, sagrađen u rimskom pe- bridge on the Bukovica River, built during the Roman period. According to some sources, it is one of the four oldest riodu. Prema nekim izvorima to je jedan od četiri najstarija bridges in the Balkans. mosta na Balkanu.

Tajne prirode Secrets of the Nature

Gradski trg – uticaj primorske arhitekture / Town square – influenced by maritime architecture

Reljef i klima

Relief and climate

Planinski masivi, visoravni, doline rijeka i kanjoni, sa velikim razlikama u nadmorskim visinama, karakteristike su reljefa ovog kraja. Više od 90% površine nalazi se na nadmorskoj visini iznad 1000 metara. Opština Šavnik nalazi se u području u kome vlada izrazito planinska klima. Međutim, u drobnjačkoj uvali i u samoj varoši Šavnik klima je umjerena, sa manje padavina zimi i toplim ljetom. Srednja godišnja temperatura Šavnika je 8° C, sa najviše 210 sunčanih dana u godini.

Massive mountains, plateaus, river valleys, and deep canyons characterize the relief of the region. More than 90% of its surface is at an altitude of over 1000 meters. The municipality of Šavnik has a distinct mountain climate. However, the climate in the Drobnjak depression and the town of Šavnik is moderate, with less precipitation in winter and warm summers. The average annual temperature in Šavnik is 8° C, with 210 sunny days per year.

Turistički potencijali

Touristic potential

Po svojim prirodnim karakteristikama prostor opštine Šavnik predstavlja ogroman turistički potencijal. Kao malo gdje, na relativno malom prostoru šavničke opštine nalaze se brojna prirodna bogatstva i drugi sadržaji koji su izuzetni potencijali za razvoj zimskog, ljetnjeg, ribolovnog, agro-komplementarnog i vjerskog turizma, kao i njihovih modifikacija. Ovi potencijali još uvijek nijesu dovoljno iskorišćeni, iako su posljednjih desetak godina načinjeni prvi ozbiljniji koraci izgradnjom eko-sela, reprezentativnih restorana u planinskom stilu, planinarskih kampova, rekonstrukcijom starih hotela, uređenjem i markiranjem planinarskih i biciklističkih staza. Kanjon Nevidio, koji je postao brend ne samo Šavnika već i Crne Gore, godinama bilježi veliki broj posjetilaca i ljubitelja kanjoninga i ekstremnih sportova iz svih krajeva svijeta.

The natural characteristics of Šavnik Municipality give it great tourism potential. In a relatively small area of the municipality, abundant natural wealth and other attractions provide a good basis for the development of winter tourism, summer tourism, fishing tourism, agro- tourism and religious tourism. These are yet to be developed, although the first serious steps have been made in the past several years with the construction of eco-villages, restaurants, and mountaineering camps, the reconstruction of old hotels, and the marking of hiking and cycling paths. Nevidio Canyon, which has become a recognizable brand of both Šavnik and Montenegro, attracts numerous visitors every year, especially canyon lovers and fans of extreme sports from all over the world.

Šavnik Ovom prostoru pripadaju atraktivne planine: Durmitorski masiv, Sinjavina, Moračke planine, Krnovo sa najsjevernijim izdancima, pitomom Ostrvicom i Krnovskom glavicom, masiv Vojnika sa svojom ekstremnom surovošću ali i jedinstvenom ljepotom. Istraženi kapaciteti zimskog turizma, po položaju, obimu i raznovrsnosti, mogu se svrstati u najveće vrijednosti ove vrste u ovom dijelu Evrope.(Studija mogućnosti razvoja planinskog turizma u opštini Šavnik, R.Nikčević, M.Radović i grupa autora, Titograd 1982) Pored planinskih masiva, tu su i kanjoni Komarnice, Pridvorice, Bijele i Bukovice, jezera Zeleni vir, Pošćenjska jezera i vještačko, Pivsko jezero. Kristalno bistre rijeke, pune potočne pastrmke (Tušinja, Bukovica, Bijela, Šavnik, Pridvorica, Komarnica i Grabovica) dopunjuju i oplemenjuju opšti ambijent ovog kraja. Sve šavničke rijeke pružaju mogućnost za razvoj ribolovnog turizma. Ribolovni, kontrolisani turizam, mogao bi se odvijati kao segment integralne turističke valorizacije ovog prostora. Pitoreskna, još uvijek živa sela i zaseoci i visokoplaninski katuni su prostorno razvojna osnova na koju se može osloniti valorizacija baznih resursa, u prvom redu agro-turističkih. Područje Šavnika ima sve osnove da dobije društveni i ekonomski primat u budućem razvoju, jer ono predstavlja pravi turistički biser ukupnog crnogorskog planinskog potencijala.

The area boasts attractive mountains, including the Durmitor massif, Sinjajevina, the Morača Mountains, Krnovo with its northern summits of Ostrvica and Krnovska glavica, and the dramatic massif of Vojnik, which possesses unique beauty. The capacity for tourism here has been classified as high for its type in this part of Europe, based on its geographical position, variety and scope. (Feasibility study for development of mountain tourism in the municipality of Šavnik, R.Nikčević,M.Radović and team authors, Titograd 1982) Apart from mountain massifs, there are also the canyons formed by the Komarnica, Pridvorica, Bijela and Bukovica rivers, the Zeleni Vir Lake, the Pošćenjska Lakes and the artificial Piva Lake. Crystal clear rivers teeming with stream trout (in the Tušinja, Bukovica, Bijela, Šavnik, Pridvorica, Komarnica, and Grabovica rivers) add extra appeal to the region. The Šavnik region (all rivers) also has the potential for fishing tourism. Controlled fishing could be established as integral parts of tourism in the area. Picturesque villages, hamlets and cattle-breeding camps (katuns) high in the mountains also add agro tourism value. The area of Šavnik has everything it needs socially and economically to make its future development a priority, for it represents a true gem of the Montenegrin mountains.

Prirodna bogatstva

Natural resources

Prirodna bogatstva opštine čine vode (vode za piće i hidro potencijal rijeka), livade, pašnjaci, ljekovito bilje i šume. Veliko bogatstvo su izvori pitke vode. U Bukovici su izgrađene dvije fabrike za flaširanje vode. Rudna bogatstva nijesu dovoljno istražena. U blizini manastira Podmalinsko, sa obje strane rijeke Bukovice, nalaze se značajne količine vrlo kvalitetnog kamena siga, od kog su sagrađeni mnogi spomenici kuture u Crnoj Gori. Interesantan je podatak da je 1252. godine siga sa ove lokacije prenošena "sistemom ruka-ruci", preko 30 kilometara, za potrebe izgradnje manastira Morača. Značajne količine kvalitetnog šljunka i pijeska nalaze se u koritima rijeka Bukovice, Tušinje i Komarnice. Livade i pašnjaci su glavni prirodni resurs. Od ukupne površine opštine Šavnik (553 km2), livade čine 12%, pašnjaci 44%, oranice i voćnjaci 3%, šume 19% i neplodno zemljište 22%.

The natural wealth of the municipality includes its waters (both its drinking water and the hydro-potential of its rivers), meadows, pastures, medicinal herbs and forests. The springs of drinking water are especially valuable, as there are two bottled-water factories in Bukovica. Mining wealth has not been sufficiently explored. In the monastery estate of Podmalinsko, on both banks of the Bukovica River, there are significant quantities of high quality travertine stone, from whom they were built many monuments in Montenegro. Interesting to note that in 1252 from this location the travertine stone is transported system Hand to Hand, more than 30 kilometers, for the construction of the monastery Morača. Significant quantities of good quality gravel and sand can be found in the Bukovica, Tušinje and Komarnica river beds. Meadows and pastures represent the main natural resource. Of the municipality’s total area (553 km2), meadows make up 12%, pastures 44%, farmland and orchards 3%, forests 19% and infertile soil 22%.

Tajne prirode Secrets of the Nature

Šavnik - gradski trg - refleksija u vodi rijeke Bukovice / Šavnik - town square - a reflection in the water Bukovica River

Eksploatacija sige / Exploitation of travertine stone

Ĺ avnik

Pejzaž viđen očima fotografa

Ĺ avnik

Pogled na gradsko jezgro sa brda Gradac 18

Pejzaž viđen očima fotografa

A view of the town lake from the Gradac hill 19

Šavnik

Šavnik u zimskoj noći 20

Pejzaž viđen očima fotografa

A winter night in Šavnik 21

Kulturno- istorijsko nasljeđe

222

Manastir Bijela

223

Šavnik

Tajne prirode / Secrets of the Nature

Autor / Author Igor Šuntić Recenzenti / Reviewers Dragan Karadžić – Akademik CANU, redovni professor FLU Cetinje / Academician of MASA (Montenegrin Academy of Sciences and Arts) and a tenured professor at the Faculty of Fine Arts, Cetinje Doc. dr Maja Đurić – Fakultet vizuelnih umjetnosti / Associate Profesor Faculty of Visual Arts, Podgorica Dr Marija Vugdelić – Nezavisni ekspert konzervacione biologije / Independent expert of conservation biology Kirsi Hyvaerinen – Konsultant za turizam, menadžment i održivi razvoj / Senior adviser NTO MNE, Podgorica Stručni konsultanti / Expert advisers Milan Živković – Refoto, Beograd Ilija Perić – Identity & Promotion, Podgorica Milan Đakov – Studio Đakov, Beograd

Izdavači / Publishers

Prevod na engleski / Translated by in to english Prof. Bogdana Nikolić

Turistička organizacija opštine Šavnik Local Tourism Organization of Šavnik tosavnik@t-com.me 81450 Šavnik Montenegro

Lektura i korektura / Editing & proofreading IK Jasen Njegovan Radović Amy Samuelson

Izdavačka kuća Jasen d.o.o. Beograd Dečanska 12/2, 11000 Beograd www.ikjasen.com Serbia

Dizajn i priprema za štampu / Design & Prepress Igor Šuntić Ivan Jovanović

Za izdavače / For publishers Igor Šuntić (LTO ŠAVNIK) Vojo Stanišić (Ik jasen)

Štampa / Printed by Službeni glasnik, Beograd Tiraž / Number of printed copies 1000

Bez pismene saglasnosti autora i izdavača nije dozvoljeno kopiranje i reprodukovanje nijednog dijela ove knjige na bilo koji način (fotografisanjem, fotokopiranjem, skeniranjem ili drugim načinom), i objavljivanje i umnožavanje elektronskim putem.

CIP – KATALOGIZACIJA U PUBLIKACIJI CENTRALNA NARODNA BIBLIOTEKA CRNE GORE, CETINJE ISBN 978–9940–9457–0–1 (TURISTIČKA ORGANIZACIJA OPŠTINE ŠAVNIK) COBISS.CG-ID 20886288

CIP – Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 338.48(497.11 Шавник)(036) ШУНТИЋ Игор, Šavnik : tajne prirode = secrets of the nature / Igor Šuntić ; [fotografije Igor Šuntić ; prevod na engleski Bogdana Nikolić]. – Šavnik : Turistička organizacija opštine Šavnik ; Beograd : Jasen, 2012 (Beograd : Službeni glasnik). – 224 str. : fotogr. ; 30 cm Tiraž 1.000. - Str. 6-9: [recenzija] / Dragan Karadžić, Maja Đurić. ISBN 978-86-85337-94-9 a) Шавник COBISS.SR-ID 193659660