POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO by IKMP SAPERE AUDE

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA

MIĘDZYUCZELNIANA OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA im. Manfreda Lachsa

Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, lipiec 2014 roku

Wyboru dokonali: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Projekt okładki: Marta Sobiecka

Recenzenci: prof. UW dr hab. Robert Grzeszczak prof. UW dr hab. Robert Jastrzębski doc. dr Elżbieta Mikos-Skuza

ISBN: 978-83-64552-02-1

Copyright by Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie………………………………………………………………………………....7 Plan konferencji………………………………………………………………………………..8 Manfred Lachs i jego wpływ na rozwój prawa międzynarodowego(Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak)…………………….………………………...............................................................................12

Manfred Lachs jako sędzia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Wpływ na praktykę międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości (Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak) ....37 Stanisław ze Skarbmierza i Paweł Włodkowic – Polscy prekursorzy prawa narodów (Katarzyna Gaczyńska)……………….…...........................................................................................60

Wpływ myśli Rafała Lemkina na rozwój teorii zbrodni ludobójstwa w międzynarodowym prawie karnym (Magdalena Brodawka, Marek Porzeżyński)………………………………….....87 Znaczenie

Polski

opracowaniu

Konwencji

Prawach

Dziecka

(Przemysław

Kaczmarek)……………….................................................................................................................101

Rola Polski w tworzeniu jednolitego systemu ochrony praw społecznych w Europie (Łucja Kobroń)………………………………………....................................................................................119

Wpływ profesora Bohdana Winiarskiego na rozwój prawa międzynarodowego (Patryk Gacka)……………………………………….....................................................................................139

Wybór aktów prawnych z zakresu prawa międzynarodowego publicznego (Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak)…...............................................................................................................................158

Informacje o IKMP SAPERE AUDE.....................................................................................233

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 5

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 6

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

WPROWADZENIE

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce publikację pokonferencyjną powstałą po Międzyuczelnianej Ogólnopolskiej Konferencji im. Manfreda Lachsa pt. „Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego” zorganizowanej przez Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Całość publikacji składa się z siedmiu referatów oraz wyboru aktów prawnych dotyczących problematyki, która była przedmiotem dyskusji.

Chcielibyśmy podziękować wszystkim Recenzentom za ich cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji. Szczególne podziękowania należą się Profesorowi Robertowi Jastrzębskiemu – Głównemu Opiekunowi Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE za ogromne wsparcie udzielono podczas realizacji niniejszej publikacji.

Redaktorzy

Warszawa, lipiec 2014 roku

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 7

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

PLAN KONFERENCJI MIĘDZYUCZELNIANA OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA pt. KONKURENCJA - zasady, ochrona, instytucje

PAŁAC TYSZKIEWICZÓW (ul. Krakowskie Przedmieście 32) SALA BALOWA 10.01.2014

PANEL STUDENCKI

Prowadzenie: Maciej Loroff

9.10 – 9.20 Manfred Lachs i jego wpływ na rozwój prawa międzynarodowego Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Pytania 9.20-9.25

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 8

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

9.25 – 9.35 Manfred Lachs jako sędzia MTS-U. Wpływ na praktykę wymiaru międzynarodowej sprawiedliwości. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Pytania 9.35 – 9.40

9.40 - 9.50 Stanisław ze Skarbmierza i Paweł Włodkowic – Polscy prekursorzy prawa narodów Katarzyna Gaczyńska 9.50 – 9.55 Pytania

9.55 – 10.05 Profesor Stanisław Edward Nahlik i jego wkład w rozwój polskiej dyplomacji oraz prawa dyplomatycznego Estera Winiarska 10.05 – 10.10 Pytania

10.10 – 10.20 Wpływ myśli Rafała Lemkina na rozwój teorii zbrodni ludobójstwa w międzynarodowym prawie karnym Magdalena Brodawka, Marek Porzeżyński 10.20 – 10.25 Pytania

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 9

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

10.25 – 10.35 Znaczenie Polski w opracowaniu Konwencji o Prawach Dziecka Przemysław Kaczmarek 10.35 – 10.40 Pytania

10.40 – 10.50 Rola Polski w tworzeniu jednolitego systemu ochrony praw społecznych w Europie Łucja Kobroń 10.50 – 10.55 Pytania

10.55 – 11.05 Wpływ orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego na prawo europejskie Kaja Woźniak 11.05 – 11.10 Pytania

11.10 - 11.20 Orzeczniczy wpływ profesora Bohdana Winiarskiego na rozwój prawa międzynarodowego Patryk Gacka 11.20 - 11.25 Pytania

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 10

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

PANEL EKSPERCKI

Prowadzenie: prof. UW dr hab. Robert Grzeszczak

11.30 – 11.40 Powitanie 11.40 – 12.30 Projekcja nigdy nieopublikowanego filmu dotyczącego Manfreda Lachsa 12.30 – 12.50 prof. dr hab. LESZEK KUBICKI o swojej współpracy z Manfredem Lachsem 12.50 – 13.10 Przerwa kawowa 13.10 – 13.30 doc. dr. ELŻBIETA MIKOS – SKUZA o polskim wkładzie w prawo konfliktów zbrojnych 13.30 – 13.50 dr hab. KAROL KARSKI o polskim wkładzie w rozwój praw człowieka 13.50 – 14.10 prof. UW dr hab. ROBERT GRZESZCZAK o polskim wkładzie w rozwój prawa Unii Europejskiej 14.10 – 15.00 Dyskusja

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 11

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. Marta Sobiecka1 Mikołaj Ślęzak2

MANFRED LACHS I JEGO WPŁYW NA ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO.

słowa kluczowe: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, prawo międzynarodowe publiczne, prawo kosmiczne, nauczanie prawa międzynarodowego, zbrodnie wojenne

keywords: International Court of Justice, international public law, space law, teaching of international law, war crimes

Studentka III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studentka I roku studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo administracyjne, prawo międzynarodowe, ekonomiczna analiza prawa, prawo gospodarcze i prawo handlowe. 2

Student III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude, w polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo administracyjne, prawo gospodarcze, prawo Unii Europejskiej, prawo konkurencji, prawo handlowe, prawo karne materialne i procesowe, historia prawa. IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 12

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

STRESZCZENIE Autorzy w pierwszej kolejności przedstawiają sylwetkę Manfreda Lachsa, a następnie omawiają kilka wybranych publikacji Manfreda Lachsa - tych, które są najmniej znane w Polsce, tj. „Układy Indochińskie”, „Umowy wielostronne”, „Rozejm w Korei” oraz “War crimes – an attempt to define the issues”. Pierwsze trzy dzieła zostały omówione w języku polskim, a ostatnie w języku angielskim (tak jak oryginał). Autorzy zamiast bibliografii zamieścili listę wybranych publikacji Manfreda Lachsa i listę wybranych publikacji o Manfredzie Lachsie.

EXTRACT The authors start off with presenting the biography of Manfred Lachs. Later on, they move on to the detailed analysis of his works. They have chosen works published by Lachs that are least known in Poland, namely: The Geneva Agreements on Indochina, The multilateral treaties, Armistice in Korea and War Crimes: An Attempt to Define the Issues. First three of them are discussed in Polish, but the last one is discussed in English. Instead of references, the authors have enclosed the list of selected works by Manfred Lachs and the list of selected works on Manfred Lachs.

WPROWADZENIE Wraz z rozwojem stosunków międzynarodowych państwa tworzące organizacje międzynarodowe zaczęły przekazywać im część swoich atrybutów, tworząc tym samym inne niż one same podmioty prawa międzynarodowego. Współcześnie katalog podmiotów prawa międzynarodowego publicznego przestał obejmować jedynie państwa i co się z tym wiąże, zakres stosunków również uległ rozszerzeniu. Należy przyjąć zatem, że prawo międzynarodowe publiczne obejmuje obecnie „zespół norm prawnych regulujących stosunki między

państwami,

stosunki

między

państwami

innymi

podmiotami

prawa

międzynarodowego oraz stosunki między innymi podmiotami prawa międzynarodowego” 3.

Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys problematyki, pod red. M Kun – Buczko, Białystok 2011, s. 15 - 17

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 13

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Złożoność stosunków między członkami społeczności międzynarodowej oraz zwiększający się zakres przedmiotowy prawa międzynarodowego przekłada się na jego systematykę. Zgodnie z tradycją zapoczątkowaną prze Hugo Grocjusza wyodrębnia się w prawie międzynarodowym dwie podstawowe części – prawo wojny i prawo pokoju4. Wraz z intensyfikacją

współpracy

międzynarodowej

podział

systematyczny

prawa

międzynarodowego skomplikował się. Obejmuje on obecnie: zagadnienia ogólne, historię prawa

międzynarodowego

nauki

prawa

międzynarodowego,

źródła

prawa

międzynarodowego, podmioty prawa międzynarodowego, terytorium, międzynarodowe prawo morza, międzynarodowe prawo kosmiczne i lotnicze, ludność, prawo dyplomatyczne i konsularne, rozwiązywanie sporów międzynarodowych, prawo przeciwwojenne, prawo konfliktów zbrojnych.5

BIOGRAFIA MANFREDA LACHSA Manfred Lachs urodził się 21 kwietnia 1914 roku w Stanisławowie (obecnie jest to Iwano - Frankowisk na Ukrainie). Ukończył tam w 1932 roku państwowe gimnazjum. Odbył studia dyplomatyczne w Akademii Konsularnej w Wiedniu w latach 1932 – 1934 i prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1934 – 1936. Po ukończeniu studiów został aplikantem adwokackim. W 1937 roku otrzymał stopień naukowy doktora praw na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1938 – 1939 ukończył studia uzupełniające na Uniwersytecie w Cambridge i w London School of Economics. W roku 1939 po ukończeniu aplikacji został doradcą prawnym jednej z londyńskich firm adwokackich. Wybuch drugiej wojny światowej zastał go w Londynie. W 1943 roku Lachs został powołany do Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, w których pełnił jednocześnie

funkcje

doradcy do spraw prawno międzynarodowych i obrońcy wojskowego. W 1944 roku został oddelegowany do pracy w Polskim Biurze ds. Zbrodni Wojennych przy Ambasadzie RP w Wielkiej Brytanii. Niecały rok później objął stanowisko radcy Ambasady RP w Wielkiej Brytanii. W tym samym czasie działał w Radzie Pomocy Uchodźcom w Londynie. W latach 1946 – 1947 Lachs był radcą prawnym delegacji polskiej na Konferencji Pokojowej w Paryżu, na której przygotowywano traktaty pokojowe z Bułgarią, Finlandią, Rumunią, 4

H. Grocjusz, Trzy księgi o prawie wojny i pokoju, w których znajdują wyjaśnienie Prawo Natury i Prawo Narodów, a także główne zasady prawa publicznego, Warszawa 1957, s. 47 - 62 5 Leksykon prawa międzynarodowego publicznego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Przyborowskiej – Klimczak, D. Pyć, Warszawa 2012, s. 358

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 14

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Węgrami i Włochami. W latach 1947 – 1960 był Dyrektorem Departamentu PrawnoTraktatowego Ministerstwa Sprawiedliwości, delegatem RP na sześciu kolejnych sesjach Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych i został trzykrotnie wybrany na Przewodniczącego Komitetu Prawnego Zgromadzenia Ogólnego ONZ (1949, 1951, 1955). Kariera praktyka prawa nie stała na przeszkodzie karierze naukowej, bowiem już w 1949 roku Manfred Lachs otrzymał stopień doktor habilitowanego na Uniwersytecie Warszawskim, z którym od tej pory związał swoją karierę naukową. Właśnie na tym Uniwersytecie otrzymał stanowisko docenta i rozpoczął pierwsze wykłady. W roku 1951 Manfred Lachs występował jako rzecznik Polski przed Trójstronnym Trybunałem Arbitrażowym w Brukseli w sprawi złota zagrabionego przez Niemców w czasie II wojny światowej. Na Wydziale Prawa UW był: profesorem kilku katedr, m.in. Katedry Prawa Międzynarodowego w latach 1952 – 1961 oraz Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego w latach 1961 – 1977 z krótkotrwałą przerwą na przewodnictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w latach 1973 – 1976. Poza karierą naukową na Uniwersytecie Warszawskim, Manfred Lachs aktywnie działał w Instytucie Nauk Prawnych Państwowej Akademii Nauk, gdzie w latach 1956 – 1969 był Kierownikiem Działu Praw Międzynarodowego Publicznego i Prywatnego, a nawet Kierownikiem całego Instytutu w latach 1961 - 1967 oraz na innych uniwersytetach na całym świecie, co objawiło się licznymi przyznanymi mu później tytułami doktora honoris causa, m.in. uniwersytetów w Budapeszcie (1967), Algierze (1969), Delhi (1969), Nicei (1972), Bukareszcie (1974), Brukseli (1974), Halifaksie (1974), Nowym Jorku (1974), Sofii (1975), Southampton (1975), Waszyngtonie (1975), Vancouver (1976), Londynie (1976), Helsinkach (1980).

Od roku 1956 był członkiem Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze

Sprawiedlwiości. W 1958 roku Manfred Lachs uzyskał stopień doktora nauk prawnych na Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym (odpowiednik polskiego stopnia doktora habilitowanego). W 1959 roku otrzymał na Uniwersytecie Warszawskim tytuł naukowy profesora zwyczajnego. W tym samym roku został doktorem prawa Uniwersytetu w Nancy. Od roku 1960 był doradcą Ministra Sprawiedliwości. W latach 1962 – 1967 Manfred Lachs pełnił funkcję Przewodniczącego Podkomitetu ds. Pokojowego Wykorzystania Przestrzeniu Publicznej, a w latach 1964 – 1980 był członkiem Komitetu Ekspertów ds. Opracowania Procedury Koncyliacyjnej Konferencji Handlu i Rozwoju Narodów Zjednoczonych. W roku 1963 został redaktorem naczelnym „Studiów Prawniczych” i pełnił tą funkcję aż do roku 1967. W roku 1965 został członkiem Rady Wydziału Prawa McGill University w Montrealu. W 1966 roku pełnił funkcję Kierownika Zespołu Międzynarodowego Opracowującego pierwszy traktat kosmiczny dotyczący działalności państw w badaniu i użytkowaniu IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 15

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

przestrzeni kosmicznej. Od tego samego roku był również Wiceprzewodniczącym Podkomitetu ds. Sukcesji Państw i Rządów i Przewodniczącym Rady Naukowej Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych (do roku 1967). W roku 1967 Lachs został wybrany na stanowisko sędziego Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i pozostał nim do śmierci w 1993 roku. W latach 1973 – 1976 Lachs był Przewodniczącym MTS-u. W latach 1976

–

1993

był

wiceprzewodniczącym

Kuratorium

Haskiej

Akademii

Prawa

Międzynarodowego. Od roku 1980 aż do śmierci Lachs wykładał prawo międzynarodowe publiczne w Haskiej Akademii Prawa Międzynarodowego. W roku 1984 Lachs został Prezesem Trybunału Rozjemczego powołanego przez rządy Gwinei i Gwinei – Bissau dla rozstrzygnięcia istniejącego sporu o przebieg granicy morskiej. W latach 1986 – 1988 był członkiem Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa gen. Wojciechu Jaruzelskim. Manfred Lachs zmarł 14 stycznia 1993 roku w Hadze. Przez całe życie Manfred Lachs był wybitnym specjalistą w zakresie prawa międzynarodowego publicznego. Początkowo interesował się problematyką międzynarodowego prawa karnego, co objawiło się w opublikowanych przez niego książkach:. „War crimes – an attempt to define the issues” (1944), „Rozejm w Korei. Zagadnienia prawne” (1953), “Układy Indochińskie” (1954). Lachs zajmował się także prawem traktatów, w szczególności problematyką umów wielostronnych. To z kolei objawiło się w opublikowanej przez niego w roku 1958 książce pt. „Umowy wielostronne. Studium z prawa traktatowego.” W polu jego zainteresowań badawczych znajdowała się również nowatorska na tamte czasy dziedzina prawa, tj. formujące się prawo kosmiczne, co dało wyraz w licznych publikacjach, m.in. „International Law of Outer Space. A law in the making,” (1964), „The Law of Outer Space. An experience in contemporary law maiking.” (1972). Szczególnie znaną monografią autorstwa Manfreda Lachsa jest wydana w 1977 roku książka pt. „Teachings and teaching of international law”. Przez całe życia Manfred Lachs został uhonorowany wieloma nagrodami, w tym: Złotym Krzyżem Zasługi (1948), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1951), Krzyżem Komandorskim Orderu

Odrodzenia

Polski

(1954),

Nagrodą

Międzynarodowego

Instytutu

Prawa

Kosmicznego (1963), Orderem Sztandaru Pracy Pierwszej Klasy (1964), Medalem ONZ „Wybitny Prawnik Świata” (1975), holenderską Nagrodą Pokojową (1976), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1981), Nagrodą Specjalną Encyclopaedia Britannica (1987).

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 16

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

OMÓWIENIE WYBRANYCH PUBLIKACJI MANFRED LACHSA Autorzy zdecydowali się omówić kilka wybranych publikacji Manfreda Lachsa, które są najmniej znane w Polsce, tj. „Układy Indochińskie”, „Umowy wielostronne”, „Rozejm w Korei” oraz “War crimes – an attempt to define the issues”. Pierwsze trzy dzieła zostaną omówione w języku polskim, a ostatnie w języku angielskim (tak jak oryginał)



Manfred Lachs, Układy Indochińskie, Genewa 1954, Warszawa 1955

W „Układach Indochińskich” Manfred Lachs stwierdza, że na tle licznych konferencji międzynarodowych roku 1954 szczególne miejsce niewątpliwie przyzna historia konferencji, która od 26 kwietnia do 21 lipca obradowała w Genewie, bowiem konferencja genewska i jej wyniki stanowią zwycięstwo idei rokowań, a tym samym ważny wkład w sprawę pokoju i współpracy międzynarodowej na całym świecie. Dokumenty podpisane w wyniku obrad konferencji genewskiej oznaczają dla narodów Kambodży, Laosu i Wietnamu nie tylko zakończenie narzuconej im wojny, która toczyła się od ponad ośmiu lat, lecz stanowią także ważny etap na drodze do pełnego wyzwolenia z pęt polityki kolonialnej prowadzonej w stosunku do nich od wieków. Znaczenie tej właśnie konferencji jest ogromne, bowiem jako pierwsza postawiła sprawę walki narodowo-wyzwoleńczej jako problem międzynarodowy, tworząc tym samym ważny precedens historyczny i polityczno – prawny. W swojej książce Manfred Lachs analizuje tylko jeden aspekt konwencji, mianowicie sprawę Indochin. Najważniejszy z punktu widzenia prawa międzynarodowego są następujące rozdziały: V, XI i XII. Rozdział V poświęcony jest sprawie suwerenności i niepodległości państw indochińskich, rozdział XI – uznaniu walki narodowowyzwoleńczej narodów indochińskich, a rozdział XII – znaczeniu układów genewskich dla międzynarodowego uznania walki narodowo – wyzwoleńczej. W rozdziale V, można przeczytać, że walka narodów Indochin toczyła się o pełną i realną niepodległość, która miała dać wyraz prawu tych narodów do samostanowienia. Nie chodziło o pozorną suwerenność i niepodległość, nie chodziło też o utworzenie nowych państw, tylko o to, by w istniejących państwach zapewnić narodom pełną niezawisłość narodową i zagwarantować ich prawa demokratyczne, a co za tym idzie by utorować drogę do

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 17

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

uregulowania ich spraw międzynarodowych na płaszczyźnie i w warunkach pełnej równości z innymi państwami. Nie tylko Francja ale wszyscy uczestnicy konferencji genewskiej stwierdzili uroczyście, że: „w swych stosunkach z Kambodżą, Laosem i Wietnamem każdy z uczestników

konferencji

genewskiej

zobowiązuje

się

respektować

suwerenność,

niepodległość, jedność i integralność terytorialną wymienionych państw oraz powstrzymać się od wszelkich ingerencji w ich sprawy wewnętrzne”. Merytorycznie zobowiązania te obejmują: 1. Uznanie trzech państw indochińskich jako pełnoprawnych podmiotów prawa międzynarodowego

–

uznanie

nie

oczywiście

żadnych

skutków

prawotwórczych, jest ono po prostu przyjęciem do wiadomości faktu powstania i istnienia danych państw. 2. Obowiązek respektowania niepodległości i suwerenności państw indochińskich, które oznacza, że narody tych krajów winny mieć pełną swobodę decydowania o własnym losie, o swoim ustroju politycznym i gospodarczo – społecznym6, nie powinny one podlegać kontroli żadnego czynnika zewnętrznego, są suwerennie równe. 3. Obowiązek respektowania jedności i terytorialnej integralności – który oznacza zaniechanie jakichkolwiek prób rozbicia, rozdzielenia lub podziału trzech państw indochińskich. Postanowienie to jest znacznie szersze niż zakaz napaści na trzy państwom. Agresja jest dzisiaj powszechnie zakazana, a wojna napastnicza jest w świetle prawa międzynarodowego zbrodnią. Kambodża, Laos i Wietnam muszą korzystać z powszechnej ochrony prawnej przyznanej wszystkim innym państwom 4. Zakaz tzw. prawa pościgu – ang. hot pursuit – obejmuje zakaz korzystania z fikcji wyimaginowanego agresora, tj. zakaz napaści na państwa podejmujące walkę narodowo – wyzwoleńczą pod pretekstem, że takie państwa są agresorem. 5. Obowiązek powstrzymania się od wszelkiej ingerencji w ich sprawy wewnętrzne – oznacza zakaz interwencji jako konsekwencja uznania suwerenności, niepodległości tych państw. Zakaz ten obejmuje wszelkie typy i rodzaje interwencji Manfred Lachs w swojej publikacji „Układy Indochińskie” postuluje również rozważenie, jakie skutki prawne pociąga za sobą uznanie Kambodży, Laosu i Wietnamu oraz obowiązek respektowania ich praw w dziedzinie umów międzynarodowych. Jest zdania, że państwo nie jest stroną traktatu, który narusza jego suwerenność, a więc przedmiotowa konwencja to

Por. sprawa przed MTS-em dotycząca Nikaragui, sprawa niszczycieli brytyjskich na Morzu Jońskim.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 18

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

podstawa prawna do negowania takich umów i to na uczestnikach konferencji spoczywa obowiązek, żeby te więzy prawne uległy jak najszybszej likwidacji. Kolejną ważną kwestią według Profesora Lachsa jest sprawa przyszłych umów. Czy dopuszczalne jest zawarcie umowy ograniczającej niepodległość i suwerenność Kambodży, Laosu i Wietnamu? Czy można zastosować maksymę „volenti non fit iniuria” w stosunku do dobrowolnie zawartych umów i porozumień? Przecież dopuszczenie od zawarcia takich „dobrowolnych” umów przeczyłoby wszelkim zasadom wykładni takich umów. Rozważania dotyczące traktatów zawartych w taki sposób prowadzą do oczywistej konkluzji, że w momencie gdy w obu tych krajach do władzy dojdą rządy demokratyczne, będą one władne do nieuznawania narzuconych umów międzynarodowych. Tak więc, Lachs konkluduje, że postanowienia konferencji genewskiej powinny oznaczać koniec nierówno prawnych umów stanowiących smutne dziedzictwo przeszłości i zakaz zawierania ich na przyszłość. W rozdziale XI Manfred Lachs rozważa czy istnieje stan pośredni pomiędzy wojną a pokojem i dochodzi do wniosku, że taki stan nie istnieje zgodnie z prawem międzynarodowym. W tym rozdziale podkreślił również, że proces dokonywania wykładni umowy międzynarodowej jest związany z celami danej umowy i musi w związku z tym polegać na ustaleniu najbardziej prawidłowych warunkach stosowania danej umowy. 7Zatem Lachs opierał się za wykładnią celowościową 8 i funkcjonalną9. Następnie Manfred Lachs podkreśla jakie znaczenie dla prawa międzynarodowego miały układy indochińskie: 1. Walka narodowowyzwoleńcza nie jest sprawą wewnętrzną żadnego mocarstwa kolonialnego tylko konfliktem międzynarodowym. 2. Zakaz integracji w sprawy wewnętrzne dawnych kolonii jest słuszny i zgodny z prawem międzynarodowym, ponieważ dawne kolonie mają prawo do samokreślania, suwerenności, niepodległości, jedności i integralności terytorialnej. 3. Wciąganie byłych kolonii w sojusze wojskowe czy ustanawianie obcych baz wojskowych jest sprzeczne z żywotnymi interesami tych narodów. 7

S. 230. "Wykładania celowościowa jest jednym z typów wykładni funkcjonalnej ukierunkowanym na ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc danym przepis. Cel to zamierzony stan rzeczy, który powinien być rezultatem przestrzegania i stosowania prawa". Żródło: T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp od prawoznawstwa. 6 wydanie, Warszawa 2011, s. 238. 9 "Wykładnia funkcjonalna ukierunkowana jest na nadanie normie znaczenia uwzględniającego warunki, w jakich ta norma ma funkcjonować. Bierze się pod uwagę warunki ekonomiczne, zasady ustrojowe itp". Żródło: T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp od prawoznawstwa. 6 wydanie, Warszawa 2011, s. 238. 8

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 19

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

4. Na wielkich mocarstwach światowych ciąży odpowiedzialność za pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe, a zatem mają one obowiązek i prawo podjęcia wspólnych kroków w celu zapewnienia byłym koloniom należnych im praw, ciąży na nich również obowiązek obrony interesów tych narodów. Jako konsekwencje tych założeń Manfred Lachs przyjmuje, że: 1. Wojna narodowo wyzwoleńcza nie jest wojną domową, a więc obie strony walczące mogą w równym stopniu korzystać z praw przyznanych przez prawo wojny . 2. Stosunki państw trzecich do państw indochińskich powinny opierać się na wzajemnym poszanowaniu całości terytorialnej i suwerenności, nieagresji, nieingerowania w sprawy wewnętrzne, równości i wzajemnych korzyściach, a więc na pokojowym współistnieniu. 3. Tworzenie obcych baz wojskowych stanowi groźbę dla niepodległości i suwerenności danego państwa. 4. Wielkie mocarstwa „z urzędu” powołane są do czuwania nad sytuacją w Indochinach, pełnią one rolę gwaranta suwerenności i niepodległości tych krajów. W ten oto sposób układy indochińskie potwierdziły i podkreśliły szereg zasad i instytucji prawa międzynarodowego. Lachs podkreśla również, że wszelkie dokumenty podpisane w wyniku obrad konferencji genewskiej były wynikiem porozumień, ustępstw i wzajemnych uzgodnień, dlatego „na tle słów, zdań i konstrukcji rzeczą właściwej wykładni będzie uczynić z tych norm żywy i aktywny czynnik współdziałających w dalszym rozwoju narodów indochińskich”10. Lachs podkreśla, że postanowienia tych porozumień należy zawsze i niezmiennie rozumieć i stosować tak, by działały w interesie narodów Indochin, a więc aby zabezpieczały im jak najpełniejsze prawa i stwarzały warunki do niepodległego i suwerennego bytowania. W rozdziale XII Lachs podkreśla, że umowa międzynarodowa, co do zasady nie wiąże państw trzecich. Jednak umowa, która uznała i skonkretyzowała istniejące już zasady prawne, nadając im charakter normy traktatowej, nie może pozostać bez wpływu na państwa trzecie.

S. 233 i 234.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 20

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Tą kwestią zajęto się w konwencji z Montevideo z 1933 r. dotyczącą azylu politycznego 11. Manfred Lachs podkreśla, że ta konwencja właśnie przez to jest podobna do Karty Narodów Zjednoczonych, że oba te dokumenty wiążą państwa, które nawet ich nie podpisały, zdaniem Lachsa nie można stosować tu żadnych analogii cywilistycznych ( np. res inter alios gesta) skoro chodzi o pewne zasady ogólne. Również układy indochińskie są dokumentem, który ma zastosowanie do państw, które ich nie podpisały. Mianowicie decyzje genewskie, w aspektach jakich obejmują uznanie walki narodowowyzwoleńczej i nakładają obowiązek zapewnienia przez wszystkie wielkie mocarstwa konkretnych praw byłym koloniom mają znaczenie dla wszystkich narodów walczących o wolność i wyzwolenie w ich stosunkach nie tylko z sygnatariuszami dokumentów genewskich, ale i z państwami trzecimi. Układy genewskie, jako międzynarodowe uznanie prawne wojny narodowowyzwoleńczej ma również ogromne znaczenie dla statusu prawnego oddziałów narodowowyzwoleńczych. Przed konwencją genewską oddziały te pozbawiano wszelkich praw kombatantów, prześladowano i nierzadko poddawano torturom. Po układach genewskich stają się oni kombatantami na prawach strony walczącej. Manfred Lachs podkreśla również, że znaczenie umów wielostronnych nie ogranicza się do wkładu jakiego dokonują ich merytoryczne postanowienia, bowiem sam fakt pojawienia się umowy tego typu i jej ewolucja wywarły wpływ na dalszy rozwój szeregu pojęć i instytucji prawa międzynarodowego. „Zaważyły one na dalszym krystalizowaniu się pojęcia podmiotowości traktatowej i wyjaśnieniu właściwej roli aktu uznania w stosunkach między państwami i rządami. Przyczyniły się niewątpliwie do wprowadzenia podziału na umowy równoprawne i nierówno prawne, i do dyskwalifikacji tych ostatnich. Dokonały poważnego wyłomu w tradycyjnej praktyce, uznającej wojnę jako czynnik likwidujący umowy międzynarodowe”12. Oba główne wątki podjęte przez Manfreda Lachsa w Układach indochińskich zostały rozwinięte w dalszych dziełach. Problematyka umów wielostronnych została omówiona w „Umowy wielostronne. Studium z prawa traktatów”, natomiast wątek walk narodowowyzwoleńczych w dziele „Rozejm w Korei. Zagadnienia prawne”.

11 12

Pełny tekst na: http://www.taiwandocuments.org/montevideo01.htm. M. Lachs, Układy indochińskie, s. 252

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 21

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.



Manfred Lachs, Umowy wielostronne. Studium z prawa traktatów, Warszawa 1958

W tym dziele Manfred Lachs w trzynastu rozdziałach omówił problematykę umów wielostronnych. Rozdziały noszą następujące tytuły: 1. Narodziny umowy wielostronnej 2. Forma i nazwa umowy wielostronnej 3. Treść umowy wielostronnej 4. Umowy wielostronne i zagadnienie podmiotowości traktatowej 5. Wzajemny stosunek stron 6. Zasięg podmiotowy umów wielostronnych 7. Umowy otwarte i zamknięte 8. Consenus stron – zastrzeżenia 9. Umowy wielostronne i państwa trzecie 10. Umowy wielostronne i zagadnienie uznania 11. Przemiany umowy wielostronnej i jej wygaśniecie 12. Rola umów wielostronnych w kształtowaniu i rozwoju prawa międzynarodowego 13. Systematyka umów wielostronnych W swoim dziele Manfred Lachs podkreśla m.in., że strony mogą wprowadzić do umowy postanowienia w przedmiocie zastrzeżeń i stanowią one lex Inter partes. Jeżeli umowa milczy w sprawie zastrzeżeń to zastosowanie powinny znaleźć zasady, które są odzwierciedleniem aktualnej sytuacji prawnej. Zdaniem Lachsa „każde państwo zamierzające uczestniczyć w umowie wielostronnej ma prawo zgłosić do niej zastrzeżenie, treścią którego może: a) wyłączyć jedno lub kilka jej postanowień; b) nadać niektórym postanowieniom szczególną wykładnię; c) ustalić zasięg działania umowy” 13. Lachs dalej podkreśla, że „Przedmiotem zastrzeżenia nie mogą być powszechnie uznane i wiążące zasady prawa międzynarodowego. Nie jest zastrzeżeniem deklaracja zmierzająca do obalenia istotnego celu umowy, skierowana przeciw istotnym jej postanowieniom lub z nimi niezgodna”. Następnie zdaniem Lachsa: „skutki prawne powoduje tylko zastrzeżenie zakomunikowane w sposób wiążący przez państwo innym stronom umowy w dokumencie stanowiącym o jego definitywnym w niej uczestnictwie (a więc w akcie ratyfikacyjnym lub przystąpienia)”. Oczywiście wobec każdego zgłoszonego zastrzeżenia każda ze stron umowy ma prawo zająć stanowisko. Lachs zwraca szczególną uwagę na to, że „państwo, które z zastrzeżeniem ratyfikuje umowę lub do niej 13

161

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 22

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

przystępuje, powinno być uważane za jej stronę nawet wówczas kiedy reakcja innych państw w stosunku do zgłoszonego przez nie zastrzeżenia, nie jest jeszcze wiadoma” 14. Oczywistym jest, że państwo, które zgłosiło zastrzeżenie może je wycofać. Odrębne miejsce w międzynarodowym porządku prawnym zajmują konwencje zawierane pod auspicjami Międzynarodowej Organizacji Pracy, bowiem niedopuszczalne jest do nich wnoszenie zastrzeżeń (oczywiście znaleziono inne drogi by nadać takim umową elastyczność - mogą zawierać one części opcjonalne bądź alternatywne. Lachs podnosi, że szczególny problem stanowią zastrzeżenia wnoszone do konstytucji, czy statutów organizacji międzynarodowych, bowiem niektóre z nich zawierają wyraźny zakaz wprowadzania zastrzeżeń, jednak mimo to, takowe zastrzeżenia bywały wnoszone15. Lachs podkreśla, że instytucja zastrzeżenia pozwala na poważne zastrzeżenie grona uczestników umowy wielostronnej „we współczesnym świecie współistnienia i różnorodności są one koniecznością, poprzez którą umowy jako całość i poszczególne ich normy dostosowują się do potrzeb życia”16. W dalszej części Lachs podkreśla, że prawo międzynarodowe ukształtowało pewne ogólne zasady dotyczące wpływu wojny na umowę międzynarodową. Manfred Lachs ujmuje te zasady w następujący sposób: 1. „Z reguły wybuch wojny nie powoduje ispo facto wygaśnięcia umowy. 2. Z reguły działanie umowy podlega zawieszeniu i to tylko między państwami, które znalazły się w stanie wojny. 3. Powyższe zasady mogą dotyczyć (pro parte) niektórych postanowień umowy, jeżeli na swój charakter należy i można je wyodrębnić z całości. 4. Wszystkie inne możliwe konsekwencje należy zaliczyć do kategorii wyjątków wynikających ze szczególnego charakteru umowy, intencji stron, charakteru i zasięgu całego konfliktu 5. Z chwilą zakończenia stanu wojny umowa odzyskuje pełną moc w pierwotnym zasięgu działania. Jeśli jednak wojna dokonała zasadniczych zmian w przedmiocie, który obejmuje umowa może się okazać, potrzeba jej zasadniczej rewizji. 6. Szczególną kategorię stanowią umowy zawarte na wypadek wojny, gdyż głównym ich celem jest właśnie działanie w czasie trwania konfliktu zbrojnego.

164 Czytaj więcej: M. Lachs, s. 166-168. 16 S. 168 15

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 23

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Bardziej szczegółowe, kazuistyczne ujęcie zagadnienia nie wydaje się ani możliwe, ani celowe. Prowadziłoby ono w sferę mało realnej spekulacji. Ale i te ramowe zasady pozwalają na konkluzję, że wielką zdobyczą umów wielostronnych jest fakt utrzymania więzi traktatowych w czasie wojny. […] Poprzez działanie swoich norm, w dostępnym im zakresie, wpływają one na faktyczne ograniczenie zaburzeń i konfliktów prawnych, jakie niesie za sobą każda wojna17.



Manfred Lachs, Rozejm w Korei. Zagadnienia prawne., Warszawa 1953

Najważniejszy z punktu widzenia prawnego jest rozdział II pod tytułem „ Zasięg i kontrola rozejmu” oraz rozdział V pod tytułem „Moc obowiązująca rozejmu”. Lachs podnosi, że zgodnie z art. 42 Karty Narodów Zjednoczonych: Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 mogłyby okazać się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych; wojska USA to wojska agresji, które nie wykonują zadań, o których mowa w art. 45 i 46 KNZ: Artykuł 45 Dla umożliwienia Narodom Zjednoczonym stosowania nie cierpiących zwłoki zarządzeń wojskowych,

członkowie

Organizacji

obowiązani

są

trzymać

gotowości

natychmiastowego użycia kontyngenty narodowych sił lotniczych, przeznaczone do skombinowanej międzynarodowej akcji represyjnej. Siła i stopień pogotowia tych kontyngentów oraz plany ich akcji skombinowanej będą ustalone przez Radę Bezpieczeństwa przy pomocy Komitetu Sztabu Wojskowego w granicach określonych w specjalnym porozumieniu lub porozumieniach, o których mowa w artykule 43.

S. 245 i 246.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 24

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 46 Plany użycia sił zbrojnych układa Rada Bezpieczeństwa przy pomocy Komitetu Sztabu Wojskowego. Lachs podkreśla, że zawarcie rozejmu w Korei stanowi bezwzględnie niezmiernie doniosły etap walki wszystkich sił miłujących pokój przeciwko siłom agresji i awanturom międzynarodowym. Jego zdaniem zawarcie rozejmu dowiodło, że siły miłujące pokój mogą wywalczyć należyte rozwiązanie ostrych problemów międzynarodowych, jeżeli wykażą wytrwałość i nieugiętość.



Manfred Lachs, War crimes: an attempt to define the issues, London, 1945

In 21 chapters Manfred Lachs defines war, crimes in wartime, war crimes, describes relation between municipal and international law, trail of war criminals and gives some insight into the case of the United Nations versus war criminals. In the introduction Lachs discusses the nature of crime. He reminds the definition of crime as “an act committed in violation of a public law either forbidding or commanding it” [p. 1]. He also states two basic facts, namely that the essential reaction of the community against crime is punishment and with respect to the time when a given crime is committed, there are crimes committed in time of peace and other committed in time of war. According to Lachs, “crimes committed in time of war may be sub-divided into crimes committed in connection with the war and crimes committed during war in general” [p. 2] and in his book his want to focus on crimes committed “during a war in connection with the war” [p. 2]. In Chapter I entitled “Inter arma silent leges?” Lachs defines war as “a violent contact of distinct but similar entities” [p. 3]. Later on, he states that “law takes wars into its sphere of operation” [p. 3], that is why “the whole complex of legal rules and regulations which frames the life of a community in time of peace is no less valid in time of war” [p. 3], namely “order, the working of the machinery of law, justice, executive and administration remain in force” [p. 3]. After those general remarks, Lachs states that fortunately “Civilized Nations reached an agreement by which they decided to introduce order into that << symbol of disorder >> which means war. It is called the laws of warfare” [p. 4].

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 25

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

In Chapter II entitled “The written international laws of warfare” Lachs presents the list [p. 5 - 6] of the main written laws of warfare, conventions, declarations, regulations and protocols. Thi list includes following documents: 1. Declaration of Paris of 1856 concerning the maritime law in time of war 2. Geneva Convention of 1864 for the amelioration of wounded soldiers in armies in the field 3. Geneva Convention of 1906, which principles were incorporated into Hague Convention 4. Declaration of St. Petersburg of 1868 prohibiting the use in war of certain projectiles 5. The Convention of the Hague of 1899 (1907) respecting the laws and customs of war on land 6. The Third Hague Convention of 1907 concerning opening of hostilities 7. The Fourth Hague Convention of 1907 respecting the laws and customs of war on land 8. The Fifth Hague Convention of 1907 respecting the rights and duties of neutral Powers and persons in case of war on land 9. The Sixth Hague Convention of 1907 relative to the status of enemy merchant ships at the outbreak of hostilities 10. The Seventh Hague Convention of 1907 relative to the conversion of merchant ships into warships 11. The Eighth Hague Convention of 1907 relative to the laying of automatic submarine contact mines 12. The Ninth Hague Convention of 1907 respecting bombardment by naval forces in time of war 13. The Tenth Hague Convention of 1907 for the adaptation of the principles of the Geneva Convention to Maritime War 14. The Elevneth Hague Convention of 1907 relative to certain restrictions on the exercise of the right of capture in maritime war 15. The Thirteenth Hague Convention of 1907 respecting the rights and duties of neutral Powers in maritime war 16. The First Hague Declaration of 1907 prohibiting the discharge of projectiles and explosives from balloons 17. The London Declaration of 1909 concerning the laws of naval warfare 18. The Hague Declaration of 1899 prohibiting the use of expanding bullets

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 26

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

19. The London Declaration of 1909 concerning the laws of naval warfare 20. Protocol of 1925 concerning the use in war of asyphyxiating, poisonous and other gases 21. The Geneva Convention of 1929 concerning the treatment of sick and wounded and of prisoners of war 22. The London Protocol of 1936 relating to the use of submarines against merchant vessels 23. Hague Air Warfare Rules. In Chapter III “The unwritten international laws of warfare” Lachs states that “it is clear that the laws of warfare, in International Law, are complemented by the unwritten law. This lack of written law is only a formal deficiency.” [p. 7] Later he points out that “a reply to the question how to view cases <<not included in the regulations>> of international arrangements concerning laws of warfare, is to be found in the preamble to the Fourth Hague Convention. The preamble indicates that there are bound to be many points on which the written law is silent.” [p. 8] Later Lachs states that “the lack of rules <<does not mean>> that those crimes are being approved of. […] That is why a general, administrator of occupied lands, commander of a prisoners-of-war camp, soldier, policemen, or any other person taking part in the war, cannot claim immunity, invoking silence of the written law, if he used special methods of cruelty, hardships, caused <<unnecessary suffering>> - as all these methods are prohibited by the unwritten, if not by the written, rules of war.” [p. 8] In Chapter IV entitled “Municipal laws of warfare” Lachs arrives at the conclusion that “the laws of warfare altogether are a great compromise resulting from the conflict between the command of law and the necessities of war [but] war does not mean an end of law. Laws, acts and decrees remain in force unless special arrangements are made to terminate their binding force definitely or for the duration only.” [p. 9] Later Lachs points out that in times of war all acts are governed by: penal codes, special penal legislations, military codes and instructions to armies. [p. 9 - 12] Then, Lachs describes the essence of martial law as “body of special legal stipulations which are introduced in fighting areas, cases of special emergency, and war situations.” [p. 12] Lachs concludes this chapter with following guidance: “altogwther the rules of warfare have […] to be sought for in: (1) the written international rules of warfare embodied in international agreements, (2) the unwritten International Law, as defined in the Hague Convention and art. 38 of the Statue of the Permanent Court of International Justice, (3) municipal legislation.” [p. 12]

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 27

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

In Chapter V “Crimes in wartime” Lachs states that “crimes and violations of penal law are in time of war governed by much the same laws as in time of peace. This refers to offences which have the same features as they would have if committed in peace. Frenchman who, in time of war shoots his wife because he suspects her of having committed adultery will come before the same Court ad if he had done so in time of peace. A Japanese who resided in Singapore in 1942 and stole some goods from a local shop was liable to the same punishment as if he had committed the theft before 1942, while Singapore was under British rule. Both at home in occupied countries the laws remain with regard to criminal offences as they were before the war. War does, however, increase the catalogue of crimes; it opens <<new possibilities>> for their commission” [p. 35]. In Chapter VI “Elements of war crimes” working from examples Lachs establishes the common elements [p. 17 - 19] of war crimes, namely: 1. they are acts of violence 2. they are committed under specially favorable circumstances created by the war 3. they are committed by a special group of persons in connection with the war 4. they are committed during the war 5. they are committed on the battlefield or behind it. 6. they are committed against soldiers, other members of the armed forces , the civilian population or against the property of the above mentioned 7. they are not covered by the exceptions provided by the International Laws of Warfare. In Chapter VII “War crimes – acts of violence” Lachs states that “all <<war crimes>> are characterized by violence [, but according to him] they are acts of violence in both the positive and negative sense. […] In their positive meaning thay are the application of brute force, attacks against life, health, property and honour. […] [ On the other hand,] the typical case of <<negative violence>> is the refusal to supply even the minimum of food to the population of occupied countrie or prisoners-of-war, such refusal sometimes involving violence.” [p. 20] Later Lachs points out that “violence may take the form of law in disguise. It may be commanded, permitted, or sanctioned by law. It does not cease to be violence, however.” [p. 20] In the last part of this chapter Lachs includes the list of typical war crimes [p. 21 - 22]. The list comprises thirty-two types: 1. Murders, massacres, systematic terrorism 2. Putting hostages to death IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 28

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

3. Torture of civilians 4. Deliberate starvation of civilians 5. Rape 6. Abduction of girls and women for the purpose of enforced labour 7. Deportation of girls and women for the purpose of enforced prostitution 8. Interment of civilians under inhuman conditions 9. Forced labour of civilians in connection with military operation of the enemy. 10. Usurpation of sovereignty during military occupation 11. Compulsory enlistment of soldiers among the inhabitants of occupied territory 12. Attempts to denationalize inhabitants of occupied territory. 13. Pillage 14. Confiscation of property 15. Exaction of illegitimate or of exorbitant contributions and requisitions 16. Debasement of the currency and issue of spurious currency 17. Imposition of collective penalties 18. Wanton devastation and destruction of property 19. Deliberate bombardment of undefended palces 20. Wanton destruction of religious, charitable, educational and historic buildings and monuments. 21. Destruction of merchant ships and passenger vessels without warning and without provision for the safety of passengers or crew. 22. Destruction of fishing boats and of relief ships 23. Deliberate bombardment of hospitals 24. Attacks on and destruction of hospital ships 25. Breach of other rules relating to the Red Cross 26. Uses of deleterious and asphyxiating gases 27. Use of explosive or expanding bullets, and other inhuman appliances. 28. Directions to give no quarter. 29. Ill-treatment of wounded and prisoners-of-war. 30. Employment of prisoner-of-war on unauthorised works. 31. Misuses of flags of truce. 32. Poisoning of wells.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 29

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

In Chapter VIII “Circumstances in which a war crime is committed” Lachs states that those circumstances are very important in the qualification of a given war crime. “When an act of violence is committed [war criminal] acts in circumstances which facilitate the commission of the crime” [p. 23]. Late on Lachs points out that “a characteristic feature of every war crime is, therefore, the hope or reasonable expectation, very often also the approval and help given to the culprit beforehand. War criminals usually have the blessing of their superiors.” [p. 23] Lachs comes to the conclusion that war criminals “commit act of violence under the cloak of law by abuse of their power, very often with the approval or consent of their superiors.” [p. 24] In Chapter IX “The culprit” Lachs divides culprits into two groups – war criminals sensu stricto and war criminals sensu largo. War criminals sensu stricto can be found among members of armed forces, members of civil administration, military and police in occupied territories. [p. 25 - 31] The list of persons, who may be guilty of war crimes is longer and consists of: marauders, guerilla bands, armed prowlers and merchantmen. “War criminals sensu stricto are those who, having the status of subjects of warfare, commit acts which are not covered by the privileges based on the International Law of Warfare. Entirely different is the situation with war criminals sensu largo. They cannot invoke the International Law of Warfare in their defence. They are guilty of ordinary rimes to which no exceptional rule of warfare can be applied. Consequently thay may become guilty of two types of crimes: a) crimes which go beyond the exceptions granted to subjects of warfare, b) crimes which if committed by subjects of warfare, may be successfully defended by them, as being within the privileges of warfare, but have no application to non-subjects of warfare (war criminals sensu stricto) because of lack of war status with them.” [p. 33 - 34] In Chapter X Lachs presents “Parties to war crimes”. Persons connected with the particular crime can be categorized as one of three: -

principal – “the individual committing crime and the main acting personality”

accessory before the fact – “the person who inspires, encourages, helps, or abets the principal in his criminal action”

accessory after the fact – “the person who helps the criminal by sheltering him, by helping him to escape, destroying evidence against him and thus preventing justice from being meted out to him” [p. 35].

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 30

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

In Chapter XI “Denotation of time” Lachs answers the question when a war crime can be committed? Of course, only during a war, but “when can a state war be regarded as having commenced? [and] when can a state war be regarded as having ended?” [p. 36] After having asked these two questions Lachs offers the answers. “A state of war can be said to have begun either with a formal declaration of war or by the actual opening of hostilities. The actual date of the beginning of the war depends upon which of these two events comes first. And this is actually the starting point from which a war crime can be committed.” [p. 36] “The signing of a peace treaty means a definite end of a war and of the period during which war crimes can be committed.” [p. 37] “A war can also come to an end by the annihilation of the enemy, by what is commonly known as conquest. Conquest means the end of a war. [..] No war crime can be committed as war has come to an end.” [p. 39] In Chapter XII “Denotation of place” Lachs answers the question where can a war crime be committed and comes to the conclusion that “there are […] no territorial limits as to where a war crime can take place – it can be committed anywhere: on land, on sea and in the air.” [p. 42] In Chapter XIII “Denotation of the subject-matter of war crimes” Lachs concludes that all persons, goods and values for which international and municipal laws of warfare afford protection may be subjects of war crimes. [p. 43 - 44] All sick, wounded, dead and alive must be treated humanely. So must be treated their possessions. [p. 44-45] In Chapter XIV “The right of asylum” Lachs answers the question whether war criminals deserve right to asylum. [p. 46-59] After very detailed examination Lachs comes to the conclusion that those guilty and responsible, whatever their nationality, should be sought for, handed over to justice and judged, moreover, the pronounced sentences should be carried out. [p. 59] In Chapter XV “The mutual relation between municipal and international law” Lachs points out that international law and municipal law together form laws of war and they “produce rules contrary to the general laws in time of peace” [p. 62]. Later Lachs concludes that “international law, both written and unwritten, […] fulfills the function of the legal system at a higher stage. In principle it speaks to the individual via municipal law.” [p. 64] In Chapter XVI “Municipal law as applied to war crimes” Lachs answers the question which state in transboundary war crimes has the jurisdiction understood as “the right to

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 31

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

prosecute and punish the perpetrator” [p. 69]. Lachs comes to the conclusion that “no uniform reply can be given to such questions as there is no generally accepted rule concerning jurisdiction in inter-State relations. Municipal legislations have accepted several criteria on that subject. The usual and most common link between crime and law according to which it has to be judged, is the place of its commission (lex loci delicti commissi). This is the territorial principle.” [p. 69 - 70] Later Lachs states that “the territorial principle could not wholly suffice” and that is why there are also following principles: -

the principle of personalite active – according to which state has right to prosecute its own citizens whenever they commit crimes abroad

the principle of personalite passive- according to which state can punish for crimes committed abroad both by nationals and foreigners, if those crimes are directed against the interest of the state or its citizens

quasi delicta juris gentium – in other words principle of universality – according to which there exist offences “which are so deeply resented by the civilized world that they have been almost universally condemned as crimes.[…] The practical application of principle of universality means that wherever the crime is committed, it may be tried and punished by the state in whose custody the culprit finds himself.” [p. 72] Later Lachs writes: “The problem of legal location of crime practically applied to war

criminals means under the present circumstances, when international penal law does not provide a clear reply to the question – that a war criminal may be actually liable to punishment and qualified as a war criminal under more than one legislation. In particular will it refer to cases where criminal acts have their effect in more than one State, where the war criminal planned and prepared his criminal action in his own State, while the effects were produced abroad, on the territory of the other belligerent. It will remain for the judicature of the States concerned to decide in every case on the basis of the laws of conflicts of laws. Here again, as in cases where more than one State claims the culprit (as above) the States concerned will have to reach a mutual agreement.” [p. 75] In Chapter XVII “The trial of war criminals” Lachs states that “a war criminal to whom the justice has to be meted out is bound to appear in court. His trial can take place while hostilities last or after their cessation.” [p. 76] Lachs lists courts [p. 76 – 85] that are competent to sentence a given war criminal and they are: -

the national court of the culprit

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 32

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

the courts of the states affected

international tribunals

In Chapters XVIII and XIX Lachs presents two case studies, namely Quislings case [p. 86-93] and case of the United Nations against war criminals [p. 94-99]. In the most important Chapter XX entitled “An attempt to define war crimes” Lachs defines war crimes in the light of all of the foregoing considerations, namely he formulates ten articles [p. 100-101] on that issue: Art. I. – A war crime is any act of violence, qualified as crime committed during and in connection with a war under specially favorable conditions created by the war and facilitating its commission; the act being directed against the other belligerent State, or its interests; against its citizens or their interests, as well as against Stateless individuals or their interests. Art. II. – The qualification accepted in Art. I ceases should the act not be contrary to the codified International Laws of Warfare or expressly permitted by them if contrary to the customary law or general principles accepted by civilized nations. Art. III. – The term “specialy favourable conditions created by the war” used in Art. I is understood either ac tacit or explicit help or encouragement, or approval given to the culprit by his superiors, the hope that his deed will not be punished due to war conditions or any reason which in his belief would make him escape punishment. Art. IV. – Persons guilty of war crimes may be any member of the Armed Forces, of the Government, Administration, Police, at home or in occupied countries any member of the administration of prisoners-of-war camps; any person entrusted with political, legal or economic functions connected with the war, members of party organizations or any other person acting on behalf of the belligerent, whether his national or not. Art. V. – The exemption provided in Art. II ceases, should the deed be committed by a person not enjoying the privileged status of a subject of warfare. Art. VI. – A war crime can be committed on land, on sea and in the air, beneath the surface of the earth, in territorial waters, closed seas, on the territories of the belligerent himself, the other belligerent or a neutral State. Art. VII. – A war crime can be committed only during a war and in connection with the war.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 33

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. VIII. – War crime is a common crime. The culprit does not enjoy any privileges accorded to political offenders, in particular the privilege of asylum, and he ought to be extradited. Art. IX. – The arch war criminals, or those responsible for the criminal conspiracy of waging and conducting a lawless war, ought to be punished by an act of State or tried and punished by an International Court, according to a common decision of the lawful belligerents. Art. X. – Until a Permanent International Criminal Court is set up the trial of other war criminals is reserved to the Municipal Courts of the State concerned. Should the State concerned. Should the State concerned be the lawless enemy the trial is reserved to the Courts of State affected, i.e., the State against whose interest or whose nationals the act was directed. In the final chapter “Conclusions” Lachs states that “War crimes may appear a minor issue in this deadly conflict. Yet the manner in which the problem is resolved might become a great precedent. International Law must be raised to the height it deserves. The principle that crime does not pay must become law, not only in the everyday life of an individual, but also in inter-State relations. If we fight for a better future, as we do, we look for an international order in which law will be obeyed. It is therefore, our task, the task of those who are the guardians of law, to make it work. Its source and foundations were from its very inception international morality and high moral principles. These principles must remain its source in the future. They will be the great inspiration of law.” [p. 102-103]

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 34

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

LISTA WYBRANYCH DZIEŁ MANFREDA LACHSA



War crimes – an attempt to define the issues” (1944)



Warszawskie getto (1948)



Rozejm w Korei. Zagadnienia prawne (1953)



Układy Indochińskie (1954)



Kolektywna sprawiedliwość (1956)



Umowy wielostronne. Studium z prawa traktatowego (1958)



Zachodnia granica Polski (1964)



The Law of Outer Space. An experience in contemporary law making (1972)



Teachings and teaching of international law (1977)



The teacher in international law: teachings and teaching (1982)



Reflections on substance and form of international law (1984)

LISTA WYBRANYCH PUBLIKACJI O MANFREDZIE LACHSIE 

Edward McWhinney: Judge Manfred Lachs and Judicial Law-Making, Haga 1995, ISBN 90-411-0125-X



Edward McWhinney: The Inaugural Manfred Lachs Memorial Lecture – Manfred Lachs and the International Court of Justice as Emerging Constitutional Court of the United Nations. In: Leiden Journal of International Law. 8(1)/1995. Cambridge University Press, S. 41–52, ISSN 0922-1565



Jerzy Makarczyk (Ed.), Institute of State and Law of the Polish Academy of Sciences (Hrsg.): Essays in International Law in Honour of Judge Manfred Lachs. Martinus Nijhoff Publishers, Den Haag 1984, ISBN 90-247-3071-6



Karl-Heinz Böckstiegel: In Memoriam Manfred Lachs. In: Zeitschrift für Luft- und Weltraumrecht. 42/1993. Institut für Luft- und Weltraumrecht der Universität Köln, S. 115–116,ISSN 0340-8329

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 35

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. 

Oscar Schachter: In Memoriam: Judge Manfred Lachs (1914–1993) – The UN Years: Lachs the Diplomat. In: American Journal of International Law. 87(3)/1993. American Society of International Law, S. 414–416, ISSN 0002-9300



Stephen M. Schwebel: In Memoriam: Judge Manfred Lachs (1914–1993) – On the Bench: Lachs the Judge. In: American Journal of International Law. 87(3)/1993. American Society of International Law, S. 416–419, ISSN 0002-9300



Thomas M. Franck: In Memoriam: Judge Manfred Lachs (1914–1993) – The Private Lachs: Life as Art. In: American Journal of International Law. 87(3)/1993. American Society of International Law, S. 419–420, ISSN 0002-9300



Sudhir K. Chopra: In Memoriam: Judge Manfred Lachs (1914–1993) – The Teacher: Lachs at the Hague Academy. In: American Journal of International Law. 87(3)/1993. American Society of International Law, S. 420–423, ISSN 0002-9300



Isabella Henrietta Philepina Diederiks-Verschoor: Judge Manfred Lachs: An Obituary. In: Journal of Space Law. 22/1994. University of Mississippi, School of Law, S. 1– 3,ISSN 0095-7577



Steven Gorove: In Memoriam: Judge Manfred H. Lachs (1914–1993). In: Journal of Space Law. 21/1993. University of Mississippi, School of Law, S. I, ISSN 0095-7577



Manfred Lachs – wybitny prawnik świata, pod red. K. Myszona – Kostrzewa, Z. Galicki, T. Kamiński, Warszawa 2011, ISBN: 978-83-63093-00-6

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 36

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. Marta Sobiecka18 Mikołaj Ślęzak19

MANFRED LACHS JAKO SĘDZIA MTS-U. WPŁYW NA PRAKTYKĘ WYMIARU MIĘDZYNARODOWEJ SPRAWIEDLIWOŚCI.

słowa kluczowe: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, prawo międzynarodowe publiczne, konflikt, Sahara Zachodnia, Maroko

keywords: International Court of Justice, international public law, conflict, Western Sahara, Morocco

Studentka III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studentka I roku studiów magisterskich na kierunki Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo administracyjne, prawo międzynarodowe, ekonomiczna analiza prawa, prawo gospodarcze i prawo handlowe. 18

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 37

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. STRESZCZENIE Najważniejszym organem sądowym w dziedzinie prawa międzynarodowego jest z całą pewnością Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i stanowi on kontynuatora Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej. MTS należy do głównych organów ONZ, nie mniej jednak wszystkie orzeczenia doradcze wydaje we własnym imieniu. W niniejszej pracy dokonano przedstawienia jednej z opinii doradczych MTS. Jest to sprawa Sahary Zachodniej. Autorzy dokonali wyboru tej sprawy, ponieważ przewodniczącym składu orzekającego przy wydaniu przedmiotowej opinii był Manfred Lachs, a właśnie wpływ Prof. Lachsa na praktykę wymiaru międzynarodowej sprawiedliwości jest przedmiotem niniejszego wywodu.

EXTRACT

The most important judicial body with respect to the international law is International Court of Justice. Its predecessor was Permanent Court of International Justice. ICJ is one of major bodies of the United Nations, nevertheless all its rulings are published under its own name. In this article the authors have chosen one of ICJ advisory opinions, namely the case of Western Sahara. The authors have decided to chose this case, because Manfred Lachs was the president of the ICJ and the influence of professor Lachs on the practice of international justice enforcement is the topic of this work.

WPROWADZENIE

Sądownictwo międzynarodowe uznawane jest jako jeden ze środków rozstrzygania sporów międzynarodowych, chociaż jego rola obecnie wykracza poza tę funkcję. Przez sąd międzynarodowy należy rozumieć organ o charakterze stałym, utworzony na mocy umowy międzynarodowej lub innego instrumentu międzynarodowego, działający według wcześniej ustalonych zasad procedury, orzekający na podstawie prawa międzynarodowego, którego orzeczenia są wiążące dla stron. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznawany jest za najważniejszy działający sąd międzynarodowy.20

Leksykon prawa międzynarodowego publicznego. 100 podstawowych pojęć., pod red. A. Przyborowskiej – Klimczak, D. Pyć, Warszawa 2012, s. s. 433 - 439

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 38

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

MTS Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) rozpoczął działalność w 1946 roku jako jeden z głównych organów ONZ (art. 7 ust. 1 Karty Narodów Zjednoczonych) albo, jak to Karta bliżej określa, główny organ sądowy Narodów Zjednoczonych ( art. 92). Podstawami jego ustroju i działalności

są:

Statut,

oparty

ściśle

Statucie

Stałego

Trybunału

Sprawiedliwości

Międzynarodowej21 i stanowiący integralną część Karty Narodów Zjednoczonych oraz Regulamin przyjęty w 1946 roku i zmieniany w latach 1972, 1978 i 2000. Stronami Statutu są ipso facto wszyscy członkowie ONZ (art. 93 ust. 1 Karty Narodów Zjednoczonych). Mogą być nimi także państwa, które nie należą do ONZ. W przeszłości Szwajcaria, Liechtenstein, San Marino i Japonia stały się stronami Statutu nie będąc członkami ONZ. Siedzibą Trybunału jest Haga. Trybunał urzęduje w Pałacu Pokoju22, w którym mieszczą się także Stały Trybunał Arbitrażowy, Haska Akademia Prawa Międzynarodowego oraz jedna z najbogatszych bibliotek prawa międzynarodowego.

Jest to pierwszy międzynarodowy sąd o znaczeniu światowym. Został on powołany w okresie Ligi Narodów. Po drugiej wojnie światowej został on zastąpiony przez działający do dzisiaj Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. 22 Którego zdjęcie znajduje się poniżej.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 39

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. FUNKCJE Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, podobnie jak jego poprzednik Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej dwie funkcje: 

funkcja sądowa - rozstrzyganie zgodnie z prawem międzynarodowym sporów prawnych między państwami.



funkcja doradcza – wydawanie opinii doradczych, nie mających charakteru prawnie wiążącego, stanowiących odpowiedzi na pytania prawne wnoszone przez upoważnione do tego organy ONZ oraz organizacje wyspecjalizowane ONZ.23

SKŁAD Trybunał składa się z 15 niezależnych sędziów wybieranych bez względu na ich przynależność państwową spośród osób o wysokim poziomie moralnym. Konieczne jest to, by sędziowie byli obywatelami różnych państw. Sędziowie są wybierani na dziewięć lat, z prawem do wyboru na ponowną kadencję24. Co 3 lata następuje częściowe odnowienie składu MTS-u, mianowicie zmieniana jest jedna trzecia składu, tj. pięciu sędziów. Kandydatów na sędziów zgłaszają grupy narodowe Stałego Trybunału Arbitrażowego w Hadze spośród osób mogących pełnić najwyższe stanowiska sędziowskie w swych państwach lub uznanych znawców prawa międzynarodowego.25 Jeśli idzie o członków ONZ, którzy nie są stronami I Konwencji Haskiej z 1907 oku, kandydatów wyznaczają grupy narodowe ad hoc, powołane w tym trybie, który został przewidziany w Konwencji Haskiej.26 Następnie sędziowie są wybierani przez Zgromadzenie Ogólne ONZ oraz Radę Bezpieczeństwa. Organy te dokonują wyboru niezależnie od siebie27, dlatego też kandydaci muszą uzyskać bezwzględną większość głosów w obu wspomnianych organach, przy czym większość w Radzie Bezpieczeństwa ustala się bez rozróżnienia pomiędzy członkami stałymi i niestałymi. Każdy sędzia musi pochodzić z innego państwa. Przy wyborze należy również zwracać uwagę na to, by w składzie sądu zapewnić reprezentację głównych form cywilizacyjnych i zasadniczych systemów prawnych świata.28

MTS wydaje na żądanie Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa, które są upoważnione z mocy Karty do zwracania się o nie we wszystkich sprawach prawnych (art. 96 ust. 1) oraz –na podstawie upoważnienia Zgromadzenia Ogólnego – na żądanie Rady Gospodarczej i Społecznej, Rady Powierniczej i organizacji wyspecjalizowanych, ale tylko w sprawach prawnych, które wynikają z ich działalności (art. 96 ust. 2). Natomiast państwa nie są upoważnione do żądania wydania opinii doradczej przez MTS. 24 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 642-643. 25 Art. 2 Statutu MTS 26 Art. 4 Statutu MTS. 27 Art. 8 Statutu MTS 28 Art. 9 Statutu MTS

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 40

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. Obok sędziów stałych w składzie sądzącym mogą również zasiadać tzw. sędziowie narodowi, czyli sędziowie ad hoc. Sędziowie korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, ale tylko w przypadku gdy sprawują funkcje sędziowskie.29 Jeśli chodzi o zakres tych przywilejów na terytorium Holandii, sprawę reguluje szczegółowo układ w formie wymiany not między Przewodniczącym MTS-u a holenderskim ministrem spraw zagranicznych. Sędziowie wybierają spośród swego grona przewodniczącego i wiceprzewodniczącego na trzyletnią kadencję z prawem reelekcji. Polskimi sędziami w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości byli:



Bohdan Winiarski (prezes Trybunału w latach 1961-1964)

Art. 19 Statutu MTS

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 41

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.



IKMP SAPERE AUDE

Manfred Lachs (prezes Trybunału w latach 1973-1976).

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 42

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

W tym miejscu warto również podkreślić, że statut MTS-u zawiera kilka przepisów, których celem jest zapewnienie bezstronności wyrokowania: 

Sędziowie nie mogą zajmować się inną działalnością zawodową (oczywiście nie dotyczy to publikacji lub wygłaszania wykładów) ani polityczną, nie mogą więc zajmować żadnych stanowisk politycznych lub administracyjnych.30



Sędziowie nie reprezentują państwa, z którego pochodzą i nie mogą od nikogo przyjmować instrukcji dotyczących funkcji sędziowskich, są więc niezawiśli.



Sędzia nie może być w żadnej sprawie agentem, doradcą lub adwokatem i nie może uczestniczyć w wyrokowaniu w sprawie, której poprzednio brał udział jako agent, doradca lub adwokat strony, jako członek innego sądu międzynarodowego lub sądu krajowego, jako członek komisji śledczej lub w jakimkolwiek innym charakterze.31



Każda strona w sporze ma prawo mieć w składzie sądu sędziego swojej narodowości. Postulat bezstronności wyrokowania można zapewnić bowiem w sposób dwojaki. Albo sędzia mający obywatelstwo strony musi wyłączyć się w danej sprawie albo w składzie sądu zasiadają obywatele obydwu stron. Statut MTS-u, wzorem statutu STSM, przyjął to drugie rozwiązanie. Art. 31 ust 1 stwierdza wyraźnie, że sędzia narodowości strony zachowuje swoje prawo zasiadania w sprawie przed sądem. Uczestnictwo obywateli obu stron w składzie sądu zapewniono przez instytucje tzw. sędziów narodowych, czyli sędziów ad hoc, tj. osób, które są sędziami tylko w danej sprawie i przestają nimi być z chwilą wydania przez sąd wyroku. Jeżeli w składzie sądu zasiada sędzia narodowości jednej ze stron, druga strona może wyznaczyć swego sędziego – może nim być obywatel tej strony lub obywatel państwa trzeciego.32 Obie strony mogą wyznaczyć swych sędziów, jeżeli w składzie sądu nie zasiadają sędziowie narodowości żadnej ze stron.33 Statut MTS nie stwarza dla stron obowiązku wyznaczania sędziów narodowych, lecz daje im tylko prawo, z którego państwa mogą korzystać. Jeżeli państwo z prawa tego nie skorzysta, sąd orzeka w składzie sędziów stałych. Sędziowie narodowi (nie będący sędziami stałymi) muszą odpowiadać warunkom jakie Statut MTS ustala dla kandydatów na sędziów stałych.34



Każdy sędzia może wyłączyć się ze składu sądzącego w konkretnej sprawie. Również przewodniczący może zwrócić uwagę sędziemu, że w danej sprawie nie powinien on zasiadać. W obu przypadkach wymaga się zgody sędziego i przewodniczącego. Jeżeli tej zgody nie

Art. 16 Statutu MTS Art. 17 Statutu MTS. 32 Np. prof. K. Skubiszewski został wybrany przez Słowację sędzią ad hoc w sprawie Projektu Gabcikowo – Nagymaros (Węgry versus Słowacja). 33 Art. 31 ust 2 i 3 Statutu MTS 34 Art. 31 ust 6 Statutu MTS 31

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 43

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. osiągnięto (albo w przypadku gdy przewodniczący nie zgadza się ze stanowiskiem sędziego albo gdy sędzia nie podziela zapatrywania przewodniczącego), sprawę rozstrzyga decyzja sądu.35 KOMPETENCJE MIĘDZYNARODOWEGO TRYBUNAŁU SRPAWIEDLIWOŚCI Kompetencja MTS-u można podzielić na kompetencje ratione personae określające kto może być stroną w postępowaniu przed MTS-em i kompetencje ratione materiae określająca jakie sprawy MTS może rozstrzygać. Analizując te pierwsze, należy zwrócić uwagę na to, że stronami w postępowaniu spornym prze MTS-em mogą być tylko państwa.36 W sporach z państwami nie mogą przed sądem stawać ani organizacje międzynarodowe, ani jednostki. Przed MTS-em mogą stanąć nie tylko państwa, które są stronami Statutu, a więc członkowie ONZ, ale również państwa, które nie są stronami Statutu. Rada Bezpieczeństwa ONZ ustala warunki na jakich państwa niebędące stronami Statutu MTS mogą stawać przed sądem. Warunki te nie mogą stwarzać nierówności stron. Jednak należy pamiętać, że członkostwo w ONZ nie oznacza automatycznej zgody państwa na jurysdykcję MTS,37 bowiem każde państwo musi wyrazić swoją wolę przystąpienia do postępowania w danej sprawie przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości. I tym stwierdzeniem przechodzimy do analizy tych drugich kompetencji, mianowicie kompetencji ratione materiae. Podstawą kompetencji MTS jest zgoda państw, oznacza to, że bez zgody państw MTS nie może orzekać w sporach międzynarodowych. Zgodę tę państwa muszą wyrazić w sposób oczywisty i niezaprzeczalny. Państwa mogą zgodzić się na właściwość, czy inaczej kompetencję MTS-u do orzekania istniejącym sporze albo mogą zgodzić się na poddanie MTS-owi wszystkich przyszłych sporów.

Zatem można

stwierdzić, że MTS rozstrzyga spór wyłącznie w przypadku, gdy strony sporu uznały jego jurysdykcję38: 

na mocy porozumienia w sprawie poddania zaistniałego sporu pod rozstrzygnięcie Trybunału, wówczas kompetencja MTS-u powstaje dopiero z chwilą, gdy strony sporu zgodzą się na ten sposób jego rozstrzygnięcia (tzw. kompetencja nieobowiązkowa). W tym przypadku nie ma przepisu prawnego, który przewidywałby na przyszłość kierowanie sporów na drogę sądową, a zgoda wyrażona ex post dotyczy jednego, ściśle kreślonego sporu.39

Art. 24 Statutu MTS. Art. 34 ust 1 Statutu MTS 37 W sprawie Timoru Wschodniego – East Timor (Protugal vs. Australia); http://www.icjcij.org/docket/index.php?sum=430&p1=3&p2=3&case=84&p3=5 38 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 643-648. 39 Jeśli chodzi o przyjęcie kompetencji MTS do rozstrzygnięcia jednego konkretnego sporu, to art. 36 ust 1 Statutu MTS stwierdza, że orzecznictwu MTS podlegają wszelkie sprawy wniesione przez strony. Zgoda odnosi 36

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 44

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. 

na mocy klauzuli sądowej zawartej w umowie międzynarodowej i przewidującej przekazanie sprawy do MTS w

przypadku zaistnienia sporu między Państwami-Sygnatariuszami,

wówczas właściwość MTS-u jest przez państwa uznana zanim powstanie spór wymagający rozstrzygnięcia sądowego (tzw. kompetencja obowiązkowa), bowiem zgoda dotyczy wszystkich sporów, jakie mogą powstać w przyszłości w związku z interpretacją konkretnej umowy międzynarodowej.40 

na skutek opartych na zasadzie wzajemności deklaracji (klauzula fakultatywna) - państwa mogą złożyć deklaracje uznające jako obligatoryjną jurysdykcję Trybunału w sporach z każdym innym państwem, które złożyło taką samą deklarację (tzw. kompetencja obowiązkowa). Wówczas zgoda wyrażona przez złożenie jednostronnej deklaracji przez państwo dotyczy wszystkich sporów o charakterze prawnym.41

W razie sporu co do Kompetencji Trybunału w konkretnej sprawie – zagadnienie to rozstrzyga sam MTS.42 Stąd MTS wydaje często wyroki, które dotyczą nie meritum sporu, a tego, czy MTS jest kompetentny do rozstrzygnięcia danego sporu czy nie.

się w tym przypadku do osądzenia istniejącego już konkretnego sporu. W zasadzie jest ona wyrażana w umowie międzynarodowej – tzw. kompromisie, która określa podmiot sporu. 40 Art. 36 Statutu MTS przewiduje, że kompetencji MTS podlegają wszelkie sprawy wyraźnie przewidziane w Karcie Narodów Zjednoczonych lub w innych obowiązujących umowach. Należy stwierdzić, że KNZ żadnych takich spraw nie przewiduje i w związku z tym przepis w tym zakresie jest martwy. Pozostaje jednak do omówienia druga część cytowanego postanowienia, mianowicie kompetencji MTS-u podlegają wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w umowach międzynarodowych. Istotnie w wielu przypadkach umowy międzynarodowe zawierają tzw. klauzulę sądową, przewidującą, że w razie sporu co do stosowania lub interpretacji danej umowy kompetentny do rozstrzygnięcia sporu będzie sąd międzynarodowy. Strony wyrażają w ten sposób z góry swoją zgodę na kompetencję MTS-u w pewnej kategorii spraw i w przypadku zaistnienia takiego sporu wystarcza powołanie się jednej ze stron na odpowiednią klauzulę sądową występującą w danej umowie międzynarodowej. Takie klauzule zawarte są w około trzystu umowach międzynarodowych. 41 Trzecią formę przyjęcia kompetencji MTS-u przewiduje tzw. klauzula fakultatywna omówiona w art. 36 ust 2 Statutu MTS. Na jej podstawie strona Statutu MTS może w każdym czasie złożyć deklarację, że uznaje właściwość sądu ipso facto i bez specjalnego porozumienia w stosunku do każdego innego państwa przyjmującego takie samo zobowiązanie. Przepis ten opiera się na wzajemności, ponieważ państwo przyjmujące z góry właściwość sądu czyn to wyłącznie w odniesieniu do sporów, jakie mogą powstać między nim a państwami, które również wyraziły taką samą zgodę na jurysdykcję MTS-u. składając jednostronne deklaracje państwa mogą z góry uznać kompetencję MTS-u we wszystkich sporach o charakterze prawnym, które dotyczą: wykładni umów międzynarodowych, każdej kwestii prawa międzynarodowego, istnienia faktu, który w razie stwierdzenia stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego, rodzaju lub wysokości odszkodowania należnego za naruszenie zobowiązania międzynarodowego. Oświadczenie, mocą którego państwo przyjmuje kompetencję MTS-u może być warunkowe i czasowe (art. 36 ust 3). Polska w 1996 roku złożyła deklarację na zasadach określonych w klauzuli fakultatywnej , tym samym Polska uznała kompetencję MTS-u za obowiązkową we wszelkich sporach natury prawnej z wyjątkiem: sporów powstałych przed datą deklaracji, sporów wynikających z faktów lub sytuacji powstałych przed tą datą, sporów dotyczących terytorium i granic państwa, sporów dotyczących zanieczyszczenia środowiska, sporów dotyczących wierzytelności lub długów zagranicznych, sporów z jakimkolwiek państwem, które złożyło deklarację uznającą jurysdykcję MTS za obowiązkowa później niż 12 miesięcy przed wniesieniem sporu przed MTS, sporów, co do których strony postanowiły, względnie postanowią zastosować inne sposób pokojowego rozwiązania, sporów dotyczących spraw, które według prawa międzynarodowego objęte są wyłączną jurysdykcją państwa polskiego. 42 Art. 36 ust 6 Statutu MTS

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 45

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. Niektórzy przedstawiciele doktryny wyróżniają również kompetencje ratione iuris MTS-u43. Zgodnie z tą kompetencją MTS stosuje: 

konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór



zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo



ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane



wyroki sądowe i opinie znawców prawa publicznego różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych.

MTS posiada także kompetencję orzekania według zasad słuszności, tzw. "ex aequo et bono", jeśli strony się na to zgodzą. Nie było jednak przypadku, kiedy strony się na taką zasadę zgodziły.

POSTĘPOWANIE PRZED MTS-em MTS orzeka zasadniczo w pełnym składzie, z zastrzeżeniem, że do ukonstytuowania sądu potrzebne jest kworum dziewięciu sędziów44. Przy obliczaniu kworum nie bierze się pod uwagę sędziów ad hoc. Jeżeli przewodniczący stwierdzi brak kworum, to powinien odroczyć posiedzenie do czasu uzyskania kworum.45 MTS morze także orzekać w niepełnym składzie, tj. w składzie izby.46 Statut przewiduje trzy rodzaje izb: izbę postępowania uproszczonego47, izby specjalne48 dla określonych kategorii sporów oraz izby ad hoc tworzone do rozpoznania konkretnej sprawy49. W praktyce jednak, aż do lat osiemdziesiątych żaden spór nie został izbie przekazany do rozpatrzenia. Postępowanie przed izbą ad hoc zbliża się trochę do arbitrażu, gdyż w dotychczasowej praktyce strony decydowały, których sędziów powołać w skład izby. Statut stwierdza, że wyrok wydany przez izbę uważany jest za wyrok MTS-u. Strony przed MTS-em są reprezentowane przez agentów. Mogą one odwoływać się także do pomocy doradców lub adwokatów. Postępowanie przed sądem składa się z dwóch części- pisemnej

Art. 38 ust. 1 Statutu MTS W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 648-651. 45 Art. 25 Statutu MTS i art. 32 Regulaminu MTS. 46 Art. 26 – 29 Statutu MTS 47 Zgodnie ze Statutem izba taka jest wybierana corocznie i składa się z 5 sędziów, w jej skład wchodzą: przewodniczący i wiceprzewodniczący MTS-u. 48 Co do zasady składają się co najmniej z trzech sędziów np. w 1993 r. MTS ustanowił siedmioosobową izbę w celu rozpatrywania spraw z zakresu środowiska, działała ona do 2006 roku. Jednak państwa nie zdecydowały się na skierowanie do niej ani jednego sporu. 49 Pierwsza taka izba została powołana w 1982 roku w sporze między USA a Kanadą o delimitację granicy morskiej w zatoce Maine. Wyrok w tej sprawie został wydany w 1984 roku. Do końca 2012 roku izby ad hoc wydały wyroki w sześciu sprawach. Każda z dotychczas powołanych izb ad hoc składała się z pięciu sędziów. 44

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 46

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. ustnej.50 Postępowanie pisemne polega na przesyłaniu sądowi i stronom za pośrednictwem sekretarza sąd, w porządku i w terminach określonych przez sąd, memoriału, kontrmemoriału oraz replik. Postępowanie ustne, czyli rozprawa polega na wysłuchaniu przez sąd agentów, doradców i adwokatów, niekiedy także świadków i rzeczoznawców. Po rozprawie następuje narada, która odbywa się przy drzwiach zamkniętych.51 Na naradzie MTS decyduje na rozprawie większością głosów sędziów obecnych. W razie równości głosów przeważa głos przewodniczącego.52 Rozprawa kończy się odczytaniem wyroku na posiedzeniu publicznym. Wszystkie wyroki i opinie doradcze Trybunału wraz ze zdaniami odrębnymi są oficjalnie publikowane w językach angielskim i francuskim.

WYROK – MOC PRAWNA, INTERPRETACJA I REWIZJA Wyrok musi zawierać uzasadnienie, datę, nazwiska sędziów, streszczenie postępowania, ustalenie faktów, postanowienia operatywne, liczbę sędziów, którzy tworzą większość i decyzję co do kosztów. Sędziowie mogą dołączyć swoją opinię odrębną, jeżeli nie zgadzają się z sentencją wyroku jako całością lub jakąkolwiek jej częścią. Jeżeli sędziowie nie chcą zgłaszać opinii odrębnych, to mogą dołączyć swoje zapatrywanie zamiast takiej opinii odrębnej. Natomiast sędzia, który zgadza się z sentencją wyroku, ale nie zgadzają się z całością lub częścią uzasadnienia, może dołączyć swoją opinię indywidualną.53 Wyrok sądu wiąże strony, ale tylko w danej sprawie. Każdy z członków ONZ zobowiązuje się zastosować do postanowienia MTS w każdej sprawie, w której jest stroną na podstawie art. 94 ust 1 KNZ i art. 60 Statutu MTS. Dodatkowym środkiem gwarantującym wykonalność wyroków MTS jest odwołanie do Rady Bezpieczeństwa ONZ54, jeżeli druga strona nie wykonuje zobowiązań ciążących na niej na mocy wyroku MTS.55 Zadaniem RB ONZ jest zapewnienie wykonania takiego wyroku MTS. Jeżeli RB ONZ uzna, że zarzut niewykonania wyroku jest słuszny, to może wydać zalecenia albo uchwalić zastosowanie środków, jakie należy podjąć w celu zapewnienia wyroku. Wyrok MTS jest ostateczny i strony nie mają prawa apelacji, ale MTS może dokonać rewizji wyroku w nadzwyczajnych przypadkach. Postępowanie rewizyjne otwiera orzeczenie MTS stwierdzające, że istnieją podstawy do rewizji wyroku. Strona może zgłosić wniosek o rewizję tylko wówczas, jeżeli: 50

Art. 43 ust 1 Statutu MTS Art. 54 Statutu MTS 52 Art. 55 Statutu MTS 53 Art. 57 Statutu MTS i art. 79 par. 2 Regulaminu MTS 54 Więcej na ten temat można znaleźć: W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 19-20; 122-12; 129-130; 378-379, 668-731. 55 Art. 94 ust. 2 KNZ. Rada Bezpieczeństwa nie skorzystała nigdy z tego uprawnienia. Jednak w 1986r. projekt rezolucji Rady wzywającej się do podporządkowania się wyrokowi MTS w sprawie Nikaragua versus USA został zawetowany przez USA, który dotyczył kwestii popierania contras przez rząd amerykański. Więcej na ten temat: W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 690-691; 718-719. 51

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 47

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. 

wniosek opiera się na wykryciu faktu, która ma istotne dla sprawy znaczenie,



w chwili wydania wyroku fakty nie były znane MTS-owi i stronom, a nieświadomość co do tego faktu nie wynikała z niedbalstwa.

Możliwość złożenia wniosku o rewizję jest ograniczona temporalnie. Wniosek musi zostać złożony najpóźniej w ciągu sześciu miesięcy od wykrycia nowego faktu, jednak nie później niż przed upływem dziesięciu lat od dnia wydania wyroku. Dlatego do dnia dzisiejszego tylko raz wystąpiono o rewizję wyroku w sprawie delimitacji szelfu kontynentalnego56. W razie sporu co do znaczenia lub zakresu wyroku, sąd wydaje jego właściwą interpretację na żądanie strony. Interpretacja wydawana jest przez MTS w formie wyroku. Wyroki MTS-u, podobnie jak opinie doradcze są oficjalnie publikowane w językach angielskim i francuskim wraz ze zdaniami odrębnymi, opiniami indywidualnymi i zapatrywaniami.57

OPINIA DORADCZA MTS wydaje opinie doradcze na żądanie: Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczej i Społecznej, a także organizacji wyspecjalizowanych. Przedmiotem opinii doradczych może być każda kwestia prawna wyłaniająca się w toku działalności wnioskodawcy. Postępowanie o wydanie opinii doradczej nie ma charakteru spornego, uczestnicy przedstawiają swoje stanowiska, najpierw w formie pisemnej, a potem ustnej.

Opinia doradcza

formalnie nie ma mocy wiążącej. Jest jednak autorytatywną wykładnią prawa międzynarodowego, co powoduje, że w praktyce jest traktowana jako ostateczne potwierdzenie legalności lub nielegalności zachowań będących jej przedmiotem. Sędziowie mogą zgłaszać zdania odrębne do opinii doradczych, podobnie jak do wyroków. Opinie doradcze MTS-u, podobnie jak wyroki są oficjalnie publikowane w językach angielskim i francuskim wraz ze zdaniami odrębnymi.

DZIAŁALNOŚĆ MTS-u Niektóre wyroki MTS-u były przedmiotem krytyki, ale mimo to należy stwierdzić, że MTS jako instytucja pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych jest instytucją pożądaną w międzynarodowym obrocie prawnym.

56 57

Spór Tunezji z Libią. Tunezja występuje o rewizję. MTS odrzucił wniosek z roku 1982 o rewizję w roku 1985. Wyroki MTS są również dostępne na stronie: http://www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=2 .

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 48

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

PODŁOŻE KONFLIKTU W czasach kolonialnych terytorium Maroka zostało rozczłonkowane między Francję i Hiszpanię. Na mocy traktatu w Tetuanie sułtan Maroka odstąpił Hiszpanii pewien obszar w południowej części Sahary dla potrzeb rybołówstwa58. Konsekwencją tego traktatu było umacnianie się kolonialnych pozycji hiszpańskich w regionie, sfinalizowane w 1912r. traktatem hiszpańskofrancuskim o rozgraniczeniu posiadłości obu państw59. Od zawarcia tej umowy terytorium podległe Hiszpanii nosiło nazwę Hiszpańskiej Afryki Zachodniej. Obejmowało ono część północną – Sakija alHamra „Czerwony Kanał” i południową – Rio de Oro „Złota Rzeka”. 60

Mapa nr 1: Terytorium Sahary Zachodniej jako kolonii Królestwa Hiszpanii

Teren ten ma ogromne znaczenie gospodarcze: niezwykle bogate w zasoby rybne wybrzeża (w latach 60 odławiano tam rocznie ok 1,5 mln ton ryb); na tym terenie leżą gigantyczne złoża fosforytów leżące w rejonie Sakija al-Hamara, oceniane za najbogatsze na świecie; odkryto również złoża ropy naftowej, rud żelaznych i manganu. 58

A.. Hajnicz, Hiszpańskie posiadłości kolonialne, Sprawy Międzynarodowe, nr 12/1961, s. 59-67. Zobacz: M. Cohen, L. Hahn, Morocco: old Land, new Nation, New York 1966 60 L. Milka, Droga do niepodległości. Polityka Francji wobec Maroka w latach 1944 - 1953, Warszawa, 1993, s.123 - 183 59

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 49

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. Wraz z uzyskaniem przez Maroko niepodległości, wysuwane przez Rabat żądania zwrotu Sahary Zachodniej były coraz częściej artykułowane zarówno przez monarchę, jak i przywódców marokańskich partii politycznych61. Roszczenia do tego obszaru wysunęła również Mauretania. Algieria natomiast, nie formując analogicznych pretensji, wielokrotnie deklarowała, że jest zainteresowana z posiadaniem wspólnej granicy z Saharą Zachodnią, a także z uwagi na bliskość etniczną plemion zamieszkujących rejon Tindufu i szczepów saharyjskich. Platformę uregulowania sprawy Algieria widziała w realizacji zasady samostanowienia narodów.62 Rozwiązanie zasadniczych kwestii spornych między Marokiem, Algierią i Mauretanią (oficjalne uznanie w 1969r. niepodległości Mauretanii przez Maroko i zawarcie w 1970r. algierskomarokańskiego porozumienia granicznego63) doprowadziło do czasowej synchronizacji polityki saharyjskiej Algieru, Rabatu i Nawakszutu oraz do skonkretyzowania postulatu dekolonizacji Sahary i szybkiego wycofania wojsk hiszpańskich64.

Mapa nr 2: „Wielkie Maroko według Białej Księgi” – rys. M. Malinowski Źródło: M. Malinowski, Sahara Zachodnia. Konflikt terytorialny między Marokiem a Hiszpanią w latach 1956 – 1976, Toruń 2001.

T. Hodges, Western Sahara: the Roots of a desert War, London 1984, s. 88. M. Malinowski, Sahara Zachodnia. Konflikt terytorialny między Marokiem a Hiszpanią w latach 1956 – 1976, Toruń 2001, s. 129 - 147 63 M. Malinowski, Sahara Zachodnia. Konflikt terytorialny między Marokiem a Hiszpanią w latach 1956 – 1976, Toruń 2001, s. 194 - 200 64 A. Gaudio, Le dossier du Sahara Occidental, Paris 1978, s. 163 i 165. 62

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 50

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Okazało się wkrótce, że koordynacja stanowisk tych trzech państw miała charakter deklaratywny, zwłaszcza jeśli chodzi o przyszłość Sahary Zachodniej. Maroko zgłaszało pretensje do całości jej obszaru, Mauretania – do południowej części65, natomiast Algieria trwała przy pozycji samostanowienia ludności. Okoliczności te jak i umacnianie się na forum ONZ poglądu o potrzebie realizacji samostanowienia w procesie dekolonizacji Sahary, wpłynęły prawdopodobnie na wysunięcie przez króla Maroka Hasana II we wrześniu 1974r. do Zgromadzenia Ogólnego ONZ propozycji wystąpienia o opinię doradczą do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (MTS). Można przypuszczać, iż Rabat liczył, że Trybunał potwierdzi suwerenne prawa Maroka do Sahary Zachodniej, co pozwoliłoby uniknąć przeprowadzenia jej dekolonizacji poprzez referendum. 66 Zgromadzenie Ogólne zwróciło się do MTS o wyrażenie opinii doradczej odnośnie Sahary. Trybunał miał dać odpowiedź na dwa pytania:

1. Czy w momencie kolonizacji Sahara Zachodnia była ziemią niczyją (terra nullius)? 2. W razie negatywnej odpowiedzi na to pytanie – jakie więzy łączyły to terytorium z Królestwem Maroka i organizmem (ensemble entity) mauretańskim? 16 października 1975r. Trybunał wydał opinię, w której zawarł odpowiedzi na oba pytania:

Ad. 1) Czy Sahara Zachodnia była terra nullius? „Nie można powiedzieć, że Sahara Zachodnia była w momencie jej kolonizowanie przez Hiszpanię terra nullius w tym znaczeniu, że podówczas terytorium to nie należało do nikogo, a zatem mogło być zajęte w wyniku prawnie określonego procesu okupacji.” „Założenia praktyki państwowej tego okresu mówiły, że terytoria zamieszkałe przez plemiona lub ludy posiadające organizację społeczno – polityczną nie mogą być uznane za terra nulius”

Ad. 2) Jakie więzy łączyły Saharę Zachodnią z Marokiem i Mauretanią? „Pewne elementy a zwłaszcza instrukcje dotyczące powrotu do kraju rozbitków wskazują na międzynarodowe uznawanie władzy lub wpływów sułtana w momencie kolonizacji nad 65 66

F. E. Trout, Morocco’s Saharan Frontiers, Genewa, 1969, s. 41 U. Clausen, Der Konflikt um die Westsahara, Hamburg 1978, s. 48

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 51

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. niektórymi grupami nomadów z Sahary Zachodniej utrzymywanych za pośrednictwem kaidów plemienia Tekna.” „W momencie kolonizacji hiszpańskiej nie istniały między terytorium Sahary Zachodniej a Mauretanią żadne związki władzy czy lojalności w odniesieniu do plemion, ani też nie zachodzi tu prosta relacja przynależności obu terytoriów do tego samego organizmu prawnego.” Wnioski, które można wyciągnąć na podstawie przedłożonych MTS-owi dokumentów związanych z wewnętrzną sytuacją państwa marokańskiego oraz traktatów międzynarodowych prowadzą do stwierdzenia, że ani te pierwsze, ani te drugie nie wskazują na istnienie w omawianej epoce prawnych związków władzy terytorialnej między Saharą Zachodnią a Marokiem. Jednocześnie dokumenty zgodnie poświadczają istnienie więzów prawnych polegających na przysiędze wierności między sułtanem i pewnymi plemionami Sahary Zachodniej, które wskazują na swego rodzaju władzę lub wpływ sułtana na te plemiona.67 Trybunał stwierdził, że przedstawione materiały i formacje nie potwierdziły istnienia związku suwerenności terytorialnej między obszarem Sahary Zachodniej a Królestwem Maroka czy organizmem mauretańskim. Maroko i Mauretania uznały opinię MTS za pomyślną dla zajmowanych przez te państwa pozycji w kwestii Sahary Zachodniej. W ogłoszonym oświadczeniu Rabat dał wyraz przekonaniu, że powyższa opinia uzasadnia słuszność marokańskich roszczeń do tego terytorium. 16 października 1975r. Hasan II zapowiedział przeprowadzenie pokojowego marszu nazwanego wkrótce „Zielonym Marszem”, wzięło w nim udział 350 tys. nieuzbrojonych mieszkańców Maroka, którzy wyruszyli na terytorium Sahary Zachodniej w celu wyzwolenia tego obszaru68. 14 listopada 1975r., w rezultacie trójstronnych rokowań hiszapańsko-marokańsko-mauretańskich zawarto porozumienie przewidujące: 1. zakończenie panowania hiszpańskiego nad Saharą Zachodnią do 28 lutego 1976r.; 2. wycofanie się do tego czasu wojsk i administracji hiszpańskiej; 3. przekazanie władzy w byłej kolonii Maroku i Mauretanii69. W myśl porozumienia, opinia ludności miejscowej co do przyszłości Sahary miała zostać wyrażona w formie uchwały Dżama’a (zgromadzenia przedstawicieli ludności) i to w odpowiednim czasie.

M. Malinowski, Sahara Zachodnia. Konflikt terytorialny między Marokiem a Hiszpanią w latach 1956 – 1976, Toruń 2001, s. 260 – 265 68 J. B. Weiner, The Green March in historical Perspective, The Middle East Journal, nr winter/1979, s. 26-31. 69 Więcej na ten temat: G. Joffe, Self-determination and uti-possiedtis: the Western Sahara and the <<lost Provinces>>, The Journal of the Society for Moroccan Studies", nr 1/1996, s. 97-115.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 52

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. Tymczasem 6 listopada 1975r. uczestnicy „Zielonego Marszu” wkroczyli na terytorium Sahary Zachodniej, nie napotykając na opór jakichkolwiek jednostek armii hiszpańskiej. Na przełomie listopada i grudnia tego roku – zgodnie z trójstronnym porozumieniem – rozpoczęła się ewakuacja wojsk hiszpańskich. Na opuszczone obszary wkroczyły wojska marokańskie (rejon Sakija al-Hamra) i mauretańskie (rejon Rio de Oro). Zbrojny opór Marokańczykom stawiły oddziały POLISARIO (Ludowego Frontu Wyzwolenia Sakija al-Hamra i Rio de Oro). POLISARIO to organizacja militarnopolityczna, która powstała w 1973r. Jej głównym celem było uzyskanie niepodległego bytu państwowego, poprzez zakończenie panowania Hiszpanii nad tym regionem (obecnie Maroka)70. Szybko uzyskała wsparcie polityczne i wojskowe Algierii, a także Libii, rządzonej w tym czasie przez Muamara Kadafiego. Dało to początek trwającej do dnia dzisiejszego konfrontacji wokół problemu Sahary Zachodniej. Przybierała ona w ostatnim ćwierćwieczu różne formy – od politycznej konfrontacji do militarnych starć – a jej protagonistami były głównie POLISARIO i Algieria, z jednej strony, a Maroko i pewnym stopniu Mauretania z drugiej71.

PRZEBIEG KONFLIKTU 14 kwietnia 1976r. zawarta została konwencja marokańsko-mauretańska o podziale Sahary Zachodniej – w zasadzie wzdłuż 24 równoleżnika – na część marokańską (północną) i mauretańską (południową). Wkroczenie wojsk marokańskich i mauretańskich na obszar Sahary Zachodniej Algieria uznała za nielegalny akt okupacji tego kraju, któremu przeciwstawiała się siłą. Już w styczniu i w lutym 1976r. doszło do ostrych starć między jednostkami algierskimi i marokańskimi na terytorium Sahary. Przekształceniu się w międzynarodowy konflikt zbrojny zapobiegła dopiero akcja mediacyjna Organizacji Jedności Afrykańskiej i niektórych państw europejskich. W konsekwencji Algierczycy wycofali wojska z Sahary Zachodniej.

70 71

http://polisario-confidential.org/the-genesis. Zobacz: J. Damis, Conflict in Northwest Africa. The Western Sahara Dispute, Stanford 1983.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 53

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Mapa nr 3: Podział Sahary Zachodniej między Maroko a Mauretanię – rys. M. Malinowski Źródło: M. Malinowski, Sahara Zachodnia. Konflikt terytorialny między Marokiem a Hiszpanią w latach 1956 – 1976, Toruń 2001.

O ile akcje zbrojne prowadzone bezpośrednio po zajęciu Sahary Zachodniej przez Maroko i Mauretanię nie przyniosły oczekiwanych przez Algierię i POLISARIO rezultatów, o tyle powodzeniem uwieńczona została akcja dyplomatyczna podjęta przez Algierię, a której rezultatem było proklamowanie 27 lutego 1976r. Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary (ADRS), a następnie uznanie jej przez kilkadziesiąt państw, przede wszystkim afrykańskich i azjatyckich. Specyficzne warunki terenowe i klimatyczne Sahary sprzyjały kontynuowaniu przez POLISARIO – opierając się na bazach w Algierii – działań zbrojnych na dłuższą metę przeciw Maroku i Mauretanii. Obiektem ataków były bazy wojskowe, instalacje gospodarcze itp. W latach 1977-1979 skoncentrowano je przeciw Mauretanii; były obliczone na wymanewrowanie tego kraju – słabszego ogniwa państw, które dokonały podziału Sahary Zachodniej. Wywarta w ten sposób presja doprowadziła do rezygnacji władz mauretańskich w 1979r. z władania nad częścią Sahary Zachodniej i ewakuacji administracji wraz z wojskiem. Na opuszczone przez Mauretanię tereny, wkroczyła armia

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 54

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. marokańska, co spowodowało, że w ten sposób całe terytorium Sahary Zachodniej znalazło się pod władzą Maroka. Jednostki wojskowe POLISARIO nie zaniechały prowadzenia jednocześnie działań „na wyniszczenie” również przeciw marokańskim obiektom cywilnym i wojskowym na Saharze, a nawet na terytorium samego Maroka. W akcjach tych siły POLISARIO odniosły w latach 1975-1980 wiele znaczących sukcesów. W odpowiedzi Maroko zwiększyło liczbę swego wojska na Saharze i zastosowało „strategię murów”. Są to faktycznie wały o wysokości 3-4 metrów usypane z piasku i skał, wyposażone w systemy radarowe oraz nasycone artylerią, bronią pancerną, itp. Pierwszy mur o długości 300 km ochrania miasta Samara, Al-Ajun i Budżdur, celem innego również o długości 300 km, jest przerwanie oddziałom POLISARIO tras biegnących od Atlantyku do ich siedzib w rejonie Tindufu . W sumie zbudowano 6 takich „murów”, ochraniających niemal cały obszar Sahary Zachodniej i utrudniających prowadzenie działań partyzanckich. Okresowo murów strzeże 160 tys. żołnierzy, 240 baterii artyleryjskich, wiele czołgów i wozów pancernych. Przed murami Marokańczycy zakopali także około 5 mln min.

INTERWENCJA ONZ I UTWORZENIE MINURSO Brak porozumienia między zwaśnionymi stronami spowodował, że sprawą określenia statusu Sahary Zachodniej zajęła się ONZ przy czynnej współpracy Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA). W 1985 roku Sekretarz Generalny ONZ Javier Perez de Cuellar zainicjował biuro dobrych usług, czego efektem było przyjęcie szczegółowego planu rozwiązania konfliktu. Jego wynikiem była rezolucja S/RES/690 Rady Bezpieczeństwa z dnia 29 kwietnia 1991, ustanawiająca Misję ONZ na rzecz Referendum w Saharze Zachodniej (MINURSO). Celem rozpoczętego w 1991 roku mandatu misji było monitorowanie przestrzegania zawieszenia broni i przeprowadzenie referendum dotyczącego przyszłości Sahary Zachodniej72.

J. Chopra, United Nations determination of the Western Saharan self, Peacekeeping and multinational Operations, nr 3/1994, Oslo.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 55

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Personel misji MINSURO patrolujący rejon Fort Bentily w Bir Lahlou, 21 czerwca 2003 r. Źródło: http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/minurso.php

Datę zawieszenia broni pomiędzy stronami konfliktu wyznaczono na 6 września 1991 roku. Od tego momentu, mimo ogromnych problemów, siłom MINURSO udało się go utrzymać. Natomiast referendum, mające ostatecznie określić status spornego terytorium, zaplanowano na styczeń 1992 roku. Jednakże niezwykle trudny proces rejestracji osób uprawnionych do głosowania przedłużał się, a samą datę referendum przesuwano w czasie. Ostatecznie, gdy na przełomie lat 1999/2000 proces rejestracji dobiegł końca, strony w dalszym ciągu nie mogły dojść do porozumienia odnośnie innych ważnych kwestii, takich jak repatriacja uchodźców, co skutecznie uniemożliwiało przeprowadzenie referendum. Sekretarz Generalny Kofi Annan w obliczu negocjacyjnego impasu nakazał swemu Specjalnemu Przedstawicielowi do spraw Sahary Zachodniej przeprowadzenie kolejnych konsultacji ze zwaśnionymi stronami, trwającymi do dnia dzisiejszego.

MOŻLIWOŚĆ ZAKOŃCZENIA KONFLIKTU Akceptacja przez Maroko koncepcji referendum jako formy realizacji zasady samostanowienia oznaczała ewolucję stanowiska marokańskiego. Marokańczycy traktują ten fakt jako ustępstwo z ich strony. Wprowadzenie w życie postanowień o referendum okazało się jednak problemem bardzo skomplikowanym. Rozbieżności między stronami wystąpiły już przy ustaleniu kryteriów udziału Saharyjczyków w referendum. Pięć takich kryteriów przyjęto dopiero w 1994r.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 56

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Pomimo akceptacji przez obie strony powyższych ustaleń w

procesie identyfikacji

(weryfikacji) osób zamierzających uczestniczyć w referendum wystąpiły ponownie zasadnicze różnice, m.in. w interpretowaniu kryteriów. O ile bowiem strona marokańska opowiadała się za możliwie najszerszym udziałem Saharyjczyków w referendum, o tyle POLISARIO wykazywało zdecydowanie ograniczenia udziału w nim do osób objętych ostatnim spisem ludności dokonanym przez Hiszpanów w 1974r., tj. do 74 tys. osób. Długotrwały impas w tym względzie, do jakiego doszło na przełomie 1996/1997r., został przełamany dopiero w wyniku akcji mediacyjnych podjętych wiosną 1997r. przez byłego Sekretarza Stanu USA Jamesa Bakera (działał jako specjalny wysłannik Sekretarza Generalnego ONZ, Kofi Annana). Ostatecznie zidentyfikowano ok. 150 tys. osób zamierzających wziąć udział w referendum. Świadczyłoby to o pozytywnym dla Maroka przebiegu operacji identyfikacyjnej. Sporządzenie list uprawnionych do głosowania i ich weryfikacja w trakcie identyfikacji Saharyjczyków to tylko jedna ze spraw, które mają zgodnie z planem ONZ poprzedzić referendum na Saharze Zachodniej. Pozostają do uregulowania takie problemy, jak: przegrupowanie i redukcja liczebności wojsk marokańskich i oddziałów POLISARIO w rejonach głosowania, sprawa uchodźców saharyjskich (ok. 40 tys.) przebywających w obozach na terenie Algierii (rejon Tindufu) i Mauretanii oraz ich powrotu na Saharę, problem wymiany jeńców wojennych, kwestia liczebności sił MINURSO w okresie poprzedzającym referendum i w trakcie samej operacji. Wymienione sprawy nie wyczerpują wszystkich, które powinny być załatwione przed referendum. Przeciąganie się przygotowań i odraczanie kolejnych terminów referendum budzi zniecierpliwienie w kołach ONZ i rządów niektórych państw, zwłaszcza USA. Maroko i POLSARIO przestrzegają rozejmu uzgodnionego w 1991r. Incydenty, zwłaszcza poważniejsze należą do rzadkości. Jednak zakończenie procesu referendalnego nie wydaje się kwestią bliskiej przyszłości. Składa się na to wiele czynników. Generalnie strony sporu o Saharę pozostają przy swoich stanowiskach. Nie widać gotowości do kompromisowych rozwiązań. Wykazały to bezpośrednie rozmowy przedstawicieli POLISARIO i władz marokańskich, do których doszło w 1997r. Dysponując dyplomatycznym, militarnym i logistycznym wsparciem Algierii, POLISARIO nie przejawia woli odstąpienia od pozycji zakładających doprowadzenie do samodzielnego bytu państwowego. Maroko uważa natomiast, że referendum potwierdzi zdecydowanie Saharyjczyków na integrację z Marokiem. W Rabacie twierdzi się, że w ramach lansowanej od pewnego czasu w Maroku koncepcji regionalizacji, prowincje saharyjskie mogłyby uzyskać znaczne uprawnienia samorządowe. Stanowiłoby to zdaniem władz marokańskich podstawę uregulowania problemu i zadośćuczynienia

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 57

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA. aspiracjom Saharyjczyków (król Hasan II kilkakrotnie powtarzał, że w rozmowach o przyszłości Sahary wszystko może być tematem dyskusji oprócz flagi i emisji znaczka pocztowego). Należy podkreślić, że od kilku lat trwa proces integracji Sahary Zachodniej z innymi częściami Maroka. Inkorporacja terytorium jest daleko posunięta. Przed kilku laty obszar Sahary został podzielony na prowincje podporządkowane administracji centralnej. W ramach ostatniej reformy Sahara obejmuje 3 regiony z miastami Al-Ajun, Dachila i Ghulimin, a te z kolei – 8 prowincji. W ciągu ćwierćwiecza administrowania Saharą Zachodnią Maroko zainwestowało w tym kraju ogromne sumy. Wydatki „cywilne” Maroka szacuje się na 3 mld $. Rozbudowane zostały miasta, wielkie środki skierowano na inwestycje

w drogi, instalacje portowe, budownictwo

mieszkalne itd. Kilkakrotnie wzrosła liczba mieszkańców Sahary. Podjęte przedsięwzięcia o charakterze militarnym zapewniają Maroku pozycję w tej sferze i kontrolę nad terytorium. Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, sądzić można, iż Maroko nie zrezygnuje z Sahary Zachodniej, a dążyć będzie do uznania stanu faktycznego przez społeczność międzynarodową. Dawałoby to Rabatowi legitymizację władania nad tym terytorium.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 58

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

BIBLIOGRAFIA Akty prawne

1. Karta Narodów Zjednoczonych 2. Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości Wydawnictwa zwarte:

1. Clausen U., Der Konflikt um die Westsahara, Hamburg 1978 2. Cohen M., Hahn L., Morocco: old Land, new Nation, New York 1966 3. Czapliński W., Wyrozumska A., Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004 4. Damis J., Conflict in Northwest Africa. The Western Sahara Dispute, Stanford 1983 5. Gaudio A., Le dossier du Sahara Occidental, Paris 1978 6. Hodges T., Western Sahara: the Roots of a desert War, London 1984, s. 88. 7. Malinowski M., Sahara Zachodnia. Konflikt terytorialny między Marokiem a Hiszpanią w latach 1956 – 1976, Toruń 2001 8. Milka L., Droga do niepodległości. Polityka Francji wobec Maroka w latach 1944 1953, 9. Trout F. E., Morocco’s Saharan Frontiers, Genewa, 1969

Artykuły:

1. Chopra J., United Nations determination of the Western Saharan self, Peacekeeping and multinational Operations, nr 3/1994 2. Hajnicz A., Hiszpańskie posiadłości kolonialne, Sprawy Międzynarodowe, nr 12/1961 3. Joffe G., Self-determination and uti-possiedtis: the Western Sahara and the <<lost Provinces>>, The Journal of the Society for Moroccan Studies", nr 1/1996 4. Weiner J. B., The Green March in historical Perspective, The Middle East Journal, nr winter/1979

Strony internetowe:

1. 2. 3. 4.

http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=430&p1=3&p2=3&case=84&p3=5 http://www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=2 http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/minurso.php http://polisario-confidential.org/the-genesis

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 59

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Katarzyna Gaczyńska73

STANISŁAW ZE SKARBIMIERZA I PAWEŁ WŁODKOWIC – POLSCY PREKURSORZY PRAWA NARODÓW Słowa kluczowe: Paweł Włodkowic, sobór w Konstancji, prawo narodów, Stanisław ze Skarbimierza, Grocjusz Key words: Paweł Włodkowic, Council of Constance, law of nations, Stanisław of Skarbimierz, Grotius STRESZCZNIE: W XV w. polscy uczeni sformułowali nowoczesną doktrynę prawa międzynarodowego. Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic, dwaj duchowni związani z krakowskim uniwersytetem i dworem Władysława Jagiełły, wypracowali koncepcje o charakterze ponadczasowej doktryny naukowej, użyteczne jednocześnie jako narzędzia polityki zagranicznej Polski. Głosili tezy o prawach pogan, podkreślając, iż posiadanie przez nich ziem jest zgodne z prawem. Wskazywali, iż nie można ich bezkarnie atakować, zaś w razie zagrożenia można z nimi współpracować. Sformułowali zasady wojny sprawiedliwej, zaznaczając, iż obowiązują one nie tylko w wojnach między państwami chrześcijańskimi, ale także w konfliktach zbrojnych z poganami. Pisali także o suwerenności władców względem cesarza i papieża, którzy muszą szanować prawo boskie i prawo narodów. Koncepcje te były podstawą polskiej ofensywy dyplomatycznej w sporze polsko-krzyżackim.

Studentka IV roku Prawa na Wydziale Prawa i Administracji i II roku Studiów Wschodnich w Studium Europy Wschodniej – obu kierunków na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestniczka paneli studenckich na ogólnopolskich konferencjach naukowych. Zainteresowania badawcze: stosunki międzynarodowe na obszarze postkomunistycznym, prawo międzynarodowe publiczne, prawo konstytucyjne porównawcze. 73

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 60

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

EXTRACT: In XVth century Polish scholars created modern doctrine of international law. Stanisław of Skarbimierz and Paweł Włodkowic, two clerics associated with Kraków Academy and with the Polish Royal Court, developed timeless scientific conceptions, which were at the same time useful for the then Polish foreign policy. Their elaborations contained theses about pagans' rights, based on the capability to possess their lands lawfully. They claimed that there is no reason to attack them without just cause, but in the case of danger, Christian and pagan countries can cooperate. Both scholars formulated rules of the just war, which should be followed during wars between Christian countries, but also during wars against pagan countries. They wrote also about sovereignty of kings against the Pope and the Emperor, who both have to obey God's law and the law of nations. The whole conception was the basis to criticize the Teutonic Order at the Council of Constance.

WPROWADZENIE Współczesne środowisko międzynarodowe funkcjonuje w oparciu o zasady wypracowane w toku rozwoju historycznego, oparte na koncepcjach suwerenności i równorzędności państw – głównych aktorów ogólnoświatowych stosunków. Model ten osiągnięty został na mocy wielusetletniej praktyki, która sukcesywnie doprowadziła do wyodrębnienia się na obszarze kontynentu europejskiego samorządnych jednostek politycznych, prowadzących między sobą określoną politykę, zaś niedopuszczających partnerów „z zewnątrz” do swoich spraw wewnętrznych. Jednak zasady koegzystencji tych podmiotów kształtowały się na przestrzeni wieków w różny sposób – w zależności od funkcjonującej w danym okresie dziejowym koncepcji ładu międzynarodowego i powiązanych z nią norm prawa narodów. Początki nowożytnego prawa narodów wielu badaczy wiąże z postacią Hugo Grocjusza, holenderskiego myśliciela, któremu przypisuje się wręcz symboliczne ojcostwo wobec prawa międzynarodowego74. Jego dzieło „O prawie wojny i pokoju” przez wielu późniejszych twórców i badaczy było uznawane za pierwszy usystematyzowany zbiór obowiązujących zasad dotyczących stosunków między ówczesnymi państwami – a zwłaszcza 74

S. Wielgus, Teoria „ius gentium” w średniowiecznej Polsce. Geneza, historia, twórcy, oryginalność, główne problemy, [w:] Człowiek w Kulturze, 1996, t. 8, s. 26-27

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 61

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

najbardziej doniosłego ich aspektu, jakim w rzeczonych czasach była wojna75. Biorąc pod uwagę powagę dorobku Grocjusza oraz wkład, jaki wniósł on do historii prawa międzynarodowego, warto wszakże przyjrzeć się również poglądom wprawdzie znacznie mniej rozpowszechnionym w świecie nauki, lecz nie mniej dogłębnie rekonstruującym reguły rządzące relacjami ówczesnych państw i zawierającym nie mniej godne uwagi tezy o pożądanym kształcie ładu międzynarodowego. Już w XV wieku wśród przedstawicieli narodu polskiego pojawiły się dwie postacie – Paweł Włodkowic i Stanisław ze Skarbimierza – których odważne, nowoczesne koncepcje dotyczące równorzędności państw i zasad wojny sprawiedliwej pozwalają uznać ich za prekursorów, wyprzedzających chronologicznie Grocjusza w formułowaniu tych idei, które dziś uważa się za podwalinę reguł rządzących współczesnym światem. SYTUACJA GEOPOLITYCZNA POLSKI W POCZĄTKACH XV W. Bez wątpienia na kierunek rozważań Polaków miał wpływ kontekst historyczny, w jakim przyszło im kształtować swe poglądy. Był to czas sporu politycznego i ideologicznego na forum międzynarodowym między Polską a Zakonem Krzyżackim na tle toczonych wojen i dobieranych w tych wojnach sojuszników. W skali europejskiej był to natomiast czas kryzysu Kościoła katolickiego, pogrążonego w wewnętrznym klinczu (ze względu na brak porozumienia między stronnictwami kardynałów, do tronu papieskiego pretendowało w tym czasie dwóch antypapieży76), a także czas rządów elektora brandenburskiego, Zygmunta Luksemburskiego (późniejszego Świętego Cesarza Rzymskiego), który wyrastał na głównego agitatora ochrony chrześcijańskiej Europy przed muzułmańskim zagrożeniem ze strony m.in. Turcji osmańskiej. W tym okresie w warstwie ideologicznej zauważalny był wprawdzie upadek autorytetu zwierzchników Kościoła katolickiego, a co za tym idzie uniwersalizmu papieskiego, lecz nie oznaczało to, że społeczeństwa i władcy Europy XIV i XV wieku nie byli podatni na hasła jedności chrześcijańskiej i wspólnej obrony (tudzież ataku prewencyjnego) przeciwko niewiernym. Wątek krajów niechrześcijańskich pozostał nie bez znaczenia dla Polski – otoczonej z jednej strony pogańskimi ludami pruskimi, litewskimi i ruskimi, z drugiej heretyckimi Czechami, a poza nimi nieprzyjaźnie nastawionym państwem Zakonu Krzyżackiego i sprzyjającymi mu Marchią Brandenburską i Królestwem Węgier (których władcą był 75 76

A. Gałganek, Historia teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 297-300 W. Folkierski, Pawła Włodkowica walka o Polskę, Londyn 1955, s. 7

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 62

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wówczas wspomniany Zygmunt Luksemburski). Takie położenie geopolityczne wymuszało na Polsce współpracę z narodem litewskim, który również narażony był na krzyżackie działania ofensywne mające na celu przyłączenie Żmudzi, stanowiącej (po podbiciu w XIII wieku Prusów w ramach popieranych przez papieża tzw. krucjat północnych77) przeszkodę w połączeniu ziem zachodnich z terytorium Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. W efekcie doszło do zawarcia w 1385 r. unii w Krewie, na mocy której wielki książę Litwy Władysław Jagiełło miał poślubić królową Polski Jadwigę i objąć tron polski. Połączone siły polsko-litewskie miały w zamierzeniu stanowić ochronę przed agresją krzyżacką – i tak też się stało, wielka wojna z lat 1409-1411 zepchnęła Krzyżaków na północ i pozbawiła ziemi dobrzyńskiej i Żmudzi (choć sporny obszar Pomorza Gdańskiego wciąż pozostawał w ich władaniu). Konflikt toczył się także w sferze prawno-ideologicznej. Krzyżacy atakując ziemie litewskie powoływali się na swe prawo do Żmudzi i Litwy, nadane bullami papieskimi i dekretami cesarskimi jeszcze w XIII wieku78, uzasadniając agresję koniecznością nawracania narodów pogańskich poprzez zdobywanie ich ziem i przymusową chrystianizację. Ich argumentacja pod względem prawnym była nienaganna, jeśli przyjąć jako dogmat jedno założenie: iż ziemia pogańska stanowi res nullius i może podlegać zwierzchności cesarskiej79. Zmianę tej narracji wymusiło na Zakonie przyjęcie chrztu przez Jagiełłę, jego rodzinę, a potem i całe Księstwo Litewskie (utworzono wówczas biskupstwo w Wilnie i np. uzależniono piastowanie stanowisk państwowych przez bojarów od przyjęcia nowej wiary80). Jagiełło wykazał się dużym wyczuciem i przebiegłością dyplomatyczną, zapraszając wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego na uroczystości i proponując mu ojcostwo chrzestne 81. Ten znalazł jednak stosowną wymówkę, a w swej korespondencji z innymi władcami europejskimi nie szczędził złych słów o nowym władcy Polski, nazywając go kryptopoganinem i szerząc plotki o tym, iż zezwala on w swym państwie na kult bałwochwalczy82. Retoryka ta pozostała aktualna także po przegranej wojnie. Choć bowiem Zakon musiał przełknąć gorycz wielkiej porażki, w praktyce postanowienia traktatu toruńskiego z 1411 r. nie przyznały Polsce wszystkich zdobytych ziem, zatem w interesie obu władców było traktowanie tej kwestii jako jeszcze niezakończonej. Obie strony rozpoczęły więc potężną 77

S. Wielgus, Teoria…, s. 24 J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław Jagiełło, Wrocław 2006, s. 126 79 F. Koneczny, Teoria Grunwaldu, Warszawa 1999, s. 12 80 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści, heretycy i schizmatycy w państwie pierwszych Jagiellonów, Kraków 1989, s. 25 81 J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 95 82 L. Chollet, Paweł Włodkowic - myśliciel współczesności, http://www.academia.edu/1291770/Pawel_Wlodkowic_-_mysliciel_wspolczesnosci, s. 1 [10.07.2014] 78

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 63

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

akcję dyplomatyczną. Krzyżacy rozsyłali po europejskich dworach listy przekonujące, iż Polska zwycięstwo zawdzięcza udziałowi niewiernych, wraz z którymi chciała dokonać dzieła zniszczenia Zakonu, co oznaczałoby jednocześnie zniweczenie ostoi chrześcijaństwa w regionie. Określali bitwę pod Grunwaldem „spustoszeniem Kościoła z pomocą pogan”83. Polacy, spodziewając się takiego naświetlenia sprawy, za pomocą swych przedstawicieli głosili własną interpretację bitwy grunwaldzkiej, według której zwycięstwo Jagiełły było dowodem łaski Bożej okazanej sprawiedliwemu, który został do wojny zmuszony, a poganami nie posiłkował się wedle swego kaprysu, lecz powołał pod broń wszystkich swoich poddanych, jak to czynią wszyscy władcy. Odpieranie zarzutów krzyżackich odbywało się zarówno na uniwersytetach, jak i w kościołach, a zwłaszcza poprzez działania duchownych polskich w kurii papieskiej, gdzie stale przebywali prokuratorzy Zakonu i gdzie bezustannie istniała potrzeba polemizowania z ich oskarżeniami84. Papież jednakże nie zadeklarował poparcia wobec żadnej ze stron, lecz zdecydował się wysłać na wschód Europy – celem załatwienia sporu – swojego legata kardynała Brandę Castiglione. Wskazywało to, że zwierzchnik Kościoła uważa tę kwestię za otwartą85. Podobnie potwierdzeniem takiego stanu rzeczy był fakt poddania polsko-krzyżackiego sporu sądowi polubownemu Zygmunta Luksemburskiego, z którym wiosną 1412 r. Jagiełło (wcześniej przygotowawszy sobie grunt pod negocjacje poprzez nawiązywanie kontaktów z wrogami Zygmunta) podpisał porozumienie w Lubowli. Wielki mistrz Zakonu przystał na tę propozycję, jednak sytuacja, w której jego dawny sojusznik współpracuje z zaciekłym wrogiem, mogła być dla niego niepokojąca. Ostatecznie przeciągające się pertraktacje tylko zaogniły konflikt i poza tymczasowym podtrzymaniem rozstrzygnięć toruńskich żaden wyrok w sprawie nie został wydany. Protestującemu przeciwko takiemu stanowi rzeczy Jagielle (który nie doczekawszy się ani przestrzegania warunków pokoju toruńskiego przez Krzyżaków, ani werdyktu sądu polubownego – zdecydował się nawet na wypowiedzenie Zakonowi wojny) Zygmunt polecił przekazać spór do rozstrzygnięcia mającemu się wkrótce rozpocząć soborowi. Z taką prośbą zwrócił się też, bezpośrednio do króla polskiego przebywającego w obozie polowym, przybyły specjalnie w tym celu legat papieski.

J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 52 S. Wielgus, Polska średniowieczna doktryna ius gentium, Lublin 1996, s. 12 85 J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 215 84

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 64

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

SPÓR PRAWNY NA SOBORZE W KONSTANCJI Kulminacja sporu polsko-krzyżackiego nastąpiła zatem na forum międzynarodowym. W ówczesnych realiach sobory funkcjonowały po części jako kongresy dyplomatyczne, podczas których podnoszono rozmaite sprawy z zakresu aktualnych wydarzeń politycznych i niektóre poddawano papieskiemu arbitrażowi. Sobór konstancjański, na którym miał być rozstrzygnięty konflikt Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim, był największym do początku XX wieku zgromadzeniem międzynarodowym86. Został on zwołany jesienią 1414 r. przez antypapieża pizańskiego Jana XXIII. Co ciekawe, Polska w poprzednich latach była krajem uznającym rzymskich papieży, jednak powstanie obediencji pizańskiej, będącej alternatywą dla toczącego się sporu Rzymu z Awinionem, przysporzyło jej zwierzchnikom popularności i przyniosło zmianę nastawienia państwa polskiego. Tendencję do zakończenia konfliktu o tron papieski potwierdzał fakt, iż jednym z głównych celów soboru miało być zażegnanie schizmy zachodniej i doprowadzenie do wyboru jednego zwierzchnika katolickiego87. Polskie poparcie dla idei koncyliaryzmu (zwierzchności w wyjątkowych sytuacjach soboru nad papieżem) i aktywne uczestnictwo we wszystkich przedsięwzięciach zmierzających do likwidacji schizmy przysporzyło zresztą delegatom Jagiełły rozgłos i szacunek na soborze. Skład polskiej reprezentacji soborowej był bowiem starannie dobrany. Kiedy synod w Uniejowie zadecydował o uchwaleniu delegacji dla arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąby jako reprezentanta polskiego Kościoła, król Jagiełło postanowił mianować go też szefem delegacji królewskiej – aby w rękach jednej osoby skupić przedstawicielstwo struktur zarówno kościelnych, jak i państwowych. Oprócz niego w gronie delegatów królewskich znaleźli się biskup płocki Jakub z Korzkwi Kurdwanowski oraz elekt poznański Andrzej Łaskarz, a także trzech znanych i poważanych w Europie rycerzy (i jednocześnie dyplomatów): Jan z Tuliszkowa, Zawisza Czarny z Garbowa i Andrzej Balicki88. Spośród dwóch interesujących nas ideologów – tylko Paweł Włodkowic był obecny w Konstancji i to nie jako członek oficjalnej delegacji, lecz jako ambasador polskiego króla i uczony (był wówczas rektorem krakowskiego uniwersytetu). Stanisław ze Skarbimierza nie uczestniczył

T. Rutowski, Filozoficzno-teologiczne poglądy Pawła Włodkowica: na podstawie pism „Savientibus” i „Opinio Ostiensis”, [w:] Studia Płockie 13/1985, s. 184 87 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 9-11 88 Ibidem, s. 31

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 65

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

w spotkaniach soboru, jednak na jego dorobek powoływali się zarówno sam Włodkowic, jak i np. Jakub z Korzkwi89. Punktem wyjścia dla polskiego zaangażowania w Konstancji były zatem nie tylko terytorialne zaszłości, lecz także ostre napięcie ideologiczne, co miało swe odzwierciedlenie w toku obrad. Członkowie polskiej delegacji mogli przedstawić sprawę polską soborowi jako zwykły proces, który stanowiłby dla pozostałych uczestników zjazdu wątek drugiej czy trzeciej kategorii. Paweł Włodkowic występując na Kongresie stwierdził jednak na samym początku, iż występuje nie jako dyplomata, lecz jako uczony90. Wybrał on bowiem drogę prezentacji problemu w formie rozprawy naukowej, rozstrzygającej kluczowe zasady, którym powinien podporządkować się świat chrześcijański, co zapewniło mu większy rozgłos i uwagę uczestników91. Spór z Zakonem Krzyżackim toczył się ostatecznie przez cały okres trwania soboru przed różnymi gremiami, zarówno w ramach tzw. procesu o zasady (processus doctrinalis) oraz tzw. procesu prawnego (processus iudicalis)92. Ten pierwszy odbywał się na posiedzeniach nacji, w ramach komisji do spraw wiary, na soborowych posiedzeniach plenarnych oraz przed samym nowowybranym papieżem Marcinem V. Analizowano wówczas kwestię pryncypiów, jakie należy brać pod uwagę w budowaniu dzieła nawracania pogan oraz podnoszono wątki ogólnych relacji między państwami. Natomiast właściwa rozprawa sądowa – czyli ów proces prawny, który prowadzić miał do rozstrzygnięcia o przyszłości spornych terytoriów – toczyła się niezwykle powoli przed powołaną specjalnie w tym celu (dopiero w maju 1415 r.) przez Zygmunta Luksemburskiego komisją soborową z Franciszkiem Zabarellą na czele93 (notabene profesorem Włodkowica i Łaskarza z Padwy). Jesień 1415 r., gdy do Konstancji przybyli posłowie ze Żmudzi, była momentem przełomowym. Wprowadzeni zostali oni na zgromadzenie przez Andrzeja Łaskarza, który ich obecność wyjaśnił zebranym w płomiennym kazaniu, w którym podkreślał zasługi Jagiełły i wielkiego księcia litewskiego Witolda dla pokojowej chrystianizacji pogan litewskich i żmudzkich. Delegaci potwierdzili taką ocenę sytuacji, wręczając soborowi skargę na Zakon (Propositio Samaytarum), w której zapewniali, że już dawno byliby chrześcijanami, gdyby nie Krzyżacy, którzy napadami i grabieżami hamują ich dążenia i że cały naród chce przyjąć chrzest, lecz tylko z rąk Polski i Litwy, gdyż Zakon objąwszy władanie nad Żmudzią nie 89

J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 233 W. Folkierski, Pawła Włodkowica walka..., s. 10-11 91 T. Rutowski, Filozoficzno-teologiczne poglądy…, s. 185 92 Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 237 93 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 50 90

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 66

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wybudował nań ani jednego kościoła i nie przysłał ani jednego duchownego 94. Zachwiało to zasadnością głównego argumentu Krzyżaków na rzecz ich obecności w tym rejonie Europy – okazało się bowiem, że nie tylko nie mają oni żadnych sukcesów w nawracaniu niewiernych ludów wschodu, ale też że oczerniany przez nich król Polski w rzeczywistości nie jest kryptopoganinem, lecz ma ogromne szanse na powodzenie misji chrystianizacyjnej w tym zakątku Europy. Jeszcze większa intensyfikacja wymiany stanowisk nastąpiła w pierwszych miesiącach 1416 r., kiedy to strona polska przedłożyła soborowi pisma zawierające wykaz nieprawości, jakich dopuścił się Zakon, co po gwałtownej dyskusji ostatecznie doprowadziło do przyznania wskazywanym przez Polskę biskupom prawa do przeprowadzenia chrztu Żmudzi95. Było to formą uznania wobec skuteczności stosowanych do tej pory metod chrystianizacyjnych i stanowiło poważną porażkę polityczną Krzyżaków. W tym samym roku Paweł Włodkowic przedstawił swój słynny traktat „O władzy cesarza i papieża w stosunku do niewiernych” (znany też jako „Saevientibus”), który spotkał się z żywym zainteresowaniem soboru, jako że poruszał wątki bliskie koncyliarystom (papież nie ma nieograniczonej władzy nad ziemiami pogan, zaś cesarz nie ma prawa wtrącania się w sprawy Kościoła). Został on wygłoszony przed „nacją germańską” (w praktyce – częścią soboru grupującą delegatów Świętego Cesarstwa Niemieckiego, ale też Polski, Czech, Węgier, Szkocji i Skandynawii), a później w formie 52-punktowego streszczenia, zatytułowanego „Opinio Ostiensis”96. Na odpowiedź przedstawicieli Zakonu nie trzeba było długo czekać. Zatrudnieni przez Krzyżaków uczeni, tacy jak Jan Auerbach, Jakub Balardi, Ardicinus de Navaria oraz Jan Falkenberg97, wystąpili z ostrym sprzeciwem wobec tez stawianych przez Pawła Włodkowica. Początkowo spór miał charakter polemiki uczonych, lecz z czasem przerodził się w bezpardonowy atak – za sprawą publicystycznego tekstu Falkenberga, który ubrał zarzuty sformułowane uprzednio w swym naukowym traktacie, w znacznie bardziej niewybredne słowa. Wśród argumentów natury prawnej znajdziemy zatem twierdzenia – zgodne z jeszcze dość szeroko rozpowszechnioną koncepcją, wywodzoną od św. Augustyna98 – iż każda wojna z poganami ma charakter sprawiedliwy i że każdy władca chrześcijański ma nie tylko prawo, ale i obowiązek zwalczać grzech za pomocą tej metody. W związku z tym rzeczą absolutnie 94

M. Jučas, Grunwald 1410, Poznań 2010, s. 238 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 51-52 96 L. Chollet, Paweł Włodkowic…, s. 2 97 J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 243 98 M. Jučas, Grunwald…, s. 234 95

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 67

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

niedopuszczalną – zdaniem stronników Zakonu – jest sprzymierzanie się z poganami w walce z państwem chrześcijańskim. Cesarz i papież mają natomiast, ich zdaniem, prawo dysponować

ziemiami

zajmowanymi

przez

pogan99.

Tym

merytorycznym

tezom

towarzyszyły u Falkenberga także argumenty o charakterze czysto emocjonalnym. Twierdził on, że Polacy nieszczerze przyjęli wiarę, że żądza posiadania pcha ich przeciwko Zakonowi, będącemu uosobieniem Kościoła w tym rejonie świata, że są wobec tego – jako heretycy – gorszymi wrogami wiary, niż nawet sami poganie. Twierdził też, że Krzyżacy mają prawo i powinni zabijać pogan, fałszywie nawróconych Litwinów czy nawet prawosławnych i że słusznie poczytują to sobie jako zasługę100. Ów

wzrost

temperatury

zarzutów

widać

też

wyraźnie

nieoficjalnie

rozpropagowanym w formie ulotki utworze tego samego autora, zatytułowanym „Satyra przeciw herezji i innym niegodziwościom Polaków i ich króla Jagiełły” (łac. „Satira”). Tekst ten, nawiązujący poprzez tytuł personalnie do polskiego władcy, zawierał bezprecedensowe oskarżenia i wezwanie do krucjaty przeciwko Polsce101. Wskazywał, iż dla Polaków prawdziwym bożkiem jest tyran Jagiełło i że są oni bałwochwalcami i heretykami. Zarówno król Polski, jak i wszyscy Polacy zasługują na śmierć i ten, kto nie dąży do ich wyniszczenia, grzeszy – zaś ten, kto z nimi walczy, zasłuży na żywot wieczny. Pojawiły się nawet słowa o konieczności powywieszania na szubienicach wszystkich przedstawicieli polskiego narodu102. Widać zatem silne nasycenie emocjonalne, będące być może dowodem nienajlepszych prognoz co do rozstrzygnięcia sporu z Polską i Litwą (ale i co do przyszłości Zakonu w ogóle), jakie musiały się wówczas rodzić w umysłach przedstawicieli krzyżackiego państwa. Polska delegacja miała bowiem na celu uzyskanie potępienia przez sobór i nowowybranego papieża

jako „herezję pruską” nie tylko słów nawołujących de facto do eksterminacji

ludności, lecz i całej agresywnej, zakłamanej polityki Zakonu, która przyczyniła się do spustoszenia zdobywanych przez nich ziem i wytępienia żyjących tam ludów103. Warto więc przyjrzeć się dokładnie całokształtowi wizji prawnomiędzynarodowej wykreowanej przez polskich uczonych, która najwyraźniej tak dalece podważała dotychczasowe zasady rządzące stosunkami między państwami (na których opierał swe funkcjonowanie m.in. Zakon), że wymagała tak zdecydowanego i bezkompromisowego zwalczania.

J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 52 W. Folkierski, Pawła Włodkowica walka…, s. 14-15 101 J. Giertych, Tysiąc lat historii polskiego narodu, t. I, Londyn 1986, s. 168-170 102 J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 244 103 L. Chollet, Paweł Włodkowic…, s. 3-4 100

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 68

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

SYLWETKA STANISŁAWA ZE SKARBIMIERZA I JEGO KONCEPCJA PRAWA NARODÓW Stanisław urodził się około 1365 r., prawdopodobnie w rodzinie plebejskiej, stąd jego postać wiąże się w historiografii z miejscem urodzenia (Skarbimierz – dzisiejszy Skalbmierz). Ukończył przygotowującą na studia szkołę przy kolegiacie w Skarbimierzu, co umożliwiło mu dostanie się na Uniwersytet Praski (nie mógł studiować na polskiej uczelni w Krakowie, gdyż upadła ona po śmierci króla-fundatora) i uzyskanie tam doktoratu prawa104. Po powrocie do kraju został w 1400 r. mianowany pierwszym rektorem odnowionej zgodnie z testamentem królowej Jadwigi (i dzięki pozostawionym przez nią na ten cel kosztownościom) Akademii Krakowskiej105. Stanowisko to uzyskał ponownie w 1413 r. Pod jego kierunkiem Paweł Włodkowic robił na tej uczelni swój doktorat. Oprócz tego Stanisław piastował funkcje m.in. spowiednika królewskiego. Nie był bezpośrednio zaangażowany w konflikt polsko-krzyżacki, jednak jego kazania, a zwłaszcza „O wojnach sprawiedliwych” z 1410 r. stanowiły podwaliny pod argumentację Polaków w rozprawach z Zakonem. Zmarł w 1431 r. w trakcie celebrowania Mszy św. w katedrze wawelskiej, gdzie został potem pochowany. Podejmowane przez Stanisława w jego traktacie naukowym zagadnienia to przede wszystkim kwestia praw państw i ludów pogańskich w ładzie międzynarodowym, a także koncepcja wojny sprawiedliwej, wskazująca, które aspekty walki zbrojnej mają decydujące znaczenie dla uznania jej za moralnie uzasadnioną. Owo kazanie miało charakter ogólny i nie zawierało odniesień do żadnej konkretnej sytuacji czy państwa, zachowało więc walor uniwersalny, czysto naukowy106. Stanisław dostarczał dzięki swej refleksji naukowej merytorycznych, prawnych argumentów dla polityki państwa polskiego, sam nie biorąc w niej raczej bezpośredniego udziału107. W swoich wywodach, dla poparcia lub wyjaśnienia prezentowanych tez, powoływał się na autorytety epoki, takie jak święty Augustyn, Gracjan, papież Innocenty IV, Rajmund z Penafort czy Wilhelm z Rennes.

104

Krzysztof Ożóg, Stanisław ze Skarbimierza - uczony w służbie Królestwa Polskiego, [w:] A. Waśko, J. Smołucha (red.), Przeszłość jest czasem narodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków z Krakowem. Materiały z sympozjum historycznego zorganizowanego w Wiślicy 23 października 2005 roku, Kraków 2006, s. 87 105 J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław…, s. 184-185 106 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 52 107 A. Tronina, Biblijne podstawy „teologii politycznej” u Stanisława ze Skarbimierza, [w:] Studia teologiczne i humanistyczne, nr 1,1 (2001), s. 77

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 69

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Stanisław uważał stan wojny za przeciwny naturalnemu porządkowi świata108. Podkreślał, że jest ona wielkim nieszczęściem i że z umysłów ludzkich wojenne myślenie należy całkowicie wykorzenić109. W swym słynnym kazaniu wskazane są jedynie trzy sprawiedliwe przyczyny, które mogą sprawić, że toczone walki będą miały walor prawomocności. Każda z nich wynika z pierwotnego założenia, iż podjęcie działań zbrojnych musi wynikać z konieczności110. Przyczynami tymi są: samoobrona (państwo uprzednio napadnięte ma przyrodzone prawo, aby walczyć z nacierającym wrogiem), odzyskanie terytorium

(niesprawiedliwe,

bezprawne

zagarnięcie

własności

daje

podstawy do

przymusowego przywrócenia swojej nad nią zwierzchności) czy zachowanie własności i pokoju (prewencyjne działania celem zapobieżenia napadowi na terytorium). Stanisław podkreśla też, że wszczęcie takiej wojny nie jest zależne od uprzedniego upoważnienia (np. papieskiej zgody) – jest bowiem ucieleśnieniem przyrodzonego, wynikającego z prawa naturalnego, wspólnego wszystkim żyjącym, uprawnienia do samozachowania. Wystarczy zatem decyzja suwerena, jakim jest władca napadniętego kraju111. Ponadto

Skarbimierczyk

konstruuje

pewne

zasady,

które

dotyczą

zjawisk

towarzyszących wojnie i uzależnia ich legalność tudzież za nie odpowiedzialność od „sprawiedliwej” postawy. Ten, kto wszczyna wojnę niesprawiedliwą, musi liczyć się z tym, że będzie obciążony wynikającymi z niej konsekwencjami materialnymi i moralnymi, w tym obowiązkiem zadośćuczynienia – zarówno wobec swoich własnych poddanych, jak i wobec strony toczącej z nim wojnę obronną112. Wynika to z innej zasady, głoszącej, iż ten, kto prowadzi wojnę z konieczności, nie odpowiada za śmierć osób tracących w tych okolicznościach życie – winna jest strona „niesprawiedliwa”. Stanisław mówi wprost, iż ten, kto toczy wojnę sprawiedliwą, choćby „stu ludzi zabił, nie grzeszy” 113, nawet jeśli w trakcie walk stosuje się metody podstępu czy zasadzki. Podobnie dozwolone jest, jeśli z konieczności (nie z nienawiści czy żądzy łupów – które to motywy przypisywał wprost Krzyżakom, wytykając im, iż zatracili swe dawne funkcje opiekuńcze i szpitalne114) za pomocą „ognia i miecza” niszczy się mienie przeciwnika. Znajdziemy tu też odniesienie do prawa łupów – 108

M. Płotka, Od prawa natury do praw człowieka. Teoria prawa natury w ujęciu Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica, [w:] Edukacja filozoficzna vol. 54/2012, s. 162 109 S. Wielgus, Teoria…, s. 45 110 W. Bernacki, Wizje ładu międzynarodowego w polskiej myśli politycznej XV-XVIII wieku, [w:] J. Kloczkowski (red.), Przeklęte miejsce Europy? Dylematy polskiej geopolityki, Kraków 2009, s. 50 111 Krzysztof Ożóg, Stanisław ze Skarbimierza…, s. 91 112 K. Ożóg, Miejsce Polski w rozwoju intelektualnym Europy w XIV-XV wieku, [w:] Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, s. 390 113 Stanisław ze Skarbimierza, Kazanie o wojnie sprawiedliwej, [w:] tegoż, Mowy wybrane o mądrości, Kraków 2000, s. 95 114 M. Jučas, Grunwald…, s. 234

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 70

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Stanisław uważał za dopuszczalne, że zdobycze uzyskane w wojnie sprawiedliwej przypadają przedstawicielom strony walczącej (także duchownym), jeśli ich dowódca wyrazi na to zgodę. Z punktu widzenia praw pogan odnajdujemy u Stanisława ze Skarbimierza istotną konstatację, iż wojnę sprawiedliwą mogą prowadzić nie tylko chrześcijanie przeciw poganom, ale też chrześcijanie między sobą, a także – co było znaczącym novum – poganie przeciw państwom chrześcijańskim. Taka sytuacja ma prawo mieć miejsce zwłaszcza wtedy, gdy realizuje się w ten sposób wspólnie cnoty moralne i doprowadza swego sojusznika do zbawienia115. To stwierdzenie uzupełnia myśl nawiązująca już w sposób czytelny do realiów polityczno-historycznych państwa polskiego, głosząca, iż władca chrześcijański ma prawo sprzymierzyć się z poganami, jeśli dla celów wojny sprawiedliwej potrzebuje wsparcia przeciwko agresorowi, choćby ten ostatni był także państwem chrześcijańskim116. Stanowisko takie wiąże się z opinią Stanisława, iż władca pogański ma takie samo prawo do posiadania terytorium i państwa, jak władcy chrześcijańscy i nie może z samego faktu bycia niechrześcijaninem być napadnięty czy pozbawiony własności. Nawet papież czy cesarz nie mają mocy, aby zalegalizować taki akt agresji: „nie wolno papieżowi czy wiernym zabierać niewiernym państw czy władzy, ponieważ posiadają ją bez grzechu i prawnie” 117. Można to też odebrać jako czytelne nawiązanie do nadawania przez papieży praw do ziem pogańskich poszczególnym władcom chrześcijańskim. Warto nadmienić, iż koncepcja ta nie była do końca zgodna ze stanowiskiem dotychczas zajmowanym przez papiestwo, bazujące na doktrynie Innocentego IV z połowy XIII wieku. Papież ten wprawdzie opowiadał się przeciwko uznawaniu pogan za wrogów świata chrześcijańskiego, przyznając im takie same prawa do państwa, rodziny, własności i nie akceptując narzucania im zwierzchnictwa w ramach kary za nieprawowitą wiarę. Jednak – co zdaje się częściowo zaprzeczać wskazanej tezie – dopuszczał on możliwość ukarania ich, jeśli praktykują sodomię lub bałwochwalstwo, gdyż postępowanie takie jest uznawane za grzeszne i sprzeczne z naturą przez każdego człowieka118. Prawdopodobnie było to podstawą decyzji z 1243 r., w której papież ten zarządził utworzenie czterech diecezji na terytoriach podbitych przez Krzyżaków, aprobując tym samym ich poczynania119. Należy zatem stwierdzić, że esencją myśli prawnomiędzynarodowej Stanisława ze Skarbimierza były twierdzenia o podmiotowym prawie pogan do posiadania państwa, o 115

K. Ożóg, Miejsce Polski…, s. 390 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 52 117 Stanisław ze Skarbimierza, Kazanie…, s. 109 118 A. Gałganek, Historia…, s. 318 119 John N. D. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 1997, s. 268-271 116

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 71

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

równorzędności podmiotów na arenie międzynarodowej – trwającej dopóty, dopóki podejmowane przezeń działania nie utracą charakteru „sprawiedliwego”, a także o zakazie nieuzasadnionej agresji. W dodatku, zasady te obowiązują niezależnie od wyznawanej przez władców czy poddanych wiary, a także niezależnie od tego, czy władze piastują urząd cesarski czy też królewski – Skarbimierczyk uważał, iż zarówno cesarz, jak i król nie mają nad sobą zwierzchnika i są sobie równi w prawach120. Poglądy Stanisława były szeroko znane w ówczesnym świecie naukowym i politycznym. Odnosił się (krytycznie) do stawianych przez niego tez już latem 1410 r. Jan Falkenberg w trakcie dysput uniwersyteckich w Wiedniu121. Również i w środowisku polskich uczonych i duchownych koncepcje Stanisława zyskały swych orędowników, np. w postaci Jakuba z Kurdwanowa, biskupa płockiego (w kazaniu z 2 lipca 1410 r. dla idących na bitwę z Krzyżakami rycerzy), Wojciecha Jastrzębca, biskupa poznańskiego (w korespondencji do Polaków z Kurii Rzymskiej po bitwie grunwaldzkiej) czy najwybitniejszego spośród nich – Pawła Włodkowica. SYLWETKA PAWŁA WŁODKOWICA I JEGO KONCEPCJA PRAWA NARODÓW Paweł Włodkowic, ze szlacheckiego rodu Dołęgów, urodził się około 1370 roku w Brudzeniu koło Płocka, na ziemi dobrzyńskiej122. Był to region, który w czasie jego życia nieraz cierpiał ataki ze strony państwa krzyżackiego. Włodkowic uczył się w Płocku, gdzie też najprawdopodobniej przyjął święcenia kapłańskie. Studiował potem na Uniwersytecie Praskim, najpierw na Wydziale Filozoficznym, a potem na Wydziale Prawa123. Po kilkuletnim pobycie w kraju, około 1404 roku, wyjechał kontynuować studia prawnicze w Padwie. W tym okresie prawdopodobnie działał w kurii rzymskiej, promując polskie stanowisko w konflikcie krzyżackim124. Doktorat uzyskał Włodkowic jednak dopiero na Uniwersytecie Krakowskim, prawdopodobnie ze względu na zbyt wysoką cenę za promocję doktorską w Padwie 125 (zgodę na promocję w Krakowie musiał on specjalnie uzyskać od antypapieża Jana XXIII126). Wkrótce został też rektorem krakowskiej uczelni, na które to stanowisko był wybierany dwukrotnie – w roku 1414 i 1415. Jednocześnie aktywnie uczestniczył w życiu politycznym, 120

Stanisław ze Skarbimierza, Kazanie…, s. 88-89 Krzysztof Ożóg, Stanisław ze Skarbimierza…, s. 91-92 122 T. Brzostowski, Paweł Włodkowic, Warszawa 1954, s. 45-46 123 J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści…, s. 32-49 124 J. Fijałek, Ostatnie słowo Pawła Włodkowica o Zakonie Krzyżackim, [w:] Przegląd Kościelny, t. 1, 1902, s. 269 125 S. Wielgus, Paweł Włodkowic [w:] tegoż, Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2., Lublin 2011, s. 306-311 126 T. Brzostowski, Paweł…, s. 49 121

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 72

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

służąc swym doświadczeniem i kompetencjami jako kilkukrotny członek delegacji dyplomatycznych w naradach czy procesach arbitrażowych – a przede wszystkim na soborze w Konstancji. Około roku 1424 mianowany został proboszczem w parafii św. Idziego w Kłodawie. Zmarł w 1436 r. w Krakowie. Włodkowic w swoich rozprawach filozoficzno-prawnych podejmował w dużej mierze zbliżone zagadnienia, co Stanisław ze Skarbimierza, rozwijając w pewnym zakresie jego koncepcje i stosując bezpośrednie odniesienia do polsko-krzyżackiego sporu. Odnajdziemy zatem w jego pismach zagadnienia wojny sprawiedliwej, prawa natury, praw pogan, a także kwestie suwerenności władców względem cesarza. Odnośnie do wojny Paweł Włodkowic stał na stanowisku, iż dla posiadania przez nią przymiotu sprawiedliwości konieczne jest spełnienie pięciu przesłanek: „wymaga się pięciu rzeczy na to, aby wojna była sprawiedliwa, [...] osoba, przedmiot, przyczyna, duch i upoważnienie”127. Warunek dotyczący osoby należy rozumieć tak, iż działania zbrojne mogą podejmować tylko ci, którzy są do tego przeznaczeni, a więc nie powinni to być duchowni – im bowiem nie wypada przelewać krwi bliźniego. Jest to czytelna aluzja do walecznego Zakonu, który Włodkowic wprost nazywa w tym kontekście heretycką sektą. Przesłanka przedmiotowa oznacza de facto sprawiedliwą przyczynę (odzyskanie utraconej własności lub samoobrona), więc łączy się z warunkiem trzecim. Chodzi o to, by działania wojenne były podejmowane tylko z konieczności – a taki przedmiot walk sprawia, że ich prowadzenie jest niezbędne, bowiem każde państwo ma przyrodzone prawo do obrony własnego mienia i ludności128. Jeśli dojdzie do agresji, napadnięty podmiot tak naprawdę nie ma wyboru – jest zmuszony do podjęcia działań celem zachowania pokoju. Wojna sprawiedliwa musi więc prowadzić do ładu i porządku, a nie do rozbudzania konfliktów. Enigmatyczny „duch”, o którym mówi Włodkowic, jest wymogiem dotyczącym czysto wewnętrznej sfery człowieka – oznacza właściwe nastawienie każdej osoby, która uczestniczy w wojnie. Motywacją nie może być chciwość, nienawiść czy zemsta – ważne, aby zamiar zamykał się w uczciwych granicach. Nie mogą być zatem sprawiedliwe wojny toczone w imię apostolstwa, lecz w praktyce sprzeczne z duchem Ewangelii. Nie wolno pogan poddawać przymusowej chrystianizacji, ponieważ ich nawrócenie zależy od ich wolnej woli i łaski Bożej, a stosowanie w tym celu przemocy nie tylko jest sprzeczne z zasadami chrześcijańskiej wiary, lecz także mija się z celem129. Włodkowic mówi wprost: „takie 127

L. Ehrlich, Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t. 1, Warszawa 1968, s. 66-67 T. Rutowski, Filozoficzno-teologiczne poglądy…, s. 190 129 S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna Pawła Włodkowica, Kraków 1908, s. 9 128

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 73

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

napadanie niewiernych, zwłaszcza bez sprawiedliwej przyczyny, nie godzi z sobą miłości bliźniego”130. Przesłanka upoważnienia ma natomiast charakter formalny – jest to wymóg uzyskania uprzedniej zgody podmiotu uprawnionego do decydowania o użyciu wojsk. Włodkowic zauważał tu dwie różne sytuacje, w zależności od przyczyn wojny. Jeśli toczona jest ona z powodu obrony wiary, wymagane jest poparcie papieża. Jeśli zaś dotyczy zagadnień materialnych – właściwym dla nadania jej mocy wiążącej jest władca danego państwa131. Rozróżnienie to jest istotne ze względu na odniesienia polityczne – na tej podstawie nie można bowiem uzasadnić i uznać za sprawiedliwe wojen toczonych przez Zakon krzyżacki przeciwko poganom. Papież bowiem, z Bożego umocowania, jest – zdaniem Włodkowica – zwierzchnikiem nie tylko chrześcijan, ale wszystkich ludzi, których obowiązany jest bronić przed niesłusznymi prześladowaniami. Nawet jeśli więc zezwolił on zakonnikom na działania przeciwko ludom pogańskim, konieczne było spełnienie wszystkich pięciu przesłanek (a nie tylko ostatniej), aby uznać tę agresję za prawomocną – co w rzeczonym stanie faktycznym nie miało miejsca. Na koniec owej wyliczanki Włodkowic dodaje warunek szósty – czas. Wspomina, iż nawet sprawiedliwe wojny nie mogą być wszczynane w dniach uroczystych świąt, kiedy to należy wstrzymać się od każdej ciężkiej pracy. Miało to istotne znaczenie z punktu widzenia praktyki stosowanej przez Krzyżaków – notorycznie rozpoczynali zaborcze wojny (Reisen) w dwa ważne święta: Oczyszczenia Matki Bożej (2 lutego) i Wniebowzięcia (15 sierpnia)132. Istotne jest też, że wojna niesprawiedliwa nie pozwala na zachowanie żadnych zdobyczy, nawet przez zasiedzenie. Warunkiem powrotu do praworządności jest więc pełna restytucja.

Wszystkie

zasady,

które

obowiązują

wojnie

pomiędzy państwami

chrześcijańskimi, są wiążące również w konfliktach zbrojnych z poganami – Włodkowic postuluje w obu okolicznościach te same warunki etyczne133. Jest to konsekwentnie utrzymywane przez niego stanowisko, zrównujące w prawach państwa i ludy pogańskie i chrześcijańskie. Włodkowic prezentuje też rozważania na temat genezy państwa. Uważa on, że tylko w dwóch przypadkach jego powstanie jest zgodne z prawem – gdy u źródeł jego istnienia jest wola Boża (którą czasem objawia On ludziom poprzez znaki) lub zgodna wola rządzonych, a więc umowa społeczna. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku władzy papieża, przekazanej 130

L. Ehrlich, Pisma…, s. 59 L. Ehrlich, Pisma…, s. 231 132 T. Rutowski, Filozoficzno-teologiczne poglądy…, s. 190-191 133 S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna…, s. 10 131

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 74

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

przez Chrystusa pierwszemu zwierzchnikowi Kościoła – świętemu Piotrowi i umocnionej akceptacją przez powszechną kongregację (wspólnotę) wiernych. Trzecim przypadkiem jest utworzenie państwa za pomocą siły, który uczony uważa za nie mający nic wspólnego z prawem, a będący jedynie faktem. Choć zwraca uwagę pewna nieścisłość tego wywodu, mieszającego pojęcia władzy, kościoła i państwa, ma on za zadanie podkreślić kolejny aspekt nieprawości władzy cesarza134 nad niewiernymi. Władza cesarska, nie mając bowiem podstawy w pierwszym ani drugim źródle, zwierzchność nad poganami może uzyskać tylko drogą owej przemocy, z pogwałceniem praw styranizowanej ludności. Włodkowic nie był absolutnym zwolennikiem prawa do samostanowienia ludów, jednak twierdził, iż w razie braku nadziei na pokojowe rozwiązanie wewnętrznego konfliktu danej części państwa z władzami centralnymi, powinna ona mieć możliwość zasięgnięcia zewnętrznego arbitrażu135. Zagadnieniem, któremu uczony poświęcił również sporo uwagi jest kwestia niezależności monarchów poszczególnych państw chrześcijańskich od cesarza, który uzurpował sobie prawo zwierzchności nad nimi. Opowiadał się on za poszanowaniem zasady rex est imperator in regno suo, sytuując poszczególnych monarchów i cesarza na tej samej pozycji prawnomiędzynarodowej136. Wprawdzie Włodkowic potwierdzał zaczerpniętą od Arystotelesa czy Williama z Ockham koncepcję, iż monarchia jako system najlepszy wskazuje potrzebę istnienia nad całym światem chrześcijańskim jednego uniwersalnego władcy – jednak traktował on ten postulat jako pewien ideał, którego spełnienie nie jest możliwe. W związku z tym sformułował tezę, że – choć istnienie wielu królestw jest efektem ludzkich grzechów – czasem okoliczności przesądzają, iż lepszą sytuacją jest, gdy (tymczasowo) poszczególne prowincje podlegają różnym monarchom. Skoro bowiem nie funkcjonuje jednolite królestwo w sensie materialnym, nie byłoby korzystne, aby istniał nieadekwatny do stanu faktycznego, sztuczny konstrukt prawny uniwersalnej władzy. Do czasu ewentualnego zjednoczenia w przyszłości owych samodzielnych państw, jedyną sferą powszechnej władzy powinna być zatem dziedzina kościoła137 – jednak owa powszechność nie ma oznaczać omnipotencji, gdyż papież musi w pierwszej kolejności szanować prawo boskie i spraw wspólnoty wiernych nie wolno mu traktować jako swych osobistych. Stąd też brały się tendencje koncyliarystyczne u Włodkowica, podkreślające

134

Ibidem, s. 7 L.Chollet, Paweł Włodkowic…, s. 6-7 136 K. Tymieniecki, Moralność w stosunkach między państwami w poglądach Pawła Włodkowica, Warszawa 1920, s. 6 137 S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna…, s. 5-6 135

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 75

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

znaczenie kolegialnego modelu zarządzania w Kościele w wyjątkowych sytuacjach138. Włodkowic odniósł się też do kwestii władzy papieża względem cesarstwa, innych państw chrześcijańskich oraz pogan. Uważał, iż władza duchowna dominuje nad świecką swą godnością (tak jak dusza rządzi ciałem), upoważnieniem (tak jak kapłaństwo ustanawia królestwo poprzez namaszczenie) i mocą (tak jak rozstrzyganie spraw duchowych jest władzą wyższą nad rozstrzyganiem doczesnych). W myśl jego koncepcji cesarz w cesarstwie, a pozostali monarchowie w ich państwach byli tylko administratorami scedowanej nań przez papieża władzy. Natomiast nie uznający jego władzy poganie zostali przez Włodkowica określeni jako podlegli mu „potencjalnie”, biernie – mimo iż w myśl powszechności władzy są mu podporządkowani, w sensie prawnym podlegają tylko prawu natury. Konsekwencją tego stanu rzeczy są pewne wyjątkowe sytuacje, uprawniające ingerencję głowy Kościoła w sprawy pogan, w sytuacji, gdy łamią oni owo obowiązujące ich prawo natury. Koncepcja prawa narodów oparta na prymacie papieża i odrzuceniu uniwersalizmu cesarskiego miała doniosłe znaczenie z punktu widzenia ówczesnego państwa polskiego. Pozwalała bowiem storpedować nacisk Zygmunta Luksemburskiego (w okresie soboru konstancjańskiego pretendenta do korony cesarskiej po swoim ojcu; otrzymał ją ostatecznie w 1433 roku) na państwo Jagiełły. Oczekiwał on bowiem, że Królestwo Polskie uzna jego zwierzchność, co starał się wymusić wspieraniem Zakonu Krzyżackiego przeciwko Polakom. Tymczasem podkreślenie suwerenności i równorzędności władców pozwoliło na umocnienie pozycji Polski, sytuując ją w pozycji partnerskiej względem brandenburskiego sąsiada. Wnioski dotyczące ograniczonego charakteru władzy cesarskiej Włodkowic rozciąga także na jego relacje z władcami pogańskimi. Również i w tym przypadku nie ma on prawa narzucania swej woli tylko ze względu na tytuł, który dzierży. Wojna wszczęta przeciwko ludom niechrześcijańskim, mająca na celu wymuszenie ich posłuszeństwa, nie zasługuje na uzasadnienie moralne, ani na przymiot legalności139. Polski uczony bardzo ostro odniósł się do dotychczasowej XIII- i XIV-wiecznej praktyki nadawania przez cesarzy Zakonowi przywilejów, na mocy których mogli oni opanowywać ziemie pogańskie – twierdził on, iż nikt nie ma prawa dysponować arbitralnie cudzą własnością140. Zgodnie z prawem naturalnym i prawem narodów wszelkie cesarskie nadania dotyczące ziem pogańskich były nieważne w oparciu o zasadę nemo plus iuris ad alium transfere potest quam ipse habet141.

138

K. Tymieniecki, Moralność… s. 6 W. Bernacki, Wizje ładu…, s. 52 140 M. Jučas, Grunwald…, s. 240 141 K. Tymieniecki, Moralność…, s. 11 i 25 139

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 76

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Ogólnie rzecz biorąc, stanowisko Włodkowica wobec pogan ująć można jako postulat dalece posuniętej tolerancji, nakazującej całkowite uznanie prawa tych ludów do posiadania prawowitej, legalnej władzy. Nie można – zdaniem Włodkowica – przyjąć, że sam fakt innego wyznania decyduje o tym, czy ludy te rządzą się uczciwie czy też nie. Wskazuje on w tym kontekście koncepcję powstania własności prywatnej i państwowej – według niego proces, w którym pierwotna wspólna własność ludzkości dzieliła się na własność indywidualną (w skali micro) i państwową (w skali macro) jest zgodny z prawem naturalnym i prawem narodów, niezależnie od tego, czy władzę sprawuje lud chrześcijański czy nie. Postuluje on oddzielenie kwestii władzy od kwestii wiary i grzechu – inaczej przełożonemu duchownemu, który odejdzie od zasad wiary, należałoby odebrać jego władzę, wbrew temu, co swym przykładem wskazywał Chrystus, uznając jurysdykcję Piłata. W konsekwencji, należy odrzucić zasadność koncepcji głoszących władztwa chrześcijan nad poganami142. Co więcej, jego zdaniem w państwach pogańskich co do zasady władza nad poddanymi i nad terytorium sprawowana jest najczęściej bez grzechu, w związku z czym „nawet i papież nie powinien zabierać im mienia, lecz przeciwnie, dopóki może, winien ich tolerować”143. Tak dalece zatem powinna być posunięta pokojowa koegzystencja między narodami chrześcijańskimi i pogańskimi, jak długo ci drudzy respektować będą prawa sąsiadujących z nimi lub przebywających na ich terytorium wyznawców Chrystusa (Włodkowic uznawał bowiem, iż poganie mogą być władcami chrześcijan – prawo boskie, wypływające z łaski, nie znosi automatycznie prawa ludzkiego i prawa natury144). Oznacza to, że władcy pogańscy powinni zezwalać na swobodne wyznawanie wiary i pokojową chrystianizację na ich ziemiach – zasada tolerancji winna bowiem obowiązywać obie strony. Wszakże jeśli łamane są prawa chrześcijan, papież ma możliwość pozbawienia dopuszczającego

takie

praktyki

pogańskiego

władcę

orzecznictwa

nad

ludnością

chrześcijańską, a co za tym często idzie – także panowania na obszarze przez tę ludność zamieszkałym145. Podobne zdanie wyrażał Włodkowic odnośnie do wypraw krzyżowych – podkreślał, iż działania zbrojne wszczęte w imię religii mogą mieć charakter wojny sprawiedliwej, jeśli są one podejmowane z upoważnienia papieża i celem odzyskania terytorium. Istotne jest, że chodzi tu o ziemie „uświęcone” faktem, iż żył na nich Jezus Chrystus, a ponadto nie ma tu mowy o zdobyciu nowych przyczółków, lecz jedynie odebrania uprzednio utraconych miejsc, 142

S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna…, s. 7-8 L. Ehrlich, Pisma…, s. 9 144 S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna…, s. 8 145 W. Bernacki, Pisma…, s. 54 143

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 77

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

gdzie w dodatku ze względu na ich charakter nie powinien być czczony Mahomet, lecz właśnie Chrystus. W odniesieniu do innych ziem pod władaniem pogańskim, które uprzednio należały do chrześcijan, Włodkowic nie stosuje już jednak tej samej zasady, powołując się na cywilistyczną konstrukcję zasiedzenia. Sprawa Ziemi Świętej jest więc raczej wyjątkiem od reguły146, co Włodkowic tłumaczy faktem, iż ziemie te zostały podbite przez Imperium Rzymskie w sprawiedliwej wojnie, odebrane mu zaś w wojnie niesprawiedliwej i przez wzgląd na to warunek zasiedzenia nie został spełniony i prawa papieża (jako sukcesora imperium) nie uległy przedawnieniu. Wplatanie w teksty naukowe wątków nawiązujących bezpośrednio do bieżącej sytuacji międzynarodowej świadczy z jednej strony o szerokim zorientowaniu uczonego w niuansach polityki europejskiej, ale z drugiej strony także o zamiarze użycia owej prawniczej argumentacji właśnie dla celów tejże polityki. Warto wszakże zauważyć, iż w zakresie pryncypiów normatywnych zachowuje Włodkowic daleko idącą konsekwencję – podkreślając znaczenie praworządności, postulując przestrzeganie uczciwych moralnie zasad w relacjach między narodami, nie nawołuje on do ukarania Zakonu poprzez fizyczne zgładzenie jego członków czy choćby elity. Przeciwnie, wyrażał oczekiwanie, iż przeprowadzone zostanie śledztwo, a sprawa zostanie osądzona przez niezależny trybunał – najlepiej papieski (lub soborowy, w zastępstwie głowy Kościoła), zaś w przypadku dowiedzenia winy wymierzona zostanie kara w postaci rozwiązania Zakonu i uniemożliwieniu mu dalszego popełniania przestępstw147. Na przyszłość Włodkowic postulował utworzenie ponadnarodowej instytucji, która pełniłaby funkcje sądowe i rozstrzygała na mocy prawa narodów i uniwersalnego prawa natury spory między społecznościami i państwami148. Wydaje się zatem, iż zaproponowane przez Włodkowica zasady relacji między państwami stanowią pewną zwartą i spójną koncepcję, którą bez oporów można określać jako doktrynę prawa międzynarodowego. Formułowane przez niego tezy o wieloaspektowych wymogach dotyczących sprawiedliwości wojny, o braku możliwości narzucenia siłą wiary, niezależnie od upoważnienia przez papieża czy cesarza, o zakazie traktowania wbrew prawu naturalnemu pogan jako nierównoprawnych innym narodom, o identycznych dla całej wspólnoty państw regułach gry – były w owym czasie tyleż kontrowersyjne, co nowatorskie (przy uwzględnieniu, oczywiście, solidnych podstaw teoretycznych, jakich dostarczyły Włodkowicowi prace jego poprzedników, przede wszystkim Stanisława ze Skarbimierza). 146

S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna…, s. 9 L. Chollet, Paweł Włodkowic…, s. 3 148 M. Płotka, Od prawa natury…, s. 156 147

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 78

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Warto więc porównać całokształt dorobku polskiej szkoły krakowskiej z poglądami o 200 lat późniejszego Hugo Grocjusza i prześledzić, czy zasłużenie świat nauki nazwał go ojcem prawa narodów. SYLWETKA HUGO GROCJUSZA I JEGO KONCEPCJA PRAWA NARODÓW Huig de Groot, tradycyjnie nazywany Grocjuszem, urodził się w 1583 r. w Delft, w holenderskiej rodzinie inteligenckiej. Od wczesnej młodości zdradzał przejawy niezwykłej inteligencji – czytania nauczył się, mając dwa lata, a już jako 11-latek dostał się na studia w Lejdzie, gdzie po czterech latach obronił doktorat z prawa. W wieku 24 lat został mianowany na prestiżowe stanowisko adwokata generalnego prowincji Holandii, Zelandii i Zachodniej Fryzji. Zajmował się m.in. działalnością polityczną, za co został w 1619 r. skazany na dożywocie, gdyż opowiadał się przeciwko dynastii orańskiej. Udało mu się wszakże uciec (chowając się w... skrzyni na książki149) do Francji, gdzie trudnił się działalnością dyplomatyczną dla dworu paryskiego, a potem szwedzkiego (jako ambasador w Paryżu). To w tym okresie życia wydał swoje najznamienitsze dzieło „O prawie wojny i pokoju”. Zmarł w 1645 r. w Rostocku150. Lata, w których żył Grocjusz, nie należały do najspokojniejszych, co po części zdaje się potwierdzać i jego zawiła biografia, a zwłaszcza konieczność życia na wygnaniu. W skali europejskiej był to czas reformacji, z którą usiłowało walczyć papiestwo, zwołując kontrreformacyjny Sobór Trydencki. Wpływy protestanckie przenikały wszakże i do Holandii. Od czasów rewolucji w 1566 r., która wybuchła jako odpowiedź na falę prześladowań heretyków przez katolicką Hiszpanię (jej król Filip II piastował jednocześnie stanowisko głowy państwa niderlandzkiego), trwała przedłużająca się wojna wyzwoleńcza i walki religijne oraz – od końca lat 70 – podział kraju na katolickie południe i protestancką północ. Ostatecznie na północy zwyciężył kalwinizm, a zwolennicy katolicyzmu i innych odłamów zostali usunięci w toku czystek – to w ramach tego procesu Grocjusz został uwięziony. Francja, do której uciekł, była natomiast w tym czasie rządzona przez sławetnego kardynała Armanda de Richelieu, który piastował tekę pierwszego ministra. Był to też czas wojny trzydziestoletniej, która w swej istocie miała również charakter wojny religijnej. Wątki te pozostały nie bez znaczenia dla twórczości Grocjusza. Religia, która odgrywała wciąż wielkie znaczenie w życiu politycznym narodów Europy, była 149 150

W. Julian Korab-Karpowicz, Historia filozofii politycznej. Od Tukidydesa do Locke'a, Kęty 2010, s. 239 L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa 2009, s. 195

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 79

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

uprzedmiotawiana przez władców państw dla celów racji stanu i w takiej postaci niosła ze sobą wiele okrucieństw. Prowadziło to holenderskiego myśliciela do konstatacji, że wojny toczy się, nie okazując żadnego szacunku ani dla prawa boskiego, ani dla prawa ludzkiego, zaś politykę zagraniczną uprawia się przy założeniu, że nic, co korzystne dla państwa, nie może być uznane za niesprawiedliwe. Grocjusz głęboko odrzucał ten relatywizm i stąd w jego dziele „O prawie wojny i pokoju” odnajdujemy próbę wskazania podstaw relacji między narodami, które powinny być – choćby w wariancie minimalistycznym – przestrzegane, gdyż przez wszystkich są powszechnie uznawane. Stało się to podstawą jego koncepcji prawa natury, opartej na założeniu, że istnieje pewien zbiór ponadczasowych normatywnych zasad, wspólnych wszystkim ludziom. Ma ono dwoisty charakter – istnieje pierwotne prawo naturalne, na które składają się biologicznie uwarunkowane instynkty samozachowawcze istot ludzkich oraz wtórne prawo naturalne, wynikające ze społecznego charakteru człowieka i jego zdolności do przyjmowania przez porozumienie zasad pozwalających na pokojową koegzystencję z innymi ludźmi151. Odrębnym systemem jest prawo stanowione – niestałe, bo zależne od danych realiów historycznych. Prawo narodów w tej układance przynależy do prawa naturalnego, lecz może przyjmować też postać ius gentium voluntarium, tzn. pozytywnego prawa, opartego na międzynarodowym zwyczaju (który wszakże opiera się na dostępnych rozumowo i znanych człowiekowi a priori zasad ius naturale)152. Skoro więc prawo narodów wywodzi się z prawa natury, powinno ono obowiązywać tak samo wszystkich ludzi – narody zarówno chrześcijańskie, jak i niechrześcijańskie. Odnajdujemy tu zatem, podobnie jak u polskich XV-wiecznych teoretyków, bazę dla wnioskowania o równych prawach katolików i heretyków, a także chrześcijan i pogan. W relacjach między nimi powinny obowiązywać cztery zasady, wspólne dla różnych religii i kultur: zasada poszanowania cudzej własności i związana z nią zasada zwracania tego, co nie należy do nas, zasada dotrzymywania umów (pacta sunt servanda) oraz zasada głosząca, iż zawinione szkody zasługują na karę153. Są to normy składające się na ówczesne prawo międzynarodowe, którym to określeniem Grocjusz nazywał zbiór zasad powszechnie obowiązujących względem zorganizowanej wspólnoty. Oprócz tych ogólnych wątków Grocjusz zajmował się też zagadnieniem wojny sprawiedliwej. Uważał on samo zjawisko wojny za zgodne z prawem natury ze względu na 151

R. H. Cox, Hugo Grocjusz 1583-1645, [w:] Historia filozofii politycznej, L. Strauss, J. Cropsey (red.), Warszawa 2010, s. 391-392 152 A. Gałganek, Historia teorii…, s. 309-311 153 L. Dubel, Historia doktryn…, s. 197

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 80

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

fakt, iż dążenia do zachowania życia, zdrowia i własności są odzwierciedleniem pierwotnych instynktów samozachowawczych154. Jest to twierdzenie podobne do wysuwanej przez Włodkowica tezy, iż zgodna z przyrodzonym prawem natury jest wojna obronna – każdy władca ma bowiem prawo do ochrony znajdujących się pod jego władaniem mienia i ludności. Obaj myśliciele wskazują jednak przesłanki, jakie muszą zaistnieć, aby działania zbrojne miały charakter prawomocny. Grocjusz twierdzi, iż o moralnie uzasadnionym charakterze wojny decydują przyczyny takie jak: doznane bezprawie lub obrona przed dokonaniem bezprawia (niebezpieczeństwo musi być realne i natychmiastowe), szkody materialne oraz kara, tzn. zadośćuczynienie pokrzywdzonemu. Ten ostatni warunek, kojarzący się z uczuciem zemsty (wymienianym przez Stanisława ze Skarbimierza jako przesłanka negatywna – nastawienie, które nie powinno towarzyszyć walczącym) wydaje się być cokolwiek mniej postępowy niż pozostałe. Grocjusz opowiada się też przeciwko atakowi prewencyjnemu, a tym bardziej ekspansjonistycznemu oraz wskazuje, iż prowokacja dezawuuje późniejszą wojnę obronną – i w tym zakresie jest to w dużej mierze zbieżne z poglądami polskiej szkoły. U Grocjusza pojawia się też koncepcja, że istnieje możliwość zaistnienia sytuacji, w której obie strony toczą wojnę sprawiedliwą – ma to miejsce, jeśli jedna z nich tkwi w niewiedzy co do rzeczywistego stanu rzeczy i dlatego podejmuje obiektywnie niesprawiedliwe działania. Decydujący jest tu zatem zamiar, wewnętrzne przeświadczenie osób podejmujących decyzję o działaniach zbrojnych (przypomina to przesłankę „ducha” u Włodkowica),

podstawie

czego

Grocjusz

wyszczególnia

tzw.

przyczyny

usprawiedliwiające, które są podawane celem zachowania pozorów, a nie są rzeczywistymi powodami (działającymi tak naprawdę ze względu nie na sprawiedliwość, a na korzyści). Wśród konsekwencji prowadzenia przez dane państwo wojny niesprawiedliwej holenderski myśliciel wymienia automatyczne zerwanie z nim sojuszu oraz możliwość karania np. za kontrabandę także współpracujących z nim innych podmiotów. Ogólnie zarysowuje też wymóg dążenia do pokoju i unikania wojny (poprzez negocjacje, arbitraż czy losowanie),

wymóg

możliwie

najdalej

posuniętej

bezstronności

podmiotów

niezaangażowanych w konflikt i wymóg humanizmu, tzn. unikania okrucieństw podczas walk (ius in bello – sprawiedliwość na wojnie, dla odróżnienia od sprawiedliwych przyczyn, czyli ius ad bellum)155.

154 155

R. H. Cox, Hugo Grocjusz…, s. 395-396 W. Julian Korab-Karpowicz, Historia filozofii…, s. 253

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 81

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Traktat Grocjusza koncentruje się zatem w zakresie prawa narodów na wizji teoretycznej dotyczącej początków prawa i powodów, dla których należy uznać, że istnieją zasady wspólne wszystkim ludziom (przyrodzony popęd społeczny) – w następnej kolejności rekonstruując te reguły i wskazując moralistyczne postulaty w zakresie tego, jak powinno się postępować

relacjach

między

państwami.

Jego

uzasadnienia

mają

charakter

racjonalistyczny i świecki – wątek Boga (choć istniejący) nie jest tu decydujący

156

, co w

pewnej mierze odróżnia Grocjusza od reprezentantów polskiej doktryny (obu zresztą będących katolickimi duchownymi), którzy przyjmują za dorozumiany dogmat, iż prawo naturalne pochodzi od Boga i podają np. teoretyczne uzasadnienie równości pogan w prawie międzynarodowym poprzez stwierdzenie, iż Bóg umarł za wszystkich ludzi. PODSUMOWANIE Wydaje się, że znaczną część doniosłych postulatów zgłaszanych przez Grocjusza można odnaleźć już wcześniej w pracach Pawła Włodkowica czy Stanisława ze Skarbimierza. Dziwi więc, że równie spójny, wyważony i rozsądny system prawa międzynarodowego autorstwa polskiej szkoły, który bez przeszkód mógłby mieć zastosowanie nie tylko w sporze polsko-krzyżackim, ale być bazą także dla innych rozstrzygnięć prawnomiędzynarodowych w ówczesnym świecie – w środowisku naukowym musiał ustąpić miejsca koncepcjom Grocjusza. Co więcej, nawet uznawani za grocjuszowskich prekursorów Francisco de Vitoria czy Bartolomeus de Las Casas są powoływani w przytłaczającej większości specjalistycznych opracowań, podczas gdy o polskich kanonikach (zwłaszcza w pracach zachodnich) nie odnajdziemy ani słowa157. Można powiedzieć, że niewiele brakowało, aby polscy uczeni zyskali powszechne uznanie – pisali bowiem w ówczesnym lingua franca, czyli po łacinie, reprezentowali jedno z największych państw w XV-wiecznej Europie i liczący się w świecie ówczesnej nauki uniwersytet o długiej tradycji i prestiżu, a dodatkowo mieli okazję zaprezentować swoje poglądy zarówno na dwóch najpotężniejszych dworach: papieskim i cesarskim, jak i w trakcie najbardziej znaczącego forum międzynarodowego, jakim był powszechny sobór158.

156

W. Voisé, Grocjusz - uczeń Galileusza, [w:] Kwartalnik historii nauki i techniki, rok X - nr 3, s. 296 S. Wielgus, Polska średniowieczna doktryna…, s. 48 158 S. Wielgus, Paweł Włodkowic…, s. 306-311 157

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 82

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Prawdopodobnie decydujące znaczenie miał jednak fakt, iż prace Pawła Włodkowica, np. „O władzy cesarza i papieża w stosunku do niewiernych”, czy kazanie Stanisława ze Skarbimierza „O wojnach sprawiedliwych” nie doczekały się wydania drukiem w odpowiednim czasie, kiedy jeszcze wątki dotyczące tlącego się sporu polsko-krzyżackiego były na ustach wpływowych postaci ówczesnej Europy. Wspomniane dzieło Grocjusza zostało wydane i rozpowszechnione jeszcze za jego życia – natomiast niektóre pisma Włodkowica po raz pierwszy wydano dopiero w 1878 r., a słynne kazanie Stanisława ze Skarbimierza dopiero w drugiej połowie XX wieku159. Należy także ubolewać, że recepcja polskiego modelu odnoszenia się do pogan nie zakorzeniła się głębiej w myśli prawnomiędzynarodowej Europejczyków. Miało to istotne znaczenie z punktu widzenia nadchodzącej ery wielkich odkryć geograficznych i towarzyszących im podbojów. Zbliżone poglądy, oparte na niemal tych samych prawnych i ideologicznych argumentach, głosili wprawdzie niektórzy duchowni hiszpańscy (np. dominikanin Las Casas160) w czasie kolonizacji Ameryki Południowej przez konkwistadorów, jednak model krzyżacki dominował w podejściu do ludów zamieszkujących terytorialne nabytki. Na jeszcze większą skalę zjawisko to objawiło się np. w zdobywanej przez Anglię Ameryce Północnej i Australii, gdzie skończyło się nieomal zniszczeniem ludności tubylczej161. Pewnym pocieszeniem niech będzie jednak fakt, iż doktryna polskich uczonych spełniła swoją polityczną rolę w ramach dyplomatycznej akcji państwa Jagiełły, trwającej także po zakończeniu soboru w Konstancji. Chrzest Litwy i Żmudzi, dokonany przez Kościół polski i zaakceptowany przez papieża, wykazał fikcyjność krzyżackich tez o potrzebie zachowania ich monopolu na chrystianizację. Przyjęcie większości postulatów polskich odnośnie do kwestii terytorialnych potwierdziło sprawiedliwy charakter wojny toczonej przez Jagiełłę i doprowadziło do upadku autorytetu i potęgi Zakonu. Potępienie przez soborową komisję do spraw wiary Satyry Jana Falkenberga (zatwierdzone na konsystorzu przez papieża Marcina V) oraz jego skazanie na dożywotnie więzienie162 dowiodło natomiast prawowierności narodu polskiego. I choć kroniki niemieckie jeszcze długo przedstawiały negatywny obraz Polski i jej króla, w praktyce agitacja strony przegranej przestała trafiać do słuchu ówczesnym Europejczykom.

159

Ibidem, s. 311 W. Folkierski, Pawła Włodkowica walka…, s. 18 161 J. Giertych, Tysiąc lat…, s. 172 162 W. Folkierski, Pawła Włodkowica walka…, s. 22-23 160

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 83

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

SUMMARY: Polish XVth century doctrine of international law can successfully compete with Grotius' theory over which one deserves to be treated as groundbreaking and innovative. Both Polish scholars and Dutch jurist wrote about necessity of having just cause to start any armed activities. They also wrote about tolerance of the pagan nations and their right to possession of their own lands and right to control over their own people. Moreover, they both confirmed the importance of the inherent right to defend a country and to save its sovereignty. After all, it is no suprise that the popularity of Włodkowic or Stanisław of Skarbimierz lags behind the Grotius'. This phenomenon can be possibly explained by simple fact that the treatises of Polish academicians had not been printed all until XIX-XX centuries - whereas "De iure belli ac pacis" was generally widespread even during Grotius' own lifetime. However, the polish conception of law of nations played a constructive role at the Council of Constance, where it helped to win the Polish-Teutonic territorial disputes.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 84

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. T. Brzostowski, Paweł Włodkowic, Warszawa 1954 2. R. H. Cox, Hugo Grocjusz 1583-1645, w: Historia filozofii politycznej, L. Strauss, J. Cropsey (red.), Warszawa 2010 3. L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa 2009 4. L. Ehrlich, Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t. 1, Warszawa 1968 5. W. Folkierski, Pawła Włodkowica walka o Polskę, Londyn 1955 6. A. Gałganek, Historia teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 2009 7. J. Giertych, Tysiąc lat historii polskiego narodu, t. I, Londyn 1986 8. M. Jučas, Grunwald 1410, Poznań 2010 9. F. Koneczny, Teoria Grunwaldu, Warszawa 1999 10. J. N. D. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 1997 11. W. Bernacki, Wizje ładu międzynarodowego w polskiej myśli politycznej XV-XVIII wieku [w:] J. Kloczkowski (red.), Przeklęte miejsce Europy? Dylematy polskiej geopolityki, Kraków 2009 12. W. J. Korab-Karpowicz, Historia filozofii politycznej. Od Tukidydesa do Locke'a, Kęty 2010 13. J. Krzyżaniakowa, Koncyliaryści, heretycy i schizmatycy

w państwie pierwszych

Jagiellonów, Kraków 1989 14. J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław Jagiełło, Wrocław 2006 15. S. Krzyżanowski, Doktryna polityczna Pawła Włodkowica, Kraków 1908 16. K. Ożóg, Miejsce Polski w rozwoju intelektualnym Europy w XIV-XV wieku, [w:] Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy 17. K. Ożóg, Stanisław ze Skarbimierza – uczony w służbie Królestwa Polskiego, [w:] Przeszłość jest czasem narodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków z Krakowem. Materiały z sympozjum historycznego zorganizowanego w Wiślicy 23 października 2005 roku, A. Waśko, J. Smołucha (red.), Kraków 2006 18. Stanisław ze Skarbimierza, Mowy wybrane o mądrości, Kraków 2000 19. K. Tymieniecki, Moralność w stosunkach między państwami w poglądach Pawła Włodkowica, Warszawa 1920 20. S. Wielgus, Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2., Lublin 2011 IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 85

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

21. S. Wielgus, Polska średniowieczna doktryna ius gentium, Lublin 1996

Artykuły: 1. J. Fijałek, Ostatnie słowo Pawła Włodkowica o Zakonie Krzyżackim, [w:] Przegląd Kościelny, t. 1, 1902 2. M. Płotka, Od prawa natury do praw człowieka. Teoria prawa natury w ujęciu Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica, [w:] Edukacja filozoficzna vol. 54/2012 3. T. Rutowski, Filozoficzno-teologiczne poglądy Pawła Włodkowica: na podstawie pism „Saevientibus” i „Opinio Ostiensis”, [w:] Studia Płockie 13/1985 4. A. Tronina, Biblijne podstawy „teologii politycznej” u Stanisława ze Skarbimierza, [w:] Studia teologiczne i humanistyczne, nr 1,1 (2001) 5. W. Voisé, Grocjusz - uczeń Galileusza, [w:] Kwartalnik historii nauki i techniki, rok X - nr 3 6. S. Wielgus, Teoria „ius gentium” w średniowiecznej Polsce. Geneza, historia, twórcy, oryginalność, główne problemy, [w:] Człowiek w Kulturze 1996, t. 8 Strony internetowe: 1. L. Chollet, Paweł Włodkowic - myśliciel współczesności, http://www.academia.edu/1291770/Pawel_Wlodkowic_-_mysliciel_wspolczesnosci [10.07.2014]

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 86

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Magdalena Brodawka163 Marek Porzeżyński164

WPŁYW MYŚLI RAFAŁA LEMKINA NA ROZWÓJ TEORII ZBRODNI LUDOBÓSTWA Słowa kluczowe: Lemkin, ludobójstwo, międzynarodowe prawo karne, zbrodnia, konwencja ONZ Keywords: Lemkin, genocide, international criminal law, crime, ONZ convention STRESZCZENIE: Niniejszy artykuł poświęcony jest myśli Rafała Lemkina , twórcy pojęcia „ludobójstwo”. Artykuł odnosi się do zaproponowanej typologii oraz ocenia zabiegi Lemkina związane z próbami wprowadzenia pojęcia zbrodni ludobójstwa do prawa międzynarodowego.

EXTRACT: This article is devoted to the thought of Rafał Lemkin, the author of a term “genocide”. The article refers to the proposed typology of the term and evaluates the efforts to introduce the concept of genocide into international law.

Studentka V roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, do jej zainteresowań naukowych należy w szczególności prawo Unii Europejskiej, prawo ochrony środowiska oraz energetyka. 164 Absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, przygotowuje pracę doktorską z zakresu prawa nowych technologii oraz własności intelektualnej jako uczestnik interdyscyplinarnych studiów doktoranckich SWPS. 163

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 87

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

WPROWADZENIE Analizując zagadnienia związane z wpływem przedstawicieli polskiej doktryny na rozwój teorii prawa międzynarodowego, nie sposób nie przedstawić sylwetki Rafała Lemkina, twórcy pojęcia „ludobójstwa”. Wskazuje się często, że Lemkin wyprzedził sobie współczesnych, zajmując się trudną, ale niezwykle istotna problematyką totalitaryzmów i terroryzmu międzynarodowego. O znaczeniu wpływu myśli Lemkina na prawo międzynarodowe, świadczy fakt, że w oparciu o definicję zaproponowaną przez Lemkina, do dzisiaj Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzeka, kogo można uznać za ludobójcę. Nie należy również zapominać o wpływie samej osoby Lemkina na zajęcie się problematyką ludobójstwa oraz doprowadzenie do uchwalenia Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa w 1948 roku. ŻYCIORYS RAFAŁA LEMKINA Rafał Lemkin był Polakiem żydowskiego pochodzenia. Urodził się w 1900 roku w Wołkowysku na terenie obecnej Białorusi. Początkową edukację odbierał w Białymstoku, aby następnie rozpocząć studia wyższe w zakresie lingwistyki na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.165 Oprócz wspomnianej uczelni, Lemkin studiował również m. in. w Heidelbergu i na Sorbonnie, co mogło mieć istotny wpływ na szerokość jego horyzontów, otwartość umysłu oraz dalszy rozwój kariery. Po ukończeniu studiów i obronieniu tytułu doktora w 1926 r., pracował początkowo jako sekretarz Sądu Apelacyjnego w Warszawie166, następnie jako referendarz Sekretariatu Generalnego Komisji Kodyfikacyjnej, gdzie zajmowano się opracowywaniem projektu kodeksu karnego. Co więcej, brał udział w licznych konferencjach dotyczących tematyki unifikacji prawa karnego w charakterze uczestnika wraz z polską delegacją. Wartym zauważenia jest, że po zmianie w 1928 roku sowieckiego kodeksu karnego, Lemkin przetłumaczył go ponownie na język polski.167 Następnie w latach 30. XX wieku był podprokuratorem do spraw karnych skarbowych oraz prowadził prywatną praktykę adwokacką w Warszawie.168

165

H. A. Lukasiewicz, Raphael Lemkin : biography http://www.wagingpeace.org/menu/programs/youthoutreach/peace-heroes/lemkin-raphael.htm (27.02.2014) 166 S. Mikke, Adwokat Rafał Lemkin - wybitny nieznany, Palestra 2006, nr 1-2, http://www.palestra.pl/index.php?go=artykul&id=776 (27.02.2014) 167 Ibidem. 168 Ibidem.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 88

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Pierwszy komentarz do kodeksu karnego z 1932 r. został opracowany przy jego udziale, co znalazło swoje odzwierciedlenie na jego stronie tytułowej. W 1933 r. napisał pracę pt.: „Sędzia w obliczu nowoczesnego prawa karnego i kryminologii”. 169 Wskazuje się, że już wtedy formułował pierwsze tezy oraz teorie, które stanowiły podstawy do kolejnych badań, w szczególności

zakresie

ludobójstwa.170

Wszystkie

aktywności

połączone

indywidualnymi umiejętnościami Rafała Lemkina miały bardzo duży wpływ na rozwój jego zainteresowań, a w późniejszym okresie jego kariery, na rozwój oraz dopracowanie teorii których był autorem, w tym pojęcia ludobójstwa. Warto zwrócić uwagę na fakt, że przechodząc do zawodu adwokata nie zrezygnował z działalności naukowej, nadal publikując swoje artykuły oraz rozwijając coraz szerzej zakrojone badania w dziedzinie prawa karnego. Pod koniec 1939 roku Rafał Lemkin zaczynał rozmyślać nad opuszczeniem kraju, na co wskazują jego pierwsze nieudane próby przedostania się na wschód. Na początku kolejnego roku udało mu się przedostać do Szwecji a następnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie nie miał zamiaru rezygnować ze swojej dotychczasowej działalności.171 Na początku swojego pobytu w Stanach Zjednoczonych pełnił funkcję głównego konsultanta Biura ds. Wojny Gospodarczej (US Board of Economic Warfare) i Urzędu Zagranicznych Spraw Gospodarczych (Foreign Economic Administration). Wkrótce po opuszczeniu zniewolonej ojczyzny wydaje jedno ze swoich największych dzieł, czyli „„Rządy państw Osi w okupowanej Europie" („Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Proposals for Redress”) . Była to kompilacja wielu aktów prawnych wydawanych przez państwa osi oraz państwa pozostające pod ich wpływem.172 Należy zauważyć, że tematyka ta była zgłębiana przez Rafała Lemkina od wielu lat albowiem już podczas studiów interesował się ustawodawstwem karnym państw totalitarnych, opisując w swoich pracach funkcję prawa karnego w systemach prawnych i społecznych tych państw. To właśnie w tej publikacji po raz pierwszy pojawił się termin „ludobójstwo”. Podczas procesu norymberskiego pracował jako doradca Roberta H. Jacksona – głównego oskarżyciela z ramienia USA. Następnie jako konsultant komitetu Prawnego ONZ mógł wykorzystać swoją wiedzę oraz olbrzymie doświadczenie w pracach nad projektem

169

R. Szawłowski, Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo” i główny architekt Konwencji z 9 XII 1948 (w czterdziestolecie śmierci), Państwo i Prawo 1999, nr 10, s. 74 i n. 170 S. Mikke, op. cit, 171 Ibidem. 172 J. J. Martin, Raphael Lemkin and the Invention of “Genocide”, American Journal of International Law 1947 Volume 41, http://www.ihr.org/jhr/v02/v02p-19_Martin.html (27.02.2014)

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 89

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa.173 Została ona jednogłośnie przyjęta 9 grudnia 1948 roku. Nie sposób w tym kontekście nie wskazać, że za swoją działalność, w szczególności olbrzymi wkład w rozwój prawa międzynarodowego był wielokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Mimo tak wielkich zasług, sytuacja Lemkina się odwróciła. Znalazł się w bardzo trudnej sytuacji materialnej ze względu na nieprzedłużenie kontraktów na amerykańskich uczelniach, na których wcześniej wykładał, oraz ze względu na odmowy wydania jego prac naukowych. Zmarł w Nowym Jorku, 28 sierpnia 1959 roku, a na jego nagrobku znajduje się napis „ Father of Genocide Convention”. WCZESNE BADANIA ORAZ WYPRACOWANIE TERMINU „LUDOBÓJSTWO” Termin „ludobójstwo”, którego Lemkin użył w swoim dziele „Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Proposals for Redress”, odnosił się w dużym skrócie do wyniszczenia narodów bądź grup etnicznych. Wypracowany został z połączenia dwóch słów – genos i caedes. Pierwsze z nich jest wyrażeniem pochodzenia greckiego i oznacza rasę bądź szczep, a drugie pochodzi z języka łacińskiego i oznacza zabijanie. Połączenie oraz przekształcenie tych dwóch słów przez Rafała Lemkina dało początek angielskiemu pojęciu „genocide”. 174 Prace nad uaktualnieniem katalogi zbrodni angażowały Lemkina znacznie wcześniej niż przy okazji opracowywania Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa. Już w 1933 roku w raporcie wydanym w wyniku jednej z wielu konferencji międzynarodowych, w których uczestniczył w tamtym czasie, zasugerował włączenie do dotychczasowego wandalizmu.

175

katalogu

zbrodni

międzynarodowych

aktów

barbarzyństwa

oraz

Lemkin definiował pojęcie barbarzyństwa jako „uciskające i destrukcyjne

czyny przeciwko członkom społeczności rasowych, wyznaniowych lub społecznych”. Wandalizm natomiast odnosił się, według definicji Rafała Lemkina, do dóbr materialnych – niszczenia „dóbr kulturalnych i artystycznych wartości wymienionych wyżej grup”. 176 Propozycje włączenia tych zbrodni do porządków prawnych państw uczestniczących w konferencji została odrzucona. Z analizy brzmienia obu wskazanych definicji wyłania się spójny obraz wartości, jakimi kierował się Rafał Lemkin. Nie sposób również w tym kontekście oprzeć się wrażeniu, że pojęcia te składają się na wypracowane na późniejszym etapie kariery polskiego uczonego pojęcia „ludobójstwa”. Prace nad definicjami tych zbrodni 173

S. Mikke, op. cit. A. Spychalska, Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo”, Warszawa 2012, s.162 175 A. Spychalska, op. cit., s.161. 176 Ibidem. 174

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 90

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

miały swój istotny wkład w rozpoczęcie prac Rafała Lemkina nad

jego najsłynniejszą

koncepcją. Wskazuje się jednak, że bezpośrednią inspiracją dla niego było przemówienie wygłoszone przez Winstona Churchilla w 1941 roku. Przemówienie to zostało wygłoszone dwa miesiące po ataku Niemiec na ZSRR i dotyczyło, w głównej mierze, skali okrucieństwa jakie zszokowało wtedy nie tylko Europę, ale i cały świat. Churchill w swoim przemówieniu posługiwał się obszernymi opisami zbrodni dokonywanych na często bezbronnej ludności, nie posługując się jednak konkretnym pojęciem, dla nazwania tych brutalnych działań.177 Jak bowiem już wspomniano, po raz pierwszy posłużono się pojęciem „ludobójstwa” w jednym z największych dzieł Rafała Lemkina. W zamyśle termin ten miał obejmować również "skoordynowany plan różnych działań mających na celu zniszczenie grup jako takich”. Często wskazywano w doktrynie, że w istocie nie doszło do stworzenia nowej kategorii zbrodni a jedynie do nadania nazwy czemuś co już istniało i miało miejsce.178 Oczywiście słuszność mieli przedstawiciele takiego stanowiska, jednak nie sposób nie docenić wkładu Rafała Lemkina w określeniu ram tej zbrodni. Wskazać należy, że nowatorstwo w stworzeniu tej kategorii stanowiło wskazanie na całość danego kręgu społecznego a nie jedynie na jednostkę. Krąg społeczny wskazany w zdaniu poprzedzającym został u Lemkina określony jako naród oraz grupa etniczna, które to terminy nie zostały zdefiniowane. Jak zostało to wskazane powyżej, termin „ludobójstwo” zakłada nie tylko dokonanie licznych zabójstw ludności określonej narodowości bądź grupy etnicznej (w zamierzeniu całej ludności przynależącej do określonej grupy) ale również całokształt działań zmierzających do unicestwienia egzystencji danej grupy. 179 W pojęciu tym mieści się zatem również działanie skierowane na rozkład instytucji takiej grupy, zniszczenie kultury oraz języka, religii, jakichkolwiek przejawów działalności gospodarczej, ruchów narodowych oraz wszystkiego co mogłoby w jakikolwiek sposób stanowić o przynależności do danej grupy bądź przypominać o jej istnieniu. W tym świetle nie sposób się zgodzić z tezami o tym, jakoby Rafał Lemkin dokonał jedynie prostego zabiegu doboru nazwy do istniejącego i zauważalnego zjawiska. W doktrynie wskazuje się również na dwie fazy ludobójstwa. 180 Pierwsza z nich charakteryzuje się dążeniem do zniszczenia wszelkich wzorców narodowych danej grupy narodowej bądź etnicznej. W drugiej fazie dąży się do narzucenia własnych wzorców tej 177

M. Kornat, „Rafał Lemkin (1900-1959) Studium biograficzne”, Zeszyty Historyczne 2004, nr 147, s. 107 i n. A. Spychalska, op. cit., s.162. 179 Ibidem, s.163. 180 Ibidem. 178

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 91

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

grupie. Tak rozumiane pojęcie „ludobójstwa” jest bardzo szerokie, zaś definicja samej teorii bardzo chłonna. Wydaje się bowiem, że mogą w przyszłości powstać przejawy zbrodni ludobójstwa, o których nie mamy jeszcze pojęcia. Sam Lemkin dokonał podziału tego pojęcia na ludobójstwo fizyczne, biologiczne, ekonomiczne, społeczne, polityczne, wyznaniowe, moralne oraz kulturowe.181 Pierwsze z nich polegać miało na dyskryminacji żywieniowej oraz życiowej, co przejawia się w obniżeniu warunków życia do poziomu, w którym zdrowie oraz życie członków danej grupy jest zagrożone. Warto tutaj wskazać przykład jakim posłużył się Rafał Lemkin, aby zobrazować makabryczność tej metody – wg. Lemkina racje żywnościowe przypadające na osobę wydzielane były dla członków konkretnej grupy i określone w obrębie danej grupy jako procent przedwojennej racji żywnościowej. Niemcy mieli otrzymywać 93%, Polacy 66% a Żydzi 20%. Jeśli zaś chodzi przydział porcji mięsa to kształtował się on w stosunku 100% dla Niemców, 0% dla Żydów.182 Tak skąpa w składniki odżywcze dieta doprowadzała do chorób przeradzających się nierzadko w epidemie z uwagi na warunki mieszkaniowe oraz sanitarne tych grup. Ludobójstwo biologiczne ma na celu wpłynięcie na obniżenie ilościowe danej populacji poprzez regulację urodzin. Ludobójstwo polityczne polega z kolei na uniemożliwieniu osobom przynależnym do tej grupy zapewnienia sobie bytu. Może ono być realizowane

poprzez

wywłaszczenie,

zagrabienie

majątku,

uniemożliwienie

pracy

zarobkowej. Kolejne rodzaje ludobójstw są nakierowane na zniszczenie inteligencji wśród członków danych grup (społeczne), unicestwienie elit politycznych oraz dezorganizacja systemu politycznego w celu uniemożliwienia samostanowienia tej grupy (polityczne), unicestwienie hierarchów kościoła bądź innego związku wyznaniowego, do którego przynależy znaczna większość członków danej grupy oraz na uniemożliwieniu posługiwania się językiem tej grupy, kultywowania tradycji czy nauki historii (kulturowe). Ponadto wyróżniono również ludobójstwo w sferze moralnej, które charakteryzowało się propagowaniem pornografii, hazardu oraz alkoholizmu i przejawiało się w zniesieniu związanych z nimi zakazów, obniżenia cen alkoholu itp. Miało to w założeniu odwrócić uwagę ludności danej grupy od problemów ważnych z jakimi w danym okresie się borykała i nakierowanie ich na zaspokajaniu najniższych potrzeb.183 Jako że działania, w których 181

D.K. Dróżdż, Zbrodnia ludobójstwa w międzynarodowym prawie karnym. Warszawa 2010, s. 28. A. Spychalska, op. cit., s.166 183 Ibidem, s. 167. 182

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 92

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

przejawia się ludobójstwo mogą być różne i można przypuszczać, że nie wszystkie zostały już wymyślone bądź użyte, należy zwrócić uwagę na najistotniejsze elementy definicji tego terminu – systematyczna działalność oraz nakierowanie na wyeliminowanie pewnej grupy ludności. Bardzo istotne jest również to, że mimo iż wykreowanie tego pojęcia oraz całej związanej z nim teorii było wynikiem obserwacji działań wojennych i niewyobrażalnego okrucieństwa jakiego dopuszczały się niektóre narody względem innych, podkreśla się, że ludobójstwo może również mieć miejsce w czasach pokoju.184 Sama analiza historyczna naszego państwa przywołuje na myśl wiele przykładów, które z powodzeniem można zaliczyć do kategorii ludobójstwa w sensie kulturowym, politycznym bądź ekonomicznym. Oznacza to, że działania wojenne bądź w szerszym zakresie – jakiekolwiek działania zbrojne nie są elementem, który może wpływać na kwalifikację czy dane akty można zaliczyć do ludobójstwa czy też nie. Powyższa uwaga ma

istotne znaczenie również w kontekście pojęć, jakie

funkcjonowały przez zaproponowanie przedmiotowego terminu „ludobójstwa” oraz jego definicji. Wskazać należy głównie na termin „wynarodowienie”, którym określało się zbrodnię podobną do ludobójstwa. Istotną różnicą pomiędzy tymi terminami było to, że wynarodowienie zaliczane było do kategorii zbrodni wojennych, co oznacza, że ludobójstwo ma nieporównywalnie szerszy zakres, a tym samym bardziej przystawało do charakterystyki zbrodni tamtego okresu w historii. Sam Lemkin zwracał uwagę dlaczego w jego opinii termin „wynarodowienie” nie może być uznany za synonim ludobójstwa. Jednym z głównych powodów był brak związku z biologicznym wyniszczeniem danej grupy.185 Oznacza to, że termin „wynarodowienie” w opinii Lemkina, jak również z punktu widzenia językowej analizy tego pojęcia, jest ograniczony do pozbawienia określonej grupy osób ich tożsamości narodowej, np. kulturowo, nie uciekając się do eksterminacji części tego społeczeństwa. Należy pamiętać, że masowe egzekucje ludności, w szczególności elit intelektualnych, danej grupy były jedną z wiodących i stosowanych przed innymi metodami form ludobójstwa. Dlatego też, jak się wydaje, termin „wynarodowienia” był dla Lemkina zdecydowanie zbyt wąski i nie oddający prawdziwego znaczenia działań podejmowanych przez niektóre narody wobec innych. Wiedząc jakim problemem jest ludobójstwo, Lemkin starał się oprócz zdefiniowania tego zjawiska i edukacji w tej sferze innych, zaproponować również pewne rozwiązania, które 184 185

D.K. Dróżdż, op. cit, s. 17-37. Ibidem.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 93

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

mogłyby zmierzać do ograniczenia go w przyszłości oraz do ukarania osób, które już się jej dopuściły. Ostatni rozdział jego największego dzieła miał wymowny tytuł „Recommendations for future” (Rekomendacje na przyszłość). Wskazywał w nim, że zbrodnia ludobójstwa jest tak ważną tematyką, że ich penalizacja nie może opierać się jedynie na prawie konstytucyjnym ale również na prawie karnym poszczególnych państw. Ponadto porównując tę zbrodnie do handlu ludźmi czy niewolnictwa, sugerował, że powinna ona być uznana za delikt prawa narodów. Rekomendował również powstanie instytucji ponadnarodowej, która miałaby się zajmować zapobieganiem takim zbrodniom oraz powstanie międzynarodowego organu sądowniczego do spraw ludobójstwa.186 LUDOBÓJSTWO W MIĘDZYNARODOWYM PRAWIE KARNYM Jednym z pierwszych aktów, który odnosił się do kwestii ludobójstwa, była Rezolucja 96(I) w sprawie zbrodni ludobójstwa. Wniosek o jej przyjęcie zgłosiły Indie, Kuba oraz Panama podczas Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w 1946 r.187 Rezolucja ta definiowała sam akt ludobójstwa oraz wskazywała, że ten akt stanowi zbrodnię międzynarodową. Ponadto we wskazanej rezolucji znalazły się zalecenia, aby ten typ zbrodni został wprowadzony do wewnętrznego porządku prawnego każdego z krajów. Co istotne, poparcie dla tego projektu wyraził rząd polski w osobie Manfreda Lachsa, który przedstawił w przedmiotowej sprawie również swoje stanowisko.188 Podczas tego zgromadzenia zwrócono również uwagę na potrzebę rozpoczęcia prac nad konwencją w sprawie ludobójstwa. Ze względu na dalszą analizę pojęcia ludobójstwa, warto zwrócić uwagę na treść wskazanej powyżej rezolucji z 11 grudnia 1946 roku: "Zważywszy, że ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do życia poszczególnych jednostek;

zważywszy, iż takie zaprzeczenie prawa do

istnienia gwałci sumienie ludzkości i powoduje utratę dla ludzkości wartości kulturowych i innych, które powyższe grupy reprezentują, a nadto jest sprzeczne z prawem moralnym, z duchem i celami Narodów Zjednoczonych; zważywszy, iż dokonano wielu wypadków zbrodni ludobójstwa, w związku z czym szereg rasowych, religijnych, politycznych i innych grup zostało w całości lub w części zniszczonych; zważywszy, iż ukaranie zbrodni 186

Ibidem. Ibidem. 188 Ibidem. 187

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 94

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

ludobójstwa jest sprawą o znaczeniu międzynarodowym, Ogólne Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych stwierdza, iż ludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego, którą świat cywilizowany potępia i której sprawcy, oraz biorący w niej udział podlegają karze bez względu na to, czy są oni osobami prywatnymi, czy urzędnikami publicznymi lub mężami stanu i bez względu na to, czy zbrodnia ta została dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych, czy innych; zachęca Państwa-Strony do wprowadzania w życie niezbędnego ustawodawstwa, by zapobiegać tej zbrodni i karać za nią; zaleca, by zorganizować między Państwami międzynarodową współpracę w celu ułatwienia szybkiego zapobiegania zbrodni ludobójstwa i karania za nią, i w tym celu zaleca Radzie Społeczno-Gospodarczej powzięcie koniecznych kroków w celu przygotowania projektu konwencji w sprawie zbrodni ludobójstwa, by został on przedłożony następnej zwykłej sesji Zgromadzenia Ogólnego".189 Kolejnym aktem prawnym, w którym podjęto kwestię ludobójstwa, przyjmując w mniejszym bądź większym stopniu za wiodącą koncepcję Rafała Lemkina , była wspominana już wcześniej Konwencja z 9 grudnia 1948 roku w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Kwestia

opracowania tej konwencji

została uwzględniona na sesji

Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w porządku Rady Gospodarczej i Społecznej. Po przedstawieniu odpowiedniej rezolucji dnia 28 marca 1947 roku, Sekretarz Generalny wezwał Sekcję Praw Człowieka do rozpoczęcia prac nad projektem konwencji w sprawie przeciwdziałania oraz karania za dokonanie zbrodni ludobójstwa. Wskazany projekt był dyskutowany przez trzech wybitnych prawników, wśród których znalazł się Rafał Lemkin. Należy mieć na uwadze, że opracowanie tekstu konwencji nie było zadaniem prostym. Mimo że wszystkim przyświecał ten sam cel, definicja ludobójstwa musiała być określona w ścisły sposób, aby wystarczająco wytyczać granice pomiędzy tą a innymi zbrodniami. Ponieważ sam czyn ludobójstwa był podstawą całej konwencji, to w głównej mierze od jego definicji zależała ratyfikacja całego dokumentu. Ponadto, w celu ułatwienia prac nad projektem, zaproponowano, aby wzorować się na rezolucji w sprawie zbrodni ludobójstwa. Projekt przygotowany przez Sekretariat wskazywał na trzy kategorie ludobójstwa. Pierwszą było ludobójstwo fizyczne, drugą ludobójstwo biologiczne, trzecią natomiast było ludobójstwo kulturowe, w którego obrębie mieściło się również wcześniej opisane ludobójstwo religijne.190

189 190

Rezolucja Ogólnego Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych Nr 96/I z dnia 11 grudnia 1946 r. D.K. Dróżdż, op. cit., s. 47-60.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 95

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Z uwagi na wydłużanie się prac związane z licznymi obiekcjami, dnia 23 listopada 1947 roku Zgromadzenie Ogólne wydało kolejną rezolucję nr 180(ii), w której potwierdzono treść rezolucji w sprawie zbrodni ludobójstwa oraz wezwano Radę Gospodarczą i Społeczną do kontynuowania prac nad projektem konwencji. Zwraca się uwagę, że Rada Gospodarcza i Społeczna nie została w tej rezolucji zobowiązana do oczekiwania na uwagi wszystkich jej członków, co dodatkowo mogłoby wpłynąć negatywnie na czas opracowywania projektu. W toku prac ostatecznie przyjęto projekt chiński, jako najbardziej przystający do ówczesnej sytuacji politycznej. Stanowił on, że ludobójstwo jest zbrodnią prawa międzynarodowego, którą potępia cały cywilizowany świat. Zrezygnowano w tym projekcie zatem ze sformułowania, że ludobójstwo jest zbrodnią przeciwko ludzkości. Ludobójstwo stanowił "jeden z czynów, skierowanych przeciwko narodowej, rasowej, religijnej lub politycznej grupie, w celu jej fizycznego zniszczenia lub przeszkodzenia normalnemu rozwojowi tejże w sposób niżej podany: 1) całkowite lub częściowe zniszczenie fizycznego istnienia takiej grupy; 2) stworzenie dla takiej grupy warunków lub zastosowanie do niej zarządzeń, które powodują całkowite lub częściowe zniszczenie fizycznego istnienia grupy; 3) zniszczenie kulturalnych instytucji i osiągnięć lub zdławienie języka takiej grupy”. 191 Podkreślić należy, że przy pracach nad tym projektem bardzo wiele problemów stwarzało rozróżnienie asymilacji ludności z ludobójstwem w najszerszym znaczeniu192. Finalny projekt Komisji Specjalnej do spraw Ludobójstwa został przyjęty 30 kwietnia 1948 roku. Składał się on z 19 przepisów, a Polska wstrzymała się od głosowania nad jego przyjęciem.193 Preambuła Konwencji składała się z trzech paragrafów, w których odwołano się do rezolucji 96(1), potwierdzając określenie samego ludobójstwa, podkreślenie wagi jaką przywiązuje się do ludobójstwa ze względu na makabryczne doświadczenia wojenne. Mimo postulatów ZSRR, nie powiązano ludobójstwa z aktualnymi w tamtym czasie ideologiami faszystowskimi oraz nazistowskimi, co mogłoby sugerować nie istnienie tego problemu, bądź zmniejszyć jego wagę w innych przypadkach dopuszczenia się zbrodni ludobójstwa. W projekcie tym ludobójstwo fizyczne i biologiczne zostało opisane poprzez wyliczenie czynów zaliczanych do tych grup, a były nimi: 1) zabójstwo członków danej grupy; 2) naruszenie fizycznej całości członków tej grupy; 191

Projekt przepisów do konwencji o ludobójstwie zawnioskowanych Komisji Specjalnej dla spraw ludobójstwa przed Delegacją Chińską w dniu 16 kwietnia 1948 192 J. Sawicki, Ludobójstwo. Od pojęcia do Konwencji. 1933-1948, Kraków 1949, s. 182. 193 D.K. Dróżdż, op. cit., s. 47-60.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 96

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

3) stworzenie dla członków danej grupy warunków życia lub stosowanie wobec nich środków mających na celu spowodowanie ich śmierci; 4) stosowanie środków mających na celu wstrzymanie urodzin pośród danej grupy.194 Ludobójstwo kulturowe, co do którego nie było jednomyślności pośród Państw głosujących nad projektem, zdefiniowano jako "każdy czyn dokonany z zamiarem zniszczenia języka, religii lub kultury grupy narodowej, rasowej lub religijnej z powodu narodowego lub rasowego pochodzenia albo religijnych przekonań jej członków [...]”. Dodatkowo wymieniono katalog czynów, które mogły zostać zaliczone do ludobójstwa kulturowego: 1) zakaz używania języka grupy w stosunkach codziennych lub w szkołach albo drukowania i rozpowszechniania publikacji w języku grupy; 2) niszczenie bibliotek, muzeów, szkół, historycznych pomników, miejsc modlitwy lub innych kulturalnych instytucji albo urządzeń grupy lub uniemożliwianie korzystania z nich.195 Ostatecznie Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa została przyjęta 9 grudnia 1948 roku.196 Co istotne, konwencja ta zawiera przepisy skierowanie nie tylko do państw będących jej stronami ale również do jednostek. Wzbudziło to dyskusję ponieważ mogłoby to stanowić podstawę do traktowania postanowień Konwencji jako zbrodni w świetle międzynarodowego prawa karnego. Wyjaśniono jednak, że jej postanowienia zostały skierowane bezpośrednio do państw-stron a jedynie pośrednio do jednostek.197 W pierwszym artykule konwencji wskazano, że ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego. Taki zakres został wypracowany podczas prac specjalnej komisji. Wskazane sformułowanie tego przepisu wskazywało, że ludobójstwa można się dopuścić nie tylko w czasie wojny ale również w czasie pokoju, w odróżnieniu do efektu zapisu „zbrodnia przeciwko ludzkości”. Co ciekawe, konwencja ta nie zawierała jedynie postanowień dotyczących wysokości kar i ich zakresu, ale również wytycznych w tej kwestii. 198 Znajduje się jednak postanowienie wskazujące, że państwa będące stronami Konwencji są zobowiązane do "wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisów prawnych koniecznych dla wykonywania

194

J. Sawicki, op. cit. s. 182. Ibidem. 196 Konwencja ONZ uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 9 grudnia 1948 r. w Nowym Jork w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, Dz.U.z 1952r., nr 2, poz. 9. 197 D.K. Dróżdż, op. cit., s. 61. 198 Ibidem. 195

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 97

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

postanowień niniejszej Konwencji, a w szczególności dla skutecznego karania winnych ludobójstwa lub innych czynów, wymienionych w Artykule III".199 Twórcy przedmiotowej konwencji hołdowali zasadzie irrelewantności, która oznacza brak rozróżnienia w stopniu odpowiedzialności poszczególnych podmiotów. W tym konkretnym przypadku wskazana zasada oznacza, że jednakową odpowiedzialność poniesie każdy, komu zdoła się udowodnić popełnienie zbrodni ludobójstwa. Bez znaczenia pozostanie funkcja pełniona przez konkretną osobę oraz jej charakter. Konwencja przewidywała również, bardzo ważną w przypadku zaistnienia konfliktu klauzulę, dotyczącą rozstrzygania sporów. Według niej spory "dotyczące wykładni, stosowania lub wykonania niniejszej Konwencji, jak również spory, dotyczące odpowiedzialności państwa za ludobójstwo lub inne czyny wymienione w artykule III, będą oddawane do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na żądanie którejkolwiek Strony w sporze".200 Kolejne jej przepisy dotyczyły kwestii technicznych – ratyfikacji, ewentualnego przystąpienia bądź odstąpienia od Konwencji, rewizji jej postanowień, wejścia w życie oraz języków w jakich została sformułowana. ZAKOŃCZENIE Mimo niesprzyjających warunków oraz trudnego okresu w jakim urodził się i funkcjonował Rafał Lemkin, zdecydował się on na ciągłe poszerzanie swojej wiedzy. Interdyscyplinarność i różnorodność studiów wyższych, które podejmował, z pewnością miała duży wpływ na rozwój jego zainteresowań badawczych. Znajomość wielu języków nie tylko pomogła mu dostać się na wiele zagranicznych uczelni, stale poszerzać horyzonty naukowe, ale również nie ograniczała go jedynie w sięganiu po polskie źródła. Największy wpływ na wybór przez Lemkina drogi w swojej prawniczej karierze miało, jak się wydaje, rozpoczęcie pracy referendarza w Sekretariacie Generalnym Komisji Kodyfikacyjnej, która zajmując się reformą kodeksu karnego zapewniła młodemu Lemkinowi niezbędne podstawy teoretyczno prawne do rozpoczęcia samodzielnych badań naukowych i zgłębiania kolejnych problemów w tym zakresie. Praca podprokuratora oraz tłumaczenie kodeksów karnych z innych języków poszerzyły w jeszcze większym stopniu horyzonty Rafała Lemkina, co otworzyło mu możliwości analizy jeszcze bardziej skomplikowanych zagadnień związanych z prawem karnym. Z takimi podstawami teoretycznymi był on odpowiednią osobą w zakresie wszelkich prac naukowych, dotyczących wskazanej gałęzi prawa. Świadczy o tym jego udział w stworzeniu pierwszego komentarza do kodeksu karnego, co z kolei owocowało wieloma 199 200

Art. V Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, op. cit. Art. IX Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, op. cit.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 98

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

publikacjami z tego zakresu. Rafał Lemkin, wykorzystując możliwości jakie aktualnie się pojawiały, zrobił wszystko co mógł aby badania naukowe odzwierciedlone w jego poglądach trafiły do szerszego audytorium. Po raz pierwszy stało się to podczas licznych międzynarodowych konferencji naukowych, w których brał czynny udział a następnie poprzez dzieło jego życia - „Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Proposals for Redress”. Zwieńczeniem wszystkich tych aktywności był jednak udział Lemkina w pracach nad Konwencją w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa ale również, co istotniejsze, odwzorowanie w konwencji definicji ludobójstwa, opracowanej przez polskiego karnistę. Wydaje się, że najlepszym podsumowaniem sylwetki oraz wpływu pracy badawczej Rafała Lemkina na rozwój międzynarodowego prawa karnego jest, wspomniana już powyżej, treść słów uwieczniona na jego nagrobku mianująca Lemkina ojcem konwencji o ludobójstwie. PODSUMOWANIE Rafał Lemkin, polski prawnik, najlepiej znany ze swoich działań na rzecz walki z ludobójstwem, podejmował starania na międzynarodową skalę. Sprawił, że stworzona przez niego koncepcja stała się znana na skalę światową, poprzez rozwój pojęcia ludobójstwa do opisania zjawisk polegających na niszczeniu grup rasowych, kulturowych czy religijnych. Lemkin często wskazywał, że to Tołstoj uczył go żyć ideą. I to właśnie życie ideą było tym, co Lemkin realizował w pełnym tego słowa znaczeniu

SUMMARY Rafał Lemkin, the Polish-born lawyer, best known for his work against genocide, has accomplished the efforts on an international scale. He made his concern known worldwide by developing the word genocide to describe the deliberate destruction of a racial, ethnic, or religious group. Lemkin often indicated that reading Tolstoy in his youth had affected him deeply. He commented, "Tolstoy taught me to live an idea." And living an idea, is what Raphael Lemkin undertook to the fullest extent.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 99

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

BIBLIOGRAFIA Akty prawne 1.

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 roku (Dz.U. z 1952 r., nr 2, poz. 9)

Wydawnictwa zwarte 1.

Dróżdż D.K., Zbrodnia ludobójstwa w międzynarodowym prawie karnym. Oficyna 2010

Artykuły 1. Kornat M., Rafał Lemkin (1900-1959) Studium biograficzne, Zeszyty Historyczne 2004, zeszyt 147 2. Martin J.J. , Genocide as a crime under international law, American Journal of International Law (1947) Volume 41 3. Mikke S., Adwokat Rafał Lemkin – wybitny nieznany, Palestra nr 1-2/2006, 4. Sawicki J., Ludobójstwo. Od pojęcia do Konwencji. 1933-1948, Kraków 1949 5. Szawłowski R., Rafał Lemkin – twórca pojęcia „ludobójstwo” i główny architekt Konwencji z 9 XII 1948 (w czterdziestolecie śmierci), Państwo i Prawo, 1999, zeszyt 10 Źródła internetowe: http://www.ihr.org/jhr/v02/v02p-19_Martin.html (27.02.2014 r.) http://www.europeana.eu/portal/record/09404/id_oai_www_bibliotekacyfrowa_pl_40 283.html 3. http://lemkinhouse.org/about-us/life-of-raphael-lemkin/ (26.02.2014 r.) 1. 2.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 100

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Przemysław Kaczmarek201

ZNACZENIE POLSKI W OPRACOWANIU KONWENCJI O PRAWACH DZIECKA

słowa kluczowe: prawa człowieka, prawa dziecka, prawo międzynarodowe Konwencja o Prawach Dziecka, Organizacja Narodów Zjednoczonych,

keywords: human rights, children rights, international law, Convention of the Rights of the Child, United Nations

STRESZCZENIE: Artykuł przybliża najważniejsze regulacje ogólnoświatowe dotyczące praw człowieka ze szczególnym uwzględnieniem praw dziecka po I wojnie światowej. Wskazuje także na Konwencję Praw Dziecka jako najważniejszy dokument mający na celu ochronę dzieci. W dalszej części przedstawiony został wkład Polski w opracowanie Konwencji – przede wszystkim składanie przez Polskę projektów Konwencji, wszystkich rezolucji i decyzji podejmowanych przez ONZ w toku pracy nad Konwencją oraz kierowanie przez Polaka, Adama Łopatkę, pracami nad dokumentem. Przedstawione zostały także założenia Janusza Korczaka, które były punktem wyjścia przy pracy nad projektem Konwencji. Dla wykazania znaczenia Polski w rozwoju prawa międzynarodowego został przedstawiony zasięg Konwencji jako aktu o charakterze uniwersalnym, przyjętym przez niemal wszystkie państwa świata. Zostały przedstawione także najważniejsze założenia Konwencji oraz omówione najważniejsze prawa w niej zawarte.

Student IV roku prawa, Uniwersytet Jagielloński, seminarzysta w Katedrze Prawa Prywatnego Międzynarodowego; zainteresowania naukowe: prawo cywilne, prawa człowieka. 201

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 101

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

EXTRACT: The article refers to the most important worldwide regulations concerning human rights with emphasis on children rights after Ist world war. It also points out the Convention of the Rights of the Child as the most crucial document which aims at children protection. Further on, the article presents Polish contribution to preparing the Convention, most of all submitting projects of the Convention, resolutions and decisions undertaken by UN during those preparations as well as Adam Łopatka’s guidance over them. Additionally, the article stresses Janusz Korczak’s assumptions which posed the starting point for the preparation of the convention. The convention being such an universal regulation implemented by almost all countries all over the world, unveils Polish significance in the development of international law. Last, but not least the article presents the most important states of the Convention.

HISTORIA PRAW DZIECKA Dla rozwoju praw dziecka zasadnicze znaczenia (jak zresztą dla rozwoju praw człowieka w ogóle) miały doświadczenia związane z dwiema wojnami światowymi w XX wieku. Wyniszczające konflikty sprawiły, że w większym niż wcześniej stopniu dostrzeżono problem ochrony bezbronnej wobec systemu jednostki. Historia praw dziecka zaczyna się jednak wcześniej. Już pod koniec XVIII wieku coraz częściej mówiło się, że dziecko potrzebuje specjalnej opieki i ochrony. Wcześniej bardzo często wychodzono z założenia, że dziecko wymaga surowego traktowania i dyscypliny, bowiem dopiero staje się człowiekiem i nie można mówić o jego szczególnych prawach. Ważne było jego właściwe ukształtowanie, co jednak najczęściej próbowano osiągnąć przez surowe wychowanie. Bardzo istotny wpływ na zmianę myślenia w tej kwestii miał przypadek Mary Ellen Wilson z Baltimore

202

–

ośmioletniej dziewczynki regularnie bitej przez matkę. Uzyskała ona pomoc od Towarzystwa Ochrony Zwierząt przed Okrucieństwem. Nie istniała wówczas żadna organizacja zajmująca się ochroną dzieci przez przemocą w rodzinie, dlatego też to wspomniane Towarzystwo wytoczyło opiekunce dziecka proces. Sprawę udało się nagłośnić, zaczęto interesować się sytuacją dzieci w rodzinie. Pojawił się sprzeciw wobec całkowitego uprzedmiotowienia dziecka. To wydarzenie sprawiło, że od 1874 r. w Stanach Zjednoczonych powstawały liczne stowarzyszenia, których celem była ochrona dzieci przed przemocą. Zaczęto zauważać 202

http://www.unicef.pl/Co-robimy/Prawa-dziecka/Geneza-praw-dziecka [dostęp 26.02.2014]

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 102

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

podmiotowość dziecka, konieczność jego ochrony i opieki nad nim. Podobne organizacje szybko zaczęły powstawać w Europie, a od 1880 r. także towarzystwa międzynarodowe, które zajęły się kwestią łagodzenia sankcji karnych dla nieletnich oraz zakładaniem placówek opiekuńczych i wychowawczych dla dzieci203. Pierwszy raz jednak prawa dziecka zapisano w Genewskiej Deklaracji Praw Dziecka. Dokument w 1923 r. przyjęła Międzynarodowa Unia Pomocy Dzieciom i został on następne uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Ligii Narodów w 1924 r.

204

Deklaracja Genewska

jest pierwszym dokumentem międzynarodowym, który podejmuje wprost prawa dziecka. Dokument zawiera jedynie preambułę i pięć zwięzłych artykułów, jednak zawarta w nich treść ma olbrzymie znaczenie. Kluczowa jest preambuła, w której stwierdza się, że „ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego”. Zaznacza się przy tym, że dotyczy to każdego dziecka bez względu na rasę, narodowość i wyznanie. Przyjęto więc zasadę równości i niedyskryminacji. Przepisy dokumentu to w istocie jedynie skonkretyzowanie przedstawionego wyżej założenia. W pierwszej kolejności podniesiono kwestię zapewnienia dzieciom normalnego rozwoju fizycznego i duchowego. Ten przepis wydaje się też najistotniejszy – trzeba zapewnić dziecku odpowiednie warunki, które stwarzają możliwość odpowiedniego rozwoju205. W kolejnych przepisach określa się właściwą postawę wobec dziecka w szczególnych okolicznościach. Artykuł 2 zakłada, że „Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore pielęgnowane, dziecko wykolejone wrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone – wzięte w opiekę i wspomagane”. Dalej przewiduje się pomoc dla dzieci w czasie klęski, przygotowanie do zarobkowania na życie i zabezpieczenia przed wyzyskiem. Ciekawy wydaje się także art. 5, zgodnie z którym „Dziecko powinno być wychowywane w wierze, że jego najlepsze cechy powinny być oddane na usługi współbraci”. Tym samym dziecko traktowane jest także jako wartość dla społeczeństwa. Nie ogranicza to jednak podmiotowości dziecka, a jedynie podkreśla jego znaczenie dla ogółu. Deklaracja była dużym osiągnięciem m.in. przez pominięcie filantropii w opiece nad dzieckiem, a podkreślenie obowiązku określonych zachowań i postaw206. Prawdziwy przełom w podejściu do praw człowieka przyniosła II wojna światowa. Bezprecedensowe okrucieństwo wojny sprawiło, że poszanowanie praw człowieka stało się wartością nadrzędną. Jako wyraz tego powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych. 203

Tamże http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziecka.pdf [dostęp 26.02.2014] 205 M. Balcerek, Międzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988, s. 83-84 206 Tamże, s. 85 204

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 103

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Podstawowym dokumentem dla ochrony praw człowieka stała się Powszechna Deklaracja Praw Człowieka207 przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ na III Sesji 10 grudnia 1949 r. Na deklarację składa się preambuła oraz 30 artykułów, wyrażających podstawowe prawa i wolności człowieka. U podstaw deklaracji legło założenie, że

„uznanie przyrodzonej

godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata”. Za istotne należy uznać, że Deklaracja godność i prawa człowieka potwierdzała, a nie nadała. Jest to podstawa nowoczesnych systemów prawnych, które nie mogą godności i wywodzących się z niej praw człowiekowi nadać lub odebrać – mogą ją jedynie potwierdzić. Artykuły 1 i 2 formułują podstawowe zasady Deklaracji: wolność, równość, niedyskryminacja i braterstwo. Ich realizacja ma zapewnić poszanowanie praw i wolności człowieka. Dokładne omawianie Deklaracji nie wydaje się celowe. Istotne jest jednak, że dokument zawiera przepis jasno odnoszący się do praw dziecka – jest nim art. 25 ust. 2, zgodnie z którym „Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy. Wszystkie dzieci, zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie, korzystają z jednakowej ochrony społecznej”. Pozostałe przepisy nie wyróżniają dziecka jako odrębnego podmiotu praw, przysługują mu jednak wszelkie prawa przypisane każdemu człowiekowi. Deklaracja jest dokumentem niezwykle doniosłym. Można stwierdzić, że wyznacza ona kierunek dalszego rozwoju praw człowieka, zwłaszcza w systemie ogólnoświatowym. Sama w sobie nie ma jednak mocy prawnej. Podobnie jak wspominana wyżej Deklaracja Genewska jest to jedynie wskazanie na pewien kierunek działań i cele, jakie mają zostać osiągnięte. Nie są to jednak przepisy, które można uznać za obowiązujące w systemach prawnych. Państwa powinny zasad tych przestrzegać, kształtując prawo wewnętrzne, nie są to jednak akty podlegające ratyfikacji i wprowadzeniu do porządków prawnych państw. Częste jest natomiast twierdzenie, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka stała się prawem zwyczajowym i jako takie należy uznać za obowiązujące. Teza ta jest kontrowersyjna i jej słuszność wątpliwa, jednak nie zmniejsza to znaczenia Deklaracji, która stała się dokumentem, który jest pierwszym aktem międzynarodowym, ujmującym prawa człowieka w sposób kompleksowy208.

207

http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf [dostęp 26.02.2014] 208 Tamże, s. 103

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 104

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Rozwinięciem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka są Pakty Praw Człowieka, wyznaczające wraz z Deklaracją podstawy uniwersalnego (ogólnoświatowego) systemu ochrony praw człowieka stworzonego przez ONZ. Niespełna dwudziestoletnia praca nad treścią Paków zakończyła się uchwaleniem 16 grudnia 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP)209 i Międzynarodowego

Paktu

Praw

Ekonomicznych,

Społecznych

Gospodarczych

(MPPESiG)210. Pakty te uszczegóławiają przepisy zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz nadają im moc prawną. Pakty są już bowiem aktami wiążącymi dla państw, które je ratyfikowały. Na XVI Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1961 r. Polska zaproponowała włączenie do Paktów specjalnego artykułu dotyczącego praw dziecka. Propozycja została zaaprobowana, czego wyrazem jest art. 24 MPPOiP211, który stanowi pierwszą gwarancję ochrony praw dziecka. Warto wskazać także na art. 6 MPPOiP, zgodnie z którym zakazuje się stosowania kary śmierci w odniesieniu do sprawcy w wieku poniżej 18 lat oraz wykonywania wyroków na kobietach w ciąży. Na szczególną sytuację dzieci zwraca także uwagę art. 23 ust. 4 zdanie 2, zgodnie z którym „W przypadku rozwiązania małżeństwa należy podjąć środki w celu zapewnienia dzieciom niezbędnej ochrony”. Bardzo duże znaczenie ma także art. 10 MPPESiG, który zakłada ochronę kobiety ciężarne w czasie ciąży i po porodzie oraz dziecka przed wyzyskiem. Zaleca także stosowanie reakcji karnej za zatrudnianie dzieci „przy pracy szkodliwej dla ich moralności lub zdrowia bądź niebezpiecznej dla życia lub mogącej przeszkodzić w ich normalnym rozwoju”. Pozostałe przepisy, podobnie jak przepisy Powszechnej Deklaracji, nie odnoszą się bezpośrednio do dzieci, choć także one są podmiotami wyrażonych tam praw. Po II wojnie światowej zainteresowanie społeczności międzynarodowej prawami dziecka było większe niż może to wynikać z przytoczonych aktów. Wyrazem tego stało się uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1959 r. Międzynarodowej Deklaracji Praw Dziecka212. Składała się ona z preambuły i 10 zasad. Deklaracja zawiera szereg praw dziecka, zobowiązując państwa do przyjęcia w swoich ustawodawstwach przepisów mających na celu przestrzeganie i ochronę tych praw. Zasadą generalną jest tu „dobro dziecka”, celem zapewnienie m.in. szczęśliwego dzieciństwa, odpowiednich warunków rozwoju, bezpłatnej oświaty, specjalnej troski i ochrony w sytuacjach zagrożenia, 209 210 211

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19770380167 [dostęp: 14.07.2014] http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1966a.html [dostęp: 14.07.2014]

212

http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziecka.pdf [dostęp: 14.07.2014]

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 105

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

ochrony przed wyzyskiem i dyskryminacją. Deklaracja przewiduje także prawo do nazwiska i przynależności państwowej, ubezpieczeń społecznych, właściwego poziomu życia, opieki rodziców w atmosferze miłości, właściwego wychowania, pierwszeństwa do ochrony i pomocy, specjalnej ochrony i opieki dla dzieci upośledzonych. Deklaracja mimo niewiążącego charakteru odegrała istotną rolę w rozwoju praw dziecka. Znacznie przyczyniła się do upowszechnienia i popularyzacji idei ochrony praw dziecka, przyczyniła się także do podjęcia prac nad aktem prawnie wiążącym, którym jest Konwencja Praw Dziecka.

PRACE NAD PRZYJĘCIEM KONWENCJI PRAW DZIECKA Inicjatorem uchwalenia Konwencji praw dziecka była Polska. Nie była to jednak jedyna polska inicjatywa mająca na celu ochronę praw dziecka. Wcześniej z inicjatywy Polaka, Ludwika Rajchmana, Zgromadzenie Ogólne NZ utworzyło UNICEF w 1946 r., zaś polskie przedstawicielki brały aktywny udział w pracach nad projektem Deklaracji Praw Dziecka. Najważniejsze było jednak polskie zaangażowanie w prace nad Konwencją. Pretekstem do wystąpienia z propozycją była przypadająca w 1979 r. dwudziesta rocznica uchwalenia Deklaracji Praw Dziecka oraz ogłoszenie przez Zgromadzenie Ogólne NZ roku 1979 Międzynarodowym Rokiem Dziecka. Komisja Prawa Człowieka ONZ rozpoczęła w 1978 r. na 34 sesji prace nad projektem Konwencji, która została przedstawiona przez Polskę. Projekt był wynikiem prac podjętych przez zespół prawników, skupionych głównie w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Na temat przedstawionego projektu odbyła się szeroka debata - rządy państw członkowskich ONZ, organizacje międzynarodowe oraz organizacje pozarządowe przedstawiły szereg uwag, które były przesyłane na ręce Sekretarza Generalnego ONZ. Zgłaszano także liczne zastrzeżenia, zwłaszcza zwracano uwagę, że polska propozycja nadmiernie eksponuje prawa socjalne, nie przypisując właściwej roli prawom obywatelskim, politycznym i cywilnym. Uwzględnienie uwag doprowadziło do przygotowania nowego projektu, który został przedstawiony na Komisji Praw Człowieka w 1979 r.213 Dla sprawniejszego prowadzenia prac Komisja Praw Człowieka stworzyła Grupę Roboczą, w skład której wchodzić mogli przedstawiciele wszystkich zainteresowanych

213

L. Wiśniewski, Geneza Konwencji o Prawach Dziecka i stosunek jej norm do innych aktów prawa międzynarodowego [w:] Konwencja o Prawach Dziecka – analiza i wykładnia, red. T. Smyczyński, Poznań 1999, s. 13

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 106

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

państw. Od początku jej działalności Grupa przyjęła zasadę, że wszystkie postanowienia będą przyjmowane w drodze konsensusu. Oznaczało to dyskusję nad każdą propozycją aż do uzyskania aprobaty wszystkich członków Grupy. Taka formuła znacznie utrudniała pracę, jednak założeniem było osiągnięcie możliwe pełnego porozumienia z uwzględnieniem stanowiska każdego państwa zainteresowanego przyjęciem Konwencji. Fakt, że ten cel udało się zrealizować, osiągając powszechną aprobatę dla końcowej wersji projektu w dużej mierze należy zawdzięczać właściwemu kierownictwu, które od początku sprawował Polak – Adam Łopatka. Był on co roku wybierany na sprawozdawcę Grupy Roboczej, więc to on faktycznie kierował pracami nad projektem Konwencji, mając olbrzymi wpływ na jej ostateczny kształt. Poza tym, co także bardzo istotne, wszystkie rezolucje i decyzje organów Narodów Zjednoczonych - Komisji Praw Człowieka, Rady Gospodarczej i Społecznej, Zgromadzenia Ogólnego - dotyczące prac nad projektem Konwencji były opracowywane i przedkładane przez Polskę214. Tym samym Polska właściwie w każdym aspekcie odgrywała kluczową rolę przy pracy nad dokumentem. Z jednej strony było to sprawne kierowanie pracami grupy zajmującej się stricte projektem, z drugiej zaś faktyczne decydowanie o przyjmowanych dokumentach, które jedynie w sposób pośredni odnosiły się do faktycznego opracowania Konwencji. Należy jednak zauważyć, że praca była trudna i długotrwała – trwała aż 11 lat. To świadczy o tym, że nie na każdym etapie była pełna zgoda z polskimi propozycjami i akt nie został w całości ukształtowany przez polską delegację. W piśmiennictwie polskim ostatnich lat przed upadkiem komunizmu podnoszono, że to opór państw kapitalistycznych sprawił, że konwencja nie została uchwalona jeszcze w 1979 r. zgodnie z polskim projektem. Zastrzegano, że państwa socjalistyczne w pełni popierały polskie propozycje na etapie pierwszego projektu, ale także później. Zaznaczano, że jest to akt prawny niezwykle potrzebny, który może odegrać bardzo doniosłą rolę w prawie międzynarodowym i znacząco wpłynąć na sytuację praw dzieci, ale konfrontacja polityczna między Wschodem i Zachodem hamuje tempo prac215. Adam Łopatka twierdził, że już sam fakt, że to Polska złożyła projekt, który państwa socjalistyczne w pełni poparły, wystarczył, by Stany Zjednoczone opóźniały pracę i dążyły do nadania dokumentowi treści zgoła odmiennej od tej zaproponowanej przez polską delegację216. Łopatka wiele lat później kwestię czasu trwania prac nad Konwencją

214

http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm [dostęp 24.02.2014] M. Balcerek, Międzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988, s. 140 216 A. Łopatka, Spór o dziecko [w:] „Prawo i Życie” 1983 nr 11, s.13 215

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 107

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

tłumaczył już w odmienny sposób, mówiąc m.in. o problemie zdefiniowania pojęcia „dziecko” w Konwencji. Ścierały się bowiem poglądy tych, którzy chcieli przyjęcia, że o dziecku możemy mówić od poczęcia, z tymi, którzy ochroną chcieli objąć tylko dzieci już urodzone217. Pojawiały się także inne sporne przepisy, które znacznie opóźniły przyjęcie dokumentu. Ostatecznie Konwencję218 udało się uchwalić po 11 latach prac, 20 listopada 1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne NZ, a weszła ona w życie 2 września 1990 r., z chwilą ratyfikowania jej przez dwudzieste państwo. Na dzień dzisiejszy Konwencję ratyfikowały 193 państwa – wszystkie państwa należące do ONZ poza Stanami Zjednoczonymi oraz Stolica Apostolska, która do ONZ nie należy (Konwencja jest otwarta do podpisu dla wszystkich państw, nie tylko członków ONZ). Żadna inna Konwencja dotycząca ochrony praw człowieka nie ma tylu ratyfikacji. Dokument ten ze względu na swoją powszechność oraz kompleksowość regulacji nazywany jest często konstytucją praw dziecka. Powszechna akceptacja Konwencji świadczy jednak o jej słabości, bowiem nie ma skutecznego mechanizmu egzekwowania od państw realizacji postanowień219. Wynika to także z zawarcia w dokumencie wielu rozwiązań kompromisowych, które miały zyskać akceptację większości państw o różnych systemach. W dużej mierze służyły temu bardzo ogólne sformułowania zawarte w Konwencji – chociażby „Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie odpowiednie kroki”, „właściwe działania”, „zapewnią w możliwie maksymalnym zakresie”, „zapewnią w stopniu, jaki uznają za właściwy” itd. 220 Tak ogólne sformułowania, wskazujące na rozwojowość praw przy olbrzymiej swobodzie działania państw były elementem bardzo zachęcającym, bowiem państwa nie decydowały się na konkretny zakres ochrony i regulacje, z których w prosty sposób będzie można je rozliczać, ale godziły się na określenie cele, które mając być osiągnięte, jednak bez regulacji, w jaki sposób. Nie bez znaczenia jest także możliwość składania zastrzeżeń, deklaracji i komentarzy do przepisów Konwencji. Istotniejszy był jednak nieefektywny mechanizm kontrolny, zobowiązujący państwa do systematycznego składania sprawozdań z wykonywania Konwencji (art. 44). Sprawozdania rozpatruje, a następnie przygotowuje zalecania i rekomendacje odnośnie 217

A. Łopatka, Okoliczności powstania Konwencji o Prawach Dziecka [w:] Humaniści o prawach dziecka, red. J. Bińczycka, Kraków 2000, s. 24 218 http://www.unicef.org/magic/resources/CRC_polish_language_version.pdf [dostęp 17.02.2014] 219 E. Czyż, Prawa dziecka, Warszawa 2002, s. 13 220 Tamże, s. 14

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 108

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wykonywania postanowień Konwencji Komitet Praw Dziecka. Jest to mechanizm bardzo słaby, bowiem już samo respektowanie zaleceń uzależniane jest od woli państw-stron. Kolejne sprawozdanie powinno wprawdzie zawierać relację z wykonania zaleceń, jednak w istocie jest to mechanizm fikcyjny i nieskuteczny221. Państwa godzą się więc na ratyfikację Konwencji, gdyż niestosowanie się do jej postanowień nie wiąże się z żadnymi sankcjami.

PRAWA DZIECKA W KONWENCJI Analizę samej Konwencji należy zacząć od jej preambuły. Nie ma ona mocy prawnej, nie może być więc źródłem konkretnych praw dziecka ani obowiązków państw, ale określa pewne ramy interpretacji aktu oraz zawiera uzasadnienie jego przyjęcia. Preambuła wskazuje, że prawa dziecka są prawami człowieka. Dlatego też pierwsze trzy ustępy preambuły odwołują się do zasadniczych dla ochrony praw człowieka aktów: Karty Narodów Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Z tego wynika, że prawa dziecka nie są odrębną kategorią prawną, są on częścią ogólnego systemu praw człowieka. Odwołanie do aktów prawnych o zasadniczym i podstawowym znaczeniu dla systemu ma więc na celu wskazanie, że

Konwencja

jest

swego rodzaju rozwinięciem i uszczegółowieniem praw zawartych we wskazanych aktach ze szczególnym zwróceniem uwagi na ich podmiot – dziecko. Preambuła uznaje także wrodzoną godność oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków rodziny ludzkiej. Wskazuje się więc nie tylko na prawa dzieci, ale prawa człowieka w ogólności. Podobnie uniwersalny charakter mają ustępy odnoszące się do zasady niedyskryminacji. Dzieci także są ludźmi, mają swoją godność i swoje prawa o charakterze przyrodzonym i niezbywalnym. Wyróżnienie praw dziecka wynika więc tylko z tego faktu, że dzieci jako podmioty tych praw wymagają szczególnej opieki i ochrony. To także znajduje wyraz w kolejnych ustępach. Preambuła zwraca też uwagę na naturalne środowisko rozwoju dziecka, jakim jest rodzina, której już z tego powodu należy zagwarantować szczególne wsparcie. To w niej bowiem możliwy staje się pełen i harmonijny rozwój osobowości dziecka ze względu na atmosferę szczęścia, miłości i zrozumienia. Jako cel wskazuje się wychowanie dzieci w duchu ideałów pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności. Zwraca się także uwagę na kwestię umieszczania dzieci w rodzinach zastępczych i adopcji oraz na zasady wymierzania

221

Tamże, Prawa dziecka, Warszawa 2002, s. 13

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 109

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

sprawiedliwości wobec nieletnich i ochrony dzieci i kobiet w czasie konfliktów zbrojnych. Zaznacza się jednak także znaczenie tradycji i wartości kulturowych każdego narodu. Konwencja opiera się na kilku podstawowych założeniach, z których wypływają prawa dziecka: 

Dziecko jest samodzielnym podmiotem i ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej;



Dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności;



Rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka;



Państwo powinno wspierać rodzinę, ale nie wyręczać w jej funkcjach.

Stąd wynikają konkretne zasady, jakimi należy się kierować, tworząc katalog praw dziecka: 

Zasada równości (art. 2),



Zasada dobra dziecka (art. 3),



Zasada pomocy państwa (art. 4, 19),



Zasada poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców (art. 5, 18). Punktem wyjścia powinien być jednak art. 1, zgodnie z którym „W rozumieniu

niniejszej konwencji <<dziecko>> oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność”. Należy zauważyć, że pojęcie to jest wysoce niejednoznaczne. Pojawiają się przede wszystkim wątpliwości od jakiego momentu możemy mówić o dziecku: czy jest nim także zarodek, czy z dzieckiem mamy do czynienia dopiero z chwilą urodzenia. Rozwój nauki wątpliwości jedynie pogłębia, zwłaszcza ze względu na status prawny nieimplementowanego zarodka w procedurze zapłodnienia in vitro oraz możliwości przeżycia nienarodzonego dziecka poza organizmem matki. Tych wątpliwości na gruncie Konwencji nie sposób rozstrzygnąć. W tej sytuacji należy opowiedzieć się za stanowiskiem, zgodnie z którym problem ten musi być rozstrzygany na gruncie wewnętrznych przepisów poszczególnych państw, choć kwestia ta jest wysoce kontrowersyjna. Mniej wątpliwości budzi określenie momentu, do którego mamy do czynienia z dzieckiem. W tej materii jasno została wyrażona zasada prymatu prawa wewnętrznego, które określa moment uzyskania pełnoletniości. Jedynie w razie nieokreślenia takiego momentu granicą staje się osiągnięcie osiemnastego roku życia.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 110

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Szczególne znaczenie przy ochronie praw dziecka ma prawo do rodziny. To ona bowiem kształtuje osobowość dziecka i zaspokaja jego potrzeby. Dziecko ma także prawo poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką (art. 7) . Konwencja chroni więzi rodzinne i kontakty z rodzicami (art. 9), prawo wjazdu do każdego kraju w celu połączenia rodziny (art. 10), ale też chroni dzieci przed nielegalnym wywozem za granicę (art. 11). Zostaje także zwrócona uwaga na prawa samych rodziców – wskazana jest ich zasadnicza rola w kształtowaniu dziecka. Konwencja przewiduje także sytuacje, gdy dziecko pozbawione jest rodziny i dlatego zobowiązuje państwa do ochrony dzieci pozbawionych stale lub czasowo rodziny (art. 20) oraz prawo do adopcji w przypadku braku opieki ze strony rodziny, w której dziecko się znajduje (art. 21). Art. 6-22 określają prawa i wolności dziecka o charakterze osobistym, czyli prawa z tzn. I kategorii (koszyka) praw człowieka. Są to przepisy o charakterze podstawowym i należy je traktować jako zasadnicze. Art. 6 przewiduje niezbywalne prawo do życia, a zgodnie z ust. 2 „Państwa-Strony zapewnią, w możliwie maksymalnym zakresie, warunki życia i rozwoju dziecka”. Przewidziane zostało także szeroko rozumiane prawo do tożsamości, dlatego Konwencja przewiduje ciążący na państwu obowiązek sporządzenia aktu urodzenia (art. 7) oraz prawo do nazwiska, imienia i obywatelstwa (art. 7 i 8). Podobne znaczenie ma art. 30, który statuuje prawo dzieci należących do mniejszości etnicznych, religijnych czy językowych do posiadania własnej kultury, wyznawania religii, używania własnego języka. Dużą wagę przykłada się także do prawa ekspresji i prawa do informacji, czyli prawa do wyrażania poglądów (art. 12), do wypowiedzi oraz otrzymywania i przekazywania informacji (art. 13) oraz obowiązek państwa do zapewnienia dziecku dostępu do informacji z różnych źródeł (art. 17), swoboda myśli, sumienia i wyznania (art. 14) oraz prawo do zrzeszania się oraz wolności pokojowych zgromadzeń (art. 15). Dziecku przysługuje także prawo do prywatności rozumianego jako prawo do życia prywatnego i rodzinnego oraz wolność od bezprawnych zamachów na jego honor i reputację (art. 16). Przewidziana została także ochrona i pomoc dla dzieci–uchodźców (art. 22). Kolejne przepisy określają prawa socjalne, czyli te, które mają być zapewnione przez państwo w możliwym zakresie. Są to prawa o charakterze rozwojowym – ich idea polega na działaniu państwa w celu ich urzeczywistnienia, a konkretny poziom zależy od czynników wewnętrznych – np. sytuacji ekonomicznej państwa. W tym katalogu przewidziano szczególną ochronę i pomoc dla dzieci niepełnosprawnych (art. 23), zapewnienie jak najwyższego poziomu zdrowia i opieki zdrowotnej (art. 24), pomoc socjalna i możliwość IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 111

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

korzystania z ubezpieczeń społecznych (art. 26), prawo do odpowiedniego poziomu życia (art. 27), prawo do nauki – w tym bezpłatne nauczanie oraz obowiązek szkolny na poziomie podstawowym (art. 28; w art. 29 zaś określa się cele nauki), prawo do wypoczynku i czasu wolnego (art. 31). Konwencja w pozostałych przepisach I części nakłada na państwa określone obowiązki dotyczące ochrony przed wyzyskiem i wykonywaniem pracy szkodliwej i kolidującej z kształceniem (art. 32), ochrony dzieci przed narkomanią (art. 33), ochrony przed nadużyciami seksualnymi (art. 34), ochrony przed uprowadzeniem i handlem dziećmi (art. 35), ochrony przed jakimkolwiek wyzyskiem (art. 36). Konwencja podejmuje także kwestię reakcji karnej na czyny dzieci – zwłaszcza zakazuje torturowania, okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowanie oraz stosowania kary śmieci, a także wskazuje na warunki pozbawienia wolności (art. 37) oraz przewiduje szczególne prawa dzieci podejrzanych, oskarżonych lub winnych pogwałcenia prawa karnego (art. 40). Określona zostaje także sytuacja dzieci w czasie konfliktów zbrojnych – przede wszystkim nakazuje się respektowanie prawa humanitarnego oraz nierekrutowanie dzieci poniżej 15 roku życia (art. 38). Konwencja przewiduje również, że państwa mają zapewnić rehabilitację i opiekę dla dzieci, które stały się ofiarami nadużyć dorosłych lub konfliktu zbrojnego (art. 39). Zgodnie z art. 41 Konwencja nie narusza postanowień prawa wewnętrznego państwa, które w większym stopniu sprzyjają realizacji praw dziecka. Przepis ten jasno wskazuje więc na to, że Konwencja zapewnie tylko minimalny zakres ochrony, który może być szerszy w prawie krajowym. Część II i III Konwencji zawierają przepisy dotyczące wprowadzania Konwencji oraz zasad jej przestrzegania. Konwencja bez wątpienia nie jest aktem doskonałym, jednak choćby ze względu na jej powszechność bardzo ważnym. Wątpliwe jest twierdzenie, że rzeczywiście zapewnia ona ochronę praw dziecka – tak jest tylko w niewielu państwach, które ratyfikowały Konwencję. Dokument ten jest jednak bez wątpienia ważny względu na upowszechnienie idei praw dziecka. Choćby z tego powodu Konwencję należy uznać za jeden z najdonioślejszych aktów międzynarodowych, przyjmujących za cel ochronę praw człowieka oraz bez wątpienia najważniejszy regulujący prawa dziecka. Tym bardziej należy więc podkreślić, że akt ten powstał dzięki zaangażowaniu polskiej delegacji w ONZ. Waga opracowanego przede

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 112

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wszystkim przez Polaków dokumentu przesądza w moim przekonaniu o tym, że jest to jedno z największych osiągnięć Polski w zakresie rozwoju prawa międzynarodowego.

MYŚL JANUSZA KORCZAKA – PODSTAWA IDEOWA KONWENCJI Należy wskazać, że olbrzymi wpływ na samo podjęcie przez Polskę prac nad projektem Konwencji miała nauka Janusza Korczaka i bez wątpienia odegrała ona olbrzymi wpływ na kształt Konwencji. Była ona punktem wyjścia dla polskiego zespołu opracowującego projekt dokumentu. Dlatego też przedstawienie kluczowych założeń Korczaka wydaje się konieczne dla wykazania, że polski wkład w rozwój praw dziecka w pośredni sposób miał miejsce na wiele lat przed podjęciem prac nad stworzeniem odpowiedniego aktu prawnego. Janusz Korczak (prawdziwe imię i nazwisko to Henryk Goldszmit), nazywany też Starym Doktorem, urodził się 22 lipca 1878 lub 1879 (rok urodzenia nie jest znany ze względu na błędy w metrykach). Był wybitnym pediatrą znanym ze swojego altruizmu – bardzo często najbiedniejszym pomagał zupełnie za darmo. Był także publicystą i moralistą silnie zaangażowanym w dyskusję dotyczącą metod leczenia dzieci, zwracając uwagę również na ich zdrowie psychiczne. Wiele pisał na temat wartości ogólnoludzkich ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji dzieci - opublikował ponad 20 książek i koło 1000 artykułów. Specjalizował się w literaturze pedagogicznej, którą kierował zarówno do dorosłych jak i dzieci. Dla poszerzania kręgu odbiorców promowanych przez niego treści wykorzystywał ówczesne media, zakładając np. gazetkę szkolną dla dzieci222. W 1912 r. zrezygnował z pracy w szpitalu na rzecz zajmowania się dziećmi szczególnie wymagającymi opieki – najuboższymi, opuszczonymi i bezdomnymi. Zorganizował zakład wychowawczy – Dom Sierot dla dzieci żydowskich. Pełnił w nim obowiązki dyrektora przez 30 lat - aż do zamknięcia placówki. Po pierwszej wojnie światowej był współzałożycielem drugiego zakładu, tym razem dla polskich dzieci – Nasz Dom. W swojej praktyce pedagogicznej stosował metody teraz powszechnie uważane za właściwe i zgodne z prawem, jednak zupełnie nieprzystające do najpowszechniejszych metod w czasie jego działalności. Wykluczał bowiem kary cielesne, praktyki związane z 222

A. Solak, Prawa dziecka w pedagogice korczakowskiej [w:] Prawa dziecka. Teoria i praktyka pod red. E. Markowska-Gos i in., Rzeszów 2003, s. 35

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 113

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

zawstydzaniem czy wręcz upokarzaniem dziecka, w możliwie największym stopniu rezygnował przymusu, stawiając na dobrowolne przyswajanie się dziecka do życia w społeczeństwie. Zależało mu także na zapewnieniu podopiecznym bezpieczeństwa, rozumianego jako poczucie stabilizacji życiowej, komfortu fizycznego i psychicznego. Istotne, że jako praktyk posiadał gruntowną znajomość rozwoju dziecka – biologiczną oraz psychiczną i społeczną. Z zasadniczej kwestii, która była dla niego punktem wyjścia – „dziecko już jest człowiekiem” wypływały dwie inne zasady wychowawcze: „bronić dzieci” i „wczuwać się w dziecko”223. Główne idee praw dziecka w założeniu Korczaka są zasadniczo zbieżne z dzisiejszym postrzeganiem praw dzieci, jednak wtedy były to kwestie wysoce nieoczywiste. Kluczowe było założenie, że dziecko jest człowiekiem – „Nie kiedyś tam, nie jeszcze, nie jutro, ale już… teraz… dziś są ludźmi”224. Jest to stwierdzenie niezwykle istotne, bowiem wówczas kwestia podmiotowości dziecka nie była tak oczywista jak dzisiaj. Korczak natomiast olbrzymie znaczenie przypisywał temu, że dziecko ma świadomość, rozum, jest zdolne do cierpienia nie tylko fizycznego, ale też psychicznego. Ma wszystkie ludzkie wartości, a przynajmniej ich zadatki. Tym samym dziecko jako człowiek ma istotne prawa do zaspokajania swoich potrzeb, które są tak samo naturalne i tak samo ważne jak potrzeby ludzi dorosłych. Korczak zauważał, że dziecko różni się od dorosłego tylko „inną skalą pojęć, innym zasobem doświadczenia, innymi popędami, inną grą uczuć”225. Stwierdzał zresztą, że uczucia dzieci są bogatsze, a ich reakcje i zachowania bardziej szczere. Dlatego też niezwykle doceniał potrzeby psychiczne dziecka. Dziecko jednak jako jednostka o mniejszej wiedzy i doświadczeniu niż osoba dorosła, ograniczonym rozeznaniu i samodzielności, jest bezbronne226. Z tego jednak nie wynikała dla niego wyższość osób dorosłych nad dziećmi, ale szczególny obowiązek opieki. Korczak przyjął przy tym szereg założeń, które stają się kluczowe, by mówienie o podmiotowości czy człowieczeństwie dziecka nie było pustym hasłem. Jedną z podstaw do jego realizacji miało być należyte poznanie dziecka przez wychowawcę. Obserwacja dziecka musi stać się zasadniczym elementem diagnostyki wychowawczej. Każde bowiem dziecko w jego przekonaniu ma określoną indywidualność, konkretne potrzeby i problemy. Dlatego 223

Tamże, s. 35-36 J. Korczak, Jak kochać dziecko [w:] J. Korczak, Wybór pism, Warszawa 1958, t. III, s. 215 225 Tamże, s. 210-211 226 A. Solak, Prawa dziecka w pedagogice korczakowskiej [w:] Prawa dziecka. Teoria i praktyka pod red. E. Markowska-Gos i in., Rzeszów 2003, s. 36 224

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 114

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

potrzebna jest także identyfikacja z dzieckiem, próba zrozumienia każdego dziecka z osobna, bez apriorycznego przypisywania im takiego samego myślenia i odczuwania. Nie wystarczy więc

obserwacja

obiektywna,

konieczne

zaś

jest

współodczuwanie

osobiste

zaangażowanie227. Ważna stała się także godność w znaczeniu osobistym dziecka, która nie jest atrybutem tylko dorosłości. Szacunku wymagają cechy indywidualne dziecka, możliwości życiowe czy zainteresowania. Niedopuszczalne jest ich łamanie w stosunkach z osobami dorosłymi, które w każdym aspekcie tak rozumianą godność dziecka muszą uszanować. Za niedopuszczalne uznawał więc wszelkie krzywdzenie czy choćby lekceważenie dzieci, zadawanie im wszelkiego bólu fizycznego lub psychicznego. Co więcej, dziecku trzeba zapewnić możliwie największy komfort psychiczny, chroniąc go od strachu oraz zapewnić daleko posuniętą autonomię przez np. poszanowanie tajemnic i prywatności228. Za tym wszystkim podąża także obowiązek wyrozumiałości wobec dziecka w duchu poszanowania jego indywidualności. Dziecko jako istota niedoświadczona, ma pełne prawo do popełniania błędów. Dziecko dąży w naturalny sposób bo bycia lepszym, ważne jest dla niego samodoskonalenie, ale sposobem na to jest popełnianie błędów, łamanie zakazów. Opiekun ma błąd wskazać i przedstawić jego skutki, by pomóc dziecku zrozumieć, co jest dobre, a co złe. Powinno to jednak odbywać się duchu tolerancji. Celem staje się więc wyjaśnienie dziecku pewnych kwestii oraz przedstawienie właściwych wzorców, by mogło zrozumieć błąd, kształtując przy tym moralność, która stanowić ma czynnik pozwalający odróżnić dobro od zła, a nie karać. Późniejsze właściwe zachowanie dziecka powinno więc wynikać nie ze strachu przed karą, ale z własnego rozeznania i świadomie podjętej decyzji w oparciu o wzorce etyczne. Trzeba kształtować świadomość zła i błędu, ale nigdy dziecka nie odtrącać 229. Ważna jest więc wyrozumiałość i życzliwość. Poszanowanie podmiotowości dziecka wymaga także uwzględnienie jego stopnia rozwoju i samodzielności. Konieczne jest więc przyznawanie coraz większej swobody, możliwości decydowania o sobie. W preambule samej Konwencji nie ma odwołań wprost do Korczaka, jednak jego idee bez wątpienia w olbrzymim stopniu wpłynęły na kształt dokumentu. Były one także

227 228 229

Tamże, s. 38 Tamże, s. 38-39 Tamże, s. 40-42

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 115

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

niezwykle ważne przy samym podejmowaniu tematu praw dziecka przez Polskę na gruncie ONZ. Jego nauka bez wątpienia w dużym stopniu przyczyniła się do tego, że to właśnie Polska podjęła temat praw dziecka. Z tego też powodu Korczaka można nazwać ideowym ojcem Konwencji o Prawach Dziecka i dlatego skrótowe przedstawienie jego założeń wydaje się przy tym temacie niezwykle istotne.

PODSUMOWANIE Konwencja Praw Dziecka jest bez wątpienia najważniejszym dokumentem w uniwersalnych systemie ochrony praw człowieka, który ma na celu ochronę praw dzieci. Jest to także dokument o największym zasięgu. Ratyfikacja przez 193 państwa sprawia, że Konwencja jest najszerzej obowiązującym dokumentem, którego celem jest zapewnie ochrony praw człowieka. Jest to przy tym akt niedoskonały, zapewniający ochronę tylko w minimalnym zakresie. Co więcej dokument w wielu państwach świata nie jest przestrzegany ze względu na iluzoryczny system kontroli. Jest to jednak akt bez wątpienia potrzebny ze względu na upowszechnianie idei praw dziecka i należy go traktować przynajmniej jako ważną próbę zapewnienia na całym świecie poszanowania praw dziecka. Przyjęcie aktu należy więc uznać za olbrzymi sukces polskiej delegacji, która w największym stopniu przyczyniła się do opracowania Konwencji. Jest to bez wątpienia niezwykle istotny wkład Polski w rozwój prawa międzynarodowego. SUMMARY The Convention of the Rights of the Child is undoubtedly the most crucial document in the whole system of human rights protection, which aims at children’s rights protection with the biggest, worldwide scope. The fact of it being ratified by 193 countries makes it the most widely binding document. Nevertheless, the Convention remains not perfect and ensures only minimal range of protection. What is more, in many countries it is not being obeyed due to illusory character of the protection. It is hard to deny its huge role in spreading the idea of children’s rights and it should be treated at least as an important attempt of guaranteeing respect for them all over the world. Therefore, the implementation of the act is a huge success of polish dyplomacy, which significantly influenced the preparations of the convention. It should be reiterated that the convention is the example of Polish contribution to international law.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 116

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne 1.

Deklaracja Praw Dziecka

Genewska Deklaracja Praw Dziecka

Konwencja o Prawach Dziecka

Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Gospodarczych

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Wydawnictwa zwarte 1.

Balcerek M., Międzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988

Czyż E., Prawa dziecka, Warszawa 2002

Humaniści o prawach dziecka, red. J. Bińczycka, Kraków 2000

Konwencja o Prawach Dziecka – analiza i wykładnia, red. T. Smyczyński, Poznań 1999

Konwencja o Prawach Dziecka a prawo polskie, red. A. Łopatka, Warszawa 1991

Korczak J., Wybór pism, Warszawa 1958

Prawa dziecka. Teoria i praktyka, red. E. Markowska-Gos i in., Rzeszów 2003

Artykuły 1.

Łopatka A., Spór o dziecko [w:] „Prawo i Życie” 1983 nr 11

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 117

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Źródła internetowe 

http://www.unicef.pl/Co-robimy/Prawa-dziecka/Geneza-praw-dziecka [dostęp 26.02.2014]



http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm [dostęp 24.02.2014]



http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziecka. pdf [dostęp 26.02.2014]



http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlo wieka.pdf [dostęp 26.02.2014]



http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19770380167 [dostęp: 14.07.2014]



http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1966a.html [dostęp: 14.07.2014]



http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziecka. pdf [dostęp: 14.07.2014]



http://www.unicef.org/magic/resources/CRC_polish_language_version.pdf [dostęp 17.02.2014]

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 118

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Łucja Kobroń

230

ROLA POLSKI W TWORZENIU JEDNOLITEGO SYSTEMU OCHRONY PRAW SPOŁECZNYCH W EUROPIE

Słowa kluczowe: Europejska Karta Społeczna, Zrewidowana Europejska Karta Społeczna, godność, prawa społeczne, ochrona praw społecznych

Keywords: European Social Charter, the Revised European Social Charter, dignity, social rights, the protection of social rights

STRESZCZENIE Kwestia praw społecznych, czy nazywanych prawami ekonomicznymi człowieka stanowią w obecnym czasie niemały problem. Wydaje się, że Europa jest w tej sprawie podzielna na tzw. trzy obozy. Prawa społeczne zagwarantowane zostały w Europie w Europejskiej Karcie Społecznej oraz Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej. Autor pragnie przeanalizować dorobek Europejskiego Komitetu Praw Społecznych w zakresie kształtowania praw społecznych w Europie a także ogromny w tej kwestii wkład Polski.

Doktorantka w Katedrze Prawa Pracy i Polityki Społecznej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego; Aplikantka w Krakowskiej Izbie Adwokackiej. 230

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 119

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

EXTRACT: In some ways, the issue of social rights, is known as an economic human rights, is not a trivial problem. It seems that Europe is divided into three camps. European Social Charter and Revised European Social Charter guarantee all social rights. The author analyzes the achievements of the European Committee of Social Rights in the process of shaping social rights in Europe. It is a tendency towards the creation the culture of social rights. The author indicates a crucial role of Poland in creating standards of social rights.

WPROWADZENIE Rada Europy - Międzynarodowa Organizacja Regionalna utworzona w 1949 roku. Głównym celem organizacji, było promowanie współpracy humanitarnej między państwami kontynentu europejskiego, ochrony praw człowieka, rządów prawa i demokracji. W niniejszym artykule pragnę skupić się na dość powszechnym problemie, jakim są prawa społeczne w Europie, ich ochrona a w szczególności rola Polski w stanowieniu i ochronie tych praw. Ochronę praw społecznych gwarantują dwa najważniejsze traktaty międzynarodowe: Europejska Karta Społeczna231 otwarta do podpisu w Turynie 18 października 1961 r. uzupełniona trzema dodatkowymi protokołami z 5 maja 1988 r., 21 października 1991 r., oraz 9 listopada 1995 r. a także Zrewidowana Europejska Karta Społeczna232 z 1996 r. Kwestia praw społecznych, czy nazywanych prawami ekonomicznymi człowieka stanowią w obecnym czasie niemały problem. Wydaje się, że Europa jest w tej sprawie podzielna na tzw. trzy obozy. Pierwszy obóz nie podziela obecnego stanu rzeczy i uważa, że jest on wysoce niezadawalający, drugi z kolei stoi na stanowisku, iż Europę czeka jeszcze długa droga w ustanawianiu aktów prawnych umożliwiających wprowadzanie zasadniczych zmian. Trzeci obóz, uważa, że w obecnej chwili Europa posiada nadmiernie dużo różnych traktatów oraz nadmierną ingerencję w suwerenność państw europejskich. Tak naprawdę to Europa nigdy jeszcze nie była tak blisko wyznaczonego celu w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., której – dla przypomnienia głównym celem było pełne zagwarantowanie 231231

Tekst Europejskiej Karty Społecznej dostępny na stronie: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19990080067, dostęp: 22 II 2014 r. 232 Tekst Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej dostępny na stronie: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/presentation/escrbooklet/Polish.pdf, dostęp: 22 II 2014 r.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 120

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wszystkich praw człowieka. Pod koniec II wojny światowej Europa Zachodnia bardzo wyraźnie opowiedziała się za potwierdzeniem wszystkich przyrodzonych praw człowieka w tym praw politycznych, obywatelskich a także praw społecznych i ekonomicznych. Jednocześnie starano się oddzielić te prawa od siebie tj. prawa polityczne i obywatelskie od praw społecznych i ekonomicznych. Od co najmniej 20 lat zauważ się jednak proces scalania tych praw w jedną grupę praw podstawowych człowieka233. Aby uniknąć chaosu terminologicznego, należy wyraźnie zakreślić granicę pomiędzy działaniami Unii Europejskiej a działaniami Rady Europy. Rada Europy podejmowała kroki, które miały służyć zbliżeniu z Unią Europejską, głównie poprzez wprowadzenie istotnych zmian w Kracie Społecznej. Zrewidowana Europejska Karta Społeczna stanowi przykład pogodzenia dwóch niezależnych ze sobą porządków prawnych. Większość praw zawartych w EKS pojawia się w Karcie Praw Podstawowych UE, głównie w części dotyczącej kwestii równości i solidarności, ale także w części stanowiącej o godności i swobodach234. Europejska Karta Społeczna chroni następujące prawa i wolności: prawo do pracy (art. 1), prawo do odpowiednich warunków pracy (art. 2), prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 3), prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia (art. 4), prawo do organizowania się (art. 5), prawo do rokowań zbiorowych (art. 6), prawo do poradnictwa zawodowego (art. 9), prawo do szkolenia zawodowego (art. 10), prawo do ochrony zdrowia (art. 11), prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 12), prawo do pomocy społecznej i medycznej (art. 13), prawo do korzystania ze służb opieki społecznej (art. 14), prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium Państw Członkowskich – sygnatariuszy Karty, Karta gwarantuje ochronę społeczną, prawną i ekonomiczną dzieciom, młodocianym (art. 7) pracownicom (art. 8), osobom niepełnosprawnym, rodzinom (art. 18), matkom i dzieciom, pracownikom migrującym i członkom ich rodzin (art. 19). Taki zakres – szeroki – co nie ulega wątpliwości został jednak poszerzony Protokołem Dodatkowym Nr 1 z 1988 roku o cztery kategorie praw społecznych: prawo do równych szans i do równego traktowania w sprawach zatrudnienia i wykonywania zawodu bez dyskryminacji ze względu na płeć (art. 1), prawo do informacji i konsultacji (art. 2), prawo d brania udziału w określaniu i polepszaniu warunków pracy i środowiska pracy (art. 3), prawo osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej (art. 4). 233

R. Brillat, Droga do stworzenia jednolitego systemu ochrony praw społecznych w Europie w: Dorobek Rady Europy w zakresie kształtowania i ochrony praw społecznych (red.), A. M. Świątkowski, Warszawa 2005, s. 12. 234 Ibidem, s. 14; Por. M. E. Daly, Access to Social Rights in Europe, Strasbourg 2007, s. 13 – 16; G. D. Burca, B de Witte, L. Ogerstnicht, Social Rights in Europe, Oxford University Press 2005, s. 120 i nast.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 121

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Niezwykle istotnym momentem dla podniesienia standardów wyznaczonych przez EKS, było przyjęcie Zrewidowanej EKS, która podniosła stopień ochrony praw społecznych. Oprócz kwestii technicznych, które nie są przedmiotem niniejszego artykułu, należy w tym miejscu jednie wspomnieć, iż ZEKS objęła ochroną następującą kategorię paw: prawo do ochrony w przypadku zwolnienia z pracy (art. 24), prawo pracowników do ochrony ich roszczeń w przypadku niewypłacalności pracodawcy (art. 25), prawo do poszanowania godności w pracy (art. 26), prawo pracowników mających obowiązki rodzinne do równości szans i do równego traktowania (art. 27), prawo przedstawicieli pracowników do ochrony w przedsiębiorstwie i do udzielania im ułatwień w wypełnianiu obowiązków (art. 28), prawo do informacji i konsultacji w toku postępowania związanego ze zwolnieniami grupowymi (art. 29), prawo do ochrony przede ubóstwem i marginalizacją społeczną (art. 30) oraz prawo do mieszkania (art. 31). W dniu 25 października 2005 roku stały przedstawiciel RP przy Radzie Europy podpisał Zrewidowaną Europejską Kartę Społeczną – międzynarodowy traktat regulujący prawa społeczne w Europie. Różny poziom w zakresie ochrony praw społecznych miał zostać wyrównany

poprzez

respektowanie

przez

władze

państwowe

podwyższonych

międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka, zaliczanych do kategorii praw społecznych w krajowym porządku prawnym prawa pracy i zabezpieczenia społecznego 235. Źródłem praw społecznych w Europie są niewątpliwie prawa podstawowe człowieka, które są prawami przyrodzonymi a ich źródłem jest niezbywalna godność człowieka. Pragnę w tym miejscu się zastanowić na aksjologicznymi podstawami praw społecznych gwarantowanych w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej. Dla zrozumienia samej idei, która przyświecała „orędownikom” wolności już od zakończenia II wojny światowej, która zachwiała prawidłowym rozumieniem praw podstawowych człowieka.

235

A. M. Świątkowski, Zrewidowana Europejska Karta Społeczna – perspektywy ratyfikacji, Dodatek do Monitora Prawa Pracy, 2/2006, s. 1; L. Betten, Towards a Community of Fundamental Social Rights, Nedherlands Quarterly of Human Rights 1989, s. 77 – 97.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 122

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

GODNOŚĆ CZŁOWEKA ŹRÓDŁEM PRAW SPOŁECZNYCH Samo pojęcie godności ma wiele aspektów znaczeniowych i może występować w różnych kontekstach236. Odpowiedź na pytanie, czym jest godność pozostaje ciągle otwarta. Wydaje się, że taka odpowiedź nie zostanie nigdy udzielona Nie można zapatrywać się na tak fundamentalne

kwestie

jednostronnie

bez

wybiegania

poza

utrwalone

schematy.

Współcześnie w etyce wyróżnia się trzy sposoby użycia słowa „godność”237. Największy filozof Oświecenia I. Kant, zwrócił uwagę na to, iż „wszystkie rzeczy na świecie mają swoją wartość oprócz człowieka” a „człowieczeństwo samo w sobie jest godnością”. W następstwie człowiek nie może być używany przez nikogo (…) wyłącznie, jako środek, lecz zawsze powinien on być jednocześnie traktowany, jako cel i w tym wyraża się właśnie godność”238. Kant domagała się, aby człowiek nie był traktowany wyłącznie, jako środek do osiania jakiegoś celu, lecz aby były brane pod uwagę jego interesy oraz prawa, które mu przysługują239. Bardzo ciekawym z punktu widzenia wolności w ogóle, ale także wolności zrzeszania się ludzi pracy i pracodawców jest oparcie przez Kanta porządku etycznego na samym

człowieku.

Kant

umieszcza

porządek

etyczny

godności

opartej

człowieczeństwie tzn. człowiek nie jest podporządkowany celem, które mogłyby stać ponad nim, to człowiek sam w sobie jest celem dlatego, też sam może decydować o swoim życiu i losie. To poczucie tożsamości, rozum oraz wolna wola mają decydujące znaczenie o człowieczeństwie. Kant pokreślił, iż wola jednego człowieka może zostać zharmonizowana z wolą drugiego człowieka zgodnie z powszechnym prawe wolności 240. W drugim znaczeniu godność rozumiana jest, jako szczególna właściwość jednostki ludzkiej. Jest to godność własna lub osobista. Z kolei trzecie zapatrywanie na pojęcie godności w określonych kontekstach społecznych i politycznych, gdzie pojęcie godności występuje w powiązaniu z konkretną rolą społeczną lub zawodem241. W aktach prawa międzynarodowego traktujących o prawach człowieka pojęcie „godność” występuję w różnych kontekstach, ujawniając przy tym różne treści pojęcia godności oraz 236

M. Środa, Idea godności w kulturze i etyce, Warszawa 1993, s. 12; Por. A. Rastogi, Claiming Dignity, Reprodictive Rights &The Law, Human Rights Law Network 2009. 237 Z. Szwarkowski, Godność i odpowiedzialność, Studia filozoficzne, Nr 8 – 9/1983, s. 93. 238 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Warszawa 1953, s. 61. 239 I Boruta, Godność człowieka – kategorią prawa pracy, Warszawa 2001, s. 36. 240 W. Buchner, Kant – państwo i prawo, Kraków 1996, s. 65. 241 P. Dudkiewicz, Problem aksjologicznych podstaw prawa we współczesnej polskiej filozofii i teorii prawa, Kraków 1996, s.103.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 123

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

różne funkcje w ramach systemu prawnego. Ogromne znaczenie w poszukiwaniu znaczenia pojęcia

godności

mają

„wzniosłe”

preambuły

prawie

wszystkich

aktów

prawa

międzynarodowego. Na pierwszy plan wysuwa się Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Międzynarodowych Paktów, w których wskazuje się na istnienie godności ludzkiej, jako przymiotu przyrodzonego i powszechnego. Ponadto, wskazują one na godność, jako podstawę sprawiedliwości i wynikające z niej prawa w tym prawie wolności. Zatem godność jest swego rodzaju kryterium, na podstawie, którego można orzekać o sprawiedliwości prawa a także jest podstawą istnienia podstawowych praw człowieka242. Gdzie, zatem poszukiwać definicji godności człowieka? Czy takowa istnieje? Kategoria godności nie jest „lustrzanym odbiciem” filozofii czy teologii, można odnieść wrażenie, iż odsyła nas raczej do potocznej intuicji opartej na doświadczeniu243. Należy przyznać rację J. Zajadło, który zauważył, iż „związek pomiędzy prawami i godnością człowieka okazał się na tyle immamentny, że nie pozwala na automatyczną eliminację tego ostatniego pojęcia z tekstów normatywnych, mimo trudności interpretacyjnych powstających na tle jego nieokreśloności i sui generis aksjomatycznego charakteru”244. Tylko człowiek posiadający wolną wolę może wjeść w kooperację z wolą drugiego człowieka, jak słusznie podkreśla Kant „wola jednego człowieka może być zestrojona z wolą drugiego człowieka według powszechnego prawa wolności”245. Prawo czy religia mają swoje instytucje, jak i specjalistów pełniących określone funkcje. Co do moralności, tu sytuacja przedstawia się całkowicie odmiennie. Moralność ich nie ma, jest także pewną kategorią intuicyjną jak i godność. Podkreśla się, że pojęcie moralności ma swoje podłoże socjologiczne246. Jak słusznie zauważa I. Lazari – Pawłowska nasze intuicje moralne prowadzą do przyznania każdej jednostce ludzkiej samoistnej wartości, czyli w każdej sytuacji mamy liczyć się z jej autonomicznym dobrem i nie wolno nam żadnego człowieka sprowadzić do roli rzeczy247. Za równie interesujące uważam, zbadanie systemu moralnego pracowników jak pracodawców, reguły i związane z nimi postępowanie w aspekcie wolności zrzeszania

się

tych

dwóch

równouprawnionych

podmiotów

prawie

pracy.

242

M. Piechowiak, Godność i równość jako podstawy sprawiedliwości, Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju, Toruń 1993, s. 39; Por. H. E. Manning, The dignity and rights of Labour, and other writings on social question, Burns, Oates & Washbourne 1934. 243 Ibidem, s. 38. 244 J. Zajadło, Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 2/1989, s. 106. 245 W. Buchner, op. cit. s. 65. 246 M. Ossowska, Socjologia moralności, zarys zagadnień, Warszawa 2005, s. 11. 247 I. Lazari – Pawłowska, Kręgi ludzkiej wspólnoty, Etyka, 18/1980, s. 199.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 124

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Nieuwzględnienie problematyki socjologii moralności pracowników i pracodawców byłby nieuzasadnione. W tym miejscu pragnę jednie zasygnalizować ten problem pozostawiając o otwartym. Zagadnienie godności, jeżeli już jest podejmowane w kontekście praw człowieka, występuję, jako godność osobowa i godność osobowościowa. Pierwsza z nich związana jest z istotą człowieczeństwa – przysługuje niezależnie od czyjegokolwiek postępowania, natomiast godność osobowościowa związana jest z doskonałością moralną i zależy włącznie od własnego postępowania248. We współczesnym świecie godność osoby ludzkiej jest wartością najwyższą i niepodlegającą zakwestionowaniu i to niezależnie od tego czy godność ta ma swoje korzenie w refleksji kantowskiej, filozofii chrześcijańskiej czy w jakimś innym systemie filozoficznym. Osoba ludzka jest bytem niepowtarzalnym, zindywidualizowanym a co najważniejsze odrębnym od innych. Osoba ludzka wyposażona jest w świadomość i władzę, oraz możność dysponowania sobą. Co więcej, człowiek jest wyposażony w wolną wolę, sam decyduje, co jest dla nie dobre a co złe, ma możliwość poznania prawdy. Natomiast wolność związana jest z odpowiedzialnością, którą jest moralność. Człowiek, jako jednostka indywidualna jest podmiotem własnego działania. Tu pojawia się pytanie o godność osoby w życiu społecznym, to jest pytanie oczywistym, skoro godność jest ściśle zestrojona z pojęciem wolności to niejako domaga się dostrzeżenia i szacunku ze strony innych osób. Fakt istnienia więcej niż jednej osoby ludzkiej musi uzasadniać wymóg ich wzajemnego respektowania249. Konstatacja ta prowadzi do wniosku, iż uznanie godności ludzkiej implikuje wolność człowieka zarówno w sferze indywidualnej jak i zbiorowej. Zamachem na godność człowieka będą wszelkie działania, które będą prowadziły do jej utraty a wraz z tym szeroko pojętej wolności. Godność powinna być pojmowana, jako korelat faktu uznania czyjejś godności z wolnością, która jest jej wynikiem .

248 249

J. Zajadło, op. cit., s. 111. P. Dudkiewicz, op. cit., s. 110 – 112.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 125

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

GODNOŚĆ OSOBOWA Punktem wyjścia dla zrozumienia podstaw praw społecznych musi być analiza aksjologii pojęcia godności ludzkiej. Godność osobowa jest najprościej ujmując jest przyrodzonym przymiotem człowieka, jest to szczególna wartość, którą reprezentuje każdy człowiek już samego faktu bycia człowiekiem250. Zgodnie z filozoficznym zapatrywaniem utożsamia się godność z wartością człowieka w ogóle. Zdaniem filozofów chrześcijańskich godność naturalna wynika z podobieństwa do Boga, z której wynika wolność człowieka tj. panowania nad sobą i otaczającą go rzeczywistością. Podstawowa godność człowieka znajduje swój wyraz w szczególnej pozycji człowieka w różnych dziedzinach w szczególności w porządku moralnym, prawnym, kulturalnym, społecznym czy gospodarczym. Warunkiem uznania godności osoby ludzkiej w innym człowieku jest wyrażenie szacunku dla tej godności drugiego człowieka251. Niewątpliwie nauka chrześcijańska wywarła znaczny wpływ na poczucie ludzkiej, naturalnej godności człowieka a węziej godności ludzkiej pracy. Filozofowie chrześcijańscy podkreślają, że pełnia godności człowieka ukazała się dopiero w świetle teologii chrześcijańskiej, jako osobistym stosunku do Boga. Osoba ludzka stawiana jest jako obraz Boga, jest celem Objawienia, Wcielenia i Odkupienia oraz całej zbawczej działalności Syna Bożego. Godność człowieka jest wtedy doskonała, kiedy pozostaje w bezpośredniej relacji z Bogiem252. W tym miejscu warto również wspomnieć o nurcie refleksji filozoficznej, jakim personalizm chrześcijański. Nurt ten charakteryzuj się przekonaniem o wyjątkowości osoby ludzkiej. Osoba ludzka postrzegana, jest jako najdoskonalszy rodzaj bytu. Przedstawiciele tego nurtu podkreślają jej duchowy charakter, moralność, wolność zdolność do samostanowienia o sobie. Człowieka nie wolno traktować instrumentalnie, rzeczowo; człowiek nie może być traktowany, jako cel do osiągnięcia czegoś. Personalizm wywarł wpływ na ukształtowanie się współczesnej katolickiej nauki społecznej i nauczanie papieży253. W tym miejscu uzasadnionym jest przedstawienie godności człowieka w aspekcie podejmowanej przez niego pracy. Jan Paweł II w swojej encyklice Laborem Exercens, w której podjął temat szeroko pojętej pracy podkreśla godność ludzkiej pracy. Nie można 250

M. Piechowiak, op. cit., s. 42. J. Majka, Filozofia społeczna, Wrocław 1982, s. 151 – 153. 252 Ibidem, i cyt. tam literatura, s. 147. 253 M. Kiwka, ABC Filozofii, Wrocław 2001, s. 48. 251

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 126

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

zrozumieć pracy nie widząc więzi z podmiotem i nadrzędności podmiotu nad nią. Tylko ten rozumie pracę, kto widzi ją przez osobową rangę jej podmiotu tj. przez logos i ethos. Osobowa ranga podmiotu sprawia, że ludzka praca musi być kwalifikowana jednocześnie w wymiarze jej logosu i ethosu254. Jan Paweł II wymieniając uprawnienia ludzi pracy, których podstawą jest godność osoby ludzkiej zauważa i akcentuje jeszcze jedno ważne uprawnienie, jakim jest uprawnienie do zrzeszania się, czyli tworzenie stowarzyszeń i związków, które mają na celu obronę interesów zatrudnionych. Trzeba zauważyć, że Jan Paweł II podkreśla, iż prawo zrzeszania się przysługuje także pracodawcom również w celu ochrony ich istotnych interesów255. Praca zawsze ma to do siebie, że łączy ludzi a to zawsze prowadzi do budowania wspólnoty, której interesy muszą być bronione. Przejawem obrony interesów tej „wspólnoty” jest także strajk, jednakże taka forma zrzeszania się powinna być raczej ostatecznością256. Tzw. solidarność ludzi pracy była wynikiem przemian, jakie nastąpiły na przełomie XIX i XX wieku . Wtedy to zrodziła się kwestia robotnicza, która wyzwoliła wielki robotniczy zryw. Było to wezwanie do solidarności ludzi pracy, których osobowość ludzka została zdegradowana a samo człowiek był traktowany, jako podmiot pracy a co więcej wyzyskiwany w dziedzinie zarobków. Dlatego też niesłychanie potrzebne są coraz to nowsze formy solidarności ludzi pracy a także z ludźmi pracy257. Przysługująca człowiekowi godność osobowa nakłada na każdego człowieka obowiązek poszanowania tej godności w drugim człowieku. Jest niejako nakazem i podstawą respektowania tej godności w drugim człowieku. Wyznacza zasady postępowania z drugim człowiekiem. Ludzi powinni się powstrzymywać od działań, które mogłyby stanowić pogwałcenie naturalnej godności człowieka a co najważniejsze mamy postępować tak, aby nie unicestwić tkwiącego w nas człowieczeństwa258. Godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna. Nikt nie może się z godności wyzbyć a także nikt nie może nas tej godności pozbawić. Skoro godności nie można się wyzbyć to również prawa wynikające z godności są prawami niezbywalnymi259.

254

T. Styczeń, Osobowa godność podmiotu pracy źródłem jej sensu i wartości w: Ewangelia pracy. Encyklika Jana Pawła II Laborem Exercens (red.) J. Chmiel, S. Ryłko, Kraków 1983, s. 102. 255 T. Liszcz, Papież Jan Paweł II – w 25 rocznicę ogłoszenia encykliki Laborem Exercens, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 10/2006, s. 3. 256 Jan Paweł II, Ewangelia pracy. Encyklika Jana Pawła II Laborem Exercens (red.) J. Chmiel, S. Ryłko, Kraków 1983, s. 52 – 55. 257 Jan Paweł II, op. cit., s. 24 – 26. 258 H. Szewczyk, Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Warszawa 2007, s. 29. 259 Zob. Preambuła Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, tekst dostępny na stronie http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf, dostęp: 19 II 2014 r.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 127

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Prawa przysługujące człowiekowi z faktu bycia człowiekiem są prawami niezbywalnymi. Te prawa to m.in. praw do życia i wolności, wolności szeroko pojętej. W tym miejscu należy przytoczyć art. 1 Powszechnej Deklaracji „zważywszy, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata”. Przytoczony fragment Deklaracji podkreśla, iż godność jest wartością niezaprzeczalną wyróżniającą człowieka od innych stworzeń. Przysługująca człowiekowi wolność oparta jest na godności naturalnej każdej jednostki ludzkiej. Marek Piechowiak słusznie zauważa, że pomimo tego, iż godność osoby ludzkiej jest podstawową cechą człowieka, to nie oznacza, że jeżeli pewne okoliczności nie będą traktowane z godnością. Pewne warunki nie likwidują godności człowieka260. Postrzeganie człowieka z perspektywy przedmiotu może prowadzić do zewnętrznego zatarcia się ludzkiej godności, nigdy natomiast do jej utraty. Powyższa konstatacja może prowadzić do wniosku następującego, jeżeli by uznać za słuszne to, iż traktowanie człowieka, jako przedmiotu może prowadzić do zatarcia się ludzkiej godności to tym samym sytuacja taka może nastąpić z punktu widzenia praw podmiotowych człowieka, które są wyrazem ludzkiej godności.

GODNOŚĆ OSOBOWOŚCIOWA Drugim typem godności człowieka jest tzw. godność osobowościowa (osobista). Jest ona ściśle związana z moralnością człowieka, ale w głównej mierze zależy od jego postępowania i postawy261. Godność osobowościowa nie wynika, więc z samego faktu bycia człowiek, godność ta to coś więcej, sami mamy na nią wpływ. Tak rozumiana godność to możliwość postępowania zgodnie z własnymi przekonaniami i sumieniem. Posiada godność ten, kto umie bronić swoich wartości - wartości, które uważa za słuszne. Godność jest konsekwencją postępowania zgodnie z własnymi przekonaniami. Ten typ godności charakterystyczny jest zwłaszcza wtedy, gdy działanie człowieka jest zagrożone różnymi sankcjami głównie prawnymi. Człowiek w różnych sytuacjach musi przeciwstawić się różnym naciskom. Tak przedstawiona godność wykazuje czasami nieposłuszeństwo przeciwko prawu. W tym miejscu należy podkreślić, iż co najważniejsze godność osobista zakłada wolność człowieka, która determinuje jego działanie zgodnie z jego przekonaniami, ale także poznanie, które warunkuje racjonalność przekonań, z którymi skolerowane jest postępowanie. Nie będą

260 261

M. Piechowiak, op. cit., s. 43. M. Piechowiak, op. cit., s. 43.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 128

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

decyzjami godnymi człowieka, podejmowane bez głębokiego przeanalizowania sytuacji lub na podstawie bezkrytycznie przyjętych idei. Godność osobista oparta jest na przede wszystkim na możliwości decydowania w sposób wolny zgodnie ze swoim osądem rzeczywistości262. Godność osobista jest stopniowalna podlega zmianom historycznym, ale jest także zmienna historycznie. Godność ta jest ściśle związana z warunkami bytowymi człowieka. Aspiracje jednostki są wyznaczone poziomem akceptacji przez społeczność a także przyznaniem lub pozbawieniem człowieka aktywności przez manipulację, odrzucenie itp.263. W tradycji filozofii klasycznej wskazuje się na osobowy charakter poznania, miłości i wolności, jako elementy wzajemnie warunkujące i integrujące ludzkie działanie. W kontekście społecznego zakotwiczenia osoba to byt otwarty, jest podmiotem prawa a nie tylko jego przedmiotem. Jednostka, jako byt osobowy transceduje społeczność i w stosunku do niej jest pojmowany, jako całość a nie część podporządkowana całości. Wolność jest jedną z sześciu oznak ludzkiego bytu osobowego występującym w kontekście społecznym264.

ŹRÓDŁA PRAW SPOŁECZNYCH Poszukując źródeł prawa społecznych w Europie, należy odnieść się w pierwszej kolejności do sytuacji panującej po okresie I wojny światowej, który niejako „zapoczątkował” kształtowanie się praw społecznych w Europie. Po I wojnie światowej, „oczy” prawodawstwa międzynarodowego zostały zwrócone w kierunku uregulowania warunków pracy i związanych z tym praw pracowników. Pierwszą regulacją, która w sposób bardzo ograniczony podeszła do tej kwestii – choć należy uznać za pionierskie osiągnięcie ówczesnego prawa pracy był Traktat wersalski. Po pierwsze Wysokie Strony potwierdziły, iż praca nie powinna być uważana za towar lub artykuł handlu, Traktat potwierdził istnienie praw pracowniczych, z kolei w odniesieniu do najważniejszych praw tj. prawa zrzeszania się (right of association) pracowników oraz pracodawców, pod warunkiem, że regulacje szczególne nie wyłączą tego prawa. Sprawa uregulowania zrzeszania się została uznana za sprawę pilną. Należy jednak podkreślić, iż zapisy zawarte w traktacie wersalskim traktujące o prawach pracowniczych były jedynie postulatem skierowanym do państw – sygnatariuszy, w 262

Ibidem, s. 44. A. Dylus, op. cit., s. 17. 264 M. A. Krąpiec, Wprowadzenie do filozofii, Lublin 1996, s. 316. 263

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 129

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

żadnym wypadku nie był to nakaz bezwzględny. Państwa zainteresowane miały jedynie dążyć do osiągnięcia pożądanego stanu zagwarantowania pracownikom i pracodawcom prawa a nie wolności. Traktat wersalski na określenie pracowników używał pojęcia „employed”. Określenie to mogłoby sugerować na szeroki zakres podmiotowy tego pojęcia. Zabieg taki nie powinien dziwić z uwagi na fakt, iż jak o już zostało przeze mnie wykazane, m. in. okres po I wojnie światowej do końca lat 60 XX wieku to przede wszystkim istnienie pracowniczych stosunków zatrudnienia tj. tradycyjnego rozumienia pojęć pracownik – pracodawca. Dlatego też użycie w tekście traktatu „employed” wskazuje jedynie na pracowników pozostających w typowych stosunkach zatrudnienia. Jak słusznie zauważa K. Łasak, w konstytucji Międzynarodowej Organizacji Pracy265 nie istniało praktycznie pojecie „praw człowieka”, pomimo iż powodem utworzenia tej organizacji miała być ich ochrona266 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 roku na trzeciej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ267. Powszechna deklaracja Praw Człowieka stanowi niewątpliwie jedno z największych osiągnięć ONZ w zakresie potwierdzenia podstawowych praw człowieka w ogóle - wyrażających wolność i godność człowieka. Niewątpliwie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka była odpowiedzią na największy w historii atak na podstawowe prawa człowieka, ale także miała na celu potwierdzenie tych praw i wolności, które choć mocno akcentowane przez publiczność międzynarodową nie zostały nigdy w pełni potwierdzone, jako elementy składowe człowieka wywodzące się z przyrodzonej godności człowieka. Preambuła Powszechnej Deklaracji potwierdza, iż uznanie przyrodzonej godności człowieka oraz równych i niezbywalnych praw członków wspólnoty jest podstawą wolności. Co więcej, w preambule można odnaleźć zapis o zagwarantowaniu praw człowieka przepisami prawa, co mogłoby sugerować nie tylko na postulat gwarancji praw społecznych, ale pewnego rodzaju potwierdzenie istnienia tej szczególnej kategorii praw. Na uwagę zasługują art. 22 do 25, które potwierdzają prawo do pracy, prawo do równej płacy za równą płacę, godziwego wynagrodzenia. Jedynie w art. 23 pkt. 4 wyraźnie zostało sformułowane prawo każdego człowieka do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych. Na uwagę zasługuje sformułowanie „każdy człowiek” bowiem, wskazuje ono na szerokie rozumienie prawa – każdego człowieka, a więc nie tylko osób świadczących pracę, ale także nieaktywnych 265

Utworzona w 1919 roku, Zob. Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku, (Dz. U. 1920 nr 35 poz. 200). 266 Zob. K. Łasak, Prawa społeczne w orzecznictwie w orzecznictwie europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 2013, s. 13. 267 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 roku.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 130

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

ekonomicznie, dla obrony swoich interesów, poprzez możliwość zrzeszania się w organizacjach zawodowych. Ponadto, na uwagę zasługuje art. 2 Deklaracji, który formułuje zakaz dyskryminacji w zakresie korzystania z prawa i wolności zagwarantowanych przez Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Z pojęciem dyskryminacji w kontekście sformułowań zawartych w traktatach międzynarodowych mamy do czynienia, kiedy pozbawia się równych praw społecznych, ekonomicznych czy politycznych pewnych grup a ponadto, może oznaczać zniweczenie lub uszczuplenie w wykonywaniu lub korzystaniu na zasadzie równości z podstawowych praw i wolności człowieka268. Międzynarodowy

Pakt

Praw

Politycznych269

oraz

Międzynarodowy

Pakt

Praw

Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych270. Analiza postanowień niniejszych traktatów będzie sprowadzała w głównej mierze do odpowiedzi na podstawowe pytanie a mianowicie czy w aktach prawnych prawa międzynarodowego, które mają wiążący charakter mamy do czynienia z prawem czy wolnością zrzeszania się partnerów społecznych. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w swojej Preambule potwierdza, że w równym stopniu każdemu człowiekowi przysługują prawa i wolności a ich źródłem jest przyrodzona godność człowieka, dalej w art. 2 ust. 1 została sformułowana zasada niedyskryminacji „Każde z Państw - Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się przestrzegać i zapewnić wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji, prawa uznane w niniejszym Pakcie, bez względu na jakiekolwiek różnice, takie jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności”. Praktycznie analogiczne uregulowania formułuje Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych w art. 2 ust. 2 „Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się zagwarantować wykonywanie praw wymienionych w niniejszym Pakcie bez żadnej dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuację majątkową, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności”. Należy zauważyć, iż praktycznie brak jest odniesienia jakiegokolwiek odniesienia do potwierdzenia istnienia odrębnej kategorii istnienia praw 268

D. Ostrowska, Prawa Człowieka. Zarys Wykładu, Warszawa 2008, s. 131; Por. S. Bagshaw, Protection of Human Rights in Europe: The Role of European Convention of Human Rights, London: UNLP 1994; Z. Kędzia, Prawa człowieka wprawie międzynarodowym a prawo polskie, Państwo i Prawo, Nr 9/1989, s. 24. 269 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., (Dz. U. 1977 Nr 38, poz. 167). 270 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 131

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

społecznych. Próba ich „wyartykułowania” jest możliwa dopiero po gruntownej analizie praw człowieka zakreślonych w ogólnych przepisach obu Paktów. Zarówno Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich jak i Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych dość niekonsekwentnie realizują postulat zagwarantowania i potwierdzenia wszystkich praw i wolności, które swoje źródło mają w przyrodzonej godności człowieka. Oba Pakty jednoznacznie podkreślają uniwersalne prawo każdego człowieka do zrzeszania się – ale należy z całą mocą podkreślić, iż jest to prawo do – w sensie przedmiotowym do tworzenia, wstępowania i do występowania z różnego rodzaju związków zawodowych. W trakcie prac przygotowawczych nad Międzynarodowym Paktem Praw Politycznych i Obywatelskich, wskazywano na brak konieczności nawiązywania w traktacie do praw związków zawodowych, skoro zostały one wyraźnie skonkretyzowane w MPPGSiK oraz w Konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy271. Jednym z argumentów, jakie podawały państwa członkowskie, był taki, iż wyróżnienie w art. 22 MPPOiP wolności zrzeszania się w kontekście związków zawodowych, znacznie osłabi całą regulację i osłabi możliwość odnoszenia jej do innych form zrzeszania się (innych praw społecznych – dopisek własny Ł. Kobroń)272. Czy jest zatem możliwe stworzenie jednolitej definicji praw społecznych? Wydaje się, że zabieg taki jest bezcelowy z uwagi na dynamicznie zmieniający się katalog praw społecznych. Niewątpliwie należy podkreślić, iż prawa społeczne mają swoje źródło w przyrodzonej godności osobowej – uwidaczniającej się w godności osobowej oraz godności osobowościowej. Definicja praw człowieka w ogóle pozwala na wyprowadzenie definicji praw społecznych, które są ich emanacją w ogóle. Tak szczególne wyodrębnienie godności ludzkiej uprawnia do konstatacji, iż prawa społeczne są jedynie uszczegółowieniem praw człowieka w ogóle273.

271

M. Kazimierczuk, Wolność zrzeszania się w związkach zawodowych w: Wolność zrzeszania się w Polsce (red.), Warszawa 2008, s. 131 – 132. 272 A. Gliszcyńska – Grabias, L. Wiśniewski w: Międzynarodowy (…), op. cit., s. 544. 273 Por. K. Łasak, Prawa społeczne (…), op. cit., s. 15; Autorka ta przyjmuje szerokie rozumienie pojęcia „prawa społeczne”, jako prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 132

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

ROLA EUROPEJSKIEKO KOMITETU PRAW SPOŁECZNYCH Prawa społeczne dotyczą wszystkich osób i ich życia codziennego. Prawa te dzielą się – w zależności od przyjętego kryterium na kilka odrębnych kategorii 274, które już zostały przedstawione w niniejszym artykule. Rolą Rady Europy a w szczególności Europejskiego Komitetu Praw Społecznych jest zharmonizowanie zasad służących ochronie praw społecznych w Europie. Każda interpretacja Europejskiej Karty Społecznej jest dokonywana przez Europejski Komitet Praw Społecznych. Cel jaki mu przyświeca to przede wszystkim ujednolicenie zasad ochrony praw społecznych, do czego od lat dąży Europa. Komitet interpretuje Kartę, jako instrument ochrony praw człowieka. Podkreśla się, iż charakter prawny jak i skutki Europejskiej Karty Społecznej najbardziej przypominają deklarację praw, która zajmuje się obecnie Konwencja Europejska. To właśnie Europejska Karta Społeczna stanowi gwarancję poszanowania podstawowych praw każdej jednostki, bez względu na organy, politykę czy działania społeczne. Głównym zadaniem Europejskiego Komitetu Praw Społecznych jest monitorowanie zgodności systemów poszczególnych sygnatariuszy – państw członkowskich z normami prawnymi zawartymi w Europejskiej Karcie Społecznej, które uznawane są za normy „konstytucyjne”. Jeżeli Komitet uznaje, że sytuacja w danym państwie może zagrażać poszanowaniu praw społecznych zagwarantowanych w Karcie, to celem Komitetu nie jest narzucenie jakiegoś odgórnego modelu, ale w szczególności zadanie Komitetu sprowadza się do sygnalizacji państwu członkowskiemu o niezgodnościach w krajowym porządku prawnym. Karta Społeczna brana jest pod uwagę zwłaszcza w przypadku wszelkich ustaleń międzyrządowych, jak to np. ma miejsce w przypadku Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Karta Społeczna jest także uwzględniania przy tworzeniu prawodawstwa unijnego. Akty prawa unijnego tj. przepisy ramowe, rozporządzenia i decyzje muszą być zgodne z prawami zawartymi w Karcie Praw Podstawowych przedstawionych w Części II Konstytucji. Ponadto organy Unii Europejskiej w szczególności Trybunał Sprawiedliwości UE powinien uwzględniać Kartę Społeczną przy wydawaniu postanowień o zgodności z Konstytucją275.

274

A. M. Świątkowski, Prawo socjalne rady Europy, Warszawa 2006, s. 28; A. Michalska, Prawa Człowieka w systemie norm międzynarodowych, Warszawa – Poznań 1982, s. 67 – 102. 275 R. Brillat, op. cit., s. 18.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 133

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

EUROPEJSKI KOMITET PRAW SPOŁECZNYCH – JAKO ORGAN QUASI – JUDYKACYJNY Protokół dodatkowy z 1995 roku o Europejskiej Karty Społecznej276 – wprowadził system rozpatrywania skarg zbiorowych. Europejski Komitet Praw Społecznych stał się organem quasi – sądowym. Protokół ten upoważnił Komitet do rozpoznawania skarg zbiorowych składanych przez wybrane organizacje międzynarodowe i krajowe na władze państw członkowskich, które nie przestrzegają postanowień Europejskiej Karty Społecznej i ZEKS. Co ciekawe procedura rozpatrywania skarg ma zastosowanie jedynie do 15 spośród 45 państw członkowskich Rady Europy. Protokół dodatkowy z 1995 roku przyznał prawo składania skarg zbiorowych czterem podmiotom: międzynarodowym organizacjom pracodawców i związkom zawodowym, innym pozarządowym organizacjom międzynarodowym, którym Rada przyznała prawo wyrażania swojego stanowiska, reprezentatywnym krajowym organizacjom pracodawców i związkom zawodowym mającym prawo prowadzenia działalności w granicach jurysdykcji państwa członkowskiego Rady Europy, przeciwko któremu mają prawo wniesienia skargi zbiorowej oraz reprezentatywnym krajowym pozarządowym organizacjom uprawnionym do prowadzenia statutowej działalności w granicach jurysdykcji państwa członkowskiego Rady Europy. Należy podkreślić, iż jest to bardzo ważna rola Komitetu oprócz głównego zadania, jakim jest wyznaczanie standardów w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w Europie oraz nadzorowanie państw członkowskich Rady Europy w zakresie wypełniania postanowień Europejskiej Karty Społecznej i Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej277. Na potrzeby przedmiotowego artykułu należy podkreślić ogromną rolę Polski , jaką odgrywa w ustanawianiu standardów ochrony praw społecznych w Europie. Przez wiele lat rolę wiceprzewodniczącego Europejskiego Komitetu Praw Społecznych pełnił prof. dr hab. A. M. Świątkowski – Kierownik Katedry Prawa Pracy i Polityki Społecznej WPiA Uniwersytetu Jagiellońskiego.

276

Zob. szerzej: E. Krzysztofik, Wsparcie pokoju we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 205 i nast.; 277 A. M. Świątkowski, Prawo socjalne…, op. cit., s. 252 – 260.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 134

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Chciałabym przedstawić wybrane prawa społeczne z ZEKS, których przestrzeganie przez państwa członkowskie ma ogromny wpływ na kształtowanie się przepisów w państwach członkowskich.

Zrewidowana Karta Społeczna jest ukierunkowana przede wszystkim na promowanie równości w zatrudnieniu, równości wobec prawa cywilnego. Karta zwraca uwagę na kwestię pogodzenia pracy z życiem rodzinnym, podkreślając, że mężczyźni i kobiety mają takie same prawa w życiu rodzinnym i społecznym. Zawiera także przepisy poszanowania godności w pracy i zakazu molestowania seksualnego w pracy278.

Zrewidowana Europejska Karta Społeczna zapewnia pracownikom ochronę w przypadku zwolnień w pracy, niewypłacalności pracodawcy czy zwolnień grupowych. Zapewnia szczególną ochronę, zwłaszcza ochronę trwałości stosunku pracy przedstawicielom pracowników. Na uwagę w moim przekonaniu zasługuje art. 24 ZEKS, który stanowi, iż pracodawca ma obowiązek podania uzasadnionej przyczyny rozwiązania stosunku pracy. Przyczyny uzasadniające rozwiązanie stosunku pracy powinny pozostać w związku z predyspozycjami

lub

zachowaniem

pracownika

lub

odnosić

się

działalności

przedsiębiorstwa; pracownikom zwolnionym z pracy bez uzasadnionego powodu prawa do odpowiedniego wyrównania wyrządzonej szkody lub innej stosownej rekompensaty, ponadto, pracownik powinien mieć możliwość odwołania się do bezstronnego organu, właściwego do rozpoznania sprawy o zbadanie podstaw rozwiązania stosunku pracy. Wypada zauważyć, iż art. 24 jest jedyną normą, która powinna być przestrzegana przez państwa członkowskie w całości.

278

P. Koncar, Kwestia równouprawnienia kobiet i mężczyzn w Europejskiej Karcie Społecznej w: Dorobek Rady Europy w zakresie kształtowania i ochrony praw społecznych (red.), A. M. Świątkowski, Warszawa 2005, s. 24.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 135

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

PODSUMOWANIE Mogłoby się wydawać to dość iluzoryczne tj. wpływ standardów wyznaczonych przez EKS i ZEKS na rodzime prawo pracy państw członkowskich – z całą mocą należy podkreślić, że tak nie jest. Szczególne zasługi ma w tym Europejski Komitet Praw Społecznych, którego rola nie ogranicza się do wyznaczania „pustych” standardów. Rolą Europejskiego Komitetu Praw Społecznych jest przede wszystkim monitorowanie, aby coraz to wyżej podnoszone standardy praw społecznych były przestrzegane przez państwa członkowskie.

SUMMARY In some ways, the role of European Coommittee of Social Rights may be moving towards the approach in equality social rights. The impact of standards established in European Social Charter and Revised European Social Charter seem to be illusory in a native labour law in Member States. The role of the European Committee of Social Rights refers to monitor raising standards social rights are respected in Member States.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 136

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne 1.

Europejska Karta Społeczna

Wydawnictwa zwarte 1. Betten L., Towards a Community of Fundamental Social Rights, Nedherlands Quarterly of Human Rights 1989. 2. Boruta I, Godność człowieka – kategorią prawa pracy, Warszawa 2001 3. Buchner W., Kant – państwo i prawo, Kraków 1996 4. Burca G. D., Witte de B, L. Ogerstnicht, Social Rights in Europe, Oxford University Press 2005. 5. Chmiel J., Ryłko S. (red.), Ewangelia pracy. Encyklika Jana Pawła II Laborem Exercens, Kraków 1983. 6. Dudkiewicz P., Problem aksjologicznych podstaw prawa we współczesnej polskiej filozofii i teorii prawa, Kraków 1996 7. Kant I, Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. M. Wartenberg, Warszawa 1953 8. Kiwka M., ABC Filozofii, Wrocław 2001 9. Krąpiec M. A., Wprowadzenie do filozofii, Lublin 1996, s. 316. 10. Łasak K., Prawa społeczne w orzecznictwie w orzecznictwie europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 2013. 11. Daly M. E., Access to Social Rights in Europe, Strasbourg 2007. 12. Majka J., Filozofia społeczna, Wrocław 1982. 13. Manning H. E., The dignity and rights of Labour, and other writings on social question, Burns, Oates & Washbourne 1934. 14. Ossowska M., Socjologia moralności, zarys zagadnień, Warszawa 2005 15. Rastogi A., Claiming Dignity, Reprodictive Rights &The Law, Human Rights Law Network 2009. 16. Szewczyk H., Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Warszawa 2007. 17. Środa M., Idea godności w kulturze i etyce, Warszawa 1993 18. Świątkowski A. M. (red.), Dorobek Rady Europy w zakresie kształtowania i ochrony praw społecznych, Warszawa 2005. IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 137

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

19. Świątkowski A. M. , Zrewidowana Europejska Karta Społeczna – perspektywy ratyfikacji, Dodatek do Monitora Prawa Pracy, 2/2006. 20. Świątkowski A. M., Prawo socjalne rady Europy, Warszawa 2006

Artykuły 1. Lazari I.– Pawłowska, Kręgi ludzkiej wspólnoty, Etyka, 18/1980. 2.

Liszcz T., Papież Jan Paweł II – w 25 rocznicę ogłoszenia encykliki Laborem Exercens, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, 10/2006.

3. Szwarkowski Z., Godność i odpowiedzialność, Studia filozoficzne, Nr 8 – 9/1983. 4. Zajadło J., Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 2/1989.

Źródła internetowe

1. Europejska Karta Społeczna dostępna na stronie: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19990080067, dostęp: 22 II 2014 r. 2. Zrewidowana Europejska Karta Społeczna dostępna na stronie: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/presentation/escrbooklet/Polish.pdf , dostęp: 22 II 2014 r. 3. Preambuła Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, tekst dostępny na stronie http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlo wieka.pdf, dostęp: 19 II 2014 r.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 138

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Patryk Gacka279

WPŁYW PROFESORA BOHDANA WINIARSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO Słowa kluczowe: Profesor Bohdan Winiarski, prawo międzynarodowe publiczne, sądownictwo międzynarodowe, orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (1946-1967), zimna wojna.

Keywords: Professor Bohdan Winiarski, public international law, the international judiciary, cases of the International Court of Justice (1946-1967), the Cold War.

STRESZCZENIE: Niniejszy artykuł, oparty na prezentacji przedstawionej przez autora na Ogólnopolskiej Konferencji im. Manfreda Lachsa “Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego”, organizowanej przez Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej “Sapere Aude” na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego dnia 28 lutego 2014 roku, dąży do zwięzłego zaprezentowania życia i osiągnięć Profesora i Sędziego Bohdana Winiarskiego (ur. 28 lutego 1884 r. – zm. 4 grudnia 1969 r.). W trakcie swej płodnej kariery, Sędzia Winiarski przejawiał aktywność oraz odnosił sukcesy w czterech różnych rolach: tych związanych z pracą badawczą i dydaktyczną (m.in. w Poznaniu, Paryżu, Heildelbergu, Oxfordzie), jako polityk (poseł) oraz sędzia międzynarodowy (1946-1967 r.). We wszystkich spośród wymienionych ról, mimo że przyszło mu żyć w burzliwych czasach, ze swoimi innowacyjnymi i przełomowymi pomysłami, pozostawił trwały ślad w dyskursie prawniczym, a jego myśl prawna wywiera duży wpływ nawet obecnie.

Student drugiego roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Prezes Zespołu Prawa Międzynarodowego „Ius Gentium”, stypendysta Ministra Edukacji Narodowej i miasta st. Warszawy. Zainteresowania naukowe: międzynarodowe prawo karne, prawa kobiet oraz filozofia prawa. 279

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 139

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

EXTRACT: This article, based on the author’s presentation at the all-Poland Manfred Lachs’s Conference “Polish contribution to the development of International Law”, organized by the Interdisciplinary Circle of Legal Thought “Sapere Aude” at the Faculty of Law and Administration of the University of Warsaw on 28th February 2014, aims at briefly presenting the life and achievements of Professor and Judge Bohdan Winiarski (27th April 1884−4th December 1969). During the course of his prolific career, Judge Winiarski was active and excelled in at least four different roles; those of scholar and academic teacher (i.e. in Poznan, Paris, Heildelberg, Oxford), politician (an an MP) and international judge (1946-1967). In all these roles, even though he was forced to live in turbulent times, with his innovative and groundbreaking ideas, he has left a permanent mark on legal discourse and his legal thought continues to be of great influence even today.

SYLWETKA BOHDANA WINIARSKIEGO Bohdan Winiarski280 urodził się 27 kwietnia 1884 roku w Bohdanowie w Łomżyńskim, jako syn Stanisława, późniejszego sekretarza gminnego i sędziego pokoju oraz Jadwigi z Mystkowskich281. Do szkoły powszechnej uczęszczał w Szczuczynie, do gimnazjum – rosyjskiego – w Łomży282. Po zdanym w 1903 r. summa cum laude egzaminie dojrzałości Winiarski wybiera studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, z którego przenosi się później na Uniwersytet Jagielloński, gdzie doktoryzuje się w 1910 r. To najprawdopodobniej wtedy narasta w nim wola kontynuowania pracy naukowej283. W latach 1910-1911 udaje się do Heidelbergu i Paryża, gdzie odbywa studia uzupełniające. Po powrocie do kraju 280

Autor niniejszego referatu zdecydował się na pominięcie wątku politycznego w życiu profesora, ze względu na wolę badania wyłącznie kwestii stricte naukowych. Wszelkie błędy percepcji z tego wynikające bierze on tym samym na siebie. 281 A. Gąsiorowski, J. Topolski (red.), Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa 1981, s. 824-825. 282 Jak zauważa prof. K. Skubiszewski w artykule poświęconym osobie prof. B. Winiarskiego, w szkole, do której uczęszczał bohater, nie można było mówić w języku polskim, a wszelkie odstępstwa od tego zakazu były karane. To z kolei spowodowało, że Winiarski uzyskał płynność językową w rosyjskim, co miało mu pomóc w późniejszej karierze zawodowej. W Hadze bowiem pracował także sędzia sowieckiego pochodzenia – F. I. Kojevnikov, który na początku swej misji w Trybunale miał problemy ze zrozumieniem języka francuskiego i angielskiego, co powodowało, że siadywał on w czasie dyskusji obok polskiego sędziego, który tłumaczył mu niektóre fragmenty rozważań. Patrz: K. Skubiszewski, Sir Hersch Lauterpacht and Poland’s Judges at the International Court: Judge Bohdan Winiarski [w:] International Community Law Review, vol. 13, 2011, s. 87; oraz osobiste wspomnienia profesora z lat młodzieńczych spisane w książce: Nad Pissą, Wissą i Narwią, Kraków 1966, s. 85 i n., w których opowiada między innymi o systemie nauczania w gimnazjum, do którego uczęszczał. 283 A. Dobroński, W świat ruszył znad Pissy, Wissy i Narwi, „Kontakty” z 20 maja 1984 r., s.3.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 140

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

rozpoczyna pracę dydaktyczną, najpierw w Polskiej Szkole Nauk Politycznych i na Wyższych Kursach im. A. Branieckiego w Krakowie (1911-1914 r.), aby następnie zostać zatrudnionym na Wyższych Kursach Polskich w Piotrogrodzie (1916-1917 r.), w ramach których wykłada historię ustroju ziem polskich w XIX wieku284. W 1920 r. przenosi się do Poznania, gdzie na nowo powstałym Uniwersytecie Poznańskim zajmuje najpierw stanowisko zastępcy profesora, a następnie profesora prawa międzynarodowego285. W 1922 r.286 ukazuje się jego monografia dotycząca rzek polskich w aspekcie prawa międzynarodowego, która nie tylko przyniesie mu rozgłos i niepodważalną pozycję w nauce prawa287, lecz również wyznaczy sferę jego aktywności zawodowej na kolejne lata. Tego samego roku autor z sukcesem zdaje kolokwium habilitacyjne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1930 r. zostaje mianowany profesorem zwyczajnym, a w latach 1936-1939 pełni funkcje dziekana Wydziału Prawa. W czasie II wojny światowej wykłada natomiast na Uniwersytecie w Oxfordzie. Aktywność dydaktyczną i organizacyjną w obrębie uniwersytetu uzupełniał profesor zaangażowaniem w rozmaitych gremiach międzynarodowych. W 1919 r. wziął udział w Konferencji Pokojowej w Paryżu jako radca prawny delegacji polskiej. Był także uczestnikiem konferencji w sprawie komunikacji i transportu w Barcelonie (1921 r.) oraz I Zjazdu Zgromadzenia Ligi Narodów. W latach 1924-1927 został wybrany wiceprezesem Stałej Komisji Komunikacyjnej i Tranzytowej Ligi Narodów, a od 1926 do 1939 roku przewodniczył Komisji Prawa Rzecznego tej organizacji. Jego zaangażowanie w obronę polskiej racji stanu na arenie międzynarodowej doskonale egzemplifikuje natomiast reprezentowanie Polski w Międzynarodowej Komisji Odry (1923-1931 r.) i wystąpienie w sprawie statusu prawnego Odry przed Stałym Trybunałem Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. O wybitności sędziego Winiarskiego świadczy także jego członkostwo w najbardziej prestiżowych organizacjach naukowych. Był on członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, należał ponadto do Towarzystwa Warszawskiego Naukowego, 284

L. Ehrlich, J. S. Langrod, Zarys historii nauki prawa narodów, politycznego i administracyjnego w Polsce, Kraków 1949, s. 17. Warto w tym miejscu także wspomnieć o pracach dotyczących tegoż zagadnienia wówczas jeszcze dra B. Winiarskiego: Ustrój prawno-polityczny Galicyi, Warszawa 1915; Uwagi nad twórczością państwową polską, „Głoś Polski” 1916; Les institutions politiques en Pologne au XIX s., Paryż 1921; oraz polska wersja poprzedniej pracy: Ustrój polityczny ziem Polskich w XIX wieku, Warszawa-Poznań-Łódź 1923. 285 S. Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, Warszawa 1938, s. 803. 286 Według prof. K. Skubiszewskiego: „It may be added that international river law was Winiarski’s special field” [w:] Sir Hersch Lauterpacht and Poland’s Judges at the International Court: Judge Bohdan Winiarski [w:] International Community Law Review, vol. 13, 2011, s. 91. Warto także zauważyć, że profesor Winiarski w 1933 r. wykładał w Haskiej Akademii Prawa Międzynarodowego na temat: „Principes généraux du droit fluvial intemational”, 45 Recueil des Cours (1933). 287 W takim tonie pisał prof. Stębelski 16 października 1922 r. do Rady Wydziału Prawno-Ekonomicznego (Archiwum UAM, sygn. 208/57).

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 141

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, czy chociażby American Academy of Political and Social Sciences. Od 1929 r. cieszył się ponadto statusem członka-korespondenta założonego w belgijskiej Gandawie w 1873 r. i grupującego najwybitniejszych znawców prawa międzynarodowego Institut de droit international, aby osiemnaście lat później stać się członkiem zwyczajnym, a w latach 1964-1967 pełnić funkcję jego prezesa. W 1965 r. nadany został mu tytuł doktora honoris causa przez Uniwersytet Wrocławski.

ANALIZA DOROBKU NAUKOWEGO Dorobek naukowy Bohdana Winiarskiego cechuje, w mojej opinii,

„podwójna

interdyscyplinarność”. Po pierwsze, profesor pisał bowiem prace dotyczące prawa, polityki, a nawet bliskiej wyznawanemu przez siebie światopoglądowi filozofii chrześcijańskiej 288. Po drugie, w obrębie bardziej nas interesujących nauk prawnych, rozpatrywane były przez niego zagadnienie związane nie tylko z prawem międzynarodowym, lecz również 289

państwa i ustroju

, prawem konstytucyjnym

290

, prawem administracyjnym

291

z historią czy teorią i

filozofią prawa292. To rzadko spotykane podejście badawcze, wymagające znajomości jakże szerokiej literatury przedmiotu i wielkiej wiedzy, czyniło z profesora człowieka renesansu, prawdziwego humanistę i niezachwiany autorytet naukowy. Jasność wywodu, którą można wyraźnie spostrzec w jego pracach, była wynikiem umiłowania „tendencji realistycznej”293. Głębokość myśli i typowe przedstawianie procesów współczesnych przez pryzmat przeszłości wynikało natomiast z przywiązywania dużej wagi do historii. Winiarski nie miał bowiem wątpliwości, że: „prawnik bez historii może być rzemieślnikiem prawa, nie jest prawnikiem w całym tego słowa znaczeniu i zamiast być organizatorem życia zbiorowego, będzie co najwyżej naiwnym, bezkrytycznym eksperymentatorem kosztem społeczeństwa, któremu chciał służyć”294. Subiektywnym działaniem autora jest wybranie spośród ponad pięćdziesięciu publikacji profesora tych, które ze względu na swą istotność i walory naukowe zasługują zwłaszcza na 288

B. Winiarski, Główne postulaty katolickiej polityki rodzinnej, Przewodnik Społeczny, 1936, nr 7. B. Winiarski, Ustrój prawno-polityczny Galicyi, Warszawa 1915. 290 Między innymi: B. Winiarski, Konstytucja bośniacko-hercegowińska, Przegląd Narodowy, 1910, nr 5. 291 B. Winiarski, Sądownictwo administracyjne wobec zasady podziału władz, Myśl Narodowa, 1916. 292 B. Winiarski, Duguit’a nauka o państwie i prawie, Gazeta Sądowa Warszawska, 1909, nr 24. 293 B. Winiarski, Realizm w teorii prawa, Poznań 1925. 294 B. Winiarski, Zagadnienie organizacji studiów prawniczych, Poznań 1937, s. 78-79. Tym też trzeba tłumaczyć jego artykuł [w:] Vitoria et Włodkowic, Kraków 1936, s. 242-247; oraz translacje na język polski dzieła Emera de Vattela pt. Prawo narodów, czyli zasady prawa naturalnego zastosowane do postępowania i spraw narodów i monarchów, Warszawa 1958. 289

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 142

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

to, ażeby były omówione w tak ograniczonym swym zakresem referacie jak niniejszy. Odwołując się do doktryny można przypomnieć, że Profesor Janusz Symonides przedstawia Winiarskiego jako autora „monografii poświęconych rzekom międzynarodowym oraz sprawom bezpieczeństwa, arbitrażu i rozbrojeniu”295, tym samym oceniając i wskazując na najistotniejsze prace w dorobku profesora. W 1922 roku ukazała się książka autorstwa Bohdana Winiarskiego pt. „Rzeki polskie ze stanowiska międzynarodowego”. Za prof. Wojciechem Góralczykiem można wskazać, że „rzeki stanowią część terytorium państwowego, podlegają więc zwierzchnictwu państwa, przez które przepływają”296. Znacznie bardziej skomplikowana wydaje się być natomiast sytuacja wówczas, gdy rzeka przepływa przez terytorium dwóch i więcej państw. Aż do przełomu wieku XVIII i XIX, ze względu na liczne ciężary w postaci ceł, prawa składu i innych ograniczeń, rzeki międzynarodowe traciły na znaczeniu. Dopiero rewolucja francuska, która wprowadziła wolność żeglugi na francuskiej Skaldzie i Mozie, przyczyniła się do powstania prawa międzynarodowego rzecznego297. Kilkanaście lat później, problem umiędzynarodowienia żeglugi został poruszony na Kongresie Wiedeńskim w wydanym akcie końcowym z 1815 r., którego przepisy (art. 108-117) miały doprowadzić do jej liberalizacji. W drugiej połowie wieku XIX zasady wiedeńskie rozciągnięto na żeglugę po rzece Dunaj. W czasie Konferencji Berlińskiej uregulowano ją na rzekach afrykańskich: Kongu i Nigrze. Ze względów politycznych zawiodły próby skodyfikowania międzynarodowego prawa rzek i przyjęcia w tym względzie konwencji ogólnej; możliwość taką stworzyło dopiero zawarcie pokoju po I wojnie światowej298. W swojej pracy, profesor Winiarski dokonuje analizy postanowień Części XII299 pt. „Porty, drogi wodne i drogi żelazne” Traktatu pokoju między mocarstwami sprzymierzonymi i skojarzonemi i Niemcami, który został podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r.300. Zgodnie z art. 331 „zostają uznane za międzynarodowe: Elba (Labe) począwszy od ujścia Wełtawy (Moldau) i Wełtawa (Moldau) do Pragi; Odra (Oder) od ujścia Opawy; Niemen (Russstrom-Memel-Niemen) od Grodna; Dunaj od Ulmu”. W swojej monografii Winiarski trafnie wskazywał, że w wyniki porozumienia Polska znalazła się w gorszej sytuacji niż zwyciężone Niemcy301. Podnosił również problem, który pojawił się wraz z podpisaniem 20 kwietnia 1921 r. w Barcelonie Konwencji o statucie dróg żeglownych o 295

R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005, s. 72. W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2011, s. 186. 297 B. Winiarski, Rzeki polskie ze stanowiska międzynarodowego, Poznań 1922, s. 4. 298 J. Sandorski, Bohdan Winiarski. Prawo- polityka- sprawiedliwość, Poznań 2004, s. 26. 299 Art. 331-386. 300 Dz.U. 1920 nr 35 poz. 200. 301 B. Winiarski, Rzeki polskie…, s.7. 296

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 143

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

znaczeniu międzynarodowym. W opinii polskich władz, tak zwany centralny system rzeczny, oparty na Wiśle wraz z jej dopływami, nie powinien być umiędzynaradawiany, a zatem ma charakter narodowy. Argument ten podzielał również autor wspomnianej monografii. Wyraźnie podkreślał on, że Polsce należy się władza nad całą Wisłą, co było podważane między innymi przez dyplomację brytyjską, która, wykorzystując definicje zawarte w Konwencji Barcelońskiej i wskazując na fakt, iż ujście Wisły znajduje się na terytorium Wolnego Miasta Gdańska, dążyła do wykazania czegoś całkowicie odmiennego. Zauważał natomiast profesor Winiarski, że „przez nasz kraj przepływały liczne rzeki, których tylko górny bieg znajdował się na terytorium Polski (Odra z Wartą i Notecią, Prut, Dniestr, Prypeć, Dźwina, Niemen), a więc rzeki te miały charakter międzynarodowy” 302. Tym samym, nie negował on całkowicie konstrukcji rzeki międzynarodowej i wynikających z tej koncepcji uprawnień oraz obowiązków państw, lecz dążył do umiejętnej oceny i wykładni obowiązujących przepisów aktów prawa międzynarodowego na korzyść swojego kraju. Idąc dalej tropem zasadniczych z punktu widzenia ich walorów naukowych publikacji profesora Winiarskiego, można oprzeć się na opinii innego znawcy poruszanej tematyki profesora Jerzego Pieńkosia. Stwierdza on, że na szczególną uwagę zasługuje jego (tj. Bohdana Winiarskiego – przyp.aut.) praca „Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie”303, która wydana została w 1928 roku. Monografia dotyczy zasadniczo trzech zagadnień, które „złączone zostały, niczym trzy ogniwa zamkniętego łańcucha”304 przez V Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów w tzw. protokole genewskim305. Jak zauważa profesor Ludwik Ehrlich, „prace nad zabezpieczeniem pokoju szły w czterech kierunkach: ułatwiania pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych, szukania sposobów usuwania przyczyn konfliktów interesów, zapobiegania agresji oraz ograniczenia zbrojeń.306 Książka Winiarskiego dotyczy zatem przede wszystkim pierwszego spośród wymienionych przez krakowskiego profesora kierunków. Profesor Winiarski po raz kolejny wykazuje się w niej zwięzłością języka i formy oraz klarownością osądu, bowiem chciał on, ażeby „rozważania niniejsze (…) dotarły do szerokich kół warstw oświeconych”307. Protokół genewski był pomyślany, jako „wykończona 302

Tamże, s. 8. J. Pieńkos, Udział polskich prawników w sądownictwie międzynarodowym i ich wkład do nauki międzynarodowej [w:] Z kart historii polskiej nauki prawa międzynarodowego, (red.) A. PrzyborowskaKlimczak, Lublin 2002, s. 71. 304 B. Winiarski, Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, Poznań 1928, strona nienumerowana. 305 Protokół o pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych, uchwalony 2 października 1924 r. Przedruk: Louis Le Fur i Georges Chklaver (red.), Recueil de textes de droit international public, II wydanie, Paris (Librairie Dalloz) 1934, s. 841. 303

306 307

L. Ehrlich, Prawo Narodów, Kraków 1948, s. 54-55. B. Winiarski, Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, Poznań 1928, strona nienumerowana.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 144

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

we wszystkich szczegółach instytucja, mająca dać światu trwały pokój” 308. Nadzieje te nie spełniły się jednak, gdyż Protokół nie przetrwał nawet roku, ze względu na odmowę jego ratyfikacji przez rząd Wielkiej Brytanii. Sam Winiarski również wykazywał co najmniej powściągliwe podejście co do omawianych kwestii, wyraźnie wykazując luki w przyjętych rozwiązaniach, które w rzeczywistości osłabiały gwarancie udzielone państwom w Pakcie Ligi Narodów, a w szczególności w jej art. 10309. Omawiając protokół genewski profesor dokonuje krótkiej analizy arbitrażu międzynarodowego, nazywając go „sądownictwem rozjemczym” oraz Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, który również, w jego opinii, jest sądem rozjemczym, bowiem „strony mają możność przedłożyć mu sprawę (za wspólną zgodą) lub nie przedłożyć, spisać kompromis i w kompromisie zakreślić mu nieprzekraczalne granice kompetencji”310 Co ciekawe, biorąc przede wszystkim pod uwagę jego późniejszą międzynarodową misję sędziowską, Winiarski nie był zwolennikiem obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego. Jak pisał: „ciągnienie państw przed sądy bez zapisu, a więc (mimo istniejące zobowiązanie ogólne) wbrew ich woli, będzie nie tylko dyskredytować ideę sądownictwa rozjemczego, ale niepotrzebnie zaogniać i rozszerzać konflikty,

więc

najgorzej

służyć

pokojowi”311.

Konstrukcja

sądownictwa

międzynarodowego powinna być dlatego oparta na zasadzie dobrowolności, dzięki której wzrasta gwarancja wykonania wyroku przez państwo przegrane. Poruszał on także problematykę sporów politycznych i prawnych, wskazując, że każdy spór prawny może mieć znaczenie polityczne, będąc jednakże rozwiązywalnym za pomocą środków prawnych, podczas gdy spór par excellence polityczny za pomocą wspomnianych środków rozwiązany być nie może. Co się zaś tyczy sądownictwa stałego, ucieleśnionego w okresie międzywojennym przez STSM, dostrzegalne było jego dążenie do rozszerzania swych kompetencji. Jak wskazywał Winiarski: „wtedy jedynym środkiem obrony jest dla państwa odrzucenie wyroku, a więc nowy konflikt”. Za to pomysł ześrodkowania w ręku tegoż Trybunału całego sądownictwa haskiego jest w ujęciu profesora pomysłem „niebezpiecznym dla państw, a także dla idei sądownictwa międzynarodowego”, którego „nigdy nie można

308

Tamże. „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej całość terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków Ligi. W razie napaści, jej groźby lub niebezpieczeństwa Rada wskaże środki, jak zapewnić wykonanie niniejszego zobowiązania.” 310 B. Winiarski, Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, Poznań 1928, s. 95-96. Przy czym dalej wskazuje, że istotą protokołu genewskiego było to, iż „układające się państwa uznają z samego prawa i bez specjalnej umowy kompetencje obowiązkową Trybunału Międzynarodowego w wypadkach wymienionych w art. 36-ym statutu”. Zasadą podstawową jest natomiast to, że „tworząc Trybunał Międzynarodowy państwa odrzuciły myśl obowiązkowej jego kompetencji”. 311 Tamże, s. 202. 309

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 145

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

dość energicznie zwalczać”312. W dalszej części pracy, poruszone zostały problematyczne kwestie bezpieczeństwa i rozbrojenia (rozdział X), odnoszące się do czwartego spośród wymienionych powyżej kierunków prac Ligi Narodów, który „okazał się z czasem iluzorycznym”313. Trzecia pozycja, którą autor tego referatu zdecydował się pokrótce omówić, ma przełomowy charakter i jest doskonałym przykładem myślenia profesora Winiarskiego o prawie międzynarodowym. Mowa o książce wydanej we Lwowie w 1936 r. pod tytułem „Obrona konieczna w Prawie Narodów”. Po dokładnej analizie historii konstrukcji obrony koniecznej i stworzeniu przez Winiarskiego na jej gruncie szerokiej koncepcji „wojny prawej”, stwierdza on, że koncepcja ta była przedmiotem licznych dzieł powstających zarówno pod znakiem prawa natury, jak i teorii pozytywistycznych. Tym samym, wojną „prawą” będzie nie tylko ta prowadzona dla odparcia bezprawnej napaści, a zatem rozumiana współcześnie jako samoobrona i dozwolona przez Kartę Narodów Zjednoczonych, lecz także wojna prowadzona w celu odzyskania tego, co zostało państwu zostało wydarte, nawet jeżeli podjęte działania nie miałyby charakter następczego po dokonaniu tego aktu. Tą drugą koncepcje można, w opinii autora tego referatu, śmiało nazwać wojną restytucyjną. Lecz nie to jest przedmiotem największej kontrowersji, której dostarcza współczesnemu czytelnikowi niniejsza książka. Profesor Winiarski stawia bowiem tezę, że „prawą” jest również wojna prowadzona w celu uprzedzenia grożącej napaści. Dla uzasadnienia swego twierdzenia odwołuje się po raz kolejny do historii myśli ludzkiej, przywołując chociażby dzieło Filipiki Demostenesa czy pisma Seneki, który pisał, że państwo może uprzedzić przeciwnika atakując go, jeśli ma pewność, że w przeciwnym wypadku samo zostanie napadnięte314. Jawi się zatem Winiarski jako zwolennik wojny prewencyjnej. Z rozwagą, acz wyraźnie pisze, że „można by, zapewne, mówić o obronie koniecznej we właściwym (odparcie bezpośredniej napaści) i szerokim tego słowa znaczeniu (reakcja na wszelkie naruszenia prawa i honoru, zapobieganie grożącej napaści czy też wszelka wojna prawa)”315. Nie oznacza to jednak, że profesor był nieświadomy problematyczności uznania wojny prewencyjnej za legalną. Obrazowo przywołuje w tym celu słowa brytyjskiego premiera Lloyda George’a, który w trakcie dyskusji w Izbie Gmin nad projektem Paktu Przeciwwojennego316 miał słusznie stwierdzić, że 312

Tamże, s. 205. L. Ehrlich, Prawo Narodów, Kraków 1948, s. 55. 314 B. Winiarski, „Obrona konieczna” w Prawie Narodów, Lwów 1936, s. 10. 315 Tamże, s. 14. 316 Z 1928 r. (wszedł w życie w 1929 r.), znany również jako Pakt Paryski lub, najczęściej, jako Pakt BriandaKelloga od nazwiska francuskiego ministra spraw zagranicznych Aristide’a Brianda oraz sekretarza stanu USA, Franka Kelloga, którzy byli jego pomysłodawcami. 313

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 146

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

„nie było jeszcze nigdy narodu, który by nie powołał się na obronę konieczną” 317 w celu wytłumaczenia użycia siły wobec drugiego państwa. Krytycznie natomiast odnosił się do postanowień Konwencji Londyńskiej z 1933 roku, zawierającej definicje legalną pojęcia agresji, wskazując, że „sztywne określenie napastnika jest (…) nieodpowiadające rzeczywistości i niebezpieczne; znawcy spraw wojennych nie zgodzą się na wyrzeczenie się inicjatywy, albo bierne oczekiwanie napaści przez państwo, dla którego – właśnie w obronie koniecznej – szybkie działanie jest jedyną szansą powodzenia”318. Jest zatem publikacja Winiarskiego bez wątpienia dziełem kontrowersyjnym, podważającą dogmaty współczesnego prawa międzynarodowego319. Dokonując jej oceny, trzeba jednak pamiętać o tym, że była ona pisana nie tylko w innych czasach, lecz również w odmiennej sytuacji geopolitycznej. Aktywność społeczno-polityczna profesora pozwala snuć domniemania, czy aby nie była omawiana monografia radą ex cathedra skierowaną wobec ówczesnych decydentów politycznych, zwłaszcza w kontekście działań podejmowanych już wówczas przez naszego zachodniego sąsiada.

UDZIAŁ BOHDANA WINIARSKIEGO W PROCESIE W SPRAWIE ODRY Profesor

Winiarski

przejawiał

krytyczny

stosunek

Stałego

Trybunału

Sprawiedliwości Międzynarodowej. Przyczyny merytoryczne takiego podejścia wskazane zostały przy okazji omawiania jego twórczości naukowej. Wydaje się jednak, że miały na to wpływ również raczej niefortunne występy strony polskiej w Hadze, takie jak przegrana sprawa „fabryki chorzowskiej”320, czy również zakończona niepowodzeniem sprawa „pewnych interesów niemieckich na polskim Górnym Śląsku”321. Bohdan Winiarski występował natomiast osobiście322 jako przedstawiciel Polski w sprawie „o jurysdykcję Komisji międzynarodowej rzeki Odry”323, który to spór dotyczył terytorialnego zakresu kompetencji

Międzynarodowej

Komisji

Odry

utworzonej

podstawie

Traktatu

317

B. Winiarski, „Obrona konieczna” w Prawie Narodów, Lwów 1936, s. 14. Tamże, s. 26. 319 Jak np. normę powszechnego prawa międzynarodowego ius cogens – zakaz agresji. 320 Publications de la Court Permanente de Justice Internationale, Seria A, nr 17. 321 PCPJI, Seria A, nr 7. 322 Jak zauważa prof. Krzysztof Skubiszewski: “Winiarski’s first contact with the Hague Court was not from the bench, but from the position of a party” [w:] Sir Hersch Lauterpacht and Poland’s Judges at the International Court: Judge Bohdan Winiarski [w:] International Community Law Review, vol. 13, 2011, s. 91. 323 PCPJI, Seria A, nr 23. 318

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 147

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Wersalskiego324. Trybunał rozpatrywał, czy kompetencja Komisji sięgała wyłącznie do tego punktu, w którym każdy z dopływów Odry, czyli Warta i Noteć, przecina granicę polskoniemiecką, czy też rozciąga się ona dalej aż do punktu, w którym szlaki wodne tracą cechę żeglowności. Wbrew stanowisku Polski, która dążyła do ograniczenia zakresu uprawnień Komisji, Trybunał orzekł, że ustalenie granicy jurysdykcji na objętych kontrolą Komisji rzekach – Warcie i Noteci, ma zostać dokonane w oparciu o art. 331 (kryterium żeglowności) Traktatu Wersalskiego, a nie zachodnią granicę naszego kraju. Późniejsze wypadki, czyli między innymi nieuchwalenie przez Komisje projektu statutu rzeki oraz wypowiedzenie postanowień Traktatu przez III Rzesze, które uczyniły całą sprawę bezprzedmiotową, umocniły Winiarskiego w przekonaniu, że do międzynarodowego sądownictwa należy podchodzić z dystansem i „nie można w nim widzieć panaceum na gnębiące społeczność międzynarodową dolegliwości”325.

SĘDZIA MIĘDZYNARODOWEGO TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOŚCI Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, zgodnie ze swoim Statutem podpisanym 26 czerwca 1945 roku, składa się z „grupy niezawisłych sędziów, wybranych bez względu na obywatelstwo spośród osób o wysokim poziomie moralnym, które posiadają kwalifikacje wymagane w odnośnych krajach do mianowania na najwyższe stanowiska sędziowskie, albo są uczonymi w prawie o uznanej biegłości w zakresie prawa międzynarodowego” (art.2). Profesor Bohdan Winiarski pełnił funkcję „haskiego sędziego” od 6 lutego 1946 r. do 5 lutego 1967 r., a zatem przez okres 21 lat326 obejmujących trzy kadencje327. Zastąpił tym samym swojego mistrza z czasów studiów i doktoratu – profesora Michała Rostworowskiego – który funkcję sędziowską w Hadze sprawował w STSM w okresie międzywojennym.

324

Profesor był jej członkiem w latach 1923-1931. J. Sandorski, Bohdan Winiarski. Prawo – polityka – sprawiedliwość, Poznań 2004, s. 110. 326 Przez te lata brał udział w rozstrzygnięciu 21 sporów międzynarodowych, nie licząc wydanych opinii doradczych przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Z przyczyn obiektywnych autor podejmuje się omówienia tylko niektórych spośród tych spraw - tych najbardziej znanych i uznawanych za najistotniejsze; tych, w których profesor nie zgodził się z przyjętą linią rozumowania, wydając opinie odrębną, jak i tych, które spełniają obydwa powyższe kryteria. 327 Pierwsza kadencja zakończyła się bowiem po 3 latach. Zgodnie z art. 13 ust. 2 Statutu: „Sędziowie, których okresy urzędowania skończą się z upływem wyżej wspomnianych początkowych okresów trzech, względnie sześciu lat, wyznaczeni będą w drodze losowania przez Sekretarza Generalnego bezpośrednio po dokonaniu pierwszego wyboru”. Powyższa regulacja stworzona została celem ustanowienia mechanizmu rotacyjnego, a wykorzystano ją wyłącznie przy pierwszych wyborach. 325

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 148

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

SPRAWA CIEŚNINY KORFU Rok 1946 był przełomowy. Stosunki między mocarstwami zachodnimi a Związkiem Radzieckim pogarszały się. Wbrew pierwotnym oczekiwaniom i nadziejom Europa i Świat ulegały podziałowi. Powoli, acz sukcesywnie, rozwijały się zalążki zimnowojennego zamrożenia stosunków międzynarodowych, a w kontekście prac Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości doskonałym tego przykładem była sprawa Cieśniny Korfu328, czyli spór brytyjsko-albański z 1946 roku, który trafił przed Sąd Haski. Dotyczył on odpowiedzialności Albanii za wybuchy min na albańskich wodach terytorialnych oraz kwestii naruszenia przez Wielką Brytanię suwerenności Albanii w momencie przejścia przez jej morze terytorialne bez autoryzacji władz albańskich, a także pewnych innych aktów dokonanych przez brytyjską marynarkę wojenną na albańskim morzu terytorialnym w 1946 roku. Spór ten, z pozoru odznaczający się niewielkim znaczeniem geopolitycznym, mógł, ze względu na nieustabilizowaną sytuację w Grecji i Jugosławii, doprowadzić do eskalacji napięcia w tym regionie, a zatem nawet do III wojny światowej. Sędzia Winiarski zdawał sobie doskonale sprawę ze wskazanych, możliwych implikacji tego problemu. Jakie stanowisko zajął? Podzielał zdanie większości sędziów, że Albania jest odpowiedzialna za incydent, który zaszedł na jej wodach terytorialnych, ze względu na straty materialne i śmierć ludzi poniesione przez Wielką Brytanię329. Inaczej jednak uzasadniał swoją decyzję. Uważał bowiem, że podstawy odpowiedzialności Albanii należy upatrywać raczej w zaniedbaniu obowiązków, które na niej spoczywały. Mowa o niezapewnieniu minimum bezpieczeństwa, które wynika z „najskromniejszych standardów międzynarodowych” 330. Kolejną kwestią, która została przez Winiarskiego poruszona, było zagadnienie kompetencji Trybunału wobec państw. Profesor wyznawał restryktywne podejście i z tego powodu promował zawężającą wykładnie w zakresie właściwości sądów międzynarodowych do rozstrzygania sporów między państwami. Co więcej, Winiarski nie podzielał decyzji Trybunału, jakoby możliwe było określenie w osobnym wyroku wysokości odszkodowania za straty poniesione przez stronę brytyjską, co wywodził z tego, iż w porozumieniu specjalnym (special agreement) 328

Autor zakłada, że czytelnik tego artykułu jest zaznajomiony z najważniejszymi wyrokami Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Z tego względu nie zostanie tutaj przedstawiona wyczerpująco ani część faktyczna, ani merytoryczna sprawy. Treść wyroku można znaleźć [w:] ICJ Reports 1949; oraz w skrócie w polskich opracowaniach orzeczeń: Wybór Orzeczeń Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, (red.) M. Iwanejko, E. Kornaś, G. Rysiak, Kraków 1969; Prawo międzynarodowe publiczne, (red.) P. Daranowski, J. Połatyńska, Warszawa 2011. 329 Cour Internationale de Justice, Recueil 1949, s. 4 i 36. 330 Dissenting Opinion by Judge Winiarski, ICRJ, Judgement of April 9th 1949, s. 56.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 149

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

zawartym między stronami nie było przewidziane ustalanie jakichkolwiek kwot odszkodowawczych, a zatem MTS nie może podejmować działań w tym zakresie331.

WARUNKI PRZYJĘCIA PAŃSTWA NA CZŁONKA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH Dnia 17 listopada 1947 w podjętej rezolucji Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych zwróciło się do Trybunału o wydanie opinii doradczej w sprawie, czy poza wymogami wobec nowych państw członkowskich ONZ określonymi w Karcie 332, jeżeli zostaną one przez państwo aplikujące spełnione, obecni członkowie Organizacji mogą uzależnić swój pozytywny głos w tej sprawie od tego, ażeby jednocześnie z tym państwem, o które chodzi, w skład członków zostały przyjęte również inne państwa. Sprawa ta jest kolejnym przykładem sporu na linii Wschód-Zachód. W Radzie Bezpieczeństwa, które podejmuje zalecenie wobec Zgromadzenia Ogólnego w omawianej kwestii, ZSRR złożył veto przeciwko przyjęciu niektórych państw, m.in. Irlandii, powołując się na okoliczności, które wykraczały poza wymogi przewidziane w art. 4 KNZ. Dlatego też, Trybunał orzekł dziewięcioma głosami przeciwko sześciu, że działania Moskwy były w tym zakresie nielegalne333. Została złożona zbiorowa opinia odrębna. Jednym z jej współautorów był profesor Winiarski. Jak wydaje się, jej najistotniejszym elementem było zwrócenie przez sędziów uwagi na potrzebę uwzględniania przy interpretacji przepisu traktatowego prac przygotowawczych, w celu właściwego wydobycia istoty i sensu określonej części lub aktu normatywnego.

SPRAWA NOTTEBOHMA W latach pięćdziesiątych Sąd Międzynarodowy w Hadze rozpatrywał spór między Liechtensteinem a Gwatemalą o szkody wyrządzone Fryderykowi Nottebohmowi, posiadającemu do października 1939 r. obywatelstwo niemieckie, później naturalizowanemu 331

W późniejszej sprawie Bernadotte’a (a dokładniej: sprawa odszkodowania za straty poniesione w służbie ONZ) Sąd w wydanej opinii doradczej stwierdził, że Organizacja posiada podmiotowość międzynarodową, a zatem jest nie tylko stowarzyszeniem państw, lecz przypisana jest jej osobowość prawna. Profesor Winiarski mimo, że nie zgodził się z wszystkimi podniesionymi w tej sprawie problemami, zmodyfikował swój dotychczasowy, raczej zasadniczy pogląd na tworzenie prawa przez sądy. Patrz: Cour Internationale de Justice, Recueil 1949, s. 174. 332 Zgodnie z art. 4 ust. 1 KNZ: „Do organizacji Narodów Zjednoczonych mogą być przyjęte wszystkie inne państwa miłujące pokój, które przyjmą zobowiązania zawarte w niniejszej Karcie i, zdaniem Organizacji, zdolne są i pragnę zobowiązania te wykonywać. 333 Cour Internationale de Justice, Recueil 1949, s. 57.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 150

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

obywatelowi Liechtensteinu, zamieszkałemu przez wiele lat w Gwatemali. Została w nim rozwinięta koncepcja rattachement effectif (genuine link, effective nationality), zgodnie z którą niedopuszczalne było występowanie Liechtensteinu w ramach opieki dyplomatycznej w obronie Nottebohma właśnie ze względu na brak owej prawdziwej, efektywnej więzi z Księstwem, mimo formalnego posiadania jego obywatelstwa334. Spór zapewne nie wywołałby większego zainteresowania, gdyby nie dyskusyjne i momentami kontrowersyjne poglądy Trybunału w tej sprawie. Profesor Winiarski zasiadał co prawda w sprawie Nottebohma, lecz jego nazwisko możemy znaleźć wyłącznie w składzie sądzącym w wyroku kompetencyjnym z 18 listopada 1953 roku335. Ze względów rodzinnych bowiem, krótko przed wydaniem wyroku w drugiej fazie procesu, musiał on wyjechać do Polski i z tego też powodu nie figuruje jako jeden z sędziów orzekających w wyroku z 6 kwietnia 1955 r.336. Winiarski po powrocie do Hagi sporządził za to opinię prawną, dając w ten sposób wyraz własnemu stanowisku w tej sprawie337. Nie pochylając się z przyczyn obiektywnych nad całym procesem myślowym zaprezentowanym przez sędziego Winiarskiego, warto przytoczyć kluczowe argumenty, które spowodowały, że nie podzielił on stanowiska Trybunału 338. Po pierwsze, profesor sprecyzował niektóre istotne normy prawne tyczące obywatelstwa. W sytuacji, gdy państwo twierdzi, że ważnie dokonało naturalizacji, nabyte w ten sposób obywatelstwo nie może być kwestionowane przez żadne inne państwo, skoro prawo tego inne państwa nie zostało naruszone (punkt II opinii). Po drugie, decyzja o naturalizacji lub jej odmowa jest sprawą pozostającą w zakresie kompetencji zastrzeżonej, tj. wewnętrznej, państwa jej dokonującego (pkt II). Po trzecie jednak, kompetencja ta nie ma charakteru absolutnego, a jej granice są wyznaczane uprawnieniami wypływającymi z umów międzynarodowych bądź z prawa powszechnego (pkt III). Po czwarte, każde państwo samo decyduje, przy poszanowaniu i zachowaniu uprawnień innych państw, kto jest jego obywatelem (pkt II). Po piąte, dostrzega oraz uznaje Winiarski (pkt III) nadrzędność prawa 334

ICJ Reports 1955, s. 4 i następne; oraz w skrócie w polskich opracowaniach orzeczeń: Wybór Orzeczeń Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, (red.) M. Iwanejko, E. Kornaś, G. Rysiak, Kraków 1969, s. 7981; Prawo międzynarodowe publiczne, (red.) P. Daranowski, J. Połatyńska, Warszawa 2011, s. 92-95. 335 Trybunał jednomyślnie odrzucił podniesiony przez rząd Republiki Gwatemali zarzut wstępny, jakoby Trybunał nie posiadał właściwości jurysdykcyjnej do jej rozpatrzenia. Patrz: ICJ Reports 1953, s. 111 i n. 336 ICJ Reports, s. 4 i n. 337 Tekst ten został napisany z języku francuskim, datowany jest na 15 czerwca 1955 r. i liczy 16 stron maszynopisu. Szerzej: K. Skubiszewski, Nieznane poglądy sędziego Bohdana Winiarskiego na zagadnienie obywatelstwa i opieki dyplomatycznej [w:] Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologicznym, WarszawaPoznań 1987, t. 4, s. 103 i n. 338 W opinii prof. Jana Sandorskiego: „Bohdan Winiarski był rzecznikiem tej koncepcji (tj. obywatelstwa efektywnego – przyp. aut.)” [w:] J. Sandorski, Bohdan Winiarski. Prawo – polityka- sprawiedliwość, Poznań 2004, s. 124. Warto jednak zwrócić uwagę, że powyższe stwierdzenie może przyczyniać się do błędnego wyobrażenia o negacyjnym podejściu profesora Winiarskiego co do argumentów wykorzystanych przez Trybunał dla poparcia swej tezy.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 151

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

międzynarodowego w materii obywatelstwa, ilekroć jest ona przez nie regulowana. Po szóste, zostaje również przez niego przypomniane, że prawo międzynarodowe nie zabrania zmiany obywatelstwa państwa wojującego na obywatelstwo państwa neutralnego, przyznając jednakże, iż jest to sprawa delikatna pod względem politycznym. Po siódme, wskazuje profesor na przyjętą współcześnie zasadę prawa międzynarodowego, że podwójne obywatelstwo nie jest sprzeczne z prawem międzynarodowym, choć jest ono stanem niepożądanym (pkt IV). Przy tej okazji warto również wskazać, że zakwestionowanie w wyroku końcowym posiadania obywatelstwa Liechtensteinu przez Nottebohma nadawało mu status bezpaństwowca (apatrydy) i pozbawiało go ochrony (opieki) dyplomatycznej. Natomiast zgodnie z art. 15 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa. Profesor Winiarski, mimo że znajdował się w tej sprawie w mniejszości, to była to wyłącznie „mniejszość haska”. Po wydaniu wyroku bowiem, spotkało się stanowisko Trybunału z powszechną krytyką w środowisku międzynarodowym 339, a uwagi polskiego sędziego doczekały się rozwinięcia w późniejszej literaturze, aprobującej odmienne spojrzenie w omawianej problematyce.

SPRAWY DOTYCZĄCE AFRYKI POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ Jedną z najtrudniejszych spraw, które rozstrzygał Trybunał w okresie pełnienia funkcji jego sędziego przez profesora Winiarskiego, był spór między Etiopią i Liberią a Republiką Południowej Afryki. Dlatego poświęcone jej zostanie nieco więcej atencji. Tło merytoryczne problemu sięga początków Ligi Narodów, a jego rozwój był ściśle związany z ustanowieniem mandatu tej organizacji na terytorium Afryki PołudniowoZachodniej. Był on wykonywany przez Unie Południowo-Afrykańską, a od roku 1961 przez RPA. Różne kwestie związane ze wskazanym terytorium mandatowym poruszał Trybunał już w latach 50., kiedy to zostały wydane trzy opinie doradcze. W wyniku uporczywego odmawiania przez Unię zastosowania się do zaleceń Organizacji Narodów Zjednoczonych, dwa afrykańskie państwa – Etiopia i Liberia zdecydowały się zaskarżyć przed Trybunałem postępowanie RPA w stosunku do powierzonego jej terytorium, jako sprzeczne z postanowieniami umowy mandatowej z 1920 roku. Skargi oparte zostały na zarzucie rozciągnięcia przez Republikę na terytorium mandatowe ustawodawstwa i aktów 339

Tamże, s. 110.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 152

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

administracyjnych o segregacji rasowej, które zostały zakwalifikowane jako akty dyskryminacyjne godzące w ludzką godność. Wobec powyższego, RPA podniosła natomiast cztery zarzuty, podważając między innymi kompetencje Trybunału oraz dopuszczalność skargi. W pierwszej fazie procesu Trybunał odrzucił zarzuty wstępne podniesione przez RPA, uznając swoją kompetencję do orzekania co do meritum sprawy. Już na tym etapie odmienną opinię zaprezentował Bohdan Winiarski. W drugiej fazie procesu, mającej rozstrzygający charakter, Trybunał zadecydował, że pozwy Etiopii i Liberii były niedopuszczalne, ze względu na nieudowodnienie sędziom, iż w materii będącej przedmiotem sporu mają one określony interes prawny lub uprawnienie. Było tak przede wszystkim z tego względu, że obowiązki RPA wobec obszaru mandatowego były obowiązkami wobec Ligi Narodów, a nie poszczególnych państw. Rzucająca się kontrowersyjność decyzji MTS spotkała się z ostrą krytyką zarówno w doktrynie, jak i w życiu publicznym. W wyroku sędzia Winiarski podzielał zdanie większości. Nie oznacza to natomiast, że popierał on politykę RPA, a tym samym masowe łamanie praw człowieka na obszarze mandatowym. Nie ulega wątpliwości, że na płaszczyźnie politycznej i moralnej sprawa ta nie pozostawiałaby jakichkolwiek wątpliwości co do jej rozstrzygnięcia. W przypadku Winiarskiego i jego rygorystycznego podejścia do kompetencji Trybunału 340 nie było innego wyjścia, jak podjąć decyzję, która ostatecznie ujrzała światło dzienne.

INNE SPRAWY Wiele spośród innych spraw, których rozstrzyganiem zajmował się profesor Winiarski, są warte co najmniej wspomnienia, a to ze względu na ich niezaprzeczalny wpływ na rozwój prawa międzynarodowego. Jedną z nich była sprawa Haya de la Torre, którą Trybunał zajmował się pod koniec lat 40. XX wieku. W orzeczeniu341 wyjaśnione zostały istotne elementy azylu dyplomatycznego, instytucji prawa międzynarodowego typowej dla tzw. południowoamerykańskiego prawa międzynarodowego. Zagadnienie zastrzeżeń do traktatu doczekało się natomiast klaryfikacji w opinii doradczej w sprawie zastrzeżeń do konwencji o

340

Z szeroką krytyką, zwłaszcza w polskich kręgach emigracyjnych na Zachodzie, spotkała się także wcześniejsza decyzja profesora w sprawie łamania praw człowieka w Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech. W oparciu o orzecznictwo STSM Winiarski orzekł, że MTS nie posiada kompetencji do rozstrzygnięcia tej sprawy. 341 Cour Internationale de Justice, Recueil 1950, s. 266 i n.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 153

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

zwalczaniu ludobójstwa342. Impulsem dla rozwoju międzynarodowego prawa morza, ze względu na akceptację przez Trybunał wykorzystywania metody tzw. linii prostych w celu delimitacji stref rybołówstwa i powstałej w ten sposób linii podstawowej, które uznano za metody legalne, był z kolei brytyjsko- norweski spór o rybołówstwo343. Za to sprawa pewnych pożyczek norweskich wywarła wpływ na rozumienie, określenie zakresu i ustalenie skutków jednostronnych deklaracji państw w kontekście poddania się przez nie jurysdykcji Trybunału na podstawie art. 36 Statutu344. W trudnych czasach przyszło orzekać profesorowi Winiarskiego w haskim Sądzie. Nie oznacza to jednak, że można zarzucić mu uleganie presji geopolitycznej, czy zależność w swych sędziowskich decyzjach od jakiegokolwiek organu zewnętrznego, a zwłaszcza ze strony władz państwa jego pochodzenia. Według statystyk był bowiem Winiarski sędzią sprawiedliwym i obiektywnym. Jego głosy rzadko pokrywały się z głosami sędziów amerykańskich i sowieckich. Nie stronił także od wydawania opinii odrębnych, będących najbardziej wiarygodnym przejawem niezależności. W pierwszej dekadzie (1946-1955 r.) Winiarski w 83% spraw głosował tak jak sędzia radziecki, a w 79% sytuacji podzielał opinię prawną sędziego amerykańskiego. Z kolei w drugiej dekadzie (1956-1965 r.) tylko w 53% spraw głosował zgodnie z sędzią radzieckim i w 62% spraw identycznie z sędzią amerykańskim345.

PODSUMOWANIE Referat został napisany nie tylko z okazji konferencji naukowej, w czasie której został przedstawiony przez jego autora, lecz przede wszystkim ze względu na 130. rocznicę urodzin Profesora Bohdana Winiarskiego. Sędzia Winiarski jest uznawany za wybitnego prawnika, rozpoznawalnego i sławnego na arenie międzynarodowej naukowca, sędziego i Prezesa Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz Instytutu Prawa Międzynarodowego. Był on ponadto ekspertem w dziedzinie międzynarodowe prawa rzecznego oraz zagadnień odpowiedzialności w prawie międzynarodowym publicznym. Jego publikacje napisane w językach obcych wywierały i wciąż wywierają ogromny wpływ na rozumienie zagadnień spornych występujących w obrębie ius inter gentes. Jeden z jego najbliższych przyjaciół w 342

Tamże 1951, s. 15 i n. Tamże 1951, s. 116 i n. 344 Tamże 1957, s. 9 i n. 345 E. Brown Weiss, Judical Independence and Impartiality [w:] The International Court of Justice at a Crossroads, (red.) L. F. Damrosch, Nowy Jork 1987, s. 145. 343

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 154

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Sądzie w Hadze – belgijski prawnik Charles de Visscher – napisał, że międzynarodowe sędziostwo było Winiarskiego powołaniem. Profesor cechował się, w jego opinii, „moralną integralnością” oraz „prostolinijnością osądu” połączonymi z ogromną wiedzą. Bohdan Winiarski był „wielkim sędzią w pełni świadomym zobowiązań wynikających z misji sędziowskiej w Trybunale”346.

SUMMARY The present paper was written not only on the occasion of the conference, during which was presented by its author, but first and foremost because of the 130th anniversary of Professor Bohdan Winiarski’s birth. Judge Winiarski is perceived as an eminent and outstanding lawyer, internationally recognised and renowned scholar, a judge and the president of the International Court of Justice and The Institut de droit international. He was an expert in the field of law of the rivers and responsibility and liability in public international law. His publications written in foreign languages have exerted a tremendous influence on the understanding of problems occurring within ius inter gentes. It is because of his rare ability, probably as a result of a deep attachment to the ‘realistic’ vision of international relations, to express clearly his minds and thoughts. Omitting in this place details of his private life, I would like to stress that Judge Winiarski was recognised as impartial in his adjudications, which has been backed up by presented statistics (Korfu case, Barnadotte case, Anglo Iranian oil company case etc.) Moreover, he was never frightened to pass sentences that were against his country’s interests (not directly but still the North Cameroon case, South West Africa case etc.). It should not be forgotten, however, that Winiarski was a great patriot as well. This sort of individualistic attitude and respect for the rule of law resulted in esteem that the professor obtained during his life. One of his closest friends at the Court in the Hague – Belgian lawyer Charles de Visscher - wrote that international judgeship was Winiarski’s calling. The professor was characterized, in his opinion, by the “moral integrity” and “straightforwardness in assessments” combined with a broad knowledge. Bohdan Winiarski was “a great judge fully conscious of obligations resulting from the judicial mission of the Court”347

346

347

Annuaire de 1’Institut de Droit International, Session de Zagreb, t. 54, 1971, cz. II, s. 588 Tamże.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 155

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

BIBLIOGRAFIA Akty prawne 1. Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego (9 czerwca 1815 r.) 2. Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonymi i skojarzonemi i Niemcami (28 czerwca 1919 r.) 3. Konwencja o statucie dróg żeglownych o znaczeniu międzynarodowym (20 kwietnia 1921 r.) 4. Protokół o pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych (2 października 1924 r.) 5. Traktat Przeciwwojenny (27 sierpnia 1928 r.) 6. Konwencja o określeniu napaści (3 lipca 1933 r.) 7. Karta Narodów Zjednoczonych (26 czerwca 1945 r.) 8. Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (26 czerwca 1945 r.) Wydawnictwa zwarte 1. B. Winiarski, Rzeki polskie ze stanowiska międzynarodowego, Poznań 1922 2. B. Winiarski, Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, Poznań 1928 3. Recueil de textes de droit international public, (red.) Louis Le Fur i Georges Chklaver, II wydanie, Paris (Librairie Dalloz) 1934 4. B. Winiarski, „Obrona konieczna” w Prawie Narodów, Lwów 1936 5. Czy wiesz kto to jest?, (red.) S. Łoza, Warszawa 1938 6. L. Ehrlich, Prawo Narodów, Kraków 1948. 7. L. Ehrlich, J. S. Langrod, Zarys historii nauki prawa narodów, politycznego i administracyjnego w Polsce, Kraków 1949. 8. B. Winiarski, Nad Pissą, Wissą i Narwią, Kraków 1966. 9. Wybór Orzeczeń Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, (red.) M. Iwanejko, E. Kornaś, G. Rysiak, Kraków 1969. 10. A. Gąsiorowski, J. Topolski (red.), Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa 1981. 11. J. Sandorski, Bohdan Winiarski. Prawo- polityka- sprawiedliwość, Poznań 2004. 12. R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005. 13. W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2011.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 156

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

14. Prawo międzynarodowe publiczne, (red.) P. Daranowski, J. Połatyńska, Warszawa 2011. Artykuły 1. K. Skubiszewski, Nieznane poglądy sędziego Bohdana Winiarskiego na zagadnienie obywatelstwa i opieki dyplomatycznej [w:] Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologicznym, Warszawa-Poznań 1987, t. 4. 2. A. Dobroński, W świat ruszył znad Pissy, Wissy i Narwi, „Kontakty” z 20 maja 1984 r. 3. E. Brown Weiss, Judical Independence and Impartiality [w:] The International Court of Justice at a Crossroads, (red.) L. F. Damrosch, Nowy Jork 1987 4. J. Pieńkos, Udział polskich prawników w sądownictwie międzynarodowym i ich wkład do nauki międzynarodowej [w:] Z kart historii polskiej nauki prawa międzynarodowego, (red.) A. Przyborowska-Klimczak, Lublin 2002 5. K. Skubiszewski, Sir Hersch Lauterpacht and Poland’s Judges at the International Court: Judge Bohdan Winiarski [w:] International Community Law Review, vol. 13, 2011

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 157

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Marta Sobiecka348 Mikołaj Ślęzak349

WYBÓR AKTÓW PRAWNYCH Z ZAKRESU PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PUBLICZNEGO.

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r. (Dz.U. 1990 Nr 74, poz. 439)

W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ podaje do powszechnej wiadomości: W dniu 23 maja 1969 r. została sporządzona w Wiedniu Konwencja wiedeńska o prawie traktatów.

Studentka III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studentka I roku studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się prawo administracyjne, prawo międzynarodowe, ekonomiczna analiza prawa, prawo gospodarcze i prawo handlowe. 348

Student III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny Wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude, w polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo administracyjne, prawo gospodarcze, prawo Unii Europejskiej, prawo konkurencji, prawo handlowe, prawo karne materialne i procesowe, historia prawa. 349

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 158

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Po zaznajomieniu się z powyższą konwencją w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oświadczam, że: – została ona uznana za słuszną zarówno w całości, jak i każde z postanowień w niej zawartych, – Rzeczpospolita Polska postanawia przystąpić do powyższej konwencji, – będzie ona niezmiennie zachowywana. Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczypospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 27 kwietnia 1990 r. Załącznik KONWENCJA WIEDEŃSKA O PRAWIE TRAKTATÓW sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. KONWENCJA WIEDEŃSKA O PRAWIE TRAKTATÓW Państwa-Strony niniejszej konwencji, - zważywszy na doniosłą rolę traktatów w historii stosunków międzynarodowych, uznając nieustannie wzrastające znaczenie traktatów jako źródła prawa międzynarodowego i jako środka rozwoju pokojowej współpracy między narodami, niezależnie od ich systemów konstytucyjnych i społecznych, - stwierdzając, że zasady dobrowolnej zgody i dobrej wiary oraz pacta sunt servanda są powszechnie uznane, - potwierdzając, że spory dotyczące traktatów, podobnie jak inne spory międzynarodowe, powinny być załatwiane środkami pokojowymi oraz zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, - przypominając zdecydowanie ludów Narodów Zjednoczonych stworzenia warunków, w których będzie można utrzymać sprawiedliwość i poszanowanie zobowiązań wypływających z traktatów, - mając na uwadze zasady prawa międzynarodowego zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych, takie jak zasady równych praw i samostanowienia ludów, suwerennej równości i niepodległości wszystkich państw, nieingerencji w sprawy wewnętrzne państw, zakazu groźby lub użycia siły oraz powszechnego poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, - przeświadczone, że kodyfikacja i postępowy rozwój prawa traktatów, osiągnięte w niniejszej konwencji, będą sprzyjały celom Narodów Zjednoczonych, określonym w Karcie, a mianowicie utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, rozwojowi przyjaznych stosunków i osiągnięciu współpracy między narodami, - potwierdzając, że normy międzynarodowego prawa zwyczajowego będą regulowały kwestie nie unormowane postanowieniami niniejszej konwencji, uzgodniły, co następuje:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 159

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Część I. Wstęp.

Artykuł 1. Zakres niniejszej konwencji. Niniejsza konwencja ma zastosowanie do traktatów między państwami.

Artykuł 2. Używane wyrażenia.

1. W rozumieniu niniejszej konwencji: a) "traktat" oznacza międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę; b) "ratyfikacja", "przyjęcie", "zatwierdzenie" i "przystąpienie" oznaczają każdorazowo tak zwany akt międzynarodowy, przez który państwo wyraża na płaszczyźnie międzynarodowej swoją zgodę na związanie się traktatem; c) "pełnomocnictwo" oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu autentycznego tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonywaniu jakiejkolwiek innej czynności związanej z traktatem; d) "zastrzeżenie" oznacza jednostronne oświadczenie, jakkolwiek byłoby ono sformułowane lub nazwane, złożone przez państwo przy podpisaniu, ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu do traktatu, mocą którego zmierza ono do wykluczenia lub modyfikacji skutku prawnego pewnych postanowień traktatu w ich zastosowaniu do tego państwa; e) "państwo negocjujące" oznacza państwo, które brało udział w opracowywaniu i przyjęciu tekstu traktatu; f) "państwo umawiające się" oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się traktatem, bez względu na to, czy traktat wszedł w życie, czy też nie; g) "strona" oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się traktatem i w stosunku do którego traktat wszedł w życie; h) "państwo trzecie" oznacza państwo, które nie jest stroną traktatu; i) "organizacja międzynarodowa" oznacza organizację międzyrządową.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 160

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2. Postanowienia ustępu 1 dotyczące wyrażeń używanych w niniejszej konwencji nie przesądzają ani sposobu używania tych wyrażeń, ani znaczeń, jakie mogą im być nadawane w prawie wewnętrznym któregokolwiek państwa. Artykuł 3. Porozumienia międzynarodowe nie objęte zasięgiem niniejszej konwencji. Fakt, że niniejszej konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: a) moc prawną takich porozumień; b) zastosowanie do nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego, niezależnie od tej konwencji; c) zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunków między państwami, opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego. Artykuł 4. Niniejsza konwencja nie działa wstecz. Bez uszczerbku dla stosowania jakichkolwiek norm sformułowanych w niniejszej konwencji, którym traktaty podlegałyby na podstawie prawa międzynarodowego, niezależnie od konwencji, konwencję stosuje się jedynie do traktatów zawartych przez państwa po wejściu niniejszej konwencji w życie w odniesieniu do tych państw.

Artykuł 5. Traktaty konstytuujące organizacje międzynarodowe oraz traktaty przyjęte w ramach organizacji międzynarodowej. Niniejsza konwencja ma zastosowanie do każdego traktatu, który jest aktem konstytucyjnym organizacji międzynarodowej, oraz do każdego traktatu przyjętego w ramach organizacji międzynarodowej, jednakże bez uszczerbku dla jakichkolwiek odpowiednich reguł organizacji.

Część II. Zawarcie i wejście w życie traktatów. Dział 1. Zawieranie traktatów. Artykuł 6. Zdolność traktatowa państw. Każde państwo ma zdolność do zawierania traktatów. Artykuł 7. Pełnomocnictwa. 1. Daną osobę uważa się za reprezentującą państwo, gdy chodzi o przyjęcie lub poświadczenie autentyczności tekstu traktatu lub wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem, jeżeli: IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 161

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

a) przedstawi ona odpowiednie pełnomocnictwo albo b) z praktyki odnośnych państw lub z innych okoliczności wynika, że miały one zamiar uważać daną osobę za reprezentującą państwo w tych celach i zwolnić z przedkładania pełnomocnictw. 2. Ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za reprezentujące swoje państwo: a) głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla dokonania wszelkich czynności związanych z zawarciem traktatu; b) szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym; c) przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy organizacji międzynarodowej lub przy jednym z jej organów - dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub w tym organie. Artykuł 8. Późniejsze zatwierdzenie czynności dokonanej bez upoważnienia. Czynność dotycząca zawarcia traktatu, dokonana przez osobę, która według artykułu 7 nie może być uważana za upoważnioną do reprezentowania państwa w odnośnych celach, jest prawnie bezskuteczna, chyba że zostanie później zatwierdzona przez to państwo.

Artykuł 9. Przyjęcie tekstu. 1. Z wyjątkiem wypadków przewidzianych w ustępie 2 przyjęcie tekstu traktatu następuje w wyniku zgody wszystkich państw uczestniczących w jego opracowaniu. 2. Przyjęcie tekstu traktatu na konferencji międzynarodowej następuje, w drodze głosowania, większością dwóch trzecich państw obecnych i biorących udział w głosowaniu, chyba że taką samą większością postanowią one zastosować inną regułę. Artykuł 10. Ustalenie autentyczności tekstu. Tekst traktatu jest ustalony jako autentyczny i definitywny: a) w drodze procedury, jaka może być przewidziana w tekście lub uzgodniona przez państwa uczestniczące w jego opracowaniu, albo b) w braku takiej procedury - poprzez podpisanie, podpisanie ad referendum lub parafowanie przez przedstawicieli tych państw tekstu traktatu lub aktu końcowego konferencji, obejmującego ten tekst. Artykuł 11. Sposoby wyrażania zgody na związanie się traktatem. Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 162

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 12. Zgoda na związanie się traktatem, wyrażona przez podpisanie. 1. Zgoda państwa na związanie się traktatem zostaje wyrażona w drodze podpisania przez jego przedstawiciela, gdy: a) traktat postanawia, że podpis będzie miał taki skutek; b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż podpis ma mieć taki skutek, lub c) zamiar państwa nadania podpisaniu takiego skutku wynika z pełnomocnictw jego przedstawiciela lub został wyrażony w czasie negocjacji. 2. W rozumieniu ustępu 1: a) parafowanie tekstu stanowi podpisanie traktatu, gdy ustalono, że państwa negocjujące tak się umówiły; b) podpisanie traktatu ad referendum przez przedstawiciela państwa uważa się za ostateczne podpisanie traktatu w wypadku potwierdzenia tego przez jego państwo. Artykuł 13. Zgoda na związanie się traktatem, wyrażona przez wymianę dokumentów stanowiących traktat. Zgoda państw na związanie się traktatem, którą stanowią wymienione między nimi dokumenty, jest wyrażona przez tę wymianę, gdy: a) odnośne dokumenty przewidują, że wymiana ich będzie miała taki skutek, lub b) w inny sposób ustalono, że dane państwa uzgodniły, iż wymiana dokumentów będzie miała taki skutek. Artykuł 14. Zgoda na związanie się traktatem, wyrażona przez ratyfikację, przyjęcie lub zatwierdzenie. 1. Zgoda państwa na związanie się traktatem jest wyrażona przez ratyfikację, gdy: a) traktat postanawia, że zgoda taka będzie wyrażona w drodze ratyfikacji; b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, że ratyfikacja będzie wymagana; c) przedstawiciel państwa podpisał traktat z zastrzeżeniem ratyfikacji lub d) zamiar państwa podpisania traktatu z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw jego przedstawiciela lub został wyrażony w czasie negocjacji. 2. Zgoda państwa na związanie się traktatem jest wyrażona przez przyjęcie lub zatwierdzenie w warunkach podobnych do tych, które się stosuje do ratyfikacji. Artykuł 15. Zgoda na związanie się traktatem, wyrażona przez przystąpienie. Zgoda państwa na związanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy: a) traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia; b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 163

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia, lub c) wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia. Artykuł 16. Wymiana lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej, dokumenty ratyfikacyjne, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia ustanawiają zgodę państw na związanie się traktatem z chwilą: a) wymiany ich między umawiającymi się państwami; b) złożenia ich depozytariuszowi lub c) notyfikowania ich umawiającym się państwom lub depozytariuszowi, jeżeli tak uzgodniono. Artykuł 17. Zgoda na związanie się częścią traktatu oraz wybór między różniącymi się postanowieniami. 1. Bez uszczerbku dla artykułów 19-23, zgoda państwa na związanie się częścią traktatu jest skuteczna tylko wówczas, gdy traktat na to pozwala lub gdy pozostałe umawiające się państwa na to się zgodzą. 2. Zgoda państwa na związanie się traktatem, który zezwala na wybór między różnymi postanowieniami, jest skuteczna tylko w razie jasnego określenia, których postanowień ta zgoda dotyczy.

Artykuł 18. Obowiązek nieudaremniania przedmiotu i celu traktatu przed jego wejściem w życie. Państwo jest obowiązane powstrzymywać się od działań, które udaremniłyby przedmiot i cel traktatu, gdy: a) podpisało traktat lub dokonało wymiany dokumentów stanowiących traktat z zastrzeżeniem ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia, dopóki nie ujawni, że nie zamierza stać się stroną tego traktatu, lub b) wyraziło zgodę na związanie się traktatem w ciągu okresu poprzedzającego wejście traktatu w życie, jeśli takie wejście w życie zbytnio się nie odwleka.

Dział 2. Zastrzeżenia. Artykuł 19. Zgłaszanie zastrzeżeń. Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy przystąpieniu do niego państwo może zgłosić zastrzeżenie, chyba że:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 164

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

a) zastrzeżenie to jest zakazane przez traktat; b) traktat postanawia, że mogą być składane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do nich nie należy, lub c) chodzi o przypadki nie objęte literami a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu. Artykuł 20. Przyjęcie zastrzeżeń i sprzeciwów wobec zastrzeżeń. 1. Zastrzeżenie wyraźnie dopuszczone przez traktat nie wymaga żadnego późniejszego przyjęcia przez pozostałe umawiające się państwa, chyba że traktat tak postanawia. 2. Gdy z ograniczonej liczby państw negocjujących oraz z przedmiotu i celu traktatu wynika, że stosowanie traktatu w całości między wszystkimi stronami jest istotnym warunkiem zgody każdego z nich na związanie się traktatem, zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez wszystkie strony. 3. Gdy traktat jest aktem konstytucyjnym organizacji międzynarodowej, zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez kompetentny organ tej organizacji, chyba że traktat postanawia inaczej. 4. W przypadkach nie objętych poprzednimi ustępami i jeśli traktat nie postanawia inaczej: a) przyjęcie zastrzeżenia przez inne umawiające się państwo czyni państwo zgłaszające zastrzeżenie stroną traktatu w stosunku do tego innego państwa, jeżeli traktat dla tych państw wszedł już w życie bądź z chwilą jego wejścia w życie; b) sprzeciw innego umawiającego się państwa wobec zastrzeżenia nie stanowi przeszkody dla wejścia traktatu w życie między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenie, chyba że zamiar przeciwny zostanie stanowczo wyrażony przez sprzeciwiające się państwo; c) akt wyrażający zgodę państwa na związanie się traktatem, lecz zawierający zastrzeżenie, staje się skuteczny z chwilą, gdy przynajmniej jedno spośród innych umawiających się państw przyjmie to zastrzeżenie. 5. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej, zastrzeżenie, w rozumieniu ustępów 2 i 4, uważa się za przyjęte przez państwo, gdy nie sprzeciwiło się ono zastrzeżeniu w ciągu dwunastu miesięcy od notyfikowania mu zastrzeżenia albo od dnia wyrażenia zgody na związanie się traktatem, w zależności od tego, która z tych dat jest późniejsza. Artykuł 21. Skutki prawne zastrzeżeń oraz sprzeciwów wobec zastrzeżeń. 1. Zastrzeżenie skuteczne względem innej strony zgodnie z artykułem 19, 20 i 23: a) modyfikuje dla państwa czyniącego zastrzeżenie, w jego stosunkach z tą inną stroną, postanowienia traktatu, do których zastrzeżenie się odnosi, w zakresie tego zastrzeżenia, oraz b) modyfikuje te postanowienia w tym samym zakresie dla tej innej strony w jej stosunkach z państwem czyniącym zastrzeżenie.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 165

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2. Zastrzeżenie nie modyfikuje postanowień traktatu dla pozostałych stron traktatu w ich wzajemnych stosunkach. 3. Jeżeli państwo sprzeciwiające się zastrzeżeniu nie sprzeciwiło się wejściu traktatu w życie między nim a państwem czyniącym zastrzeżenie, postanowienia, do których zastrzeżenie się odnosi, nie mają zastosowania między tymi dwoma państwami w zakresie przewidzianym przez to zastrzeżenie. Artykuł 22. Wycofanie zastrzeżeń oraz sprzeciwów wobec zastrzeżeń. 1. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej, zastrzeżenie może być wycofane w każdej chwili, a do jego wycofania zgoda państwa, które przyjęło zastrzeżenie, nie jest wymagana. 2. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej, sprzeciw wobec zastrzeżenia może być w każdej chwili wycofany. 3. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej ani inaczej nie uzgodniono: a) wycofanie zastrzeżenia staje się skuteczne w stosunku do innego umawiającego się państwa jedynie wówczas, gdy państwo to otrzymało o tym zawiadomienie; b) wycofanie sprzeciwu wobec zastrzeżenia staje się skuteczne jedynie wówczas, gdy państwo, które zgłosiło zastrzeżenie, otrzymało o tym zawiadomienie. Artykuł 23. Procedura dotycząca zastrzeżeń. 1. Zastrzeżenie, wyraźne przyjęcie zastrzeżenia oraz sprzeciw wobec zastrzeżenia muszą być sformułowane na piśmie i zakomunikowane umawiającym się państwom oraz innym państwom uprawnionym do stania się stronami traktatu. 2. Jeżeli zastrzeżenie zostało zgłoszone przy podpisaniu traktatu podlegającego ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu, musi ono zostać formalnie potwierdzone przez państwo czyniące zastrzeżenia w chwili wyrażenia zgody na związanie się tym traktatem. W takim przypadku zastrzeżenie uważa się za złożone w dniu jego potwierdzenia. 3. Wyraźne przyjęcie zastrzeżenia lub sprzeciw wobec zastrzeżenia, uczynione przed potwierdzeniem zastrzeżenia, nie wymagają potwierdzenia. 4. Wycofanie zastrzeżenia lub sprzeciwu wobec zastrzeżenia musi być sformułowane na piśmie.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 166

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Dział 3. Wejście w życie oraz prowizoryczne stosowanie traktatów.

Artykuł 24. Wejście w życie. 1. Traktat wchodzi w życie w trybie i dniu przewidzianym w traktacie bądź uzgodnionym przez państwa negocjujące. 2. W braku takiego postanowienia lub porozumienia traktat wchodzi w życie, gdy zgoda na związanie się traktatem zostanie wyrażona przez wszystkie państwa negocjujące. 3. Gdy zgoda państwa na związanie się traktatem zostanie wyrażona w dniu późniejszym od jego wejścia w życie, traktat wchodzi w życie dla tego państwa w tym dniu, chyba że traktat postanawia inaczej. 4. Postanowienia traktatu regulujące ustalenie autentyczności jego tekstu, wyrażenie zgody państw na związanie się traktatem, tryb lub dzień jego wejścia w życie, zastrzeżenia, funkcje depozytariusza oraz inne sprawy nie dające się uniknąć przed wejściem traktatu w życie mają zastosowanie od chwili przyjęcia jego tekstu. Artykuł 25. Stosowanie tymczasowe. 1. Traktat lub część traktatu stosuje się tymczasowo przed jego wejściem w życie, jeżeli: a) sam traktat tak postanawia lub b) państwa negocjujące w jakikolwiek inny sposób tak uzgodniły. 2. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej lub jeżeli państwa negocjujące inaczej nie uzgodniły, tymczasowe stosowanie traktatu lub części traktatu w odniesieniu do danego państwa powinno ustać, gdy państwo to notyfikuje innym państwom, między którymi traktat jest stosowany prowizorycznie, że nie zamierza zostać stroną traktatu. Część III. Przestrzeganie, stosowanie i interpretacja traktatów. Dział 1. Przestrzeganie traktatów.

Artykuł 26. Pacta sunt servanda. Każdy będący w mocy traktat wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 167

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 27. Prawo wewnętrzne a przestrzeganie traktatów. Strona nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonywania przez nią traktatu. Reguła ta nie narusza w niczym artykułu 46.

Dział 2. Stosowanie traktatów. Artykuł 28. Traktaty nie mają mocy wstecznej. Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, jego postanowienia nie wiążą strony w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani w odniesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku do tej strony.

Artykuł 29. Terytorialny zasięg traktatów. Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie zostaje ustalony w inny sposób, traktat wiąże każdą stronę w odniesieniu do całego jej terytorium.

Artykuł 30. Stosowanie kolejnych traktatów dotyczących tego samego przedmiotu. 1. Z zastrzeżeniem artykułu 103 Karty Narodów Zjednoczonych, prawa i obowiązki państw będących stronami kolejnych traktatów dotyczących tego samego przedmiotu będą określane zgodnie z poniższymi ustępami. 2. Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu bądź że nie należy uważać go za niezgodny z takim traktatem, postanowienia tego traktatu mają przewagę. 3. Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego są zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zawieszone na mocy artykułu 59, traktat wcześniejszy ma zastosowanie tylko w takim zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego. 4. Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego: a) w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ustępie 3; b) w stosunkach między państwem będącym stroną obu traktatów a państwem stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa. 5. Ustęp 4 w niczym nie narusza artykułu 41 ani jakiejkolwiek kwestii wygaśnięcia lub zawieszenia działania traktatu na mocy artykułu 60, ani jakiejkolwiek kwestii IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 168

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

odpowiedzialności, jaka może wyniknąć dla państwa z zawarcia lub stosowania traktatu, którego postanowienia nie dadzą się pogodzić z obowiązkami tego państwa względem innego państwa na mocy innego traktatu.

Dział 3. Interpretacja traktatów.

Artykuł 31. Ogólna reguła interpretacji. 1. Traktat należy interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście, oraz w świetle jego przedmiotu i celu. 2. Dla celów interpretacji traktatu kontekst obejmuje, oprócz tekstu, łącznie z jego wstępem i załącznikami: a) każde porozumienie dotyczące traktatu, osiągnięte między wszystkimi stronami w związku z zawarciem traktatu; b) każdy dokument sporządzony przez jedną lub więcej stron w związku z zawarciem traktatu, przyjęty przez inne strony jako dokument odnoszący się do traktatu. 3. Łącznie z kontekstem należy brać pod uwagę: a) każde późniejsze porozumienie między stronami, dotyczące interpretacji traktatu lub stosowania jego postanowień; b) każdą późniejszą praktykę stosowania traktatu, ustanawiającą porozumienie stron co do jego interpretacji; c) wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego, mające zastosowanie w stosunkach między stronami. 4. Specjalne znaczenie należy przypisywać wyrazowi wówczas, gdy ustalono, że taki był zamiar stron. Artykuł 32. Uzupełniające środki interpretacji. Można odwoływać się do uzupełniających środków interpretacji, łącznie z pracami przygotowawczymi do traktatu oraz okolicznościami jego zawarcia, aby potwierdzić znaczenie wynikające z zastosowania artykułu 31 lub aby ustalić znaczenie, gdy interpretacja oparta na artykule 31: a) pozostawia znaczenie dwuznacznym lub niejasnym albo b) prowadzi do rezultatu wyraźnie absurdalnego lub nierozsądnego.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 169

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 33. Interpretacja traktatów, których autentyczny tekst został ustalony w dwóch lub więcej językach. 1. Jeżeli tekst traktatu został ustalony jako autentyczny w dwóch lub więcej językach, ma jednakową moc w każdym z nich, chyba że traktat postanawia lub strony uzgodniły, iż w przypadku rozbieżności określony tekst jest rozstrzygający. 2. Wersja traktatu w języku innym niż jeden z tych, w których tekst został ustalony jako autentyczny, będzie uważana za autentyczną tylko wówczas, gdy traktat tak postanawia lub strony tak uzgodnią. 3. Przyjmuje się domniemanie, że wyrazy użyte w traktacie mają to samo znaczenie w każdym z tekstów autentycznych. 4. Z wyjątkiem wypadków, w których określony tekst zgodnie z ustępem 1 jest rozstrzygający, gdy porównanie tekstów autentycznych wykazuje różnicę w znaczeniu, której nie usuwa zastosowanie artykułów 31 i 32, należy przyjąć znaczenie, które przy uwzględnieniu przedmiotu i celu traktatu najlepiej godzi te teksty.

Dział 4. Traktaty a państwa trzecie.

Artykuł 34. Ogólna reguła dotycząca państw trzecich. Traktat nie tworzy obowiązków ani praw dla państwa trzeciego bez jego zgody.

Artykuł 35. Traktaty przewidujące obowiązki dla państw trzecich. Obowiązek powstaje dla państwa trzeciego z postanowienia traktatu, jeżeli strony traktatu mają zamiar, aby postanowienie było środkiem ustanowienia obowiązku, a państwo trzecie wyraźnie na piśmie ten obowiązek przyjmuje.

Artykuł 36. Traktaty przewidujące prawa dla państw trzecich. 1. Z postanowienia traktatu powstaje prawo dla państwa trzeciego, jeżeli strony traktatu zamierzają przez to postanowienie przyznać prawo państwu trzeciemu bądź grupie państw, do której ono należy, bądź wszystkim państwom, a państwo trzecie na to się zgadza. Zgody jego domniemywa się tak długo, jak długo nie zostanie wykazane co innego, chyba że traktat postanawia inaczej.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 170

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2. Państwo korzystające z prawa zgodnie z ustępem 1 zobowiązane jest stosować się do warunków korzystania z tego prawa, przewidzianych w traktacie lub ustanowionych zgodnie z traktatem. Artykuł 37. Odwołanie lub modyfikacja obowiązków albo praw państw trzecich. 1. Jeżeli dla państwa trzeciego powstał obowiązek zgodnie z artykułem 35, obowiązek ten może być odwołany lub zmodyfikowany tylko za zgodą stron traktatu oraz państwa trzeciego, chyba że ustalono, iż uzgodniły one inaczej. 2. Jeżeli dla państwa trzeciego powstało prawo zgodnie z artykułem 36, prawo to nie może być przez strony odwołane ani zmodyfikowane, gdy zostanie ustalone, że prawo to zamierzano uważać za nie podlegające odwołaniu ani modyfikacji bez zgody tego państwa trzeciego. Artykuł 38. Normy traktatu, które stają się wiążące dla państw trzecich w drodze zwyczaju międzynarodowego. Żadne z postanowień artykułów 34-37 nie stoi na przeszkodzie, aby norma zamieszczona w traktacie stała się wiążąca dla państwa trzeciego jako norma zwyczajowa prawa międzynarodowego, za taką uznana.

Część IV. Poprawki i modyfikacja traktatów. Artykuł 39. Reguła ogólna dotycząca poprawek do traktatów. Do traktatu można wnieść poprawki w drodze porozumienia między stronami. Normy sformułowane w części II mają zastosowanie do takiego porozumienia w stopniu, w jakim traktat nie postanawia inaczej.

Artykuł 40. Poprawki do traktatów wielostronnych. 1. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej, poprawki do traktatów wielostronnych są regulowane przez następujące ustępy. 2. Każda propozycja wprowadzenia poprawek do traktatu wielostronnego w odniesieniu do wszystkich stron musi być notyfikowana wszystkim umawiającym się państwom, z których każde ma prawo do wzięcia udziału w: a) decyzji co do czynności, jakie należy podjąć względem takiej propozycji; b) negocjowaniu i zawarciu jakiegokolwiek porozumienia w kwestii poprawek do traktatu. 3. Każde państwo uprawnione do stania się stroną traktatu jest zarazem uprawnione do stania się stroną traktatu zmienionego.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 171

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

4. Porozumienie dotyczące poprawek nie wiąże żadnego państwa będącego już stroną traktatu, które nie stało się stroną porozumienia dotyczącego poprawek; do takiego państwa stosuje się artykuł 30 ustęp 4 litera b). 5. Każde państwo, które staje się stroną traktatu po wejściu w życie porozumienia dotyczącego poprawek, i które nie wyraża odmiennego zamiaru, powinno: a) być uważane za stronę traktatu zmienionego oraz b) być uważane za stronę traktatu bez poprawek w stosunku do każdej strony traktatu, nie związanej porozumieniem dotyczącym poprawek. Artykuł 41. Porozumienia modyfikujące umowy wielostronne tylko między niektórymi ze stron. 1. Dwie lub więcej stron traktatu mogą zawrzeć porozumienie modyfikujące traktat jedynie w swoich wzajemnych stosunkach, jeżeli: a) możliwość takiej modyfikacji jest przewidziana w traktacie lub b) dana modyfikacja nie jest zakazana przez traktat, a zarazem (i) nie wpływa na korzystanie przez pozostałe strony z ich praw wynikających z traktatu ani na wypełnianie ich obowiązków; (ii) nie dotyczy postanowienia, którego uchylenie jest nie do pogodzenia z efektywną realizacją przedmiotu i celu traktatu jako całości. 2. Jeżeli w przypadku przewidzianym w ustępie 1 pod literą a) traktat nie postanawia inaczej, odnośne strony notyfikują pozostałym stronom swój zamiar zawarcia porozumienia i modyfikację w traktacie, jaką porozumienie to przewiduje. Część V. Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie działania traktatów. Dział 1. Postanowienia ogólne.

Artykuł 42. Ważność i trwanie mocy wiążącej traktatów. 1. Ważność traktatu lub zgody państwa na związanie się traktatem może być zakwestionowana jedynie przez zastosowanie niniejszej konwencji. 2. Wygaśnięcie traktatu, jego wypowiedzenie lub wycofanie się jednej ze stron mogą mieć miejsce jedynie w wyniku zastosowania postanowień samego traktatu lub niniejszej konwencji. Tę samą regułę stosuje się także do zawieszenia działania traktatu. Artykuł 43. Obowiązki wynikające z prawa międzynarodowego niezależnie od traktatu. Nieważność, wygaśnięcie lub wypowiedzenie traktatu, wycofanie się z niego strony lub

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 172

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

zawieszenie jego działania w wyniku zastosowania niniejszej konwencji lub postanowień traktatu nie wpływają w niczym na obowiązek jakiegokolwiek państwa wypełniania jakiegokolwiek zobowiązania zawartego w traktacie, któremu ono podlega na mocy prawa międzynarodowego, niezależnie od traktatu.

Artykuł 44. Podzielność postanowień traktatowych. 1. Przewidziane w traktacie lub wynikające z artykułu 56 prawo strony do wypowiedzenia, wycofania się lub zawieszenia działania traktatu może być wykonywane jedynie w odniesieniu do całego traktatu, chyba że traktat postanawia inaczej lub strony inaczej to uzgodnią. 2. Podstawa do unieważnienia, wygaśnięcia, wycofania się lub zawieszenia działania traktatu, uznana w niniejszej konwencji, może być powołana tylko w odniesieniu do całego traktatu, z wyjątkiem tego, co przewidziano w następujących ustępach lub w artykule 60. 3. Jeżeli podstawa ta dotyczy wyłącznie określonych postanowień, można się na nią powołać wyłącznie w odniesieniu do tych postanowień, gdy: a) wspomniane postanowienia, jeśli chodzi o ich stosowanie, dają się oddzielić od reszty traktatu; b) wynika z traktatu lub w inny sposób ustalono, że przyjęcie tych postanowień nie stanowiło istotnej podstawy zgody innej strony lub stron na związanie się traktatem jako całością, oraz c) dalsze wypełnianie pozostałej części traktatu nie byłoby niesprawiedliwe. 4. W przypadkach przewidzianych w artykułach 49 i 50 państwo uprawnione do powołania się na oszustwo lub przekupstwo może uczynić to w odniesieniu do całości traktatu bądź - w przypadkach wskazanych w ustępie 3 - tylko do poszczególnych postanowień. 5. W przypadkach przewidzianych w artykułach 51, 52 i 53 nie jest dozwolone żadne wydzielenie postanowień traktatu. Artykuł 45. Utrata prawa do powoływania się na podstawę unieważnienia, wygaśnięcia, wycofania się lub zawieszenia działania traktatu. Państwo nie może powoływać się na podstawę unieważnienia, wygaśnięcia, wycofania się lub zawieszenia działania traktatu według artykułów 46-50 lub artykułów 60 i 62, jeżeli po uzyskaniu wiadomości o tych faktach: a) wyraźnie zgodziło się, że traktat - zależnie od przypadku - jest ważny, pozostaje w mocy lub ma nadal działać, albo b) z jego zachowania się należy sądzić, że uznało - zależnie od przypadku - ważność traktatu, jego utrzymanie w mocy lub w działaniu.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 173

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Dział 2. Nieważność traktatów. Artykuł 46. Postanowienia prawa wewnętrznego dotyczące kompetencji do zawierania traktatów. 1. Państwo nie może powoływać się na to, że jego zgoda na związanie się traktatem jest nieważna, ponieważ została wyrażona z pogwałceniem postanowienia jego prawa wewnętrznego dotyczącego kompetencji do zawierania traktatów, chyba że to pogwałcenie było oczywiste i dotyczyło normy jego prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu. 2. Pogwałcenie jest oczywiste, jeżeli jest obiektywnie widoczne dla każdego państwa postępującego w danej sprawie zgodnie z normalną praktyką i w dobrej wierze. Artykuł 47. Szczególne ograniczenia upoważnienia do wyrażenia zgody państwa. Jeżeli upoważnienie przedstawiciela do wyrażenia zgody państwa na związanie się określonym traktatem zostało poddane szczególnemu ograniczeniu, to zaniechanie przez przedstawiciela przestrzegania tego ograniczenia nie może być powołane jako unieważniające zgodę przez niego wyrażoną, chyba że ograniczenie to zostało notyfikowane pozostałym państwom negocjującym przed wyrażeniem przez niego takiej zgody.

Artykuł 48. Błąd. 1. Państwo może powoływać się na błąd w traktacie dla unieważnienia swojej zgody na związanie się traktatem, jeżeli błąd ten dotyczy faktu lub sytuacji, które państwo to przyjęło za istniejące w czasie, gdy traktat był zawierany, i które stanowiły zarazem istotną podstawę jego zgody na związanie się traktatem. 2. Ustęp 1 nie ma zastosowania, jeżeli dane państwo swoim własnym zachowaniem przyczyniło się do powstania błędu lub jeżeli okoliczności były tego rodzaju, że zwracały uwagę tego państwa na możliwość błędu. 3. Błąd dotyczący tylko sformułowań tekstu traktatu nie wpływa na jego ważność; wówczas stosuje się artykuł 79. Artykuł 49. Oszustwo. Jeżeli państwo zostało nakłonione do zawarcia traktatu drogą oszukańczego postępowania innego państwa negocjującego, państwo to może powołać się na oszustwo jako unieważniające jego zgodę na związanie się traktatem.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 174

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 50. Przekupstwo przedstawiciela państwa. Jeżeli wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem zostało spowodowane w drodze przekupienia jego przedstawiciela bezpośrednio lub pośrednio - przez inne państwo negocjujące, państwo to może powołać się na takie przekupstwo jako na czynnik unieważniający jego zgodę na związanie się traktatem.

Artykuł 51. Przymus wobec przedstawiciela państwa. Wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem, które zostało spowodowane w drodze przymusu wobec jego przedstawiciela przez czyny lub groźby skierowane przeciwko niemu, nie ma żadnego skutku prawnego.

Artykuł 52. Przymus wobec państwa w postaci groźby lub użycia siły. Traktat jest nieważny, jeżeli jego zawarcie zostało spowodowane przez groźbę lub użycie siły z pogwałceniem zasad prawa międzynarodowego, wyrażonych w Karcie Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 53. Traktaty sprzeczne z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens). Traktat jest nieważny, jeżeli w chwili jego zawarcia jest sprzeczny z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. W rozumieniu niniejszej konwencji imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania prawa międzynarodowego o tym samym charakterze.

Dział 3. Wygaśnięcie i zawieszenie działania traktatów.

Artykuł 54. Wygaśnięcie traktatu lub wycofanie się z niego na podstawie jego postanowień lub za zgodą stron. Wygaśnięcie traktatu lub wycofanie się strony z niego może mieć miejsce: a) zgodnie z postanowieniami traktatu lub b) w każdym czasie za zgodą wszystkich stron po konsultacji z pozostałymi umawiającymi się państwami.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 175

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 55. Zmniejszenie się liczby stron traktatu wielostronnego poniżej liczby niezbędnej do jego wejścia w życie. Jeżeli traktat nie postanawia inaczej, traktat wielostronny nie wygasa jedynie z powodu faktu, że liczba stron spadnie poniżej liczby niezbędnej do jego wejścia w życie.

Artykuł 56. Wypowiedzenie lub wycofanie się z traktatu nie zawierającego postanowienia dotyczącego wygaśnięcia, wypowiedzenia lub wycofania się. 1. Traktat, który nie zawiera postanowienia dotyczącego jego wygaśnięcia i nie przewiduje wypowiedzenia ani wycofania się z niego, nie podlega wypowiedzeniu ani wycofaniu się z niego, chyba że: a) ustalono, że strony miały zamiar dopuścić możliwość wypowiedzenia lub wycofania się, bądź b) prawa do wypowiedzenia lub wycofania się można domniemywać się z charakteru traktatu. 2. Strona powinna notyfikować co najmniej na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego na podstawie ustępu 1. Artykuł 57. Zawieszenie działania traktatu na podstawie jego postanowień lub za zgodą stron. Działanie traktatu względem wszystkich stron lub określonej strony może być zawieszone: a) zgodnie z postanowieniami traktatu lub b) w każdym czasie za zgodą wszystkich stron po konsultacji z innymi umawiającymi się państwami. Artykuł 58. Zawieszenie działania traktatu wielostronnego w drodze porozumienia tylko między niektórymi stronami. 1. Dwie lub więcej stron traktatu wielostronnego mogą zawrzeć porozumienie o czasowym zawieszeniu działania postanowień traktatu jedynie między sobą, jeżeli: a) możliwość takiego zawieszenia jest przewidziana w traktacie lub b) zawieszenie takie nie jest zakazane przez traktat, a zarazem: (i) nie wpływa na korzystanie przez pozostałe strony z ich praw wynikających z traktatu ani na wypełnianie ich obowiązków, (ii) nie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu. 2. Jeśli w przypadku przewidzianym w ustępie 1 pod literą a) traktat nie postanawia inaczej, odnośne strony notyfikują pozostałym stronom swój zamiar zawarcia porozumienia i te postanowienia traktatu, których działanie zamierzają zawiesić.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 176

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 59. Wygaśnięcie lub zawieszenie działania traktatu wskutek zawarcia traktatu późniejszego. 1. Traktat uważa się za wygasły, jeżeli wszystkie jego strony zawrą późniejszy traktat dotyczący tego samego przedmiotu oraz: a) z późniejszego traktatu wynika - lub jest w inny sposób ustalone - że strony zamierzały, aby dane zagadnienie było regulowane przez ten traktat, lub b) postanowienia późniejszego traktatu są do tego stopnia nie do pogodzenia z postanowieniami wcześniejszego, że te dwa traktaty nie nadają się do równoczesnego stosowania. 2. Wcześniejszy traktat będzie się uważać jedynie za zawieszony w działaniu, jeżeli z późniejszego traktatu wynika - lub inaczej jest ustalone - że taki był zamiar stron. Artykuł 60. Wygaśnięcie lub zawieszenie działania traktatu w następstwie jego naruszenia. 1. Istotne naruszenie traktatu dwustronnego przez jedną ze stron upoważnia drugą stronę do powołania tego naruszenia jako podstawy wygaśnięcia traktatu bądź zawieszenia jego działania w całości lub w części. 2. Istotne naruszenie traktatu wielostronnego przez jedną ze stron upoważnia: a) pozostałe strony, w drodze jednomyślnego porozumienia, do zawieszenia działania tego traktatu w całości lub w części albo też do spowodowania jego wygaśnięcia: (i) bądź w stosunkach między nimi a państwem winnym naruszenia, (ii) bądź między wszystkimi stronami; b) stronę szczególnie dotkniętą naruszeniem do powołania się na to naruszenie jako podstawę zawieszenia działania traktatu w całości lub w części w stosunkach między nią a państwem winnym naruszenia; c) każdą stronę, inną niż winne naruszenia państwo, do powołania naruszenia jako podstawy zawieszenia działania traktatu w całości lub w części w stosunku do niej, jeżeli traktat jest tego rodzaju, że istotne naruszenie jego postanowień przez jedną stronę radykalnie zmienia sytuację każdej innej strony w odniesieniu do dalszego wypełniania jej obowiązków wynikających z traktatu. 3. W rozumieniu niniejszego artykułu istotne naruszenie traktatu polega na: a) nie przewidzianym w niniejszej konwencji odrzuceniu traktatu lub b) pogwałceniu postanowienia istotnego dla osiągnięcia przedmiotu i celu traktatu. 4. Poprzednie ustępy nie uchylają żadnego postanowienia samego traktatu, mającego zastosowanie w wypadku jego naruszenia. 5. Ustępy 1-3 nie mają zastosowania do postanowień dotyczących ochrony osoby ludzkiej, zawartych w traktatach o charakterze humanitarnym, w szczególności do postanowień zakazujących stosowania wszelkiego rodzaju represaliów przeciwko osobom chronionym przez takie traktaty.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 177

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 61. Powstanie sytuacji uniemożliwiającej wykonywanie traktatu. 1. Strona może powołać się na niemożność wykonywania traktatu jako podstawę jego wygaśnięcia lub wycofania się z niego, jeżeli ta niemożność wynika z trwałego zniknięcia lub zniszczenia przedmiotu niezbędnego do wykonania traktatu. Jeżeli niemożność jest czasowa, może ona być powołana jedynie jako podstawa do zawieszenia działania traktatu. 2. Niemożność wykonania nie może być powołana przez stronę jako podstawa wygaśnięcia, wycofania się lub zawieszenia działania traktatu, jeżeli niemożność ta jest wynikiem naruszenia przez tę stronę obowiązku wynikającego z traktatu bądź jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek innej strony traktatu. Artykuł 62. Zasadnicza zmiana okoliczności. 1. Zasadnicza zmiana okoliczności, jaka nastąpiła w stosunku do tych, które istniały w czasie zawarcia traktatu, i jaka nie była przewidziana przez strony, nie może być powołana jako podstawa wygaśnięcia lub wycofania się z traktatu, chyba że: a) istnienie tych okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się traktatem oraz b) wskutek tej zmiany radykalnie przekształci się zakres obowiązków pozostałych jeszcze do wykonania na podstawie traktatu. 2. Zasadnicza zmiana okoliczności nie może być powoływana jako podstawa do wygaśnięcia traktatu lub wycofania się z niego: a) jeżeli traktat ustanawia granicę lub b) jeżeli zasadnicza zmiana jest wynikiem naruszenia przez stronę, która się na nią powołuje, obowiązku wynikającego z traktatu bądź jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek innej strony traktatu. 3. Jeżeli na podstawie poprzednich ustępów strona może powołać się na zasadniczą zmianę okoliczności jako podstawę wygaśnięcia lub wycofania się z traktatu, może ona także powołać się na tę zmianę jako na podstawę zawieszenia działania traktatu. Artykuł 63. Zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych. Zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych między stronami traktatu nie wpływa na stosunki prawne ustanowione między nimi przez traktat, chyba że istnienie stosunków dyplomatycznych i konsularnych jest niezbędne w odpowiednim stopniu do stosowania traktatu. Artykuł 64. Powstanie nowej imperatywnej normy powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens). Jeżeli powstanie nowa imperatywna norma powszechnego prawa międzynarodowego, jakikolwiek istniejący traktat sprzeczny z tą normą staje się nieważny i wygasa.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 178

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Dział 4. Procedura. Artykuł 65. Procedura, jaką należy stosować w związku z nieważnością, wygaśnięciem, wycofaniem się lub zawieszeniem działania traktatu. 1. Strona, która na podstawie postanowień niniejszej konwencji powołuje się na wadę swojej zgody na związanie się traktatem bądź na podstawie zakwestionowania ważności traktatu, jego wygaśnięcia, wycofania się z niego lub zawieszenia jego działania, musi notyfikować pozostałym stronom swoje roszczenie. Notyfikacja powinna wskazywać środki, jakie proponuje się podjąć w odniesieniu do traktatu, oraz ich uzasadnienie. 2. Jeżeli po upływie okresu, który - z wyjątkiem przypadków szczególnie pilnych - nie powinien być krótszy niż trzy miesiące od otrzymania notyfikacji, żadna ze stron nie wniesie żadnego sprzeciwu, strona dokonująca notyfikacji może podjąć proponowane przez siebie środki w sposób przewidziany w artykule 67. 3. Jeżeli jednak sprzeciw zostanie wniesiony przez którąkolwiek z pozostałych stron, strony powinny szukać rozwiązania za pomocą środków wskazanych w artykule 33 Karty Narodów Zjednoczonych. 4. Żadne z postanowień poprzednich ustępów nie wpływa na prawa lub obowiązki stron, wynikające z jakichkolwiek postanowień będących w mocy, wiążących strony w przedmiocie załatwiania sporów. 5. Bez uszczerbku dla artykułu 45 fakt, że państwo nie dokonało uprzednio notyfikacji przewidzianej w ustępie 1, nie stoi na przeszkodzie, aby dokonało jej w odpowiedzi innej stronie żądającej wykonania traktatu lub zarzucającej jego pogwałcenie. Artykuł 66. Postępowanie sądowe, rozjemcze i pojednawcze. Jeżeli w ciągu dwunastu miesięcy od dnia wniesienia sprzeciwu nie osiągnięto żadnego rozwiązania zgodnie z ustępem 3 artykułu 65, stosuje się następującą procedurę: a) każda ze stron sporu dotyczącego stosowania lub interpretacji artykułu 53 lub 64 może, w drodze pisemnej skargi, przedłożyć go do rozstrzygnięcia Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości, chyba że strony, za wspólnym porozumieniem, zgodzą się poddać spór arbitrażowi; b) każda ze stron sporu dotyczącego zastosowania lub interpretacji któregokolwiek z pozostałych artykułów części V niniejszej konwencji może wszcząć procedurę przewidzianą w załączniku do konwencji przez wniesienie odpowiedniego żądania do Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 179

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 67. Dokumenty dotyczące uznania traktatu za nieważny, wygasły lub wycofania się z niego albo zawieszenia jego działania. 1. Notyfikacja przewidziana w ustępie 1 artykułu 65 musi być dokonana na piśmie. 2. Każdy akt stwierdzający nieważność traktatu, jego wygaśnięcie, wycofanie się z niego lub zawieszenie jego działania, zgodnie z postanowieniami tego traktatu lub ustępów 2 albo 3 artykułu 65, powinien być dokonany w formie dokumentu przekazanego pozostałym stronom. Jeżeli dokument ten nie jest podpisany przez głowę państwa, szefa rządu lub ministra spraw zagranicznych, przedstawiciel państwa przekazujący go może być wezwany do okazania pełnomocnictwa. Artykuł 68. Odwołanie notyfikacji oraz dokumentów przewidzianych w artykułach 65 i 67. Notyfikacja lub dokument przewidziany w artykułach 65 lub 67 mogą być odwołane w każdym czasie, zanim wywołają skutki prawne.

Dział 5. Następstwa nieważności, wygaśnięcia lub zawieszenia działania traktatu. Artykuł 69. Następstwa nieważności traktatu. 1. Nieważny jest traktat, którego nieważność została ustalona zgodnie z niniejszą konwencją. Postanowienia traktatu nieważnego nie mają mocy prawnej. 2. Jeżeli jednak na podstawie takiego traktatu zostały już dokonane jakieś czynności prawne: a) każda ze stron może zażądać od każdej pozostałej strony, aby w miarę możności przywróciła w ich wzajemnych stosunkach sytuację, jaka by istniała, gdyby te czynności nie zostały dokonane; b) czynności dokonane w dobrej wierze, zanim powołano się na nieważność, nie stają się bezprawne z powodu samej nieważności traktatu. 3. W przypadkach odnoszących się do artykułów 49, 50, 51 lub 52, ustępu 2 nie stosuje się do strony, której można zarzucić oszustwo, przekupstwo lub przymus. 4. W przypadku nieważności zgody określonego państwa na związanie się traktatem wielostronnym, powyższe zasady mają zastosowanie w stosunkach między tym państwem i stronami traktatu. Artykuł 70. Następstwa wygaśnięcia traktatu. 1. Jeżeli traktat inaczej nie postanawia lub strony inaczej się nie umówią, wygaśnięcie traktatu na podstawie jego postanowień lub zgodnie z niniejszą konwencją: a) zwalnia strony z obowiązku dalszego wypełniania traktatu,

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 180

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

b) nie wpływa na żadne prawa lub obowiązki ani na sytuację prawną stron, powstałe wskutek wykonywania traktatu przed jego wygaśnięciem. 2. Jeżeli państwo wypowie traktat wielostronny lub wycofa się z niego, ustęp 1 stosuje się do stosunków między tym państwem a każdą z pozostałych stron traktatu począwszy od dnia, w którym takie wypowiedzenie lub wycofanie się nabiera mocy prawnej. Artykuł 71. Następstwa nieważności traktatu sprzecznego z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. 1. W przypadku traktatu, który jest nieważny na podstawie artykułu 53, strony powinny: a) usunąć w miarę możności następstwa wszelkich czynności dokonanych w oparciu o jakiekolwiek postanowienie sprzeczne z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego oraz b) doprowadzić swoje wzajemne stosunki do zgodności z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. 2. W przypadku traktatu, który staje się nieważny i wygasa na podstawie artykułu 64, wygaśnięcie traktatu: a) zwalnia strony od jakiegokolwiek obowiązku dalszego wykonywania traktatu, b) nie narusza żadnego prawa, obowiązku lub sytuacji prawnej stron stworzonej wskutek wykonywania traktatu przed jego wygaśnięciem pod warunkiem, że te prawa, obowiązki lub sytuacje prawne mogą odtąd być utrzymane tylko w zakresie, w jakim ich utrzymanie nie jest samo przez się sprzeczne z nową imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. Artykuł 72. Następstwa zawieszenia działania traktatu. 1. Jeżeli traktat inaczej nie postanawia lub strony inaczej tego nie uzgodnią, zawieszenie działania traktatu na podstawie jego postanowień lub zgodnie z niniejszą konwencją: a) zwalnia strony, między którymi działanie traktatu zostało zawieszone, z obowiązku wypełniania traktatu w ich wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia, b) nie wpływa, poza tym, na stosunki prawne ustanowione przez traktat między stronami. 2. W czasie zawieszenia traktatu strony powinny powstrzymywać się od czynności mogących przeszkodzić przywróceniu jego działania. Część VI. Postanowienia różne. Artykuł 73. Przypadki sukcesji państw, odpowiedzialności państw oraz wszczęcia kroków nieprzyjacielskich. Postanowienia niniejszej konwencji nie przesądzają żadnej kwestii, jaka w stosunku do traktatu może wyniknąć z sukcesji państw, z międzynarodowej odpowiedzialności państwa lub z wszczęcia kroków nieprzyjacielskich między państwami.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 181

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 74. Stosunki dyplomatyczne i konsularne a zawieranie traktatów. Zerwanie lub brak stosunków dyplomatycznych lub konsularnych między dwoma lub więcej państwami nie stoi na przeszkodzie w zawieraniu traktatów między tymi państwami. Zawarcie traktatu nie wpływa samo przez się na sytuację w dziedzinie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych.

Artykuł 75. Przypadek państwa-agresora. Postanowienia niniejszej konwencji nie naruszają żadnych obowiązków w stosunku do traktatu, które mogą powstać dla państwaagresora w następstwie środków podjętych zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych w związku z agresją dokonaną przez to państwo.

Część VII. Depozytariusze, notyfikacje, poprawianie błędów, rejestracja.

Artykuł 76. Depozytariusze traktatów. 1. Wyznaczenia depozytariusza traktatu mogą dokonać państwa negocjujące w samym traktacie bądź w jakikolwiek inny sposób. Depozytariuszem może być jedno lub więcej państw, organizacja międzynarodowa lub główny funkcjonariusz administracyjny organizacji. 2. Funkcje depozytariusza traktatu mają charakter międzynarodowy i obowiązkiem depozytariusza jest działać bezstronnie przy ich wykonywaniu. W szczególności fakt, że traktat nie wszedł w życie między pewnymi stronami lub że rozbieżności pojawiły się między państwem i depozytariuszem co do wykonywania funkcji przez tego ostatniego, nie wpływa na ten obowiązek. Artykuł 77. Funkcje depozytariuszy. 1. Jeżeli to nie jest inaczej przewidziane w traktacie lub uzgodnione przez umawiające się strony, funkcje depozytariusza obejmują w szczególności: a) sprawowanie pieczy nad oryginalnym tekstem traktatu oraz nad wszelkimi pełnomocnictwami złożonymi u depozytariusza; b) sporządzanie uwierzytelnionych odpisów oryginalnego tekstu oraz przygotowanie każdego następnego tekstu traktatu w takich dodatkowych językach, jak tego może wymagać traktat i przesyłanie ich zarówno stronom, jak i państwom uprawnionym do stania się stronami traktatu; c) przyjmowanie wszelkich podpisów pod traktatem oraz przyjmowanie i sprawowanie pieczy nad wszelkimi dokumentami, notyfikacjami i zawiadomieniami odnoszącymi się do niego; d) badanie, czy podpis lub jakikolwiek dokument, notyfikacja lub zawiadomienie odnoszące się do traktatu jest w należytej i właściwej formie, i, w razie potrzeby, zwracanie IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 182

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

uwagi zainteresowanemu państwu na daną sprawę; e) informowanie stron i państw uprawnionych do stania się stronami traktatu o czynnościach, notyfikacjach i zawiadomieniach dotyczących traktatu; f) informowanie państw uprawnionych do stania się stronami traktatu o dacie otrzymania lub zdeponowania takiej liczby podpisów lub dokumentów ratyfikacyjnych, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia, jaka jest wymagana dla wejścia traktatu w życie; g) zarejestrowanie traktatu w Sekretariacie Narodów Zjednoczonych; h) wypełnianie funkcji określonych w innych postanowieniach niniejszej konwencji. 2. W wypadku jakichkolwiek rozbieżności powstałych między państwem a depozytariuszem co do wykonywania funkcji tego ostatniego, depozytariusz zwróci na tę sprawę uwagę państwom-sygnatariuszom i państwom umawiającym się lub, odpowiednio do okoliczności, właściwemu organowi zainteresowanej organizacji międzynarodowej. Artykuł 78. Notyfikacje i zawiadomienia. Jeśli traktat lub niniejsza konwencja nie postanowią inaczej, jakakolwiek notyfikacja lub zawiadomienie, które ma być dokonane przez którekolwiek państwo na podstawie niniejszej konwencji, będzie: a) jeżeli nie ma depozytariusza - przesłane wprost do państw, dla których jest ono przeznaczone, lub gdy jest depozytariusz - do tego ostatniego; b) uważane za dokonane przez dane państwo jedynie po jego otrzymaniu przez państwo, do którego zostało przesłane, lub, w zależności od przypadku, po jego otrzymaniu przez depozytariusza; c) w razie przesłania depozytariuszowi - uważane za otrzymane przez państwo, dla którego było ono przeznaczone, dopiero z chwilą, gdy państwo to zostało poinformowane przez depozytariusza zgodnie z artykułem 77 ustępu 1 literą e). Artykuł 79. Poprawianie błędów w tekstach traktatów lub w ich uwierzytelnionych odpisach. 1. Gdy po ustaleniu autentycznego tekstu traktatu państwa, które go podpisały, i umawiające się państwa zgodnie stwierdzają, że zawiera on błąd, to błąd ten, jeżeli nie postanowiły one poprawić go w inny sposób, będzie poprawiony: a) przez dokonanie odpowiedniej poprawki w tekście i parafowanie jej przez należycie upełnomocnionych przedstawicieli; b) przez sporządzenie lub wymianę dokumentu bądź dokumentów formułujących poprawkę, której dokonanie zostało uzgodnione, bądź c) przez sporządzenie poprawionego tekstu całego traktatu w takim samym trybie, w jakim był sporządzony tekst oryginalny. 2. Jeżeli chodzi o traktat, dla którego powołano depozytariusza, ten ostatni powiadomi państwa, które umowę podpisały, i umawiające się państwa o błędzie i o propozycji jego poprawienia, oraz określi odpowiedni termin, w ciągu którego można wnosić sprzeciw wobec proponowanej poprawki. Jeżeli po upływie tego terminu: a) nie wniesiono żadnego sprzeciwu, depozytariusz dokonuje i parafuje poprawkę w tekście i sporządza protokół o poprawieniu tekstu oraz przekazuje jego odpis stronom i państwom uprawnionym do stania się stronami traktatu; IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 183

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

b) sprzeciw został wniesiony, depozytariusz komunikuje sprzeciw państwom, które traktat podpisały, i państwom umawiającym się. 3. Zasady wyrażone w ustępach 1 i 2 mają zastosowanie także wtedy, gdy autentyczny tekst został sporządzony w dwóch lub więcej językach i okaże się, że między poszczególnymi tekstami zachodzi różnica, jaką państwa, które traktat podpisały, oraz umawiające się państwa zgodnie postanawiają usunąć. 4. Poprawiony tekst zastępuje tekst wadliwy ab initio, chyba że państwa, które traktat podpisały, i umawiające się państwa postanowią inaczej. 5. Poprawienie tekstu traktatu, który został zarejestrowany, notyfikuje się Sekretariatowi Narodów Zjednoczonych. 6. Gdy błąd został wykryty w uwierzytelnionym odpisie traktatu, depozytariusz sporządzi protokół wprowadzający poprawkę i przekaże jego kopię państwom, które traktat podpisały, i umawiającym się państwom. Artykuł 80. Rejestracja i publikacja traktatów. 1. Traktaty po ich wejściu w życie będą przesyłane do Sekretariatu Narodów Zjednoczonych celem - zależnie od okoliczności - zarejestrowania ich lub wciągnięcia do ewidencji i wykazu oraz opublikowania. 2. Wyznaczenie depozytariusza stanowi upoważnienie dla niego do wykonywania czynności wymienionych w ustępie poprzednim.

Część VIII. Postanowienia końcowe.

Artykuł 81. Podpisanie. Niniejsza konwencja będzie otwarta do podpisania dla wszystkich państw będących członkami Narodów Zjednoczonych albo jakiejkolwiek organizacji wyspecjalizowanej lub Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej albo będących stronami Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz dla jakiegokolwiek innego państwa zaproszonego przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych do stania się stroną konwencji, w następujący sposób: do 30 listopada 1969 roku w Federalnym Ministerstwie Spraw Zagranicznych Republiki Austriackiej, a następnie do 30 kwietnia 1970 roku w Głównej Siedzibie Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 184

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 82. Ratyfikacja. Niniejsza konwencja podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacyjne będą składane u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 83. Przystąpienie. Niniejsza konwencja będzie otwarta do przystąpienia przez jakiekolwiek państwo należące do którejkolwiek z kategorii wymienionych w artykule 81. Dokumenty przystąpienia będą składane u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 84. Wejście w życie. 1. Niniejsza konwencja wejdzie w życie trzydziestego dnia po dniu złożenia trzydziestego piątego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia. 2. Dla każdego państwa ratyfikującego konwencję lub przystępującego do niej po złożeniu trzydziestego piątego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia, konwencja wejdzie w życie trzydziestego dnia po złożeniu przez to państwo swego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia. Artykuł 85. Teksty autentyczne. Oryginał niniejszej konwencji, której teksty: angielski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski są jednakowo autentyczne, będzie złożony u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Na dowód powyższego niżej podpisani pełnomocnicy, należycie upoważnieni przez swoje rządy, podpisali niniejszą konwencję. Sporządzono w Wiedniu dnia dwudziestego trzeciego maja tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego dziewiątego roku. Załącznik ZAŁĄCZNIK 1. Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych sporządza i prowadzi listę pojednawców złożoną z wykwalifikowanych prawników. W tym celu każde państwo będące członkiem Narodów Zjednoczonych lub stroną niniejszej konwencji będzie zaproszone do wyznaczenia dwóch pojednawców, a nazwiska tak wyznaczonych osób tworzyć będą tę listę. Kadencja pojednawcy, wliczając w to kadencję jakiegokolwiek pojednawcy wyznaczonego do wypełnienia nieprzewidzianego wakatu, trwa pięć lat i może być ponowiona. Pojednawca, którego kadencja upłynęła, będzie nadal pełnił wszelkie funkcje, do których został wybrany na podstawie następnego ustępu. 2. Gdy wniosek zostanie skierowany do Sekretarza Generalnego na podstawie artykułu 66, Sekretarz Generalny przedłoży spór komisji pojednawczej ukonstytuowanej w następujący sposób:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 185

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Państwo lub państwa stanowiące jedną ze stron sporu mianują: a) jednego pojednawcę posiadającego obywatelstwo tego państwa lub jednego z tych państw, który może być wybrany zarówno z listy wymienionej w ustępie 1, jak i spoza niej, oraz b) jednego pojednawcę nie posiadającego obywatelstwa tego państwa lub jednego z tych państw, wybranego z listy. Państwo lub państwa stanowiące drugą stronę sporu mianują dwóch pojednawców w ten sam sposób. Czterech pojednawców wybieranych przez strony należy mianować w ciągu sześćdziesięciu dni następujących po dniu, w którym Sekretarz Generalny otrzymał wniosek. Czterej pojednawcy w ciągu sześćdziesięciu dni, następujących po dniu ostatniej z ich nominacji, mianują piątego pojednawcę, wybranego z listy, który będzie przewodniczącym. Jeżeli mianowanie przewodniczącego bądź któregokolwiek z pozostałych pojednawców nie zostało dokonane w okresie przepisanym wyżej dla takiego mianowania, zostanie ono dokonane przez Sekretarza Generalnego w ciągu sześćdziesięciu dni następujących po upływie tego okresu. Mianowanie przewodniczącego może być dokonane przez Sekretarza Generalnego z listy bądź spośród członków Komisji Prawa Międzynarodowego. Każdy z okresów, w których nominacje muszą być dokonane, może być przedłużony w drodze porozumienia między stronami sporu. Jakikolwiek wakat uzupełnia się w sposób przepisany dla pierwotnego mianowania. 3. Komisja pojednawcza decyduje o swej własnej procedurze. Komisja, za zgodą stron sporu, może zaprosić każdą stronę traktatu do przedłożenia jej swoich poglądów ustnie lub pisemnie. Decyzje i zalecenia Komisji zapadają większością głosów pięciu członków. 4. Komisja może zwrócić uwagę stron sporu na wszelkie środki, które mogłyby ułatwić jego polubowne załatwienie. 5. Komisja wysłuchuje strony, bada roszczenia i sprzeciwy oraz czyni propozycje stronom w celu osiągnięcia polubownego załatwienia sporu. 6. Komisja złoży sprawozdanie w ciągu dwunastu miesięcy od jej ukonstytuowania się. Jej sprawozdanie zostanie złożone Sekretarzowi Generalnemu oraz przesłane stronom sporu. Sprawozdanie Komisji, łącznie z wszelkimi zawartymi w nim wnioskami dotyczącymi faktów lub kwestii prawnych, nie będzie wiążące dla stron i ma wyłącznie charakter zaleceń przedłożonych stronom do rozważenia w celu ułatwienia polubownego załatwienia sporu. 7. Sekretarz Generalny udzieli Komisji pomocy i ułatwień, jakich może ona potrzebować. Wydatki Komisji będą pokrywane przez Narody Zjednoczone.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 186

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r z dnia 9 grudnia 1948 r. (Dz.U. 1952 Nr 2, poz. 9)

(Ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 1950 r. (Dz.U. R. P. Nr 36, poz. 325)). Przekład W Imieniu Rzeczypospolitej Polskiej BOLESŁAW BIERUT PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ podaje do powszechnej wiadomości: W dniu 9 grudnia 1948 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Po zaznajomieniu się z powyższą Konwencją przystępujemy do niej z następującymi zastrzeżeniami: ,,Co się tyczy artykułu IX, Polska nie uważa się za związaną postanowieniami tego artykułu, uważając, że zgoda wszystkich stron w sporze stanowi w każdym poszczególnym przypadku konieczny warunek wniesienia sprawy przed Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. " ,,Co się tyczy artykułu XII, Polska nie przyjmuje postanowień tego artykułu, uważając, że Konwencja powinna stosować się do terytoriów nieautonomicznych, włącznie z terytoriami powierniczymi. " Oświadczamy, że wyżej wymieniona Konwencja jest przyjęta, ratyfikowana i potwierdzona, oraz przyrzekamy, że będzie niezmiennie zachowywana. Na dowód czego wydaliśmy Akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczypospolitej. Dano w Warszawie, 22 września 1950 r. KONWENCJA W SPRAWIE ZAPOBIEGANIA I KARANIA ZBRODNI LUDOBÓJSTWA. Umawiające się Strony po rozważeniu zawartej w rezolucji Ogólnego Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych Nr 96/I z dnia 11 grudnia 1946 r. deklaracji, stwierdzającej, że ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych i potępioną przez świat cywilizowany: uznając, że we wszystkich okresach historycznych ludobójstwo wyrządziło ludzkości wielkie straty; w przekonaniu, że międzynarodowa współpraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkości od tej ohydnej klęski; zgadzają się na poniższe postanowienia:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 187

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł I Umawiające się Strony potwierdzają, że ludobójstwo, popełnione zarówno w czasie pokoju jak podczas wojny, stanowi zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego, oraz zobowiązują się zapobiegać tej zbrodni i karać ją.

Artykuł II W rozumieniu Konwencji niniejszej ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: a) zabójstwo członków grupy, b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy. Artykuł III Następujące czyny podlegają karze: a) b) c) d) e)

ludobójstwo, zmowa w celu popełnienia ludobójstwa, bezpośrednie i publiczne podżeganie do popełnienia ludobójstwa, usiłowanie popełnienia ludobójstwa, współudział w ludobójstwie.

Artykuł IV Winni ludobójstwa lub któregokolwiek z czynów, wymienionych w Artykule III, będą karani bez względu na to, czy są konstytucyjnie odpowiedzialnymi członkami rządu, funkcjonariuszami publicznymi czy też osobami prywatnymi.

Artykuł V Umawiające się Strony zobowiązują się do wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisów prawnych koniecznych dla wykonania postanowień niniejszej Konwencji, a w szczególności do skutecznego karania winnych ludobójstwa lub innych czynów, wymienionych w Artykule III.

Artykuł VI Osoby oskarżone o ludobójstwo lub inne czyny wymienione w Artykule III będą sądzone przez właściwy trybunał państwa, na którego obszarze czyn został dokonany, lub przez międzynarodowy trybunał karny, którego kompetencja będzie obejmowała te Umawiające się Strony, które kompetencję tę przyjmą. Artykuł VII Ludobójstwo i inne czyny wymienione w Artykule III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, o ile chodzi o dopuszczalność ekstradycji. Umawiające się Strony zobowiązują się w takich przypadkach dokonywać ekstradycji IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 188

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

zgodnie z ich ustawami i obowiązującymi traktatami. Artykuł VIII Każda z Umawiających się Stron może zwrócić się do właściwych organów Narodów Zjednoczonych o przedsięwzięcie przewidzianych w Karcie Narodów Zjednoczonych środków, które uznają za odpowiednie dla zapobieżenia i stłumienia aktów ludobójstwa lub innych czynów wymienionych w Artykule III.

Artykuł IX Spory pomiędzy Umawiającymi się Stronami, dotyczące wykładni, stosowania lub wykonania niniejszej Konwencji, jak również spory, dotyczące odpowiedzialności państwa za ludobójstwo lub inne czyny wymienione w Artykule III, będą oddawane do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na żądanie którejkolwiek Strony w sporze.

Artykuł X Konwencja niniejsza, której teksty chiński, angielski, francuski, rosyjski i hiszpański posiadają jednakową moc obowiązującą, będzie nosiła datę 9 grudnia 1948 r.

Artykuł XI Konwencja niniejsza będzie do dnia 31 grudnia 1949 r. otwarta do podpisania dla każdego członka Narodów Zjednoczonych oraz dla każdego państwa nie będącego członkiem Narodów Zjednoczonych, do którego Ogólne Zgromadzenie skierowało zaproszenie do podpisania. Konwencja niniejsza będzie ratyfikowana i dokumenty ratyfikacyjne będą złożone Sekretarzowi Generalnemu Narodów Zjednoczonych. Po 1 stycznia 1950 r. może do Konwencji niniejszej przystąpić każdy członek Narodów Zjednoczonych i każde państwo nie będące członkiem Narodów Zjednoczonych, które otrzymało zaproszenie wspomniane powyżej. Dokumenty przystąpienia będą złożone Sekretarzowi Generalnemu Narodów Zjednoczonych. Artykuł XII Każda z Umawiających się Stron może w każdym czasie przez zawiadomienie o tym Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych rozciągnąć moc obowiązującą Konwencji niniejszej na wszystkie lub niektóre tylko obszary, za których politykę zagraniczną Strona ta ponosi odpowiedzialność.

Artykuł XIII W dniu złożenia pierwszych 20 dokumentów o ratyfikacji lub przystąpieniu Sekretarz Generalny sporządza protokół, którego odpis prześle każdemu państwu, które jest członkiem Narodów Zjednoczonych, oraz każdemu wspomnianemu w Artykule XI państwu, które nie jest członkiem Narodów Zjednoczonych. Konwencja niniejsza wejdzie w życie 90 dnia od daty złożenia dwudziestego dokumentu o ratyfikacji lub przystąpieniu. IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 189

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Każda ratyfikacja lub przystąpienie, dokonane po tej dacie, nabierze skutków prawnych 90 dnia od daty złożenia dokumentu o ratyfikacji lub przystąpieniu. Artykuł XIV Konwencja niniejsza pozostaje w mocy w ciągu 10 lat od daty jej wejścia w życie. Pozostanie ona w mocy na dalsze kolejne 5-letnie okresy dla tych Umawiających się Stron, które nie wypowiedzą jej przynajmniej na 6 miesięcy przed upływem bieżącego okresu. Wypowiedzenie następuje przez pisemne zawiadomienie, skierowane do Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Artykuł XV Gdyby ilość uczestników tej Konwencji na skutek wypowiedzeń spadła poniżej 16, Konwencja straci moc obowiązującą od daty, w której ostatnie wypowiedzenie stanie się ważne.

Artykuł XVI Każda Umawiająca się Strona może w każdym czasie zażądać rewizji Konwencji niniejszej przez pisemne zawiadomienie Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Ogólne Zgromadzenie postanowi, jeżeli to uzna za stosowne, jakie kroki należy przedsięwziąć w związku z takim żądaniem. Artykuł XVII Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych będzie zawiadamiał wszystkich członków Narodów Zjednoczonych oraz wszystkie wspomniane w Artykule XI państwa, które nie są członkami Narodów Zjednoczonych: a) o wszystkich podpisach, ratyfikacjach i przystąpieniach otrzymanych zgodnie z Artykułem XI, b) o zawiadomieniach otrzymanych zgodnie z Artykułem XII, c) o dacie, w której niniejsza Konwencja wchodzi w życie zgodnie z Artykułem XIII, d) o wypowiedzeniach otrzymanych zgodnie z Artykułem XIV, e) o wygaśnięciu mocy obowiązującej Konwencji stosownie do Artykułu XV, f) o zawiadomieniach otrzymanych zgodnie z Artykułem XVI. Artykuł XVIII Oryginał Konwencji niniejszej będzie złożony w Archiwum Narodów Zjednoczonych. Uwierzytelniony odpis będzie przesłany wszystkim członkom Narodów Zjednoczonych oraz wspomnianym w Artykule XI państwom, które nie są członkami Narodów Zjednoczonych. Artykuł XIX Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych zarejestruje Konwencję niniejszą pod datą wejścia jej w życie.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 190

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. 1991 Nr 120, poz. 526)

przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ podaje do powszechnej wiadomości: W dniu 20 listopada 1989 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencja o prawach dziecka w następującym brzmieniu: KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA PREAMBUŁA Państwa-Strony niniejszej konwencji, uważając, że zgodnie z zasadami zawartymi w Karcie Narodów Zjednoczonych uznanie wrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości oraz pokoju na świecie, mając na uwadze, że ludy Narodów Zjednoczonych potwierdziły w Karcie swą wiarę w podstawowe prawa człowieka oraz w godność i wartość jednostki ludzkiej i postanowiły sprzyjać postępowi społecznemu oraz osiąganiu lepszego poziomu życia w warunkach większej wolności, uznając, że Narody Zjednoczone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka zgodziły się i proklamowały, iż każdy człowiek uprawniony jest do korzystania z zawartych w nich praw i wolności, bez względu na jakiekolwiek różnice wynikające z przynależności rasowej, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych, narodowego lub społecznego pochodzenia, cenzusu majątkowego, urodzenia oraz jakichkolwiek innych, przypominając, że w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Narody Zjednoczone proklamowały, iż dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy, wyrażając przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną oraz wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie, uznając, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia, uważając, że dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności,

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 191

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

mając na uwadze, że potrzeba otoczenia dziecka szczególną troską została wyrażona w Genewskiej Deklaracji Praw Dziecka z 1924 r. oraz Deklaracji Praw Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne 20 listopada 1959 r. i uznanej w Ogólnej Deklaracji Praw Człowieka, w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (w szczególności w artykułach 23 i 24), w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (w szczególności w artykule 10), jak również w statutach i stosownych dokumentach wyspecjalizowanych agencji i międzynarodowych organizacji zajmujących się zapewnieniem dobrobytu dzieciom, mając na uwadze, że - jak wskazano w Deklaracji Praw Dziecka - "dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu", przypominając postanowienia Deklaracji Zasad Społecznych i Prawnych odnoszących się do ochrony i dobra dziecka, ze szczególnym odniesieniem do umieszczania w rodzinie zastępczej oraz adopcji w wymiarze krajowym i międzynarodowym, podstawowe minimum zasad Narodów Zjednoczonych odnośnie do wymierzania sprawiedliwości wobec nieletnich ("Zasady Pekińskie") oraz Deklarację o ochronie kobiet i dzieci w sytuacjach nadzwyczajnych i w czasie konfliktów zbrojnych, uznając, że we wszystkich krajach świata są dzieci żyjące w wyjątkowo trudnych warunkach i że wymagają one szczególnej troski, biorąc w należyty sposób pod uwagę znaczenie tradycji i wartości kulturowych każdego narodu dla ochrony i harmonijnego rozwoju dziecka, uznając wagę międzynarodowej współpracy dla poprawy warunków życia dzieci w każdym kraju, szczególnie w krajach rozwijających się, uzgodniły, co następuje: Art. 1 W rozumieniu niniejszej konwencji "dziecko" oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność.

Art. 2 1. Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowały i gwarantowały prawa zawarte w niniejszej konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu majątkowego, niepełnosprawności, cenzusu urodzenia lub jakiegokolwiek innego tego dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna prawnego. 2. Państwa-Strony będą podejmowały właściwe kroki dla zapewnienia ochrony dziecka przed wszelkimi formami dyskryminacji lub karania ze względu na status prawny, działalność, wyrażane poglądy lub przekonania religijne rodziców dziecka, opiekunów prawnych lub członków rodziny.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 192

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 3 1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. 2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne. 3. Państwa-Strony czuwają, aby instytucje, służby oraz inne jednostki odpowiedzialne za opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kompetentne władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpowiedniego nadzoru. Art. 4 Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe działania ustawodawczo-administracyjne oraz inne dla realizacji praw uznanych w niniejszej konwencji. Odnośnie do praw ekonomicznych, socjalnych oraz kulturalnych Państwa-Strony będą podejmowały takie działania przy maksymalnym wykorzystaniu środków będących w ich dyspozycji oraz - gdy okaże się to konieczne - w ramach współpracy międzynarodowej.

Art. 5 Państwa-Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi obyczajami, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w niniejszej konwencji.

Art. 6 1. Państwa-Strony uznają, że każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia. 2. Państwa-Strony zapewnią, w możliwie maksymalnym zakresie, warunki życia i rozwoju dziecka. Art. 7 1. Niezwłocznie po urodzeniu dziecka zostanie sporządzony jego akt urodzenia, a dziecko od momentu urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz, jeśli to możliwe, prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 193

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2. Państwa-Strony zapewnią, aby te prawa stały się zgodne z ich prawem wewnętrznym oraz z ich międzynarodowymi zobowiązaniami w tej dziedzinie, w szczególności w przypadkach, gdyby brak tych uregulowań spowodował, iż dziecko zostałoby bezpaństwowcem. Art. 8 1. Państwa-Strony podejmują działania mające na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych, zgodnych z prawem, z wyłączeniem bezprawnych ingerencji. 2. W przypadku gdy dziecko zostało bezprawnie pozbawione części lub wszystkich elementów swojej tożsamości, Państwa-Strony okażą właściwą pomoc i ochronę w celu jak najszybszego przywrócenia jego tożsamości. Art. 9 1. Państwa-Strony zapewnią, aby dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wyłączeniem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu, zdecydują zgodnie z obowiązującym prawem oraz stosowanym postępowaniem, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Taka decyzja może być konieczna szczególnie w przypadkach nadużyć lub zaniedbań ze strony rodziców, gdy każde z rodziców mieszka oddzielnie, a należy podjąć decyzję odnośnie do miejsca pobytu lub zamieszkania dziecka. 2. W każdym postępowaniu podejmowanym stosownie do ustępu 1 niniejszego artykułu należy umożliwić wszystkim zainteresowanym stronom uczestnictwo w tym postępowaniu oraz wyrażenie przez nie swoich opinii. 3. Państwa-Strony będą szanowały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka. 4. W przypadku gdy tego rodzaju separacja jest wynikiem działania podjętego przez Państwo-Stronę, takiego jak zatrzymanie, uwięzienie, wygnanie, deportacja lub śmierć (w tym śmierć spowodowana jakąkolwiek przyczyną podczas zatrzymania przez państwo) jednego lub obojga rodziców dziecka lub dziecka, państwo zapewni, na żądanie, rodzicom dziecka, dziecku lub - jeżeli będzie to właściwe - innemu członkowi rodziny podanie istotnych informacji dotyczących miejsca pobytu nieobecnego(ych) członka(ów) rodziny, jeśli treść tej informacji nie przyniesie szkody dobru dziecka. Ponadto Państwa-Strony zapewnią, aby wniesienie takiej prośby samo przez się nie pociągało żadnych ujemnych następstw dla osoby (osób), której(ych) dotyczy.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 194

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 10 1. Zgodnie z wynikającym z postanowienia artykułu 9 ustęp 1 obowiązkiem Państw-Stron wnioski składane przez dziecko lub przez jego rodziców odnośnie do wjazdu lub opuszczenia Państwa-Strony w celu łączenia rodziny będą rozpatrywane przez Państwa-Strony w sposób przychylny, humanitarny i w szybkim trybie. Państwa-Strony ponadto zapewnią, aby złożenie takiego wniosku nie pociągało za sobą ujemnych skutków dla wnioskodawców oraz członków ich rodzin. 2. Dziecko, którego rodzice przebywają w różnych państwach, będzie miało prawo do utrzymywania regularnych, z wyjątkiem okoliczności nadzwyczajnych, osobistych stosunków i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców. W tym celu oraz zgodnie z obowiązkiem Państw-Stron wynikającym z postanowienia artykułu 9 ustęp 2 Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka oraz jego rodziców do opuszczenia każdego kraju, w tym własnego, oraz powrotu do ich własnego kraju. Prawo do opuszczenia dowolnego kraju będzie podlegać tylko takim ograniczeniom, które są określone przez prawo i które są niezbędne dla ochrony bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, zdrowia i moralności społecznej lub praw i swobód innych osób, zgodnych z pozostałymi prawami uznanymi w niniejszej konwencji. Art. 11 1. Państwa-Strony będą podejmowały kroki dla zwalczania nielegalnego transferu dzieci oraz ich nielegalnego wywozu za granicę. 2. W tym celu Państwa-Strony będą popierały zawieranie odpowiednich umów dwustronnych lub wielostronnych albo przystępowanie do istniejących już umów. Art. 12 1. Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka. 2. W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego. Art. 13 1. Dziecko będzie miało prawo do swobodnej wypowiedzi; prawo to ma zawierać swobodę poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 195

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka. 2. Wykonywanie tego prawa może podlegać pewnym ograniczeniom, lecz tylko takim, które są przewidziane przez prawo i które są konieczne: a) dla poszanowania praw lub reputacji innych osób albo b) do ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego, bądź zdrowia albo moralności społecznej. Art. 14 1. Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania. 2. Państwa-Strony będą respektowały prawa i obowiązki rodziców lub, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka. 3. Swoboda wyrażania wyznawanej religii lub przekonań może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są przewidziane prawem i są konieczne do ochrony bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego, zdrowia lub moralności społecznej bądź podstawowych praw i wolności innych osób. Art. 15 1. Państwa-Strony uznają prawa dziecka do swobodnego zrzeszania się oraz wolności pokojowych zgromadzeń. 2. Na wykonywanie tych praw nie mogą być nakładane jakiekolwiek ograniczenia, z wyjątkiem tych, które są zgodne z prawem i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, ochrony zdrowia bądź moralności społecznej lub ochrony praw i wolności innych osób. Art. 16 1. Żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję ani bezprawnym zamachom na jego honor i reputację. 2. Dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko tego rodzaju ingerencji lub zamachom. Art. 17 Państwa-Strony uznają ważną rolę spełnianą przez środki masowego przekazu i zapewnią, aby dziecko miało dostęp do informacji oraz materiałów pochodzących z IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 196

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych, szczególnie do tych, które mają na uwadze jego dobro w wymiarze społecznym, duchowym i moralnym oraz jego zdrowie fizyczne i psychiczne. W tym celu Państwa-Strony będą: a) zachęcały środki masowego przekazu do rozpowszechniania informacji i materiałów, korzystnych dla dziecka w wymiarze społecznym oraz kulturalnym, zgodnie z duchem artykułu 29; b) zachęcały do rozwoju współpracy międzynarodowej w dziedzinie wytwarzania, wymiany oraz rozpowszechniania tego rodzaju informacji i materiałów, pochodzących z różnorodnych kulturowych źródeł krajowych oraz międzynarodowych; c) zachęcały do wydawania i rozpowszechniania książek dla dzieci; d) zachęcały środki masowego przekazu, aby w szczególny sposób uwzględniały potrzeby językowe dzieci należących do mniejszości narodowych lub do rdzennej społeczności; e) zachęcały do rozwijania odpowiednich kierunków działalności dla ochrony dzieci przed informacjami i materiałami szkodliwymi z punktu widzenia ich dobra, mając na względzie postanowienia artykułów 13 i 18. Art. 18 1. Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski. 2. W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji PaństwaStrony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowywaniem dzieci oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi. 3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia dzieciom pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji i zakładów w zakresie opieki nad dziećmi, do których są one uprawnione. Art. 19 1. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, dzieci pozostających pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem. 2. Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować, tam gdzie jest to właściwe, skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również innych form działań prewencyjnych

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 197

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

dla ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyżej przypadków niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to właściwe - ingerencję sądu. Art. 20 1. Dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. 2. Państwa-Strony zgodnie ze swym prawem wewnętrznym zapewnią takiemu dziecku opiekę zastępczą. 3. Tego rodzaju opieka może obejmować, między innymi, umieszczenie w rodzinie zastępczej, Kafala w prawie islamskim, adopcję lub - gdy jest to niezbędne - umieszczenie w odpowiedniej instytucji powołanej do opieki nad dziećmi. Przy wyborze odpowiednich rozwiązań należy w sposób właściwy uwzględniać wskazania w zachowaniu ciągłości w wychowaniu dziecka oraz jego tożsamości etnicznej, religijnej, kulturowej i językowej. Art. 21 Państwa-Strony uznające i/lub dopuszczające system adopcji zapewnią, aby dobro dziecka było celem najwyższym, i będą: a) czuwać, aby adopcja dziecka odbywała się tylko z upoważnienia kompetentnych władz, które będą decydować - zgodnie z obowiązującym prawem i postępowaniem oraz na podstawie wszelkich stosownych i wiarygodnych informacji - o tym, że adopcja jest dopuszczalna ze względu na sytuację dziecka w odniesieniu do rodziców, krewnych i opiekunów prawnych, oraz - w przypadku gdy jest to wymagane - aby osoby zainteresowane świadomie wyraziły zgodę na adopcję po przeprowadzeniu z nimi niezbędnych konsultacji; b) traktować adopcję związaną z przeniesieniem dziecka do innego kraju jako zastępczy środek opieki nad dzieckiem, jeżeli nie może być ono umieszczone w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej albo nie można mu zapewnić w żaden inny odpowiedni sposób opieki w kraju jego pochodzenia; c) dbać o to, aby dziecko adoptowane do innego kraju miało zabezpieczenie gwarancyjne i poziom życia odpowiednie do tych, które byłyby zapewnione w przypadku adopcji krajowej; d) podejmować wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia, aby w przypadku adopcji do innego kraju osoby w niej zaangażowane nie uzyskały z tego powodu niestosownych korzyści finansowych; e) sprzyjać osiąganiu celów niniejszego artykułu, tam gdzie jest to stosowne, przez zawieranie dwustronnych lub wielostronnych porozumień lub umów, a także dążyć w ich ramach do zapewnienia, aby umieszczenie dziecka w innym kraju odbywało się za pośrednictwem kompetentnych władz lub organów.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 198

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 22 1. Państwa-Strony podejmą właściwe kroki dla zapewnienia, aby dziecko, które ubiega się o status uchodźcy bądź jest uważane za uchodźcę w świetle odpowiednich przepisów prawa międzynarodowego lub wewnętrznego stosowanego postępowania, w przypadku gdy występuje samo lub towarzyszą mu rodzice bądź inna osoba, otrzymało odpowiednią ochronę i pomoc humanitarną przy korzystaniu z odpowiednich praw zawartych w niniejszej konwencji lub innych międzynarodowych aktach dotyczących praw człowieka oraz innych dokumentach w sprawach humanitarnych, których wspomniane Państwa są Stronami. 2. W tym celu Państwa-Strony zapewnią, w stopniu, jaki uznają za właściwy, współdziałanie w wysiłkach podejmowanych przez Narody Zjednoczone i inne kompetentne organizacje międzyrządowe oraz pozarządowe, współpracujące z Narodami Zjednoczonymi, dla udzielenia ochrony i pomocy takiemu dziecku oraz odnalezienia jego rodziców lub innych członków rodziny dziecka uchodźcy w celu uzyskania informacji niezbędnych do ponownego połączenia go z rodziną. W przypadkach gdy nie można odnaleźć rodziców ani innych członków rodziny, dziecko zostanie otoczone taką samą opieką, jak dziecko pozbawione stale bądź czasowo swojego otoczenia rodzinnego z jakichkolwiek przyczyn, zgodnie z postanowieniami niniejszej konwencji. Art. 23 1. Państwa-Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa. 2. Państwa-Strony uznają prawo dziecka niepełnosprawnego do szczególnej troski i będą sprzyjały oraz zapewniały, stosownie do dostępnych środków, rozszerzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i będzie stosowna do warunków dziecka oraz sytuacji rodziców lub innych osób, które się nim opiekują. 3. Uznając szczególne potrzeby dziecka niepełnosprawnego, pomoc, o której mowa w ustępie 2 niniejszego artykułu, będzie udzielana bezpłatnie tam, gdzie jest to możliwe, z uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się dzieckiem, i ma zapewnić, aby niepełnosprawne dziecko posiadało skuteczny dostęp do oświaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju, w tym jego rozwoju kulturalnego i duchowego. 4. Państwa-Strony będą sprzyjać, w duchu współpracy międzynarodowej, wymianie odpowiednich informacji w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz leczenia medycznego, psychologicznego i funkcjonalnego dzieci niepełnosprawnych, w tym rozpowszechnianiu i umożliwianiu dostępu do informacji dotyczących metod rehabilitacji oraz kształcenia i

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 199

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

przygotowania zawodowego, w celu umożliwienia Państwom-Stronom poprawy ich możliwości i kwalifikacji oraz w celu wzbogacenia ich doświadczeń w tych dziedzinach. W związku z tym potrzeby krajów rozwijających się będą uwzględniane w sposób szczególny. Art. 24 1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do jak najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do zapewnienia, aby żadne dziecko nie było pozbawione prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej. 2. Państwa-Strony będą dążyły do pełnej realizacji tego prawa, a w szczególności podejmą niezbędne kroki w celu: a) zmniejszenia śmiertelności wśród noworodków i dzieci; b) zapewnienia udzielania koniecznej pomocy oraz opieki zdrowotnej wszystkim dzieciom, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju podstawowej opieki zdrowotnej; c) zwalczania chorób i niedożywienia, w tym - w ramach podstawowej opieki zdrowotnej przez wykorzystanie między innymi łatwo dostępnych technik oraz przez dostarczanie odpowiednich pożywnych produktów żywnościowych i wody pitnej, z uwzględnieniem niebezpieczeństwa oraz ryzyka zanieczyszczenia środowiska naturalnego; d) zapewnienia matkom właściwej opieki zdrowotnej w okresie przed i po urodzeniu dziecka; e) zapewnienia, aby wszystkie grupy społeczne, w szczególności rodzice oraz dzieci, były informowane i posiadały dostęp do oświaty oraz otrzymywały wsparcie w korzystaniu z podstawowej wiedzy w zakresie zdrowia dziecka i karmienia, korzyści z karmienia piersią, higieny i warunków zdrowotnych otoczenia, a także zapobiegania wypadkom; f) rozwoju profilaktycznej opieki zdrowotnej, poradnictwa dla rodziców oraz wychowania i usług w zakresie planowania rodziny. 3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe i skuteczne kroki na rzecz zniesienia tradycyjnych praktyk przynoszących szkodę zdrowiu dziecka. 4. Państwa-Strony zobowiązują się działać na rzecz sprzyjania i zachęcania do rozwoju współpracy międzynarodowej w celu stopniowego osiągania pełnej realizacji praw uznanych w niniejszym artykule. W związku z tym szczególna uwaga będzie zwrócona na potrzeby krajów rozwijających się. Art. 25 Państwa-Strony uznają prawo dziecka, umieszczonego przez kompetentne władze w zakładzie w celach opieki, ochrony bądź leczenia w zakresie zdrowia fizycznego lub psychicznego, do okresowego przeglądu leczenia dziecka i wszelkich innych okoliczności odnoszących się do jego umieszczenia w zakładzie.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 200

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 26 1. Państwa-Strony będą uznawać prawo każdego dziecka do korzystania z systemu zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń socjalnych, oraz będą podejmowały niezbędne kroki dla osiągnięcia pełnej realizacji tego prawa zgodnie z ich prawem wewnętrznym. 2. Tam gdzie jest to możliwe, powyższe świadczenia powinny być zabezpieczone z uwzględnieniem zasobów i warunków życia dziecka oraz osób odpowiedzialnych za jego utrzymanie, jak również wszelkich innych okoliczności, odnoszących się do stosowania realizacji świadczeń wnioskowanych przez dziecko lub w jego imieniu. Art. 27 1. Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu. 2. Rodzice (rodzic) lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną odpowiedzialność za zabezpieczenie, w ramach swych możliwości, także finansowych, warunków życia niezbędnych do rozwoju dziecka. 3. Państwa-Strony, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swych środków, będą podejmowały właściwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz będą udzielały, w razie potrzeby, pomocy materialnej oraz innych programów pomocy, szczególnie w zakresie żywności, odzieży i mieszkań. 4. Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia łożenia na utrzymanie dziecka ze strony rodziców lub innych osób ponoszących odpowiedzialność finansową za dziecko, zarówno na terenie Państwa-Strony, jak i za granicą. W szczególnych wypadkach, gdy osoba ponosząca odpowiedzialność finansową za dziecko mieszka w państwie innym niż dziecko, Państwa-Strony będą dążyły do przystąpienia do umów międzynarodowych lub do zawarcia takich umów, jak również do zawierania odpowiednich porozumień. Art. 28 1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu stopniowego realizowania tego prawa na zasadzie równych szans, w szczególności: a) uczynią nauczanie podstawowe obowiązkowym i bezpłatnym dla wszystkich; b) będą popierać rozwój różnorodnych form szkolnictwa średniego, zarówno ogólnokształcącego, jak i zawodowego, uczynią je dostępnymi dla każdego dziecka oraz podejmą odpowiednie kroki, takie jak wprowadzenie bezpłatnego nauczania oraz udzielanie w razie potrzeby pomocy finansowej; c) za pomocą wszelkich właściwych środków uczynią szkolnictwo wyższe dostępnym dla wszystkich na zasadzie zdolności;

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 201

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

d) udostępnią wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe; e) podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół oraz zmniejszenia wskaźnika porzucania nauki. 2. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe środki zapewniające, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzką godnością dziecka i z niniejszą konwencją. 3. Państwa-Strony będą popierały i rozwijały międzynarodową współpracę w dziedzinie oświaty, w szczególności w celu przyczyniania się do zlikwidowania ignorancji i analfabetyzmu na świecie oraz ułatwienia dostępu do wiedzy naukowo-technicznej i nowoczesnych metod nauczania. W tym zakresie należy w szczególności uwzględniać potrzeby krajów rozwijających się. Art. 29 1. Państwa-Strony są zgodne, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na: a) rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i fizycznych dziecka; b) rozwijanie w dziecku szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód oraz dla zasad zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych; c) rozwijanie w dziecku szacunku dla jego rodziców, jego tożsamości kulturowej, języka i wartości, dla wartości narodowych kraju, w którym mieszka dziecko, kraju, z którego dziecko pochodzi, jak i dla innych kultur; d) przygotowanie dziecka do odpowiedzialnego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami, grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia; e) rozwijanie w dziecku poszanowania środowiska naturalnego. 2. Żadne postanowienie niniejszego artykułu lub artykułu 28 nie może być interpretowane w sposób naruszający wolność osób fizycznych lub ciał zbiorowych do zakładania i prowadzenia instytucji oświatowych, z zastrzeżeniem przestrzegania zasad wyrażonych w ustępie 1 niniejszego artykułu oraz wymogów, aby kształcenie w tego typu instytucjach odpowiadało minimalnym standardom, które określi dane państwo. Art. 30 W tych państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe bądź osoby pochodzenia rdzennego, dziecku należącemu do takiej mniejszości lub dziecku pochodzenia rdzennego nie można odmówić prawa do posiadania i korzystania z własnej kultury, do wyznawania i praktykowania swojej religii lub do używania własnego języka, łącznie z innymi członkami jego grupy.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 202

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 31 1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do wypoczynku i czasu wolnego, do uczestniczenia w zabawach i zajęciach rekreacyjnych, stosownych do wieku dziecka, oraz do nieskrępowanego uczestniczenia w życiu kulturalnym i artystycznym. 2. Państwa-Strony będą przestrzegały oraz popierały prawo dziecka do wszechstronnego uczestnictwa w życiu kulturalnym i artystycznym oraz będą sprzyjały tworzeniu właściwych i równych sposobności dla działalności kulturalnej, artystycznej, rekreacyjnej oraz w zakresie wykorzystania czasu wolnego. Art. 32 1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, przed wykonywaniem pracy, która może być niebezpieczna lub też może kolidować z kształceniem dziecka, bądź może być szkodliwa dla zdrowia dziecka lub jego rozwoju fizycznego, umysłowego, duchowego, moralnego lub społecznego. 2. Państwa-Strony będą podejmowały kroki ustawodawcze, administracyjne, socjalne oraz środki w dziedzinie oświaty dla zapewnienia realizacji postanowień niniejszego artykułu. W tym celu, mając na uwadze odnośne postanowienia innych dokumentów międzynarodowych, Państwa-Strony w szczególności: a) ustanowią minimalny poziom lub poziomy wiekowe dla ubiegania się o podjęcie pracy; b) ustanowią właściwe przepisy odnośnie do wymiaru czasowego oraz warunków zatrudnienia; c) ustanowią odpowiednie kary lub inne sankcje dla zapewnienia skutecznego stosowania niniejszego artykułu. Art. 33 Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie odpowiednie kroki, w tym środki ustawodawcze, administracyjne, socjalne oraz środki w dziedzinie oświaty, w celu zapewnienia ochrony dzieci przed nielegalnym używaniem środków narkotycznych i substancji psychotropowych, zgodnie z ich zdefiniowaniem w odpowiednich umowach międzynarodowych, oraz w celu zapobiegania wykorzystywaniu dzieci do nielegalnej produkcji tego typu substancji i handlu nimi.

Art. 34 Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych. Dla osiągnięcia tych celów Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania: a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych; b) wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych; c) wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 203

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 35 Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania uprowadzeniom, sprzedaży bądź handlowi dziećmi, dokonywanych dla jakichkolwiek celów i w jakiejkolwiek formie.

Art. 36 Państwa-Strony będą bronić dziecko przed wszelkimi innymi formami wyzysku, w jakimkolwiek aspekcie naruszającymi dobro dziecka.

Art. 37 Państwa-Strony zapewnią, aby: a) żadne dziecko nie podlegało torturowaniu bądź okrutnemu, nieludzkiemu czy poniżającemu traktowaniu lub karaniu. Ani kara śmierci, ani kara dożywotniego więzienia bez możliwości wcześniejszego zwolnienia nie może zostać orzeczona wobec osoby w wieku poniżej osiemnastu lat za popełnione przez nią przestępstwa; b) żadne dziecko nie zostało pozbawione wolności w sposób bezprawny lub arbitralny. Aresztowanie, zatrzymanie lub uwięzienie dziecka powinno być zgodne z prawem i może być zastosowane jedynie jako środek ostateczny i na możliwie najkrótszy czas; c) każde dziecko pozbawione wolności było traktowane humanitarnie i z poszanowaniem wrodzonej godności jednostki ludzkiej, w sposób uwzględniający potrzeby osoby w danym wieku. W szczególności każde dziecko pozbawione wolności zostanie odseparowane od osób dorosłych, jeśli tylko rozwiązanie odwrotne nie będzie uznane za zgodne z najwyższym dobrem dziecka, oraz będzie miało prawo utrzymywać kontakty ze swoją rodziną poprzez korespondencję i wizyty, z wyłączeniem sytuacji wyjątkowych; d) każde dziecko pozbawione wolności miało prawo do uzyskania niezwłocznego dostępu do prawnej lub innej odpowiedzialnej pomocy, jak również prawo do kwestionowania legalności pozbawienia go wolności przed sądem lub inną kompetentną, niezawisłą i bezstronną władzą oraz domagania się uzyskania szybkiej decyzji w tej sprawie. Art. 38 1. Państwa-Strony zobowiązują się respektować i nakazać respektowanie norm międzynarodowego prawa humanitarnego mających zastosowanie do nich w przypadku konfliktu zbrojnego i odnoszących się do dzieci. 2. Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe kroki dla zapewnienia, aby osoby, które nie osiągnęły wieku piętnastu lat, nie brały bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych. 3. Państwa-Strony będą powstrzymywały się przed rekrutowaniem do swoich sił zbrojnych jakiejkolwiek osoby, która nie osiągnęła wieku piętnastu lat. Przeprowadzając rekrutację spośród osób, które osiągnęły wiek piętnastu lat, lecz nie osiągnęły jeszcze osiemnastu lat, Państwa-Strony będą starały się brać pod uwagę w pierwszej kolejności osoby starsze wiekiem. 4. Zgodnie ze swoimi zobowiązaniami, wynikającymi z międzynarodowego prawa

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 204

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

humanitarnego do ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych, Państwa-Strony będą stosowały wszelkie możliwe do realizacji środki dla zapewnienia ochrony i opieki nad dziećmi dotkniętymi przez konflikt zbrojny. Art. 39 Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla ułatwienia przebiegu rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej dziecka, które padło ofiarą jakiejkolwiek formy zaniedbania, wyzysku lub wykorzystania, torturowania lub jakiejkolwiek innej formy okrutnego, nieludzkiego czy poniżającego traktowania albo karania bądź konfliktu zbrojnego. Taka rehabilitacja czy reintegracja przebiegać będzie w środowisku, które sprzyja zdrowiu, zapewnieniu własnego szacunku i godności dziecka.

Art. 40 1. Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka podejrzanego, oskarżonego bądź uznanego winnym pogwałcenia prawa karnego do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości dziecka, które umacnia w nim poszanowanie podstawowych praw i wolności innych osób oraz uwzględnia wiek dziecka i celowość sprzyjania jego reintegracji dla podjęcia przez nie konstruktywnej roli w społeczeństwie. 2. W tym celu, a także uwzględniając odpowiednie postanowienia dokumentów międzynarodowych, Państwa-Strony zapewnią w szczególności: a) aby żadne dziecko nie było podejrzane, oskarżane bądź uznawane winnym pogwałcenia prawa karnego poprzez działanie lub zaniechanie, które nie było zabronione przez prawo wewnętrzne bądź międzynarodowe w momencie jego dokonania; b) każdemu dziecku, które podejrzewa się, oskarża lub uznaje winnym pogwałcenia prawa karnego, przynajmniej następujące gwarancje: i) przyznanie domniemania niewinności do chwili udowodnienia winy zgodnie z prawem; ii) niezwłoczne bezpośrednie poinformowanie go o stawianych mu zarzutach lub, w odpowiednich przypadkach, za pośrednictwem jego rodziców albo opiekuna prawnego oraz zapewnienie prawnej lub innej pomocy w przygotowaniu i prezentowaniu jego obrony; iii) rozpatrzenie sprawy bez zwłoki i przez niezawisłą i bezstronną władzę bądź organ sądowy w uczciwym procesie, przeprowadzonym zgodnie z prawem, zabezpieczeniem prawnej lub innej właściwej pomocy oraz w obecności jego rodziców lub opiekunów prawnych, jeśli tylko nie będzie to uważane za niezgodne z najwyższym interesem dziecka z uwagi na jego wiek lub sytuację; iv) niestosowanie przymusu do składania zeznań lub przyznania się do winy; przesłuchiwanie świadków ze strony przeciwnej i równoprawne uczestniczenie w przesłuchiwaniu świadków w jego imieniu; v) w przypadku uznania winnym pogwałcenia prawa karnego, posiadanie prawa odwołania się od tego orzeczenia oraz innych związanych z nim środków do wyższej, kompetentnej, niezawisłej i bezstronnej władzy lub organu sądowego, zgodnie z prawem; vi) zapewnienie bezpłatnej pomocy tłumacza, jeśli dziecko nie rozumie bądź nie mówi w danym języku; vii) pełne poszanowanie spraw z zakresu życia osobistego we wszystkich etapach procesowych.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 205

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

3. Państwa-Strony będą sprzyjały tworzeniu praw, procedur organów oraz instytucji odnoszących się specjalnie do dzieci podejrzanych, oskarżonych bądź uznawanych winnymi pogwałcenia prawa karnego, a w szczególności: a) ustanowieniu minimalnej granicy wieku, poniżej której dzieci będą posiadały domniemanie niezdolności do naruszenia prawa karnego; b) w przypadku gdy jest to właściwe i celowe, stosowaniu innych środków postępowania z takimi dziećmi, bez uciekania się do postępowania sądowego, pod warunkiem pełnego poszanowania praw człowieka i gwarancji prawnych. 4. Różnorodność przedsięwzięć, takich jak opieka, poradnictwo, nadzór, probacja, umieszczenie w rodzinie zastępczej, programy edukacyjne i szkolenia zawodowego, oraz inne rozwiązania alternatywne do opieki instytucjonalnej będą dostępne dla zapewnienia właściwego postępowania z dziećmi, w sposób właściwy dla ich dobra, a także proporcjonalny zarówno w stosunku do okoliczności, jak i do popełnionego wykroczenia. Art. 41 Niniejsza konwencja w żaden sposób nie narusza postanowień, które w większym stopniu sprzyjają realizacji praw dziecka i które mogą być zawarte w: a) prawie Państwa-Strony lub b) prawie międzynarodowym obowiązującym to Państwo. Art. 42 Państwa-Strony zobowiązują się do szerzenia informacji o zasadach i postanowieniach niniejszej konwencji zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci, wykorzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki.

Art. 43 1. W celu badania postępów dokonywanych przez Państwa-Strony w realizacji zobowiązań przewidzianych w niniejszej konwencji ustanawia się Komitet Praw Dziecka, który będzie wykonywał wskazane niżej funkcje. 2. Komitet będzie składał się z osiemnastu ekspertów, reprezentujących wysoki poziom moralny i posiadających uznane kompetencje w dziedzinie, której dotyczy niniejsza konwencja. Członkowie Komitetu będą wybierani przez Państwa-Strony spośród ich obywateli i będą występowali osobiście, z uwzględnieniem sprawiedliwego podziału geograficznego oraz zasadniczych systemów prawnych. 3. Członkowie Komitetu będą wybierani w tajnym głosowaniu z listy osób wyznaczonych przez Państwa-Strony. Każde Państwo może wyznaczyć jedną osobę spośród swoich obywateli. 4. Wstępne wybory do Komitetu odbędą się nie później niż po upływie sześciu miesięcy od daty wejścia w życie niniejszej konwencji, a następnie co dwa lata. Co najmniej na cztery miesiące przed terminem każdych wyborów Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 206

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

wystosuje list do Państw-Stron, prosząc je o podanie nazwisk wyznaczonych przez nie osób w ciągu dwóch miesięcy. Sekretarz Generalny przygotuje następnie listę wszystkich osób w ten sposób wyznaczonych, ułożoną w porządku alfabetycznym, ze wskazaniem państwa, przez które zostali wyznaczeni, i przedłoży ją Państwom-Stronom niniejszej konwencji. 5. Wybory będą się odbywały na spotkaniach Państw-Stron, zwołanych przez Sekretarza Generalnego w siedzibie Narodów Zjednoczonych. Na tych spotkaniach, na których quorum będzie stanowiło dwie trzecie Państw-Stron, osoby, które otrzymają największą liczbę głosów oraz absolutną większość głosów obecnych i biorących udział w głosowaniu przedstawicieli Państw-Stron, zostaną wybrane na członków Komitetu. 6. Członkowie Komitetu wybierani będą na okres czterech lat. Będą oni mogli zostać wybrani ponownie, jeśli znów zostaną wyznaczeni. Kadencja pięciu spośród członków wybranych w pierwszych wyborach wygaśnie po upływie dwóch lat; niezwłocznie po pierwszych wyborach nazwiska owych pięciu członków zostaną wybrane drogą losowania przez przewodniczącego spotkania. 7. W przypadku śmierci członka Komitetu, jego rezygnacji lub jego oświadczenia, że z jakiegokolwiek innego powodu nie może wypełnić obowiązków członka Komitetu, PaństwoStrona, które wyznaczyło danego członka, wyznaczy za zgodą Komitetu innego eksperta spośród swoich obywateli na okres pozostały do końca kadencji. 8. Komitet ustanowi swoje własne zasady procedury. 9. Komitet wybiera swych funkcjonariuszy na okres dwóch lat. 10. Posiedzenia Komitetu będą odbywały się zwykle w siedzibie Narodów Zjednoczonych lub w innym dogodnym miejscu określonym przez Komitet. Komitet będzie odbywał posiedzenia zasadniczo corocznie. Czas trwania posiedzeń Komitetu będzie określony oraz poddawany weryfikacji, gdy zajdzie taka potrzeba, na spotkaniu Państw-Stron niniejszej konwencji, za zgodą Zgromadzenia Ogólnego. 11. Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych zapewni niezbędny personel oraz warunki do skutecznego wypełniania przez Komitet funkcji nałożonych przez niniejszą konwencję. 12. Za zgodą Zgromadzenia Ogólnego członkowie Komitetu utworzonego na mocy niniejszej konwencji otrzymywać będą honoraria z funduszy Narodów Zjednoczonych na okres i na warunkach określanych przez Zgromadzenie.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 207

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Art. 44 1. Państwa-Strony zobowiązują się do przedkładania Komitetowi za pośrednictwem Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych sprawozdań odnośnie do środków stosowanych przez nie do realizacji praw zawartych w konwencji oraz postępów w korzystaniu z tych praw: a) w ciągu dwóch lat po wejściu w życie konwencji dla danego państwa; b) następnie co pięć lat. 2. Sprawozdania przedkładane na mocy niniejszego artykułu wskazywać będą na czynniki oraz na ewentualne trudności wpływające na stopień wypełnienia zobowiązań wynikających z niniejszej konwencji. Sprawozdania będą zawierały także odpowiednie informacje zapewniające Komitetowi pełną wiedzę na temat wprowadzania w życie postanowień konwencji w danym kraju. 3. Państwo-Strona, które przedłożyło Komitetowi wszechstronne sprawozdanie pierwotne, nie musi już w swoich następnych sprawozdaniach, przedkładanych zgodnie z ustępem 1 pkt b), powtarzać podstawowych informacji, które podane były uprzednio. 4. Komitet może zażądać od Państw-Stron dalszych informacji odnoszących się do wprowadzenia w życie konwencji. 5. Komitet będzie przedkładał Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych za pośrednictwem Rady Gospodarczo-Społecznej, co dwa lata, sprawozdania ze swojej działalności. 6. Państwa-Strony będą szeroko udostępniały opinii publicznej swych krajów te sprawozdania. Art. 45 Dla ułatwienia skutecznego wprowadzenia w życie niniejszej konwencji oraz stworzenia korzystnych warunków do współpracy międzynarodowej w dziedzinie, której ona dotyczy: a) agencje wyspecjalizowane, Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci oraz inne organy Narodów Zjednoczonych będą uprawnione do uczestniczenia poprzez swoich przedstawicieli przy omawianiu wprowadzania w życie tych postanowień niniejszej konwencji, które wchodzą w zakres ich kompetencji. Komitet może poprosić agencje wyspecjalizowane, Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci i inne kompetentne organy, jeśli uzna to za stosowne, o udzielenie specjalistycznych porad odnośnie do wprowadzania w życie konwencji w kwestiach wchodzących w zakres ich kompetencji. Komitet może poprosić agencje wyspecjalizowane, Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci i inne organy Narodów Zjednoczonych o przedłożenie sprawozdań dotyczących wprowadzenia w życie konwencji w tych dziedzinach, które wchodzą w zakres ich działalności; b) Komitet będzie przekazywał, jeśli uzna to za stosowne, agencjom wyspecjalizowanym,

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 208

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Funduszowi Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci i innym właściwym organom wszelkie sprawozdania Państw-Stron, zawierające prośbę lub wskazujące na potrzebę w zakresie doradztwa technicznego bądź pomocy, łącznie z ewentualnymi uwagami i sugestiami Komitetu odnośnie do owych próśb lub wskazań; c) Komitet może zalecić Zgromadzeniu Ogólnemu zwrócenie się do Sekretarza Generalnego o zainicjowanie w jego imieniu badań konkretnych problemów odnoszących się do praw dziecka; d) Komitet może czynić sugestie i ogólne zalecenia w oparciu o otrzymywane informacje, zgodnie z artykułem 44 i 45 niniejszej konwencji. Sugestie te i ogólne zalecenia będą przekazywane zainteresowanemu Państwu-Stronie i podawane do wiadomości Zgromadzenia Ogólnego, łącznie z ewentualnymi uwagami Państw-Stron. Art. 46 Niniejsza konwencja będzie otwarta do podpisania przez wszystkie państwa.

Art. 47 Niniejsza konwencja podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacyjne składane będą u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.

Art. 48 Każde państwo będzie mogło przystąpić do niniejszej konwencji. Dokumenty przystąpienia będą składane u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.

Art. 49 1. Niniejsza konwencja wejdzie w życie trzydziestego dnia, licząc od daty złożenia u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych dwudziestego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia. 2. W stosunku do każdego Państwa, które dokona ratyfikacji lub przystąpienia do konwencji, po złożeniu dwudziestego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia, konwencja wejdzie w życie trzydziestego dnia, licząc od daty złożenia przez dane Państwo swojego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia. Art. 50 1. Każde Państwo-Strona może zaproponować poprawkę i wnieść ją do Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Sekretarz Generalny zakomunikuje następnie o zaproponowanej poprawce Państwom-Stronom, łącznie z wnioskiem o wskazanie, czy są one za zwołaniem konferencji Państw-Stron, mającej na celu rozważenie i przeprowadzenie głosowania nad propozycją. W przypadku gdy w ciągu czterech miesięcy od daty takiego powiadomienia co najmniej jedna trzecia Państw-Stron wypowie się za zwołaniem takiej konferencji, Sekretarz Generalny zwoła taką konferencję pod auspicjami Narodów Zjednoczonych. Każda poprawka przyjęta większością głosów Państw-Stron obecnych i biorących udział w głosowaniu podlegać będzie zatwierdzeniu przez Zgromadzenie Ogólne

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 209

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Narodów Zjednoczonych. 2. Poprawka przyjęta w sposób zgodny z ustępem 1 niniejszego artykułu wchodzi w życie po zatwierdzeniu przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych i przyjęciu większością dwóch trzecich Państw-Stron. 3. Poprawka, po wejściu w życie, będzie miała moc wiążącą dla tych Państw-Stron, które się za nią opowiedziały; pozostałe Państwa-Strony natomiast obowiązują nadal postanowienia konwencji oraz wszelkie wcześniejsze poprawki, jeśli zostały one przez te Państwa przyjęte. Art. 51 1. Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych będzie przyjmować oraz rozsyłać do wszystkich Państw-Stron teksty zastrzeżeń dokonanych przez Państwa podczas ratyfikacji lub przystąpienia. 2. Nie będzie dopuszczalne zastrzeżenie pozostające w sprzeczności z przedmiotem i celem niniejszej konwencji. 3. Zastrzeżenie może zostać wycofane w dowolnym czasie w drodze notyfikacji tego faktu, złożonej na ręce Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych, który następnie powiadomi o tym wszystkie Państwa-Strony konwencji. Taka notyfikacja odniesie skutek w dniu otrzymania jej przez Sekretarza Generalnego. Art. 52 Państwo-Strona może wypowiedzieć konwencję w drodze pisemnej notyfikacji złożonej na ręce Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Wypowiedzenie nabiera mocy po upływie jednego roku od daty przyjęcia notyfikacji przez Sekretarza Generalnego.

Art. 53 Depozytariuszem niniejszej konwencji jest Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych.

Art. 54 Oryginał niniejszej konwencji, którego teksty sporządzone w językach angielskim, arabskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim oraz rosyjskim są jednakowo autentyczne, zostanie zdeponowany u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy, w należyty sposób upełnomocnieni przez swe Rządy, złożyli podpisy pod niniejszą konwencją. Po zaznajomieniu się z powyższą konwencją w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oświadczam, że: IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 210

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

- została ona uznana za słuszną w całości, - jest ona przyjęta, ratyfikowana i potwierdzona, z zastrzeżeniami wskazanymi w załączniku do niniejszego aktu, - będzie ona niezmienne zachowywana. Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczypospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 30 kwietnia 1991 r.

Załącznik Zastrzeżenia i deklaracje. Zastrzeżenia Ratyfikując Konwencję o prawach dziecka, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Rzeczpospolita Polska w oparciu o postanowienie artykułu 51 ustęp 1 tej konwencji zgłasza następujące zastrzeżenia: - W odniesieniu do artykułu 7 konwencji: Rzeczpospolita Polska zastrzega, że prawo dziecka przysposobionego do poznania rodziców naturalnych będzie podlegało ograniczeniu poprzez obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposabiającym zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka. - O granicy wieku, od której dopuszczalne jest powoływanie do służby wojskowej lub podobnej oraz uczestnictwo w działaniach zbrojnych, rozstrzyga prawo Rzeczypospolitej Polskiej. Granica ta nie może być niższa niż przewidziana w artykule 38 konwencji. Deklaracje: - Rzeczpospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. - W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uważa, że poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 211

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Europejska Karta Społeczna z dnia 18 października 1961 r. (Dz.U. 1999 Nr 8, poz. 67)

W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ podaje do powszechnej wiadomości: W dniu 18 października 1961 r. w Turynie została sporządzona Europejska Karta Społeczna, zmieniona Protokołem zmieniającym Europejską Kartę Społeczną, sporządzonym w Turynie dnia 21 października 1991 r., w następującym brzmieniu: EUROPEJSKA KARTA SPOŁECZNA Preambuła Rządy sygnatariusze, członkowie Rady Europy, zważywszy, że celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jedności jej członków dla zagwarantowania i urzeczywistnienia ideałów i zasad, które są ich wspólnym dziedzictwem oraz dla ułatwienia postępu gospodarczego i społecznego, w szczególności poprzez obronę i rozwijanie praw człowieka i podstawowych wolności; zważywszy, że w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. i w Protokole do niej, podpisanym w Paryżu dnia 20 marca 1952 r., Państwa członkowskie Rady Europy zgodziły się zapewnić swej ludności prawa obywatelskie i polityczne oraz wolności w nich określone; zważywszy, że korzystanie z praw społecznych powinno być zapewnione bez dyskryminacji ze względu na rasę, kolor, płeć, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne; zdecydowane podjąć wspólnie wszelkie wysiłki dla podnoszenia poziomu życia i popierania dobrobytu społecznego, zarówno ludności miejskiej, jak i wiejskiej, za pomocą odpowiednich instytucji i działań, uzgodniły co następuje: Umawiające się Strony przyjmują za cel swej polityki, która będzie realizowana za pomocą wszelkich odpowiednich środków, zarówno o charakterze krajowym, jak i międzynarodowym, stworzenie warunków, w których następujące prawa i zasady będą mogły być skutecznie realizowane:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 212

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

1 Każdy będzie miał możliwość zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną.

2 Wszyscy pracownicy mają prawo do odpowiednich warunków pracy.

3 Wszyscy pracownicy mają prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

4 Wszyscy pracownicy mają prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia, wystarczającego dla zapewnienia im, jak i ich rodzinom, godziwego poziomu życia.

5 Wszyscy pracownicy i pracodawcy mają prawo do swobodnego zrzeszania się w organizacjach krajowych lub międzynarodowych, w celu ochrony ich interesów gospodarczych i społecznych.

6 Wszyscy pracownicy i pracodawcy mają prawo do rokowań zbiorowych.

7 Dzieci i młodociani mają prawo do szczególnej ochrony przed zagrożeniami fizycznymi i moralnymi, na które są narażeni.

8 Pracownice, w razie macierzyństwa, oraz inne pracownice, w uzasadnionych przypadkach, mają prawo do szczególnej ochrony w swej pracy.

9 Każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie poradnictwa zawodowego w celu uzyskania pomocy w wyborze zawodu odpowiadającego jego osobistym uzdolnieniom i zainteresowaniom.

10 Każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie szkolenia zawodowego.

11 Każdy ma prawo do korzystania z wszelkich środków umożliwiających mu osiągnięcie możliwie najlepszego stanu zdrowia.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 213

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

12 Wszyscy pracownicy i osoby będące na ich utrzymaniu mają prawo do zabezpieczenia społecznego.

13 Każdy nie mający wystarczających zasobów ma prawo do pomocy społecznej i medycznej.

14 Każdy ma prawo do korzystania ze służb opieki społecznej.

15 Osoby niepełnosprawne mają prawo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej, bez względu na przyczynę i rodzaj ich inwalidztwa.

16 Rodzina, jako podstawowa komórka społeczeństwa, ma prawo do odpowiedniej ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej dla zapewnienia jej pełnego rozwoju.

17 Matki i dzieci, niezależnie od stanu cywilnego i stosunków rodzinnych, mają prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej i ekonomicznej.

18 Obywatele każdej z Umawiających się Stron mają prawo do prowadzenia wszelkiej działalności zarobkowej na terytorium innej Umawiającej się Strony, na zasadzie równości z obywatelami tej ostatniej, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z ważnych powodów ekonomicznych lub społecznych.

19 Pracownicy migrujący, którzy są obywatelami Umawiającej się Strony, oraz ich rodziny mają prawo do ochrony i pomocy na terytorium każdej innej Umawiającej się Strony.

Umawiające się Strony uznają się, jak przewidziano w części III, za związane zobowiązaniami określonymi w następujących artykułach i ustępach.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 214

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 1. Prawo do pracy. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do pracy, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. przyjąć, jako jeden z ich zasadniczych celów i obowiązków, osiągnięcie i utrzymanie możliwie najwyższego i stabilnego poziomu zatrudnienia w celu osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia; 2. chronić skutecznie prawo pracownika do zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną; 3. ustanowić lub utrzymywać bezpłatne służby zatrudnienia dla wszystkich pracowników; 4. zapewnić lub popierać odpowiednie poradnictwo zawodowe, szkolenie i readaptację zawodową. Artykuł 2. Prawo do odpowiednich warunków pracy. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do odpowiednich warunków pracy, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. określić rozsądny dzienny i tygodniowy czas pracy, stopniowo skracać tygodniowy czas pracy do takiego wymiaru, na jaki pozwala wzrost wydajności oraz inne związane z tym czynniki; 2. zapewnić płatne dni świąteczne; 3. zapewnić coroczny, co najmniej dwutygodniowy płatny urlop; 4. zapewnić pracownikom zatrudnionym przy określonych pracach, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, bądź skrócenie czasu pracy, bądź dodatkowe płatne urlopy; 5. zapewnić tygodniowy wypoczynek, który będzie, w miarę możliwości, zbiegał się z dniem uznanym za dzień wolny od pracy zgodnie z tradycją lub zwyczajem danego kraju lub regionu. Artykuł 3. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. wydać przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny; 2. zapewnić środki kontroli stosowania tych przepisów; 3. konsultować się, gdy zachodzi potrzeba, z organizacjami pracodawców i pracowników w sprawach środków zmierzających do poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy. Artykuł 4. Prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do sprawiedliwego wynagrodzenia, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. uznać prawo pracowników do takiego wynagrodzenia, które zapewni im i ich rodzinom godziwy poziom życia; 2. uznać prawo pracowników do zwiększonej stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, z zastrzeżeniem wyjątków w przypadkach szczególnych; 3. uznać prawo pracowników, mężczyzn i kobiet, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości;

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 215

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

4. uznać prawo wszystkich pracowników do rozsądnego okresu wypowiedzenia w razie zwolnienia z pracy; 5. zezwolić na dokonywanie potrąceń z wynagrodzeń tylko na warunkach i w zakresie przewidzianym w ustawodawstwie krajowym lub ustalonym w układach zbiorowych pracy lub w orzeczeniach arbitrażowych. Wykonywanie tych praw powinno być zapewnione w drodze bądź swobodnie zawartych układów zbiorowych pracy, bądź w drodze prawnie określonych mechanizmów ustalania wynagrodzeń, bądź za pomocą innych środków, odpowiednich do warunków krajowych.

Artykuł 5. Prawo do organizowania się. W celu zapewnienia lub popierania swobody pracowników i pracodawców tworzenia lokalnych, krajowych lub międzynarodowych organizacji w celu ochrony ich interesów ekonomicznych i społecznych oraz wstępowania do tych organizacji, Umawiające się Strony zobowiązują się, że ustawodawstwo krajowe nie będzie naruszać ani też nie będzie stosowane w sposób, który naruszałby tę swobodę. Zakres, w jakim gwarancje przewidziane w niniejszym artykule będą miały zastosowanie do policji, zostanie określony przez ustawodawstwo krajowe. Zasada dotycząca stosowania tych gwarancji do członków sił zbrojnych i zakres, w jakim będą one miały zastosowanie do tej grupy osób, zostaną również określone przez ustawodawstwo krajowe.

Artykuł 6. Prawo do rokowań zbiorowych. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do rokowań zbiorowych, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. popierać wspólne konsultacje pomiędzy pracownikami a pracodawcami; 2. popierać, kiedykolwiek będzie to konieczne i właściwe, mechanizm dobrowolnych negocjacji między pracodawcami lub organizacjami pracodawców z jednej strony a organizacjami pracowników z drugiej strony, dla uregulowania, w drodze układów zbiorowych pracy, warunków zatrudnienia; 3. popierać ustanowienie i wykorzystywanie właściwych mechanizmów pojednawczych oraz dobrowolnego arbitrażu dla rozstrzygania sporów zbiorowych; oraz uznają: 4. prawo pracowników i pracodawców do zbiorowego działania w przypadku konfliktu interesów, włączając w to prawo do strajku, z zastrzeżeniem zobowiązań, jakie mogłyby wyniknąć z wcześniej zawartych układów zbiorowych pracy. Artykuł 7. Prawo dzieci i młodocianych do ochrony. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa dzieci i młodocianych do ochrony, Umawiające się Strony zobowiązują się:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 216

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

1. ustalić, że wiek piętnastu lat będzie minimalnym wiekiem dopuszczenia do zatrudnienia, z zastrzeżeniem wyjątków wobec dzieci zatrudnionych przy określonych, lekkich pracach, nieszkodliwych dla ich zdrowia, moralności lub kształcenia; 2. ustalić wyższy minimalny wiek dopuszczenia do zatrudnienia w niektórych, określonych zawodach, uznanych za niebezpieczne lub szkodliwe dla zdrowia; 3. zabronić, by dzieci, które podlegają jeszcze obowiązkowemu nauczaniu, były zatrudniane przy pracach, które uniemożliwiałyby im pełne korzystanie z tego nauczania; 4. ograniczyć czas pracy pracowników mających mniej niż szesnaście lat tak, by odpowiadał potrzebom ich rozwoju, a szczególnie potrzebie ich szkolenia zawodowego; 5. uznać prawo pracowników młodocianych i praktykantów do sprawiedliwego wynagrodzenia lub do innych odpowiednich zasiłków; 6. przewidzieć, że czas poświęcany przez młodocianych na szkolenie zawodowe podczas zwykłego czasu pracy będzie, za zgodą pracodawcy, traktowany jako stanowiący część dnia pracy; 7. ustalić, że osoby zatrudnione, mające mniej niż osiemnaście lat, uprawnione będą do corocznego płatnego urlopu, nie krótszego niż trzy tygodnie; 8. zabronić zatrudniania osób mających mniej niż osiemnaście lat przy pracy nocnej, z wyjątkiem pewnych zawodów, określonych przez ustawodawstwo krajowe; 9. ustalić, że osoby mające mniej niż osiemnaście lat, wykonujące niektóre, określone przez ustawodawstwo krajowe zawody, będą podlegały regularnej kontroli lekarskiej; 10. zapewnić szczególną ochronę przed fizycznymi i moralnymi zagrożeniami, na które narażone są dzieci i młodociani, a szczególnie przed tymi, które bezpośrednio lub pośrednio wynikają z ich pracy. Artykuł 8. Prawo pracownic do ochrony. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa pracownic do ochrony, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. zapewnić kobietom, przed i po urodzeniu dziecka, urlop w wymiarze całkowitym co najmniej dwunastu tygodni bądź poprzez płatny urlop, bądź poprzez odpowiednie świadczenia z ubezpieczenia społecznego lub z funduszy publicznych;

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 217

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2. uznać za bezprawne wypowiedzenie przez pracodawcę pracy kobiecie w okresie jej nieobecności z powodu urlopu macierzyńskiego lub dokonanie wypowiedzenia w takim terminie, że okres wypowiedzenia wygaśnie w trakcie takiej nieobecności; 3. zapewnić matkom karmiącym swoje dzieci wystarczające przerwy w tym celu; 4. a) uregulować zatrudnianie kobiet przy pracy nocnej w przemyśle; b) zatrudniania kobiet w kopalniach pod ziemią oraz, jeżeli ma to miejsce, przy wszelkich innych pracach nieodpowiednich dla nich z powodu niebezpiecznego, niezdrowego lub uciążliwego charakteru. Artykuł 9. Prawo do poradnictwa zawodowego. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do poradnictwa zawodowego, Umawiające się Strony zobowiązują się zapewnić lub popierać, w miarę potrzeby, służby, które będą udzielać pomocy wszystkim osobom, w tym osobom niepełnosprawnym, w rozwiązywaniu problemów dotyczących wyboru zawodu i awansu zawodowego, uwzględniając indywidualne predyspozycje oraz związek tych predyspozycji z możliwościami zatrudnienia; pomoc ta będzie dostępna bezpłatnie, zarówno dla młodzieży, w tym dla dzieci w wieku szkolnym, jak i dla dorosłych.

Artykuł 10. Prawo do szkolenia zawodowego. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do szkolenia zawodowego, Umawiające się Strony zobowiązują się:

1. zapewnić lub popierać, w miarę potrzeby, szkolenie techniczne i zawodowe wszystkich osób, w tym osób niepełnosprawnych, w porozumieniu z organizacjami pracodawców i pracowników oraz umożliwić oparty jedynie na kryterium uzdolnień indywidualnych dostęp do wyższego nauczania technicznego i uniwersyteckiego; 2. zapewnić lub popierać system przysposobienia zawodowego oraz inne systemy szkolenia młodych chłopców i dziewcząt w różnych zawodach; 3. zapewnić lub popierać, w miarę potrzeby: a) odpowiednie i dostępne ułatwienia w celu szkolenia dorosłych pracowników; b) specjalne ułatwienia w celu przeszkolenia dorosłych pracowników, niezbędnego ze względu na postęp techniczny lub nowe tendencje na rynku pracy; 4. popierać pełne wykorzystywanie ułatwień zapewnianych poprzez odpowiednie środki, takie jak:

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 218

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

a) obniżenie lub zniesienie wszelkich kosztów lub opłat; b) przyznanie, w uzasadnionych przypadkach, pomocy finansowej; c) włączenie do zwykłego czasu pracy czasu spędzanego na zawodowym szkoleniu uzupełniającym, podjętym w okresie zatrudnienia przez pracownika na życzenie jego pracodawcy; d) zapewnienie, poprzez odpowiedni nadzór, w porozumieniu z organizacjami pracodawców i pracowników, skutecznego systemu przysposobienia zawodowego i każdego innego systemu szkolenia młodych pracowników oraz, w sposób ogólny, odpowiedniej ochrony młodych pracowników. Artykuł 11. Prawo do ochrony zdrowia. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do ochrony zdrowia, Umawiające się Strony zobowiązują się podjąć bądź bezpośrednio, bądź we współpracy z organizacjami publicznymi lub prywatnymi, stosowne środki zmierzające zwłaszcza do: 1. wyeliminowania, tak dalece jak to możliwe, przyczyn chorób; 2. zapewnienia ułatwień w zakresie poradnictwa oraz oświaty, dla poprawy stanu zdrowia i rozwijania indywidualnej odpowiedzialności w sprawach zdrowia; 3. zapobiegania, tak dalece, jak to możliwe, chorobom epidemicznym, endemicznym i innym. Artykuł 12. Prawo do zabezpieczenia społecznego. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do zabezpieczenia społecznego, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. ustanowić lub utrzymywać system zabezpieczenia społecznego; 2. utrzymywać system zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie, równym co najmniej poziomowi niezbędnemu dla ratyfikowania Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy (nr 102) dotyczącej minimalnych norm zabezpieczenia społecznego; 3. zabiegać o stopniowe podnoszenie poziomu systemu zabezpieczenia społecznego; 4. podjąć kroki, poprzez zawarcie odpowiednich porozumień dwustronnych i wielostronnych lub za pomocą innych środków, i z zastrzeżeniem warunków ustanowionych w takich porozumieniach, w celu zapewnienia: a) równego traktowania własnych obywateli i obywateli innych Umawiających się Stron, jeżeli chodzi o uprawnienia z tytułu zabezpieczenia społecznego, w tym zachowanie korzyści wynikających z ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia społecznego, bez względu na zmiany miejsca pobytu na terytoriach Umawiających się Stron, które mogłyby podjąć osoby chronione; b) przyznawania, zachowania i przywracania uprawnień z tytułu zabezpieczenia społecznego za pomocą takich środków, jak zliczanie okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia, wypełnionych zgodnie z ustawodawstwem każdej z Umawiających się Stron.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 219

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 13. Prawo do pomocy społecznej i medycznej. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do pomocy społecznej i medycznej, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. zapewnić, by każdej osobie, która nie posiada dostatecznych zasobów i która nie jest zdolna do zapewnienia ich sobie z innych źródeł, szczególnie poprzez świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego, została przyznana odpowiednia pomoc oraz, w przypadku choroby, opieka konieczna ze względu na jej stan; 2. zapewnić, by osoby otrzymujące taką pomoc nie cierpiały z tego względu ograniczenia ich praw politycznych lub społecznych; 3. przewidzieć, by każdy mógł otrzymać od właściwych służb publicznych lub prywatnych taką poradę i osobistą pomoc, jaka może być konieczna dla zapobieżenia lub usunięcia stanu potrzeby, lub ulżenia sytuacji osobistej lub rodzinnej; 4. stosować postanowienia przewidziane w ustępach 1, 2 i 3 niniejszego artykułu na równi wobec swoich obywateli i wobec obywateli innych Umawiających się Stron, znajdujących się legalnie na ich terytoriach, zgodnie z zobowiązaniami wynikającymi dla Stron z Europejskiej konwencji o pomocy społecznej i medycznej, podpisanej w Paryżu dnia 11 grudnia 1953 r. Artykuł 14. Prawo do korzystania ze służb opieki społecznej. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do korzystania ze służb opieki społecznej, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. popierać lub organizować służby posługujące się metodami właściwymi dla pracy socjalnej oraz które przyczyniają się do dobrobytu i rozwoju zarówno jednostek, jak i grup w społeczeństwie, oraz do ich adaptacji w środowisku społecznym; 2. zachęcać do uczestnictwa jednostek i organizacji dobroczynnych lub innych w ustanawianiu i utrzymywaniu takich służb. Artykuł 15. Prawo osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. podjąć konieczne środki w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym ułatwień szkoleniowych, w tym, jeżeli to konieczne, utworzenie wyspecjalizowanych instytucji publicznych lub prywatnych; 2. podjąć odpowiednie środki w celu zatrudniania osób niepełnosprawnych, takie jak wyspecjalizowane służby pośrednictwa pracy, ułatwianie podejmowania pracy chronionej oraz środki dla zachęcania pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 220

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 16. Prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej. W celu zapewnienia warunków niezbędnych do pełnego rozwoju rodziny, która jest podstawową komórką społeczeństwa, Umawiające się Strony zobowiązują się popierać ekonomiczną, prawną i społeczną ochronę życia rodzinnego, zwłaszcza poprzez takie środki, jak świadczenia społeczne i rodzinne, rozwiązania podatkowe, zachęcanie do budowania mieszkań dostosowanych do potrzeb rodzin, świadczenia dla młodych małżeństw oraz wszelkie inne stosowne środki.

Artykuł 17. Prawo matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej, Umawiające się Strony zobowiązują się podejmować wszelkie konieczne i odpowiednie środki w tym celu, włączając w to ustanowienie lub utrzymywanie odpowiednich instytucji lub służb.

Artykuł 18. Prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytoriach innych umawiających się stron. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium każdej innej Umawiającej się Strony, Umawiające się Strony zobowiązują się:

1. stosować istniejące regulacje prawne w duchu liberalnym; 2. uprościć obowiązujące formalności oraz zmniejszyć lub znieść opłaty administracyjne i inne opłaty, nakładane na pracowników zagranicznych lub ich pracodawców; 3. liberalizować, indywidualnie lub zbiorowo, regulacje prawne dotyczące zatrudniania pracowników zagranicznych; oraz uznają: 4. prawo do opuszczenia kraju przez swych obywateli, pragnących wykonywać działalność zarobkową na terytoriach innych Umawiających się Stron. Artykuł 19. Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy na terytorium każdej innej Umawiającej się Strony, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1 utrzymywać lub zapewnić odpowiednie i bezpłatne służby zobowiązane do udzielania pomocy takim pracownikom, szczególnie do udzielania im dokładnych informacji oraz podejmowania wszelkich odpowiednich środków, tak dalece, jak zezwala na to ustawodawstwo krajowe, przeciwko mylącej propagandzie dotyczącej emigracji i imigracji;

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 221

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2 przyjąć, w ramach własnej jurysdykcji, odpowiednie środki dla ułatwienia wyjazdu, podróży i przyjęcia takich pracowników i ich rodzin oraz zapewnić im, w ramach własnej jurysdykcji, odpowiednią opiekę sanitarną i medyczną oraz dobre warunki higieniczne w trakcie podróży; 3 popierać współpracę, kiedy to właściwe, między służbami socjalnymi, publicznymi i prywatnymi, krajów emigracji i imigracji; 4 zapewnić takim pracownikom, przebywającym legalnie na ich terytoriach, tak dalece jak reguluje to ustawodawstwo lub podlega kontroli władz administracyjnych, traktowanie nie mniej korzystne niż własnych obywateli w zakresie następujących spraw: a) wynagradzania oraz innych warunków zatrudnienia i pracy; b) członkostwa w związkach zawodowych oraz korzystania z dobrodziejstw rokowań zbiorowych; c) zakwaterowania; 5 zapewnić takim pracownikom, przebywającym legalnie na ich terytoriach, traktowanie nie mniej korzystne niż własnych obywateli, jeżeli chodzi o podatki, opłaty lub składki płatne z tytułu zatrudnienia; 6 ułatwić, w możliwym zakresie, połączenie rodziny pracownika migrującego, któremu zezwolono na osiedlenie się na danym terytorium; 7 zapewnić takim pracownikom, znajdującym się legalnie na ich terytoriach, traktowanie nie mniej korzystne niż własnych obywateli w zakresie postępowania sądowego, dotyczącego spraw powołanych w niniejszym artykule; 8 zapewnić, by tacy pracownicy, mieszkający legalnie na ich terytoriach, nie mogli być wydaleni, o ile nie zagrażają bezpieczeństwu państwa lub nie naruszają porządku publicznego lub dobrych obyczajów; 9 zezwolić, w granicach ustalonych przez ustawodawstwo, na przekazywanie takiej części zarobków i oszczędności pracowników migrujących, jakiej mogą oni sobie życzyć; 10 rozszerzyć ochronę i pomoc przewidzianą w niniejszym artykule na pracowników migrujących pracujących na własny rachunek, tak dalece, jak środki te mają wobec nich zastosowanie.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 222

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 20. Zobowiązania. 1. Każda z Umawiających się Stron zobowiązuje się: a) uznać część I niniejszej Karty za deklarację celów, do których osiągnięcia dążyć będzie przy pomocy wszelkich stosownych środków, zgodnie z postanowieniami ustępu wprowadzającego tę część; b) uznać się za związaną przez co najmniej pięć z siedmiu następujących artykułów części II Karty: artykuły 1, 5, 6, 12, 13, 16 i 19; c) w uzupełnieniu artykułów wybranych przez nią zgodnie z poprzednim punktem, uznać się za związaną taką liczbą artykułów lub numerowanych ustępów części II Karty, które wybierze, pod warunkiem, że ogólna liczba artykułów lub numerowanych ustępów, którymi się zwiąże, nie będzie mniejsza niż 10 artykułów lub 45 numerowanych ustępów. 2. Wybór artykułów lub ustępów, dokonany w myśl postanowień punktów b) i c) ustępu 1 niniejszego artykułu, będzie notyfikowany Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy przez zainteresowaną Umawiającą się Stronę w chwili składania dokumentu ratyfikacyjnego lub zatwierdzenia. 3. Każda Umawiająca się Strona będzie mogła oświadczyć w późniejszym czasie, w drodze notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego, że uważa się za związaną każdym innym artykułem lub numerowanym ustępem części II Karty, którego jeszcze nie przyjęła zgodnie z postanowieniami ustępu 1 niniejszego artykułu. Takie późniejsze zobowiązania będą uważane za stanowiące integralną część ratyfikacji lub zatwierdzenia i będą miały taki sam skutek począwszy od trzydziestego dnia od daty notyfikacji. 4. Sekretarz Generalny powiadomi wszystkie Rządy sygnatariuszy oraz Dyrektora Generalnego Międzynarodowej Organizacji Pracy o każdej notyfikacji, jaką otrzyma stosownie do postanowień niniejszej części Karty. 5. Każda Umawiająca się Strona będzie utrzymywała właściwy w warunkach krajowych system inspekcji pracy.

Artykuł 21. Sprawozdania dotyczące przyjętych postanowień. Umawiające się Strony będą przedstawiały Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy, w odstępach dwuletnich, sprawozdania w formie określonej przez Komitet Ministrów, dotyczące stosowania tych postanowień części II Karty, które przyjęły.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 223

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 22. Sprawozdania dotyczące postanowień, które nie zostały przyjęte. Umawiające się Strony będą przedstawiały Sekretarzowi Generalnemu, w odpowiednich odstępach czasu i na wniosek Komitetu Ministrów, sprawozdania dotyczące postanowień części II niniejszej Karty, które nie zostały przyjęte w chwili jej ratyfikowania lub zatwierdzania, lub w drodze późniejszej notyfikacji. Komitet Ministrów określać będzie, w regularnych odstępach czasu, w odniesieniu do których postanowień będą wymagane sprawozdania, oraz ustali formę takich sprawozdań.

Artykuł 23. Przekazywanie kopii. 1. Każda z Umawiających się Stron przekazywać będzie kopie swych sprawozdań, o których mowa w artykułach 21 i 22, tym z jej krajowych organizacji, które są członkami międzynarodowych organizacji pracodawców i pracowników zapraszanych, zgodnie z artykułem 27 ustęp 2, do udziału w posiedzeniach Podkomitetu Rządowego Komitetu Społecznego. 2. Umawiające się Strony będą przekazywały Sekretarzowi Generalnemu wszelkie uwagi do sprawozdań otrzymane od organizacji krajowych, jeżeli będą one sobie tego życzyć. Artykuł 24. Rozpatrywanie sprawozdań. Sprawozdania przedstawiane Sekretarzowi Generalnemu, zgodnie z artykułami 21 i 22, będą rozpatrywane przez Komitet Ekspertów, który będzie również dysponował wszelkimi uwagami przekazanymi Sekretarzowi Generalnemu zgodnie z ustępem 2 artykułu 23.

Artykuł 25. Komitet Ekspertów. 1. Komitet Ekspertów będzie składał się z nie więcej niż siedmiu członków mianowanych przez Komitet Ministrów z listy niezależnych ekspertów odznaczających się najwyższą prawością i uznaną kompetencją w międzynarodowych sprawach społecznych, którzy zostaną zgłoszeni przez Umawiające się Strony. 2. Członkowie Komitetu będą mianowani na sześć lat. Mogą oni być mianowani ponownie. Jednakże kadencja dwóch członków mianowanych po raz pierwszy upłynie po czterech latach. 3. Członkowie, których mandat upłynie po początkowym czteroletnim okresie, zostaną wybrani przez Komitet Ministrów w drodze losowania, natychmiast po dokonaniu pierwszego mianowania. 4. Członek Komitetu Ekspertów mianowany w miejsce członka, którego mandat jeszcze nie upłynął, będzie pełnił funkcję przez resztę kadencji swego poprzednika.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 224

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 26. Udział Międzynarodowej Organizacji Pracy. Międzynarodowa Organizacja Pracy zostanie zaproszona do wyznaczenia przedstawiciela do udziału, w charakterze doradcy, w obradach Komitetu Ekspertów.

Artykuł 27. Podkomitet Rządowego Komitetu Społecznego. 1. Sprawozdania Umawiających się Stron, jak i wnioski Komitetu Ekspertów, będą przedkładane do rozpatrzenia Podkomitetowi Rządowego Komitetu Społecznego Rady Europy. 2. Podkomitet będzie składał się z przedstawicieli Umawiających się Stron, po jednym z każdej. Nie więcej niż dwie międzynarodowe organizacje pracodawców i nie więcej niż dwie międzynarodowe organizacje pracowników zostaną zaproszone do wyznaczenia obserwatorów do brania udziału w jego posiedzeniach, w charakterze doradcy. Ponadto, Podkomitet będzie mógł zasięgać opinii nie więcej niż dwóch przedstawicieli międzynarodowych organizacji pozarządowych mających status doradczy przy Radzie Europy w sprawach, którymi organizacje te są szczególnie właściwe zajmować się, takich jak, na przykład, dobrobyt społeczny oraz ekonomiczna i społeczna ochrona rodziny. 3. Podkomitet przedstawi Komitetowi Ministrów sprawozdanie zawierające jego wnioski, dołączając do niego sprawozdanie Komitetu Ekspertów. Artykuł 28. Zgromadzenie Doradcze. Sekretarz Generalny Rady Europy przekaże Zgromadzeniu Doradczemu wnioski Komitetu Ekspertów. Zgromadzenie Doradcze przekaże Komitetowi Ministrów uwagi do tych wniosków.

Artykuł 29. Komitet Ministrów. Większością dwóch trzecich głosów członków uprawnionych do zasiadania w Komitecie, Komitet Ministrów będzie mógł, na podstawie sprawozdania Podkomitetu oraz po konsultacji Zgromadzenia Doradczego, skierować wszelkie niezbędne zalecenia do każdej z Umawiających się Stron.

Artykuł 30. Uchylenia w przypadku wojny lub zagrożenia bezpieczeństwa publicznego. 1. W przypadku wojny lub innego zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, zagrażającego życiu narodu, każda Umawiająca się Strona może podjąć środki uchylające jej zobowiązania wynikające z niniejszej Karty, w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji i pod warunkiem, że takie środki nie będą sprzeczne z jej innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 225

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

2. Każda Umawiająca się Strona, korzystająca z prawa uchylenia zobowiązań, w rozsądnym terminie poinformuje wyczerpująco Sekretarza Generalnego Rady Europy o środkach, które podjęła, oraz o powodach ich zastosowania. Musi ona również powiadomić Sekretarza Generalnego o terminie uchylenia tych środków oraz o dacie, od kiedy ponownie podjęte będzie wykonywanie w pełni przyjętych postanowień Karty. 3. Sekretarz Generalny poinformuje inne Umawiające się Strony i Dyrektora Generalnego Międzynarodowego Biura Pracy o wszelkich notyfikacjach otrzymanych zgodnie z ustępem 2 niniejszego artykułu. Artykuł 31. Ograniczenia. 1. Skuteczna realizacja praw i zasad ustanowionych w części I oraz skuteczne wykonywanie ich, tak jak przewidziano w części II, nie będą mogły być przedmiotem żadnych ograniczeń lub restrykcji nie wymienionych w częściach I i II, z wyjątkiem tych, które są określone przez prawo i które są niezbędne w społeczeństwie demokratycznym dla ochrony praw i wolności innych osób lub dla ochrony porządku publicznego, bezpieczeństwa narodowego, zdrowia publicznego lub dobrych obyczajów. 2. Ograniczenia dozwolone zgodnie z postanowieniami niniejszej Karty w stosunku do praw i zobowiązań w niej ustanowionych nie mogą być stosowane w jakimkolwiek innym celu niż ten, dla którego zostały przewidziane. Artykuł 32. Stosunek pomiędzy Kartą a prawem wewnętrznym lub umowami międzynarodowymi. Postanowienia niniejszej Karty nie naruszają postanowień prawa wewnętrznego lub jakichkolwiek dwustronnych lub wielostronnych traktatów, konwencji lub porozumień już obowiązujących lub które wejdą w życie, zgodnie z którymi osoby chronione byłyby traktowane w sposób korzystniejszy.

Artykuł 33. Wykonywanie w drodze układów zbiorowych pracy. 1. W Państwach członkowskich, w których postanowienia ustępów 1, 2, 3, 4 i 5 artykułu 2, ustępów 4, 6 i 7 artykułu 7, ustępów 1, 2, 3 i 4 artykułu 10 części II niniejszej Karty są zwykle przedmiotem układów zawieranych pomiędzy pracodawcami lub organizacjami pracodawców a organizacjami pracowników, lub zwykle wykonywane są w inny sposób niż poprzez przepisy prawa, Umawiające się Strony mogą podjąć zobowiązania wypływające z tych ustępów i zgodność z nimi będzie uważana za zachowaną, jeżeli ich postanowienia będą stosowane w drodze takich układów lub innych środków wobec znacznej większości zainteresowanych pracowników. 2. W Państwach członkowskich, w których postanowienia te są zwykle regulowane przez ustawodawstwo, Umawiające się Strony mogą podjąć odpowiednie zobowiązania i zgodność z nimi będzie uważana za zachowaną, jeżeli ich postanowienia będą stosowane w drodze ustaw wobec znacznej większości zainteresowanych pracowników. IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 226

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 34. Terytorialny zakres stosowania. 1. Niniejsza Karta będzie stosowana na terytorium metropolitalnym każdej Umawiającej się Strony. Każdy sygnatariusz może w chwili podpisywania lub składania dokumentu ratyfikacyjnego lub zatwierdzenia określić, w drodze oświadczenia skierowanego do Sekretarza Generalnego Rady Europy, terytorium, które będzie w tym celu uważane za terytorium metropolitalne. 2. Każda Umawiająca się Strona może w chwili ratyfikacji lub zatwierdzenia niniejszej Karty lub w jakiejkolwiek późniejszej chwili oświadczyć, w drodze notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy, że Karta będzie obowiązywać, w całości lub części, na terytorium lub terytoriach niemetropolitalnych, określonych w wymienionym oświadczeniu, za których stosunki międzynarodowe Strona ta jest odpowiedzialna lub za które przejmuje odpowiedzialność międzynarodową. Strona wskaże w oświadczeniu artykuły lub ustępy części II Karty, które przyjmuje jako wiążące w odniesieniu do każdego z terytoriów wymienionych w oświadczeniu. 3. Karta będzie obowiązywać na terytorium lub terytoriach wymienionych w oświadczeniu, o którym mowa w poprzednim ustępie, począwszy od trzydziestego dnia od daty przyjęcia notyfikacji oświadczenia przez Sekretarza Generalnego. 4. Każda Umawiająca się Strona będzie mogła oświadczyć w późniejszym czasie, w drodze notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy, że w odniesieniu do jednego lub więcej terytoriów, na których Karta była stosowana zgodnie z ustępem 2 niniejszego artykułu, przyjmuje za wiążący każdy artykuł lub numerowany ustęp, którego jeszcze nie przyjęła w odniesieniu do tego lub tych terytoriów. Podjęte później zobowiązania będą uważane za stanowiące integralną część pierwotnego oświadczenia dotyczącego danego terytorium i będą miały taką samą moc począwszy od trzydziestego dnia od daty przyjęcia notyfikacji przez Sekretarza Generalnego. 5. Sekretarz Generalny powiadomi inne Rządy sygnatariuszy oraz Dyrektora Generalnego Międzynarodowego Biura Pracy o każdej notyfikacji przekazanej mu zgodnie z niniejszym artykułem. Artykuł 35. Podpisanie, ratyfikacja i wejście w życie. 1. Niniejsza Karta jest otwarta do podpisu dla członków Rady Europy. Podlega ona ratyfikacji lub zatwierdzeniu. Dokumenty ratyfikacyjne lub zatwierdzenia będą składane Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy. 2. Niniejsza Karta wejdzie w życie trzydziestego dnia od daty złożenia piątego dokumentu ratyfikacyjnego lub zatwierdzenia.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 227

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

3. W odniesieniu do każdego sygnatariusza dokonującego ratyfikacji w terminie późniejszym, Karta wejdzie w życie trzydziestego dnia od daty złożenia dokumentu ratyfikacyjnego lub zatwierdzenia. 4. Sekretarz Generalny notyfikuje wszystkim członkom Rady Europy oraz Dyrektorowi Generalnemu Międzynarodowego Biura Pracy o wejściu w życie Karty, nazwach Umawiających się Stron, które ją ratyfikowały lub zatwierdziły, oraz o późniejszym złożeniu każdego dokumentu ratyfikacyjnego lub zatwierdzenia. Artykuł 36. Poprawki. Każdy członek Rady Europy może, w oświadczeniu skierowanym do Sekretarza Generalnego Rady Europy, zaproponować poprawki do niniejszej Karty. Sekretarz Generalny przekaże innym członkom Rady Europy wszelkie zgłoszone w ten sposób poprawki, które zostaną następnie rozpatrzone przez Komitet Ministrów i przedłożone Zgromadzeniu Doradczemu do zaopiniowania. Poprawki przyjęte przez Komitet Ministrów wejdą w życie trzydziestego dnia od dnia powiadomienia Sekretarza Generalnego przez wszystkie Umawiające się Strony o ich przyjęciu. Sekretarz Generalny notyfikuje wszystkim Państwom członkowskim Rady Europy oraz Dyrektorowi Generalnemu Międzynarodowego Biura Pracy o wejściu w życie tych poprawek.

Artykuł 37. Wypowiedzenie. 1. Każda Umawiająca się Strona może wypowiedzieć niniejszą Kartę nie wcześniej niż po upływie pięciu lat od daty wejścia w życie Karty w stosunku do niej lub po upływie każdego kolejnego okresu dwóch lat i, w każdym przypadku, przy zachowaniu sześciomiesięcznego okresu wypowiedzenia notyfikowanego Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy, który powiadomi o tym inne Umawiające się Strony oraz Dyrektora Generalnego Międzynarodowego Biura Pracy. Wypowiedzenie nie narusza ważności Karty w stosunku do innych Umawiających się Stron, jeżeli liczba Umawiających się Stron nie będzie nigdy mniejsza niż pięć. 2. Każda Umawiająca się Strona może, zachowując warunki określone w ustępie poprzednim, wypowiedzieć którykolwiek przyjęty przez siebie artykuł lub ustęp części II Karty, jeżeli liczba artykułów lub ustępów, którymi Umawiająca się Strona pozostanie związana, nie będzie mniejsza niż 10 w pierwszym przypadku i nie mniejsza niż 45 w drugim, oraz z zastrzeżeniem, że ta liczba artykułów lub ustępów obejmować będzie artykuły wybrane przez Stronę spośród tych, do których specjalne odesłanie uczynione zostało w artykule 20 ustęp 1 punkt b). 3. Każda Umawiająca się Strona może, zachowując warunki określone w ustępie 1 niniejszego artykułu, wypowiedzieć niniejszą Kartę lub którykolwiek z artykułów lub ustępów części II Karty, w odniesieniu do każdego terytorium, na którym Karta ma zastosowanie na mocy oświadczenia złożonego zgodnie z ustępem 2 artykułu 34.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 228

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 38. Załącznik. Załącznik do niniejszej Karty stanowi jej integralną część. W dowód czego niżej podpisani, należycie upoważnieni w tym celu, podpisali niniejszą Kartę. Sporządzono w Turynie dnia 18 października 1961 r., w języku francuskim i angielskim, przy czym oba teksty są jednakowo autentyczne, w jednym egzemplarzu, który zostanie złożony w archiwach Rady Europy. Sekretarz Generalny Rady Europy przekaże uwierzytelnione odpisy każdemu sygnatariuszowi. Załącznik do karty społecznej. Zakres Karty Społecznej w odniesieniu do osób chronionych

1. Nie naruszając postanowień artykułu 12 ustęp 4 i artykułu 13 ustęp 4, do osób, o których mowa w artykułach od 1 do 17, zalicza się obcokrajowców, tylko o ile są obywatelami innych Umawiających się Stron legalnie mieszkającymi lub pracującymi na terytorium zainteresowanej Strony, z zastrzeżeniem, że artykuły będą interpretowane w świetle postanowień artykułów 18 i 19. Interpretacja niniejsza nie będzie stała na przeszkodzie rozszerzeniu przez którąkolwiek Umawiającą się Stronę podobnych praw na inne osoby.

2. Każda Umawiająca się Strona przyzna uchodźcom, określonym zgodnie z Konwencją dotyczącą statusu uchodźców, sporządzoną w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., legalnie zamieszkałym na jej terytorium, możliwie najkorzystniejsze traktowanie, a w każdym razie nie mniej korzystne niż wynikające z zobowiązań przyjętych przez tę Umawiającą się Stronę na mocy wspomnianej Konwencji, jak i wszelkich innych istniejących umów międzynarodowych mających zastosowanie do uchodźców.

Część I ustęp 18 i Część II artykuł 18 ustęp 1 Uznaje się, że postanowienia te nie dotyczą wjazdu na terytoria Umawiających się Stron i nie naruszają postanowień Europejskiej konwencji osiedleńczej, podpisanej w Paryżu dnia 13 grudnia 1955 r. Część II Artykuł 1 ustęp 2 Postanowienie to nie będzie interpretowane ani jako zakazujące, ani jako zezwalające na jakiekolwiek klauzule lub praktykę zabezpieczające działalność związków zawodowych.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 229

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Artykuł 4 ustęp 4 Postanowienie to nie będzie interpretowane jako zabraniające natychmiastowego zwolnienia z powodu popełnienia poważnego wykroczenia. Artykuł 4 ustęp 5 Rozumie się, że Umawiająca się Strona wypełnia zobowiązanie wymagane w tym ustępie, jeżeli zakazane jest dokonywanie potrąceń z wynagrodzeń wobec znacznej większości pracowników bądź przez ustawodawstwo, bądź przez układy zbiorowe pracy lub orzeczenia arbitrażowe; wyjątki stanowią osoby, których nie dotyczą wymienione dokumenty. Artykuł 6 ustęp 4 Rozumie się, że każda Umawiająca się Strona może, tak dalece, jak jej to dotyczy, uregulować ustawowo wykonywanie prawa do strajku tak, by każde dalsze ograniczenie tego prawa mogło być uzasadnione zgodnie z postanowieniami artykułu 31. Artykuł 7 ustęp 8 Rozumie się, że Umawiająca się Strona wypełnia zobowiązanie wymagane w tym ustępie, jeżeli dostosuje się do ducha tego zobowiązania, zapewniając w ustawodawstwie, że znaczna większość osób poniżej osiemnastego roku życia nie będzie zatrudniana przy pracy nocnej. Artykuł 12 ustęp 4 Wyrażenie „i z zastrzeżeniem warunków ustanowionych w takich porozumieniach”, znajdujące się we wstępie do tego ustępu, oznacza, między innymi, że jeżeli chodzi o świadczenia, które są dostępne niezależnie od systemu składkowego, Umawiająca się Strona może domagać się, przed przyznaniem takich świadczeń obywatelom innych Umawiających się Stron, spełnienia warunku posiadania określonego okresu zamieszkania. Artykuł 13 ustęp 4 Rządy nie będące stronami Europejskiej konwencji o pomocy społecznej i medycznej mogą ratyfikować Kartę Społeczną w odniesieniu do tego ustępu z zastrzeżeniem, że będą traktować obywateli innych Umawiających się Stron zgodnie z postanowieniami wymienionej konwencji. Artykuł 19 ustęp 6 Dla stosowania tego postanowienia wyrażenie „rodzina pracownika migrującego” oznacza co najmniej małżonka pracownika i jego dzieci mające mniej niż 21 lat, pozostające na jego utrzymaniu. Część III Rozumie się, że Karta zawiera zobowiązania prawne o charakterze międzynarodowym, których stosowanie podlega jedynie kontroli przewidzianej w jej części IV. Artykuł 20 ustęp 1 Rozumie się, że „numerowane ustępy” mogą obejmować artykuły zawierające tylko jeden ustęp. Część V Artykuł 30 Wyrażenie „w przypadku wojny lub innego zagrożenia bezpieczeństwa publicznego” będzie interpretowane w sposób obejmujący również zagrożenie wojną.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 230

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Po zaznajomieniu się z powyższą Kartą wraz z Protokołem w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oświadczam, że: - zostały one uznane za słuszne zarówno w całości, jak i każde z postanowień w nich zawartych, - są przyjęte, ratyfikowane i potwierdzone, - będą niezmiennie zachowywane. Jednocześnie, zgodnie z artykułem 20 Karty, oświadczam, że Rzeczpospolita Polska uważa się za związaną postanowieniami Karty w następującym zakresie: artykuł 1. Prawo do pracy (ustępy 1-4, wszystkie) artykuł 2. Prawo do odpowiednich warunków pracy (ustępy 1, 3-5) artykuł 3. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (ustępy 1-3, wszystkie) artykuł 4. Prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia (ustępy 2-5) artykuł 5. Prawo do organizowania się artykuł 6. Prawo do rokowań zbiorowych (ustępy 1-3) artykuł 7. Prawo dzieci i młodocianych do ochrony (ustępy 2, 4, 6-10) artykuł 8. Prawo pracownic do ochrony (ustępy 1-4, wszystkie) artykuł 9. Prawo do poradnictwa zawodowego artykuł 10. Prawo do szkolenia zawodowego (ustępy 1 i 2) artykuł 11. Prawo do ochrony zdrowia (ustępy 1-3, wszystkie) artykuł 12. Prawo do zabezpieczenia społecznego (ustępy 1-4, wszystkie) artykuł 13. Prawo do pomocy społecznej i medycznej (ustępy 2 i 3) artykuł 14. Prawo do korzystania ze służb opieki społecznej (ustęp 1) artykuł 15. Prawo osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej (ustępy 1 i 2, wszystkie) artykuł 16. Prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej artykuł 17. Prawo matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej artykuł 18. Prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytoriach innych Umawiających się Stron (ustęp 4) artykuł 19. Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy (ustępy 1-10, wszystkie) Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczypospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 10 czerwca 1997 r.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 231

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 232

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ Do grona Opiekunów Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE należą:        

prof. UW dr. hab. Robert Jastrzębski doc. dr Jarosław Maćkowiak dr Adam Krzywoń dr Rafał Morek dr Aleksander Gubrynowicz dr Jarosław Turłukowski dr Ewa Wojtaszek – Mik dr Marcin Warchoł.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 233

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

Obecny skład Zarządu IKMP SAPERE AUDE:    

Prezes - Marta Sobiecka Wiceprezes - Mikołaj Ślęzak Sekretarz - Hubert Cebeliński Skarbnik - Patryk Stelmach

Obecny skład Komisji Rewizyjnej IKMP SAPERE AUDE:   

Przewodniczący - Marcin Białczak Członek - Maciej Loroff Członek - Dawid Poniewierski

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE zostało założone 3 grudnia 2012 roku. Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą. 2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego. 3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła. 4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo. 5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym. 6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika. IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów. Prowadzenie strony internetowej. Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych. Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi. Współpracę z innymi organizacjami studenckimi. Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto należeć do IKMP SAPERE AUDE?      

oferujemy pierwsze szersze spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa całościowo dyskutujemy nad problemem jesteśmy zorientowani na praktykę oferujemy ciekawe warsztaty, konferencje, spotkania tematyczne oraz spacery umożliwiamy publikację artykułów naukowych

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 234

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 235

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO. PUBLIKACJA POKONFERENCYJNA.

IKMP SAPERE AUDE

red. Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Strona 236