PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 2 by IKMP SAPERE AUDE

PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 2

SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW VOLUME 2

PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 2

SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW VOLUME 2

MONOGRAFIA NAUKOWA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, listopad 2015 roku

Projekt okładki: Marta Sobiecka

Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzent: prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

ISBN: 978-83-64552-31-1 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

Niniejszą publikację chcielibyśmy zadedykować

pamięci wspaniałego Wykładowcy i Członka Honorowego Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude Magistra Zygmunta Wiernikowskiego.

Zygmunt Wiernikowski był długoletnim pracownikiem Katedry Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

W ramach swojej działalności akademickiej przygotował szereg opracowań naukowych prezentujących bardzo wysoki poziom merytoryczny, m.in. takie jak np. „Działanie w granicach uprawnienia lub obowiązku prawnego jako okoliczność wyłączająca bezprawność czynu”, „O pojęciu mienia w polskim prawie karnym”, czy „Kara podania wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób (wybrane problemy)”. Weszły one na trwałe do dorobku polskiej doktryny prawa karnego, są często cytowane i powoływane w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, co świadczy o wyjątkowości poruszanych tam zagadnień.

Na szczególnie wysokie uznanie zasługuje poświęcenie i ogromny talent Zygmunta, z jakim prowadził ćwiczenia z prawa karnego. Stanowiły one unikalny wzór metody dydaktycznej łączącej pasję Wykładowcy z umiejętnym przekazywaniem studentom wiedzy. Poziom przygotowania studentów Zygmunta był zawsze wysoki, często nawet imponujący. Zygmunt posiadał niezwykłą umiejętność inspirowania kolejnych pokoleń studentów w pogłębianiu zainteresowania dziedziną prawa karnego materialnego. Solidny fundament położony w tym zakresie przez Zygmunta na drugim roku studiów owocował w dalszej karierze studenckiej i zawodowej, co przyznają świetnie wykształceni prawnicy, sędziowie, prokuratorzy i adwokaci, których przygoda z prawem karnym i pasja do jego poznawania po raz pierwszy została właśnie zaszczepiona przez Zygmunta. Studenci, którzy odbywali zajęcia z Zygmuntem, pamiętają słynne „piątkowe dyżury” w sali 128. Dla wielu z nich były zawsze niezapomnianym pokazem, jak biegły w swojej sztuce powinien być prawnik, jak wielki stopień przywiązania do szczegółów cechować musi studentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Nie ma osoby, która po takiej weryfikacji wiedzy nie pracowałaby ciężej, nie uczyła się więcej, nie chciała udowodnić, że potrafi materiał

perfekcyjnie opanować. Paradoksalnie, to właśnie dzięki bezwzględnemu egzekwowaniu wiedzy Zygmunt zyskał sobie rzeszę zwolenników, osób, które nawet kilkanaście lat po ukończeniu studiów przychodziły go odwiedzać, darząc go najwyższym uznaniem. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że także w ten sposób Zygmunt dochował się licznych wychowanków osiągających sukcesy na płaszczyźnie akademickiej, by wspomnieć tylko dr hab. Marcina Wiącka, dr Andrzeja Bieleckiego czy dr Sławomira Żółtka. Muszę się przyznać, że przeprowadzając egzaminy z prawa karnego, zawsze bardzo liczyłem, że zdawać będą u mnie studenci Zygmunta. Pytanie ich było przyjemnością, momentami miewałem wrażenie, że dyskutuję z ukształtowanymi prawnikami, osobami mającymi za sobą wiele lat praktyki. Nie przypominam sobie, żebym kiedykolwiek ocenił studenta Zygmunta negatywnie. Przeciwnie, na ogół piątki przeplatane były piątkami z wykrzyknikiem.

Wspomnienie o pogodnym i zawsze szczerym moim przyjacielu chciałbym zakończyć cytatem z ulubionego zespołu Zygmunta: „Bywa, że za chmurą oceanu znikną przyjaciele. Tak się często dzieje, Ale jeśli żyją w Twej pamięci - Nie potrzeba więcej, bo tam żyje serce”.

prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU (Marta Sobiecka) ................................................................................................. 21 OFFENCES AGAINST LIFE AND HEALTH (Marta Sobiecka) ................................................................................................. 21 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU POWSZECHNEMU (Marika Gdowska) .............................................................................................. 89 OFFENCES AGAINST PUBLIC SAFETY (Marika Gdowska) ....................... 89 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU W KOMUNIKACJI (Judyta Banaszyńska)........................................................................................ 114 OFFENCES AGAINST SAFETY IN TRAFFIC (Judyta Banaszyńska) ......... 114 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŚRODOWISKU (Edyta Szumilas) .......... 142 OFFENCES AGAINST THE ENVIROMENT (Edyta Szumilas) ................... 142 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI (Iga Pułka) .......................... 164 OFFENCES AGAINST FREEDOM (Iga Pułka) ............................................. 164 10

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA (Mikołąj Ślęzak) ................................................................................................ 181 OFFENCES AGAINST FREEDOM OF CONSCIENCE AND RELIGION (Mikołaj Ślęzak) ................................................................................................ 181 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJNOŚCI (Katarzyna Matczuk) ......................................................... 199 OFFENCES AGAINST SEXUAL LIBERTY AND DECENCY (Katarzyna Matczuk)......................................................................................... 199

Szanowni Czytelnicy, mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych powstałą dzięki wytężonej pracy Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Całość serii pt. „PRAWO KARNE MATERIALNE” składać się będzie z czterech tomów:

TOM 1 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Pojęcie przestępstwa



Przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości i przestępstwa wojenne



Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej



Przestępstwa przeciwko obronności

TOM 2 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu



Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu



Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji



Przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu



Przestępstwa przeciwko wolności



Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania



Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności

TOM 3 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece



Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej



Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową



Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego



Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości



Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum

TOM 4 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu



Przestępstwa przeciwko ochronie informacji



Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów



Przestępstwa przeciwko mieniu



Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu



Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi

Każdy rozdział jest poprzedzony tekstem odpowiedniego rozdziału z części szczególnej Kodeksu karnego. Chcielibyśmy serdecznie podziękować Profesorowi Zbigniewowi Jędrzejewskiemu za cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji. Redaktorzy Warszawa, listopad 2015 roku

Dear Readers, we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw. Whole series entitled “SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW” will encompass four volumes:

VOLUME 1 will include: 

Notion of an offence



Offences against peace and humanity, and war crimes



Offences against the Republic of Poland



Offences against defence capabilities

VOLUME 2 will include: 

Offences against life and health



Offences against public safety



Offences against safety in traffic



Offences against the environment



Offences against freedom



Offences against freedom of conscience and religion



Offences against sexual liberty and decency

VOLUME 3 will include: 

Offences against the family and guardianship



Offences against honour and personal inviolability



Offences against the rights of people in paid work



Offences against state and local government institutions



Offences against the administration of justice



Offences against elections and referenda

VOLUME 4 will include: 

Offences against public order



Offences against the protection of information



Offences against the credibility of documents



Offences against property



Offences against economic circulation



Offences against trading in currencies and securities There are included corresponding chapters from special part of the Criminal code before each essay.

We would like to thank Professor Zbigniew Jędrzejewski for His valuable remarks and support that He gave us. Editors Warsaw, November 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XIX. KK Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu.

Art. 148 [Zabójstwo] § 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. § 2. Kto zabija człowieka: 1) ze szczególnym okrucieństwem, 2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, 3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, 4) z użyciem materiałów wybuchowych, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. § 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego. § 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 149 [Dzieciobójstwo] Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 150 [Eutanazja] § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wyjątkowych wypadkach, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 151 [Namowa i pomoc do samobójstwa] Kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 152 [Przerwanie ciąży za zgodą] § 1. Kto za zgodą kobiety przerywa jej ciążę z naruszeniem przepisów ustawy podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto udziela kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy lub ją do tego nakłania. § 3. Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1 lub 2, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 153 [Przerwanie ciąży bez zgody] § 1. Kto stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza kobietę ciężarną do przerwania ciąży, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2 Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 154 [Śmierć kobiety ciężarnej] § 1. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 152 § 1 lub 2 jest śmierć kobiety ciężarnej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 152 § 3 lub w art. 153 jest śmierć kobiety ciężarnej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Art. 155 [Nieumyślne spowodowanie śmierci] Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 156 [Ciężki uszczerbek na zdrowiu] § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, 2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Art. 157 [Inne uszkodzenie ciała] § 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą. § 5. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.

Art. 157a [Uszkodzenia prenatalne] § 1. Kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Nie popełnia przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego. § 3. Nie podlega karze matka dziecka poczętego, która dopuszcza się czynu określonego w § 1.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 158 [Bójka i pobicie] § 1. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie skutku określonego w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 159 [Niebezpieczne przedmioty] Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 160 [Narażenie na niebezpieczeństwo] § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo. § 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 161 [Narażenie na zarażenie] § 1. Kto, wiedząc, że jest zarażony wirusem HIV, naraża bezpośrednio inną osobę na takie zarażenie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Kto, wiedząc, że jest dotknięty chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, naraża bezpośrednio inną osobę na zarażenie taką chorobą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 § 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 162 [Nieudzielenie pomocy] § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

MARTA SOBIECKA1

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU OFFENCES AGAINST LIFE AND HEALTH

słowa kluczowe: przestępstwo, życie, zdrowie, narażenie na niebezpieczeństwo keywords: offence, life, health, putting at risk

STRESZCZENIE Przestępstwa stypizowane w rozdziale XIX KK chronią człowieka przed: zamachami na życie (art. 148-155 KK), zamachami na zdrowie (art. 156-157a KK) i narażeniem na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia (art. 158-162 KK).

EXTRACT Offences included in the chapter XIX of the Criminal code protect people from: attacks on human life (art. 148 – 155 of the Criminal code), attacks on human health (art. 156 – 157a of the Criminal code) and putting people at risk of losing one’s life or health (art. 158 – 162 of the Criminal code).

Studentka V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studentka II roku studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo Unii Europejskiej, prawo międzynarodowe, prawo pracy, ekonomia pracy, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 WPROWADZENIE Dobrami prawnymi chronionymi przepisami rozdziału XIX Kodeksu karnego2 są życie oraz zdrowie człowieka. Prawo do życia jest podstawowym i przyrodzonym prawem przysługującym każdej istocie ludzkiej, niezależnym od woli krajowego ustawodawcy, jako że prawo do życia poręczają międzynarodowe standardy praw człowieka (przede wszystkim art. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych). Analiza treści rozdziału XIX KK pozwala na wyodrębnienie trzech grup przepisów, które co do zasady chronią człowieka przed: zamachami na życie (art. 148-155 KK), zamachami na zdrowie (art. 156-157a KK), narażeniem na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia (art. 158-162 KK).

ZABÓJSTWO Przestępstwo zabójstwa ma swój typ podstawowy wyrażony przez ustawodawcę w art. 148 § 1 KK, typy kwalifikowane – art. 148 § 2 i 3 KK oraz typ uprzywilejowany art. 148 § 4 KK3. Zabójstwem jest też dzieciobójstwo i eutanazja, jednak zostaną one omówione w odrębnych podrozdziałach. Warto zauważyć, że art. 148 § 1 KK określający typ podstawowy zbrodni zabójstwa brzmieniem odpowiada syntetycznemu ujęciu tego przestępstwa w art. 148 § 1 KK z 1969 r. oraz art. 225 § 1 KK z 1932 r.

PRZEDMIOT OCHRONY Dobrem prawnym stanowiącym przedmiot ochrony przestępstwa zabójstwa jest życie człowieka, będące dobrem o najwyższej wartości. Jak podkreśla R. Kokot4 „w kontekście znamion typów czynu zabronionego, chodzi przy tym o życie w znaczeniu egzystencjalnym, rozumiane jako ogół procesów biologicznych zachodzących w organizmie ludzkim”. Źródłem pewnych sporów doktrynalnych obecnych w nauce prawa karnego jest kwestia granic temporalnych ochrony ludzkiego życia. Jest to kwestia istotna bowiem zakres ochrony jest zróżnicowany, w zależności od tego, czy chodzi o istotę ludzką będącą w znaczeniu norm prawa karnego „dzieckiem poczętym” czy „człowiekiem”5. Najgłębiej w okres życia prenatalnego granicę 2

Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 533

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 5 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 4

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 prawnokarnej ochrony życia realizowanej przez przepisy dotyczące przestępstwa zabójstwa przesuwa tzw. kryterium rozwojowe, zgodnie z którym człowiekiem jest już dziecko po około 20 tygodniach rozwoju w łonie matki, bowiem właśnie wtedy staje się ono potencjalnie zdolne do samodzielnego życia poza organizmem matki.6 Według drugiego poglądu, tzw. kryterium położniczego dziecko poczęte staje się człowiekiem z chwilą wystąpienia bólów porodowych rozwierających, czyli tzw. skurczów przepowiadających, które znamionują rozpoczęcie porodu, w wypadku zaś cesarskiego cięcia - z chwilą otwarcia pęcherza płodowego.7 Trzecim kryterium początkowego momentu prawnokarnej ochrony życia człowieka jest kryterium fizyczne, zgodnie z którym momentem tym jest chwila wydalenia płodu z łona matki, choćby dopiero częściowego.8 Czwarte kryterium – tzw. fizjologiczne zakłada, że chwilą narodzenia dziecka jest moment rozpoczęcia przez nie samodzielnego oddychania, czyli wzięcie pierwszego oddechu własnymi płucami.9 Końcową chwilą działania normy zawartej w art. 148 KK jest chwila śmierci człowieka. Wyjątkiem od tej zasady jest uznanie za karalne także zamachów podjętych wobec człowieka już po jego śmierci, czego jednak sprawca nie obejmował swoją świadomością. Chodzi tu więc o usiłowanie nieudolne zabójstwa, którego dokonanie było ex ante niemożliwe z powodu braku przedmiotu wykonawczego nadającego się do popełnienia na nim przestępstwa. Za moment śmierci człowieka przyjmuje się wystąpienie zmian martwiczych w mózgu (tzw. śmierć mózgu) wywołujących nieodwracalną utratę jego funkcji. Ustalenie tej chwili następuje w oparciu o kryterium trwałego ustania czynności mózgu. Zatem za śmierć człowieka nie można uznać tzw. śmierci klinicznej związanej z zatrzymaniem akcji serca, rozumianej jako czasowe i odwracalne ustanie funkcji życiowych organizmu, które można przywrócić w drodze podjętych działań reanimacyjnych10. Na koniec podkreślić należy, iż życie ludzkie nie podlega wartościowaniu. Nie dziwi zatem, że fundamentalnym standardem współczesnego prawa karnego jest zasada jednakowej ochrony

Tak: K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 212 7 Tak: L. Tyszkiewicz, [w:] Filar, Kodeks karny, 2008, s. 606; Zoll, Kodeks karny, t. II, 2006, s. 236; B. Michalski, [w:] Wąsek, Kodeks karny, t. I, 2006, s. 153; M. Cieślak, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, [w:] Andrejew, Kubicki, Waszczyński, System pr. karnego, t. IV, cz. I, 1985, s. 297-298; J. Majewski, Karalność aborcji w Polsce w świetle ostatnich zmian legislacyjnych, PiP 1997, Nr 4, s. 65, R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 8 Tak: J. Śliwowski, Prawo karne, Warszawa 1979, s. 351 9 Tak: A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s. 53; W. Wolter, [w:] Andrejew, Świda, Wolter, Kodeks karny, 1973, s. 437 10 K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wszystkich istot ludzkich bez względu na stopień ich sprawności fizycznej lub intelektualnej stanowi11.

STRONA PRZEDMIOTOWA Zabójstwo jest przestępstwem materialnym, które może być popełnione zarówno w formie działania, jak i zaniechania12. Jego dokonanie następuje z chwilą śmierci ofiary rozumianej jako śmierć biologiczna, charakteryzująca się ustaniem czynności mózgu. Skutek należący do istoty zabójstwa nie musi być natychmiastowym następstwem zachowania sprawcy. Warunkiem jego przypisania jest jedynie istnienie związku przyczynowego między tymi faktami. Znamię czasownikowe "zabija" realizuje każda, dowolna czynność sprawcy, o ile może doprowadzić do osiągnięcia skutku śmiertelnego objętego umyślnością. Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek, ściślej zaś ciało człowieka, w którym zachodzą procesy życiowe. Odnalezienie ciała ofiary zabójstwa (corpus delicti) nie jest warunkiem sine qua non przypisania dokonanej postaci tego przestępstwa13.

PODMIOT Przestępstwo zabójstwa stypizowane w art. 148 KK, zarówno w typie podstawowym, jak i w typach kwalifikowanych są przestępstwami powszechnymi o ile są popełnione w formie działania. Zatem mogą one zostać popełnione przez każdego, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej, a więc osiągnął granicę wieku odpowiedzialności karnej14 oraz nie zachodzą okoliczności uzasadniające przyjęcie jego niepoczytalności. Sprawcą zabójstwa popełnionego w formie zaniechania może być na podstawie art. 2 KK tylko ten, na kim ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi, zatem zabójstwo pożenione przez zaniechanie to przestępstwo indywidualne15.

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 423-424 13 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 5 i nast. 14 Za zabójstwo może odpowiadać też sprawca nieletni. 15 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 7 i nast. 12

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo zabójstwa, zarówno jako zbrodnia z art. 148 § 1-3 KK, jak i występek z art. 148 § 4 KK, popełnione może być wyłącznie umyślnie. Sprawca może odpowiadać na podstawie przepisu określającego typ podstawowy zabójstwa z art. 148 § 1 KK tylko, gdy swą świadomością nie obejmuje znamion typów zmodyfikowanych - kwalifikowanych lub uprzywilejowanych16. Od strony podmiotowej dla odpowiedzialności sprawcy za zabójstwo w typie podstawowym wystarczające jest, by zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym obejmował skutek śmiertelny. 17 Wszelkie treści wolicjonalne mogą być jedynie okolicznością wpływającą na wymiar kary, o ile oczywiście nie stanowią znamienia modyfikującego typ podstawowy zabójstwa w kierunku typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego. W wyroku skazującym za zabójstwo sąd jest zobowiązany, na podstawie art. 413 § 2 pkt 1 KPK18, do dokładnego określenia przypisanego oskarżonemu czynu, w tym elementów składających się na stronę podmiotową, zatem sąd zobowiązany jest do pokreślenia z jakim zamiarem czyn został popełniony - bezpośrednim czy ewentualnym.19 Zamiaru ewentualnego zabójstwa nie można domniemywać.20 Nie bez znaczenia dla oceny treści strony podmiotowej pozostają werbalne groźby i zapowiedzi realizacji skutku śmiertelnego. W orzecznictwie21 są one

Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 7 i nast. 17 Co potwierdza orzecznictwo, m.in. wyr. SA w Katowicach z 31.1.2002 r., II AKa 478/01, zgodnie z którym dla przyjęcia, że sprawca działał w zamiarze zabójstwa człowieka nie wystarczy ustalenie, iż działał on umyślnie chcąc zadać nawet ciężkie obrażenia ciała lub godząc się z ich zadaniem, lecz konieczne jest ustalenie objęcia zamiarem także skutku w postaci śmierci . 18 Art. 413 [Treść wyroku] § 1. Każdy wyrok powinien zawierać: 1) oznaczenie sądu, który go wydał, oraz sędziów, ławników, oskarżycieli i protokolanta, 2) datę oraz miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku, 3) imię, nazwisko oraz inne dane określające tożsamość oskarżonego, 4) przytoczenie opisu i kwalifikacji prawnej czynu, którego popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu, 5) rozstrzygnięcie sądu, 6) wskazanie zastosowanych przepisów ustawy karnej. § 2.Wyrok skazujący powinien ponadto zawierać: 1) dokładne określenie przypisanego oskarżonemu czynu oraz jego kwalifikację prawną, 2) rozstrzygnięcia co do kary i środków karnych, środków kompensacyjnych i przepadku, a w razie potrzeby - co do zaliczenia na ich poczet tymczasowego aresztowania i zatrzymania oraz środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276. 19

Co potwierdza orzecznictwo: post. SN z 28.5.2003 r., WK 10/03, OSN(K) 2003, Nr 9-10, poz. 76; wyr. SA w Krakowie z 3.10.1996 r., II AKA 233/96, OSA w Lublinie 1997, Nr 2, poz. 10; wyr. SA w Lublinie z 7.2.2002 r., II AKA 307/01, OSA 2003, Nr 1, poz. 5; wyr. SA w Katowicach z 16.5.2002 r., II AKA 19/02, OSA 2003, Nr 6, poz. 57 20 por. wyr. SN z 8.9.1973 r., I KR 116/72, OSN(K) 1974, Nr 2, poz. 26; wyr. SN z 28.6.1977 r., VI KRN 14/77, OSN(K) 1978, Nr 4-5, poz. 43; wyr. SA w Rzeszowie z 10.7.1992 r., II AKR 59/92, OSA 1993, Nr 9, poz. 50; wyr. SA w Łodzi z 20.3.2002 r., II AKA 35/02, Prok. i Pr. 2004, Nr 3, poz. 18; wyr. SA w Lublinie z 19.1.2010 r., II AKA 269/09, KZS 2010, Nr 7-8, poz. 58). 21

M.in. wyr. SA w Lublinie z 26.10.2004 r., II AKA 285/04, Prok. i Pr. 2005, Nr 11, poz. 12; wyr. SA w Krakowie z 7.3.2002 r., II AKa 3/02, KZS 2002, Nr 3, poz. 26

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 traktowane jako rodzaj okoliczności dopełniającej, uzewnętrzniony przejaw treści zamiaru, pozwalający na wnioskowanie o stronie wolicjonalnej sprawcy22.

ZABÓJSTWO ZE SZCZEGÓLNYM OKRUCIEŃSTWEM Szczególne okrucieństwo, jako znamię zwiększające naganność zabójstwa, występuje w większości obcych ustawodawstw karnych, posługujących się jego trójpostaciową konstrukcją, a więc wyróżniających obok typu podstawowego i jego odmian uprzywilejowanych także zabójstwa ciężkie (np. w Kodeksie niemieckim, hiszpańskim, francuskim czy rosyjskim) 23. Znamię

szczególnego

okrucieństwa,

mimo

licznych

wypowiedzi

judykatury,

konkretyzujących jego zakres znaczeniowy, nie doczekało się uogólniającej, kompleksowej definicji o walorze uniwersalnym Źródłem trudności interpretacyjnych, mających wymiar zarówno jakościowy, jak i ilościowy jest złożona konstrukcja tego znamienia, na którą składają się dwa ocenne pojęcia. Ustalenie realizacji znamion tej postaci zabójstwa wymaga zatem nie tylko określenia zakresu znaczeniowego cechy okrucieństwa, ale także jego kwantyfikacji. Niewątpliwe jest jedynie to, że jest to znamię o charakterze podmiotowo - przedmiotowym wyraźnie ujemnie wartościowane. W licznych wyrokach sądowych24 zawierających wykładnię tego znamienia zwracano uwagę, że szczególne okrucieństwo charakteryzujące zabójstwo polega na powodowaniu dodatkowych cierpień ofiary, torturowaniu jej, poniżaniu, udręczeniu jej ponad granice niezbędne dla osiągnięcia celu sprawcy. Chodzi więc o szczególny, rażąco drastyczny i brutalny sposób działania, w tym także powodowanie śmierci „na raty”. „Zabójstwem szczególnie okrutnym jest więc takie umyślne dążenie sprawcy do spowodowania śmierci ofiary, które cechuje się rzadkim, nieprzeciętnym i zwracającym uwagę okrucieństwem wywołującym szczególną społeczną odrazę i potępienie25. Ujawnia się w nim nie tylko zamiar zadania śmierci, ale także szczególny rodzaj motywacji, u podłoża której leży zaspokojenie określonych podniet sprawcy, chęć upokorzenia ofiary, niezależnych od zamiaru

Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 8 i nast. 23 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 12 i nast. 24 M. in. wyr. SN z 19.3.1970 r., IV KR 297/69, OSN(K) 1970, Nr 10, poz. 122; wyr. SA w Katowicach z 19.4.2001 r., II AKA 80/01, Wok. 2002, Nr 7, poz. 84; wyr. SA w Krakowie z 10.5.2001 r., II AKA 78/01, Prok. i Pr. 2002, Nr 4, poz. 16; wyr. SA z 12.9.2002 r., II AKA 220/02, Prok. i Pr. 2003, Nr 4, poz. 18; wyr. SA w Lublinie z 19.9.2002 r., II AKA 182/02, Prok. i Pr. 2003, Nr 3, poz. 27; wyr. SA w Katowicach z 8.7.2004 r., II AKA 139/04, Prok. i Pr. 2005, Nr 6, poz. 21; wyr. SA w Katowicach z 10.11.2005 r., II AKA 298/05, Prok. i Pr. 2006, Nr 7-8, poz. 23; wyr. SA w Łodzi z 8.2.2007 r., II AKA 4/07, Prok. i Pr. 2008, Nr 5, poz. 28 25 K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 spowodowania śmierci. Znamię to jest wyraźnie nacechowane subiektywnie, co wyraża się w nastawieniu sprawcy, okazywanym ofierze, na zadawanie jej intensywnych cierpień wykraczających w istotny sposób poza granice działań niezbędnych dla realizacji skutku śmiertelnego.”26 Warto podkreślić, że w kontekście znamienia skutku oraz znamienia kwalifikującego przestępstwa zabójstwa ze szczególny okrucieństwem są

możliwe cztery warianty strony

podmiotowej zabójstwa z art. 148 § 2 pkt 1 KK: zamiar bezpośredni zabicia i zamiar bezpośredni szczególnego okrucieństwa, zamiar ewentualny zabicia i zamiar ewentualny szczególnego okrucieństwa, zamiar bezpośredni zabicia i zamiar ewentualny szczególnego okrucieństwa oraz zamiar ewentualny zabicia i zamiar bezpośredni szczególnego okrucieństwa27.

ZABÓJSTWO W

ZWIĄZKU

Z WZIĘCIEM ZAKŁADNIKA, ZGWAŁCENIEM ALBO

ROZBOJEM Artykuł 148 § 2 pkt 2 KK typizuje zbiorczą, wieloodmianową postać zabójstwa kwalifikowanego, popełnionego w związku z innym przestępstwem - wzięciem zakładnika (art. 252 § 1-3 KK28), zgwałceniem (art. 197 § 1-4 KK29) albo rozbojem (art. 280 § 1 lub 2 KK30). Katalog

R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 28 Art. 252 [Wzięcie zakładnika] 27

§ 1. Kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 łączył się ze szczególnym udręczeniem zakładnika, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. § 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1, kto odstąpił od zamiaru wymuszenia i zwolnił zakładnika. § 5. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary wobec sprawcy czynu określonego w § 2, który odstąpił od zamiaru wymuszenia i zwolnił zakładnika, a stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli odstąpienie od zamiaru wymuszenia i zwolnienie zakładnika nastąpiło dobrowolnie. 29

Art. 197 [Zgwałcenie]

§ 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wymienionych w tym przepisie przestępstw jest zamknięty, co oznacza, że związek zabójstwa z jakimkolwiek innym przestępstwem nie stanowi podstawy zastosowania tego przepisu31. Przyjęta przez ustawodawcę zasada numerus clausus może budzić w pewnych sytuacjach zastrzeżenia, co do racjonalności takiego właśnie wyboru (np. pominięcie kwalifikującego zabójstwo związku z kradzieżą rozbójniczą z art. 281 KK lub wymuszeniem rozbójniczym z art. 282 KK).32 Związek, o którym stanowi art. 148 § 2 pkt 2 KK należy rozumieć szeroko, zarówno w znaczeniu podmiotowym, jak i przedmiotowym. Charakter tego związku był wielokrotnie przedmiotem rozważań judykatury. Na szczególną uwagę zasługuje wyrok SA w Katowicach z dnia 12.7.2007 r., sygn. II AKA 216/07, w którym sąd zwrócił uwagę, że „związek zabójstwa ze zgwałceniem oznacza wszelką łączność przedmiotową i podmiotową obu przestępstw. Warunkiem odpowiedzialności jest dokonanie zabójstwa w związku z popełnieniem przestępstwa zgwałcenia, co oznacza, że zabójstwo zostało dokonane w czasie i miejscu dokonania przestępstwa zgwałcenia, przy czym jest to warunek niekonieczny, oraz że zabójstwo było środkiem do popełnienia przestępstwa zgwałcenia lub zostało popełnione w okresie poprzedzającym realizację przestępstwa zgwałcenia lub w jego trakcie - w celu zatarcia śladów”33.

§ 3. Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia: 1) wspólnie z inną osobą, 2) wobec małoletniego poniżej lat 15, 3) wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1-3 działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5. 30

Art. 280 [Rozbój]

§ 1. Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. 31 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 32 Szerzej: R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 33 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 15 i nast.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ZABÓJSTWO W WYNIKU MOTYWACJI ZASŁUGUJĄCEJ NA SZCZEGÓLNE POTĘPIENIE Jak podkreśla R. Kokot34 na gruncie prawa karnego motywację należy rozumieć, jako „splot przeżyć psychicznych warunkujący decyzję popełnienia przestępstwa, pozwalający odpowiedzieć na pytanie, dlaczego sprawca tak, a nie inaczej zachował się w określonych warunkach”. Stypizowanie motywacji, jako znamienia kwalifikującego zabójstwo rodzi konieczność precyzyjnego określenia treści

procesów

psychicznych

towarzyszących

sprawcy

zabójstwa

oraz

powinność

ich

wartościowania35. Rozpoznanie motywacji zasługującej na szczególną społeczną pogardę leży poza sferą ocen prawnych. Odnosi się ono do ocen moralnych, etycznych czy obyczajowych. Jak podkreśla M. Budyn „źródłem szczególnie nagannej oceny intencji sprawcy jest rażące naruszenie powszechnie akceptowanego normatywu postawy etycznie, moralnie i społecznie pożądanej, innymi słowy zasługująca na szczególne potępienie sprzeczność z powszechną moralnością, opinią ogółu, odczuciami ogółu. Za normy moralne powszechnie szanowane uznać należy takie, którymi w określonym przedziale czasowym kieruje się w swoim życiu, albo przynajmniej deklaruje taką wolę, zdecydowana większość danego społeczeństwa, zaś do odosobnionych przypadków należą ci, którzy normy te negują”36. Dodatkową trudnością, z którą wiąże się interpretacja znamienia z art. 148 § 2 pkt 3 KK jest to, że dla stwierdzenia jego realizacji niewystarczające jest ustalenie naganności motywacji, która zasługuje na potępienie, lecz to, że zasługuje na potępienie szczególne. Wyczerpanie tego znamienia musi więc wiązać się z wyjątkowym nasileniem elementów, które je uzasadniają. Każdorazowo sąd musi zawrzeć w wyroku ustalenie, iż sprawca dokonał zabójstwa w wyniku motywacji zasługujących na szczególne potępienie w postaci jednoznacznej formuły słownej, należycie wyeksponowanej i uzasadnionej, a nie lakonicznej czy ogólnikowej.37

ZABÓJSTWO Z UŻYCIEM MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH Na początek należy zwrócić uwagę, że typem zabójstwa kwalifikowanego, który wzbudzał najwięcej kontrowersji było zabójstwo z użyciem broni palnej. Znamię to występowało w art. 148 § 2 pkt 4 KK, w alternatywie z użyciem materiałów wybuchowych, do chwili wejścia w życie nowelizacji

R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 36 M. Budyn, Motywacja zasługująca na szczególne potępienie (próba analizy), Prokuratura i Prawo, nr 9/2000, s. 24 i 33; tak samo: wyr. SA w Krakowie z 27.6.2002 r., II AKA 141/02, KZS 2002, Nr 12, poz. 58 37 Tak: wyr. SA w Krakowie z 11.3.2004 r., II AKA 41/04, wyr. SA w Katowicach z 29.1.2004 r., II AKA 303/03 35

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Kodeksu karnego z 25.11.2010 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1602). Wprowadzenie typu zabójstwa kwalifikowanego przy użyciu broni palnej uzasadniano tym, iż jest to narzędzie, które na tle innych narzędzi przestępstwa, wykazuje szczególne walory i właściwości, zwiększając naganność czynu zabronionego. Kontrowersje wokół tej postaci zabójstwa ujawniły się już w toku procedury legislacyjnej, co tylko potwierdziły jednoznacznie krytyczne wypowiedzi doktryny38. Natomiast zabójstwo z użyciem materiałów wybuchowych nie budzi już tylu kontrowersji. Pojęcie materiałów wybuchowych zostało zdefiniowane w ustawie z dnia 21.06.2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz.U. z 2015 r. poz. 1100). Zgodnie z art. 3 pkt. 9 materiały wybuchowe to substancje chemiczne stałe lub ciekłe albo mieszaniny substancji zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, że mogą powodować zniszczenia w otaczającym środowisku, a także wyroby wypełnione materiałem wybuchowym. Pkt. 9a tego samego artykułu definiuje pojęcie plastycznych materiałach wybuchowych, przez które należy rozumieć materiały wybuchowe w giętkiej lub elastycznej prasowanej postaci39. Warunkiem przyjęcia realizacji znamion zabójstwa przy użyciu materiałów wybuchowych jest związek przyczynowy między śmiercią człowieka a funkcjonalnym użyciem tych materiałów, tj. spowodowaniem ich eksplozji40. Zabójstwo przy użyciu materiałów wybuchowych można popełnić zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Sprawca musi obejmować świadomością właściwości użytego środka. Za zasadny uznać należy pogląd, że samo użycie materiałów wybuchowych w miejscu przebywania lub potencjalnego przebywania ludzi może wskazywać na istnienie co najmniej ewentualnego zamiaru spowodowania śmierci41.

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 15 39 K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 40 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 18 41 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ZABÓJSTWO JEDNYM CZYNEM WIĘCEJ NIŻ JEDNEJ OSOBY Artykuł 148 § 3 zd. 1 KK typizuje odmianę zabójstwa ciężkiego w oparciu o kryterium rozmiaru następstw zachowania sprawcy, będącego konsekwencją jednoczynowego zwielokrotnienia skutku śmiertelnego42. Warunkiem odpowiedzialności na podstawie art. 148 § 3 zd. 1 KK jest obiektywne przypisanie sprawcy skutku w postaci śmierci więcej niż jednej osoby, a więc co najmniej dwóch osób. Większa liczba ofiar jednoczynowego zamachu pozostaje bez wpływu na kwalifikację prawną zachowania sprawcy, musi być jednak wzięta pod uwagę w ramach sądowego wymiaru kary, przy czym dla przyjęcia realizacji znamion zabójstwa jednym czynem więcej niż jednej osoby bez znaczenia jest to, czy śmierć ofiar nastąpi jednocześnie czy w różnym czasie, bowiem o jedności czynu decyduje chwila zachowania sprawcy, nie zaś chwila wystąpienia przestępnego skutku 43.

UPRZEDNIE PRAWOMOCNE SKAZANIE ZA ZABÓJSTWO Na tle regulacji art. 148 § 3 zd. 2 KK powstaje wątpliwość, czy popełnienie zabójstwa po uprzednim prawomocnym skazaniu sprawcy za zabójstwo traktować należy jako kolejną kwalifikowaną postać tego przestępstwa, czy też raczej szczególny rodzaj recydywy zabójstwa, stanowiący podstawę obostrzenia kary, a ściślej, zważywszy na jego reguły, nadzwyczajnego obostrzenia, innymi słowy, czy w przepisie tym ustawodawca uregulował zabójstwo powrotne czy powrotność do zabójstwa. W literaturze zdania na ten temat są podzielone.44

ZABÓJSTWO FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO Nowelizacja Kodeksu karnego z 25.11.2010 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 1602), która weszła w życie 22.03.2011 r., wprowadziła do art. 148 § 3 KK nowy typ kwalifikowany - zabójstwo funkcjonariusza publicznego popełnione podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego. Typ ten zakresem swojej regulacji objął zatem część zamachów na życie

A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000 Więcej na ten temat: Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 44 Szerzej: R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 43

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 funkcjonariuszy publicznych kwalifikowanych dotąd w warunkach zbiegu kumulatywnego przepisów obejmującego art. 148 § 1-3 KK oraz art. 233 KK45. Typizacja zabójstwa funkcjonariusza publicznego, jak można przypuszczać, nastąpiła w związku z nagłośnionymi przez media przypadkami zamachów na funkcjonariuszy policji podczas wykonywania obowiązków służbowych. Stanowi więc przykład tzw. legislacji okolicznościowej, będącej reakcją ustawodawcy na konkretne zdarzenia wywołujące szczególnie intensywne społeczne emocje, ponadprzeciętny sprzeciw, poczucie zagrożenia i idące za tym oczekiwanie surowej reakcji państwa. Ratio legis tego unormowania ma więc wyraźny kontekst generalno-prewencyjny46. Nie dziwi więc, że przepis ten nie obejmuje wszystkich kategorii funkcjonariuszy publicznych, których normatywną definicję zawiera art. 115 § 13 KK, a jedynie tych, którzy w ramach swej służby bezpośrednio zajmują się "ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego". Sformułowanie to nawiązuje do treści art. 1 ust. 1 ustawy z 6.4.1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 355) określającego podstawowe cele i zadania tej formacji. Unormowanie to wzmacnia zatem ochronę prawną tych tylko funkcjonariuszy publicznych, którzy z racji pełnionych obowiązków są w szczególny sposób narażeni na niebezpieczeństwo osobiste47.

ZABÓJSTWO

POD

WPŁYWEM

SILNEGO

WZBURZENIA

USPRAWIEDLIWONEGO

OKOLICZNOŚCIAMI Konstrukcja uprzywilejowanego typu zabójstwa uregulowanego w art. 148 § 4 KK, w porównaniu ze swym odpowiednikiem z art. 148 § 2 KK z 1969 r., nie uległa zmianie. W pełni aktualna pozostała więc wypracowana w orzecznictwie i nauce prawa karnego bogata wykładnia ustawowych znamion tego zabójstwa48. Zabójstwo w afekcie jest postacią uprzywilejowaną zabójstwa wyróżnioną ze względu na treść strony podmiotowej - procesy motywacyjne i elementy emocjonalne - decydującą o niższym stopieniu winy sprawcy. Użyty w dyspozycji art. 148 § 4 KK zwrot zabija pod wpływem silnego wzburzenia wskazuje na konieczność wystąpienia powiązania przyczynowego między stanem silnego wzburzenia

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 16 i nast. 46 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 20 47 Więcej na ten temat: K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 48 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 429 i nast.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 a popełnionym zabójstwem. Innymi słowy, zabójstwem w afekcie jest tylko takie zabójstwo, które nie zostałoby popełnione, gdyby sprawcy afekt nie ogarnął. Stan psychiki, w jakim znalazł się sprawca musi być czynnikiem, który prowadzi do powzięcia zamiaru zabójstwa człowieka i decyzji o jego realizacji, co podkreślił Sąd Apelacyjny w Krakowie w swoim wyroku z dnia 21.01.2003 r., sygn. II AKA 369/02. Stan wzburzenia uzasadniający łagodniejszą odpowiedzialność sprawcy zabójstwa musi spełniać dwa warunki. Po pierwsze, musi występować z takim natężeniem, aby uzasadnione było przyjęcie, że zachodzi silne wzburzenie, po drugie, musi być ono usprawiedliwione okolicznościami, przy czym zarówno znamię silności wzburzenia, jak i jego usprawiedliwienia podlega kwantyfikacji.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwa określone w art. 148 § 1-4 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

553

526

2013

603

574

2012

566

582

2011

684

662

2010

702

680

2009

729

763

2008

748

759

2007

789

848

2006

816

2005

720

837

2004

790

980

2003

928

1039 33

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

2002

1007

1188

2001

1169

1325

2000

1158

1269

1999

1121

1048

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63411,Zabojstwo-art-148.html

DZIECIOBÓJSTWO PODMIOT Dzieciobójstwo jest typem przestępstwa indywidualnego niewłaściwego, a więc jego sprawcą może być tylko matka dziecka, czyli kobieta, która właśnie rodzi dziecko lub dopiero co je urodziła. Wszystkie inne osoby, takie jak np. ojciec dziecka, lekarz czy pielęgniarka, które godzić będą w życie rodzącego się czy dopiero co urodzonego dziecka będą odpowiadać na podstawie art. 148 KK określającego odpowiedzialność karną za powszechny typ przestępstwa zabójstwa49. Zawężenie podmiotu przestępstwa dzieciobójstwa wyłącznie do matki będącej w trakcie lub tuż po porodzie podyktowane jest tym, że dzieciobójstwo jest odmianą uprzywilejowaną zabójstwa, która zagrożona jest zdecydowanie łagodniejszą sankcją niż powszechny typ przestępstwa zabójstwa. Ratio legis złagodzenia sankcji opiera się na szczególnym stanie psychicznym matki, który odbiega od stanu jej normalnej psychiki z powodu tak niecodziennego wydarzenia, jakim jest poród i przyjście na świat dziecka, czemu towarzyszy nasilający się ból, utrata krwi, osłabienie fizyczne i szereg innych zmian somatycznych ustroju.50

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s.52 i nast. 50 Szerzej: V. Konarska - Wrzosek, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 CZAS POPEŁNIENIA Kwalifikacja prawna czynu jako dzieciobójstwa jest możliwa jedynie wtedy, gdy sprawczyni dopuści się go w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu. Oznacza to, że pomiędzy przebiegiem porodu a dokonaniem przestępstwa dzieciobójstwa w okresie porodu musi zachodzić związek przyczynowy. Przebieg porodu musi więc wpływać na powzięcie zamiaru zabicia dziecka 51. Jednak zdecydowana większość przedstawicieli doktryny i Sąd Najwyższy znacznie szerzej rozumie przebieg porodu, utożsamiając to znamię z całokształtem okoliczności psychofizycznych towarzyszących porodowi obejmujących nie tylko określone zmiany somatyczne ustroju, lecz także troskę o przyszłość własną i dziecka, rozterki związane z sytuacją rodzinną i środowiskową.52

STRONA PODMIOTOWA Zabójstwo rodzącego się czy nowonarodzonego dziecka przez jego matkę jest przestępstwem umyślnym, które może być popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Dzieciobójstwo można popełnić zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie, bowiem matka ma szczególny, prawny obowiązek niedopuszczenia do śmierci własnego dziecka53.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwo z art. 149 KK jest przestępstwem publiczno - skargowym ściganym z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

2013

Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 np. wyr. SN z 11.6.1974 r., IV KR 89/74, OSPiKA 1975, Nr 6, poz. 148, s. 275; M. Cieślak, [w:] Andrejew, Kubicki, Waszczyński, System prawa karnego, t. IV, cz. 1, Warszawa 1985, s. 366-367; B. Michalski, [w:] Wąsek, Kodeks karny, t. I, 2006, s. 255, też wyr. SA w Krakowie z 24.10.2002 r., II AKA 256/02 53 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 54 i nast. 52

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Źródło:http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63417,Dzieciobojstwo-art149.html

EUTANAZJA PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 150 KK jest życie człowieka rozumiane analogicznie jak w dyspozycji art. 148 KK54.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek, który z powodu cierpienia żąda pozbawienia go życia, o ile jego wiek oraz stan psychiki pozwalają na przyjęcie, iż rozpoznawał on znaczenie swego aktu woli. Zabójstwo eutanatyczne jest przestępstwem materialnym, którego

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 dokonanie następuje w chwili wystąpienia skutku w postaci śmierci osoby żądającej pozbawienia życia. Musi zachodzić związek przyczynowy między zachowaniem sprawcy a zaistniałym skutkiem55. Zabójstwo eutanatyczne można popełnić zarówno w formie działania, jak i zaniechania (tzw. eutanazja czynna i bierna). Sprawcą zabójstwa eutanatycznego będzie więc zarówno ten, kto w warunkach art. 150 § 1 KK zaaplikował ofierze środek toksyczny, jak i ten, kto nie podał leku podtrzymującego funkcje życiowe organizmu. W drugim przypadku, jak podkreśla D. Kowalska 56 pociągnięcie do odpowiedzialności karnej wymagałoby wykazania, że na sprawcy spoczywał prawny, szczególny obowiązek zapobieżenia śmierci pokrzywdzonego. Specyfika zabójstwa eutanatycznego wynika m.in. stąd, iż znamię skutku nie zostaje zrealizowane wbrew woli ofiary a na wyraźne jej żądanie. Żądanie pozbawienia życia musi być dobrowolnym, kategorycznym i jednostronnym uzewnętrznionym wyrazem woli57, jednak żądanie nie musi być „usilne”, a więc powtarzane i kierowane do adresata wielokrotnie58, ani nie musi określać sposobu pozbawienia życia59. Widoczna jest zatem zbieżność zamiaru sprawcy i ofiary, która jak podkreśla R. Kokot60 nie może jednak usprawiedliwić zastosowania zasady „chcącemu nie dzieje się krzywda”.

PODMIOT Sprawcą przestępstwa zabójstwa eutanatycznego z działania może być każdy, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej61. W tym zakresie jest więc to przestępstwo powszechne. Natomiast w formie zaniechania występku tego dopuścić może się tylko ten, na kim ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi62.

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 75 i nast. 56 D. Kowalska, Eutanazja w polskim prawie karnym a granice dopuszczalności interwencji lekarskiej, Prokuratura i Prawo, nr 1/2002, s. 89-90 57 Co podkreśla konsekwentnie SN już od wyroku z 24.2.1936 r., II K 2240/35 58 Z. Huziuk, Przestępstwo eutanazji w kodeksie karnym z 1969 r., Nowe Prawo nr 11/1973, s. 1607 59 P. Góralski, Prawne i społeczne aspekty eutanazji, Kraków 2008, s. 207 60 R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 61 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 78 i nast. 62 K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PODMIOTOWA Występek z art. 150 § 1 KK można popełnić tylko umyślnie. Sprawca zabójstwa eutanatycznego śmierć żądającego musi więc obejmować zamiarem. Jednak towarzyszące zamiarowi zabójstwa współczucie musi mieć ściśle określony i wyraźny kierunek. Przepis wymaga, by było ono odczuwane wobec żądającej śmierci ofiary tego przestępstwa, a nie wobec innych osób zwłaszcza bliskich ofiary. Wobec bliskich współczucie może

być odczuwane jedynie równolegle.

Niedopuszczalna jest więc kwalifikacja czynu z art. 150 KK, gdy sprawca działa wyłącznie pod wpływem współczucia dla tych osób63. Współczucia nie można utożsamiać z litością, bowiem nie są to określenia synonimiczne. Abstrahując od niuansów semantycznych należy podkreślić, że nie każde współczucie uzasadnia kwalifikację czynu jako zabójstwa eutanatycznego. Jak podkreśla Sąd Najwyższy „o współczuciu, które uzasadniałoby zastosowanie art. 150 § 1 KK może być mowa tylko w wypadku, gdy sprawca przekonany jest o tym, że osoba żądająca śmierci cierpi tak silnie, iż ze względu na jej cierpienie śmierć stanowi dla niej raczej dobrodziejstwo i że tylko śmierć może ją od tych cierpień wybawić” 64. Co więcej współczucie musi być jedynym, a nie tylko dominującym motywem zabójstwa eutanatycznego. Czystość intencji spełniającego żądanie nie może budzić wątpliwości65. Wykluczyć należy art. 150 § 1 KK, gdy sprawca zabójstwa kierował się współczuciem stymulowanym zapewnieniem gratyfikacji, jako gestem wdzięczności za spełnienie żądania, nawet, gdy pochodziłoby ono od samej ofiary66.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwo zabójstwa eutanatycznego z art. 150 KK jest przestępstwem publicznoskargowym, ściganym z urzędu.

Więcej na ten temat: Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 wyr. SN z 24.2.1936 r., II K 2240/35 65 Szerzej w wyr. SA w Gdańsku z 14.6.2000 r., I ACA 262/00 66 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 64

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63419,Eutanazja-art150.html

NAMOWA LUB POMOC DO SAMOBÓJSTWA

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony występku stypizowanego w art. 151 KK jest życie człowieka rozumiane analogicznie jak w art. 148 KK.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PRZEDMIOTOWA Doprowadzenie człowieka do targnięcia się na własne życie może nastąpić przez namowę lub udzielenie pomocy, przy czym między namową lub udzieleniem pomocy a aktem targnięcia się na życie musi zachodzić związek przyczynowo - skutkowy67. Przestępstwo to można popełnić w formie działania, zaś w odniesieniu do znamienia udzielenia pomocy także zaniechania, jeżeli na sprawcy ciążył szczególny, prawny obowiązek zapobiegnięcia zamachowi człowieka na własne życie. Jak podkreśla R. Kokot68 występek z art. 151 KK jest przestępstwem materialnym, którego dokonanie jest niezależne od zaistnienia skutku śmiertelnego, a zachodzi już z chwilą podjęcia przez pokrzywdzonego działań bezpośrednio zmierzających do samobójstwa. Namowa w rozumieniu art. 151 KK musi być wyraźna i jednoznaczna. Jej forma i treść nie może budzić wątpliwości co do intencji sprawcy. Może ona mieć postać prośby, sugestii, rady, propozycji, czy zalecenia. Posłużenie się groźbą, szantażem, wymuszeniem czy hipnozą wykracza poza zakres tego znamienia.69 Przy czym namawiający nie musi mieć bezpośredniego kontaktu z namawianym. W grę wchodzi więc wchodzi każda forma komunikacji na odległość, zarówno o charakterze korespondencji w formie pisemnej, jak i komunikacja głosowa70. Znamię namowy akcentuje element inspiracji sprawcy w doprowadzaniu do targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie. Z kolei dla przyjęcia realizacji znamienia udzielenia pomocy bez znaczenia jest to, czy pomoc udzielona została z inicjatywy tego, kto targnął się na własne życie, czy też udzielającego pomocy, o ile tylko realizuje ustawowy wymóg doprowadzenia do aktu samobójczego. Udzielenie pomocy do samobójstwa może mieć postać każdego zachowania, które poprzez fizyczne lub psychiczne ułatwienie doprowadza do popełnienia samobójstwa, w szczególności może polegać na dostarczeniu narzędzi lub środków, czy udzieleniu rady lub informacji. A. Wąsek71 podkreśla, że podobieństwo między treścią pomocnictwa w rozumieniu art. 18 § 3 KK a udzieleniem

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 88 i nast. 68 R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 69 Szerzej: Kodeks karny, t. I, Cześć szczególna, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2012, s. 262 70 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 430 i nast. 71 A. Wąsek, Prawnokarna problematyka samobójstwa, Warszawa 1982, s. 60

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 pomocy w znaczeniu art. 151 KK nie oznacza ich tożsamości znaczeniowej, bowiem są to pojęcia paralelne, ale nie identyczne72.

PODMIOT Sprawcą przestępstwa z art. 151 KK popełnionego w formie działania może być każdy. Jest to więc przestępstwo powszechne. Zaniechania realizującego znamiona określone w tym przepisie może dopuścić się natomiast tylko ten, na kim ciąży szczególny, prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. W tym zakresie przestępstwo to ma charakter indywidualny73.

STRONA PODMIOTOWA Kontrowersje w doktrynie prawa karnego wywołuje charakter strony podmiotowej występku z art. 151 KK, co wiąże się z alternatywnie określonym sposobem jego realizacji. Zgodnie z przeważającym poglądem74 przestępstwo to może być popełnione tylko w zamiarze bezpośrednim, gdy następuje w formie namowy do targnięcia się na życie, bądź zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym w zakresie czynności czasownikowej udzielenia pomocy. W literaturze 75 wyrażany jest jednak także pogląd odmienny, zakładający możliwość realizacji obu form doprowadzenia do samobójstwa wyłącznie w zamiarze bezpośrednim. Zamiar musi obejmować rzeczywiste a nie jedynie pozorowane targnięcie się ofiary na życie. Jeśli więc sprawca nie chcąc ani nawet nie godząc się na skutek śmiertelny, namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza do wytworzenia stanu bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia wynikającego z próby samobójstwa podjętej dla pozoru (np. zaaranżowana scena samobójstwa dla zarejestrowania kamerą wideo) w grę może wchodzić jedynie odpowiedzialność z art. 160 KK76. Przestępstwa tego nie można popełnić nieumyślnie

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 89 i nast. 74 Tak: R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 75 Tak: K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s. 620 76 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 90 i nast. 73

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 TRYB ŚCIGANIA Przestępstwo doprowadzenia namową lub przez udzielenie pomocy do targnięcia się na życie z art. 151 KK jest przestępstwem publiczno-skargowym, ściganym z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

3535

2013

3180

2012

2638

2011

2459

2010

2452

2009

2604

2008

2198

2007

2199

2006

1879

2005

1410

2004

1290

2003

881

2002

616

2001

712

2000

671

1999

620

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63420,Namowa-lubpomoc-do-samobojstwa-art-151.html

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PRZERWANIE CIĄŻY ZA ZGODĄ KOBIETY

PRZEDMIOT OCHRONY Problematyka przerwania ciąży tradycyjnie rozpatrywana jest w kategorii kolizji dwóch fundamentalnych praw człowieka - prawa do ochrony życia oraz prawa kobiety do wolności, rozumianej jako prawo do swobodnego podejmowania decyzji dotyczących realizowania przez nią funkcji prokreacyjnej. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Sądu Najwyższego77 przedmiotem ochrony przestępstw stypizowanych w art. 152 KK jest życie człowieka w fazie prenatalnej (dziecka poczętego), a więc od chwili poczęcia (zespolenia się jąder komórek rozrodczych, żeńskiej i męskiej) do rozpoczęcia akcji porodowej (wystąpienia skurczów macicy dających postęp porodu), a w wypadku operacyjnego zabiegu cesarskiego cięcia kończącego ciążę - do podjęcia czynności zmierzających do przeprowadzenia tego zabiegu78.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem czynności wykonawczej występków z art. 152 KK jest dziecko w prenatalnej fazie rozwoju, przy czym § 1 tego przepisu odnosi się do dziecka niezdolnego do samodzielnego życia poza organizmem matki, natomiast § 3 dotyczy dziecka, którego stopień rozwoju umożliwia realizację procesów życiowych niezależnie od organizmu matki. Ustanowienie typu kwalifikowanego przerwania ciąży w oparciu o kryterium zdolności do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej zawartego w art. 152 § 3 KK rodzi pytanie o uzasadnienie jego zwiększonej karalności. W literaturze podkreśla się, że uzasadnienie należy poszukiwać w większym zagrożeniu dla zdrowia i życia matki, wynikającym z przerwania ciąży rozwojowo bardziej zaawansowanej79.

uchw. SN z 26.10.2006 r., I KZP 18/06, OSNKW 2006, Nr 11, poz. 97; post. SN z 30.10.2008 r., I KZP 13/08, OSNKW 2008, Nr 11, poz. 90; wyr. SN z 27.9.2010 r., V KK 34/10, OSNKW 2010, Nr 12, poz. 105; analogicznie: K. Wiak, Ochrona dziecka poczętego w polskim prawie karnym, Lublin 2001, s. 240; 78 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 109 79 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 109 i nast.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Znamiona przestępstwa z art. 152 § 1 KK realizuje każde zachowanie się człowieka przerywające rozwój dziecka poczętego, bowiem jest to przestępstwo skutkowe, przy czym nie ma znaczenia, czy śmierć dziecka nastąpiła w organizmie matki czy poza nim. Podjęcie działań zmierzających do przerwania ciąży w chwili czynu nieistniejącej (ciąży rzekomej) należy kwalifikować w oparciu o przepisy o usiłowaniu nieudolnym. Natomiast nie realizuje znamion tego przestępstwa przerwanie ciąży obumarłej i związane z tym wyłyżeczkowanie jamy macicy kobiety, co podkreślił Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 16.10.2008 r., sygn. II AKA 255/08. Zachowanie sprawcy może mieć zarówno postać działania, jak i zaniechania, gdy na sprawcy ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (np. lekarz lub ojciec dziecka niepodejmujący działań mających zapobiec poronieniu i służących utrzymaniu ciąży zagrożonej). W tym ostatnim przypadku przestępstwo przerwania ciąży ma charakter indywidualny80. Udzielenie kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy lub nakłanianie jej do tego w rozumieniu art. 152 § 2 KK ma charakter formalny i realizuje się z chwilą podjęcia przez sprawców działań mających odpowiednio ułatwić przerwanie ciąży lub wytworzyć po stronie kobiety ciężarnej zamiar przerwania ciąży, niezależnie od tego, czy kobieta przystąpiła do czynności zmierzających do przerwania ciąży, a nawet bez względu na to, czy powstał po jej stronie taki zamiar81. Jak podkreśla R. Kokot82 pomoc w przerwaniu ciąży może polegać na dostarczeniu narzędzi służących do tego celu, udostępnieniu gabinetu lekarskiego, udzieleniu rady lub informacji ułatwiającej przeprowadzenie takiego zabiegu, pokryciu kosztów jego przeprowadzenia, sporządzeniu lub

dostarczeniu fałszywego

dokumentu

zaświadczającego

istnienie

jednej

przesłanek

dopuszczalności przerwania ciąży, złożeniu fałszywych zeznań uprawdopodabniających popełnienie przestępstwa, którego skutkiem była ciąża. Znamiona udzielenia pomocy realizuje organizowanie tzw. turystyki aborcyjnej, mającej na celu ułatwienie kobietom chcącym przerwać ciążę wyjazdu do placówek medycznych znajdujących się w państwach o liberalniejszych unormowaniach w zakresie

K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 81 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 111 i nast. 82

R. Kokot, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 dopuszczalności takich zabiegów. Udzieleniem pomocy w rozumieniu art. 152 § 2 KK jest także skontaktowanie kobiety w ciąży z osobą nielegalnie przeprowadzającą zabiegi przerwania ciąży83. Konstruując znamiona przestępstwa przerwania ciąży ustawodawca posłużył się dyspozycją zależną (blankietową), odsyłając w zakresie przesłanek bezprawności (oprócz znamienia zgody kobiety ciężarnej) do ustawy z dnia 7.01.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.). Według założeń przyjętej koncepcji tzw. aborcji ze wskazaniami, warunkiem bezprawności przerwania ciąży z art. 152 KK jest więc naruszenie przesłanek wskazanych w tej ustawie.84 Okoliczności wymienione w ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży nie mają charakteru okoliczności kontratypowych. Stanowią one znamiona negatywne zakreślające granice karalności przerwania ciąży, które dopełniają typ czynu zabronionego85. Warunki dopuszczalności przerwania ciąży określa art. 4a ust. 1 ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, zgodnie z którym rzerwanie ciąży może nastąpić gdy: 1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej (przesłanka medyczna) lub 2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (przesłanka eugeniczna) lub 3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego (przesłanka kryminalna). Lekarz w oparciu o tzw. klauzulę sumienia, wyrażoną w art. 38 ustawy z dnia 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 464 ze zm.) może odmówić przeprowadzenia zabiegu przerwania ciąży na warunkach określonych w tym przepisie. Nie może jednak tego uczynić, gdy wystąpią okoliczności określone w art. 30 tej ustawy (wskazania medyczne), a więc gdy odmowa mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, o czym szerzej pisze E. Zielińska86.

Szerzej: wyr. SA w Katowicach z 30.9.2008 r., II AKA 231/08 Szerzej: M. Zubik, Problem aborcji na świecie w dokumentach i orzecznictwie, Warszawa 1997, s. 11 85 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 119 i nast. 86 E. Zielińska, Wzajemne relacje w zespołowym działaniu medycznym w aspekcie odpowiedzialności karnej i zawodowej, Parwo i Medycyna, nr 9/2001, s. 38 i n 84

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PODMIOT Występki stypizowane w art. 152 KK są przestępstwami powszechnymi. Ich sprawcą może być każdy, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej z wyjątkiem kobiety ciężarnej dokonującej przerwania własnej ciąży. Cezurę czasową braku odpowiedzialności karnej kobiety w ciąży wyznacza chwila rozpoczęcia akcji porodowej lub podjęcia działań inicjujących zabieg cesarskiego cięcia87.

STRONA PODMIOTOWA Występek przerwania ciąży stypizowany w art. 152 § 1 KK można popełnić tylko umyślnie zarówno w zamiarze bezpośrednim, gdy sprawca mając świadomość skutku swego zachowania chce go osiągnąć - jak i w zamiarze ewentualnym, gdy przewidując możliwość jego zaistnienia na to się godzi. Poza obszarem regulacji prawa karnego znalazł się więc skutek w postaci śmierci dziecka poczętego, wynikający z naruszenia reguł ostrożności wymaganej w danej sytuacji88. Sprawstwo przestępstwa przerwania ciąży polegające na udzieleniu pomocy kobiecie ciężarnej lub nakłanianiu jej do przerwania ciąży z naruszeniem przepisów ustawy (art. 152 § 2 KK) może być zrealizowane zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym w odniesieniu do udzielenia pomocy, bądź tylko w zamiarze bezpośrednim, gdy chodzi o nakłanianie89.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwa stypizowane w art. 152 KK są przestępstwami publicznoskargowymi, ściganymi z urzędu.

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 121 i nast. 88 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 122 i nast. 89 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 123 i nast.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

123

297

2013

139

142

2012

2011

2010

104

145

2009

108

111

2008

109

190

2007

2006

2005

2004

2003

2002

200

2001

2000

1999

Źródło:http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63421,Przerwanie-ciazyza-zgoda-kobiety-art-152.html

PRZERWANIE CIĄŻY BEZ ZGODY KOBIETY

PRZEDMIOT OCHRONY Głównym przedmiotem ochrony przestępstw określonych w art. 153 KK jest życie dziecka poczętego90. Ze względu na to, że przerwanie ciąży następuje w tym przypadku, odmiennie niż w art. 90

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 152 KK, bez zgody kobiety, przedmiotami ochrony występującymi obocznie są także wolność kobiety w zakresie swobodnego decydowania o swej ciąży oraz jej prawo do macierzyństwa91.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa wymuszonej aborcji jest zarówno dziecko poczęte, jak i kobieta w ciąży. Jest to przestępstwo materialne, którego znamiona w formie dokonanej zrealizowane zostają z chwilą zaistnienia skutku w postaci śmierci dziecka poczętego92. Przestępstwa z art. 153 § 1-2 KK nie stanowią kwalifikowanych postaci występków z art. 152 KK, lecz typy o autonomicznym charakterze znamion. W typie podstawowym wymuszonej aborcji wyróżnić można dwa zespoły znamion czasownikowych. Pierwszy z nich (art. 153 § 1 zd. 1 KK) odnosi się do sprawcy, który stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę. Przerwanie ciąży musi być więc w tym przypadku skutkiem działań podejmowanych bezpośrednio przez sprawcę. Wymogu osobistego przerwania ciąży przez sprawcę nie zawiera alternatywnie przewidziany w tym przepisie zestaw znamion (art. 153 § 1 zd. 2 KK), których realizacja polegać ma na doprowadzeniu kobiety ciężarnej do przerwania ciąży poprzez zastosowanie przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu. Znamię to urzeczywistnia więc każde zachowanie, które przy użyciu wymienionych w przepisie sposobów skierowane jest na sferę wolicjonalną kobiety ciężarnej, naruszając funkcjonowanie jej mechanizmów decyzyjnych i które w rezultacie doprowadza ją do podjęcia decyzji, której w innych warunkach by nie podjęła93. Znamię przemoc rozumieć należy jako oddziaływanie przy użyciu siły fizycznej na określoną osobę, mające doprowadzić ją do poddania się woli sprawcy. Jest więc to forma przymusu fizycznego, którego celem jest paraliżowanie mechanizmów woli94. Stosowanie przez sprawcę groźby bezprawnej obejmuje zespół alternatywnych działań określonych w art. 115 § 12 KK. Według definicji ustawowej zawartej w tym przepisie, jest nią zarówno groźba, o której mowa w art. 190 KK, a więc groźba popełnienia przestępstwa na szkodę adresata groźby lub osoby mu najbliższej, jeżeli wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że 91

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 445 93 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 130 i nast. 94 K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 92

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 będzie spełniona, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. Nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem95. Znamię podstęp realizuje każde zachowanie, które polega na wprowadzeniu w błąd lub wyzyskaniu błędu już istniejącego po stronie kobiety ciężarnej, co do samego istnienia stanu ciąży lub okoliczności związanych z jej przebiegiem, jak też skutków dla tego stanu wynikających z podejmowanych przez kobietę ciężarną lub inną osobę czynności. Dla realizacji znamion przestępstw z art. 153 KK nie ma znaczenia to, że w konkretnym przypadku zachodziły podstawy do legalnego przerwania ciąży. O bezprawności zachowania sprawcy nie decyduje więc "naruszenie przepisów ustawy", a jedynie brak zgody kobiety na podjęcie działań zmierzających do przerwania ciąży96.

PODMIOT Przestępstwa stypizowane w art. 153 KK są przestępstwami powszechnymi. Ich sprawcą może być każdy, kto spełnia ogólne warunki ponoszenia odpowiedzialności na podstawie ustawy karnej.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa wymuszonego przerwania ciąży są przestępstwami umyślnymi. Sprawca musi obejmować świadomością istnienie stanu ciąży, zaś w odniesieniu do typu kwalifikowanego także stadium rozwoju dziecka poczętego. Mogą być popełnione, w zasadzie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwa wymuszonego przerwania ciąży stypizowane w art. 153 § 1-2 KK są przestępstwami publicznoskargowymi, ściganymi z urzędu. 95

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 131 i nast. 96 K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63422,Przerwanie-ciazybez-zgody-kobiety-art-153.html

ŚMIERĆ KOBIETY W NASTĘPSTWIE ABORCJI

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony przestępstw z art. 154 KK jest życie kobiety w ciąży.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PRZEDMIOTOWA Są to przestępstwa materialne, których skutkiem jest śmierć kobiety ciężarnej. Skutek w postaci śmierci kobiety ciężarnej musi pozostawać w związku przyczynowym z zachowaniem sprawcy zmierzającym do przerwania ciąży97. Przedmiotem czynności wykonawczej jest kobieta w ciąży. Dla realizacji znamion przestępstw z art. 154 KK nie ma jednak znaczenia to, czy w chwili śmierci kobieta była jeszcze w ciąży czy też śmierć nastąpiła już po jej przerwaniu98.

PODMIOT Podmiotem przestępstw określonych w art. 154 KK może być każdy, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej. Są to więc przestępstwa powszechne.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa stypizowane w art. 154 KK są przestępstwami o mieszanej stronie podmiotowej, której formuła określona została w art. 9 § 3 KK (culpa dolo exorta). Zachowanie sprawcy, adekwatnie do strony podmiotowej występków określonych w art. 152 oraz art. 153 KK, musi być umyślne, natomiast kwalifikujący je skutek w postaci śmierci kobiety w ciąży objęty jest nieumyślnością. Sprawca naruszając określoną regułę ostrożnego postępowania z dobrem prawnym (życiem kobiety w ciąży) musi więc następstwo w postaci śmierci kobiety ciężarnej przewidywać (nieumyślność świadoma) albo móc przewidzieć (nieumyślność nieświadoma). Ze względu na taką konstrukcję strony podmiotowej przestępstwa te nie mogą być popełnione w formie usiłowania99.

TRYB ŚCIGANIA Występki określone w art. 154 KK są przestępstwami publiczno - skargowymi, ściganymi z urzędu.

K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 98 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 99 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 134 i nast.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63423,Smierc-kobietyjako-nastepstwo-aborcji-art-154.html

NIEUMYŚLNE SPOWODOWANIE ŚMIERCI PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony występku określonego w art. 155 KK jest życie człowieka, zaś przedmiotem czynności wykonawczej człowiek, ściślej - jego ciało, w którym zachodzą procesy życiowe. Pojęcia te występują w analogicznym znaczeniu jak w art. 148 KK100.

100

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego,

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PRZEDMIOTOWA Przestępstwo określone w art. 155 KK ma charakter materialny. Jego popełnienie warunkowane jest wystąpieniem skutku w postaci śmierci człowieka. Znamię to jest tożsame ze skutkiem stypizowanym w art. 148 KK. Tym samym w warstwie obiektywnej społecznej szkodliwości przestępstwa te są identyczne, co podkreśla W. Wolter101. Różnica pomiędzy nimi tkwi w stronie podmiotowej i ona właśnie decyduje o stopniu ich społecznej szkodliwości. W przypadku zabójstwa sprawca ma zamiar bezpośredni lub ewentualny spowodowania śmierci człowieka i w tym celu podejmuje działanie lub zaniechanie zmierzające bezpośrednio lub pośrednio do zrealizowania tego zamiaru, w przypadku zaś przestępstwa z art. 155 KK, śmierć człowieka stanowi niezamierzony skutek zachowania sprawcy spełniający wymogi art. 9 § 2 KK. Taki pogląd wyrażał wielokrotnie Sąd Najwyższy.102 Ze względu na charakter strony podmiotowej nie jest możliwe usiłowanie ani przygotowanie do przestępstwa nieumyślnego spowodowania śmierci. Może ono zatem być popełnione tylko w formie dokonanej, gdy skutek śmiertelny nastąpi. Nieumyślne zachowanie naruszające reguły ostrożności wymagane w danej sytuacji, które nie doprowadziło do spowodowania skutku śmiertelnego a wytworzyło jedynie bezpośrednie niebezpieczeństwo takiego skutku, może podlegać ocenie prawnej przez pryzmat unormowań art. 160 § 3 KK typizującego nieumyślne narażenie człowieka na niebezpieczeństwo103. Nieumyślny skutek w postaci śmierci z art. 155 KK musi być następstwem zachowania, które narusza określone reguły ostrożności. Jednak naruszenie reguł ostrożności oraz związek przyczynowy stanowią autonomiczne wobec siebie podstawy przypisania nieumyślnego skutku.104 Tak zwane reguły ostrożności stanowią określone zasady postępowania z dobrem przedstawiającym wartość społeczną. Muszą one być dostosowane do charakteru i rodzaju ludzkiej aktywności oraz zrelatywizowane do warunków, w jakich zachowanie jest podejmowane. Reguły ostrożności mają zapewniać bezpieczne obchodzenie się z dobrem prawnym, gwarantując mu nienaruszalność, a w każdym razie minimalizując prawdopodobieństwo tego naruszenia. Reguły te mogą być skodyfikowane, tworząc system norm pomieszczonych w aktach prawnych (np. kodeks drogowy) lub wynikać z określonych zbiorów obejmujących reguły techniczne lub technologiczne. Warszawa 2012, 98 i nast. 101 W. Wolter, [w:] I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny, Warszawa 1973, s. 449 102 M.in. w wyr. SN z 1.6.1977 r., I KR 91/77, OSNPG 1977, Nr 10, poz. 74; wyr. SN z 28.12.1976 r., III KR 311/76, OSN(K) 1977, Nr 4-5, poz. 38; wyr. SN z 24.1.1973 r., III KR 289/72, OSP 1974, Nr 6, poz. 132 103 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, 100 i nast. 104 Szerzej: J. Giezek, Przyczynowość oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocław 1994, s. 85

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Mogą mieć też charakter niepisanych zasad ostrożnego postępowania z dobrem prawnym, występując jako tzw. reguły sztuki danego zawodu, specjalności, dyscypliny sportu a nawet pasji. Reguły ostrożności mogą wreszcie wynikać z ogólnej obserwacji, doświadczenia życiowego oraz dostępnej dla każdego wiedzy o zależnościach przyczynowych między zachowaniami a ich skutkami.105 Dla odpowiedzialności na podstawie art. 155 KK wymagane jest, by zachodził związek między nieostrożnością zachowania sprawcy (naruszeniem reguł bezpiecznego postępowania z dobrem prawnym) a skutkiem. Podstawą przypisania określonego skutku nie jest przy tym naruszenie jakiejkolwiek zasady ostrożności, ale tylko tej, która w danej sytuacji miała zapewniać bezpieczeństwo określonemu dobru prawnemu. Taki pogląd konsekwentnie przyjmuje Sąd Najwyższy106.

PODMIOT Sprawcą występku nieumyślnego spowodowania śmierci popełnionego w formie działania może być każdy, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej. W tym przypadku jest to przestępstwo powszechne. Realizacja znamion art. 155 KK w formie zaniechania może nastąpić natomiast tylko wówczas, gdy na określonej osobie ciążył obowiązek działania odczytywany jako powinność zachowania aktywnego w celu zapobiegnięcia śmierci człowieka107.

STRONA PODMIOTOWA Podstawą odpowiedzialności za nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka może być zarówno świadome, jak i nieuświadamiane naruszenie reguły ostrożności, w sytuacji, gdy sprawca co najmniej mógł przewidzieć możliwość spowodowania takiego skutku.

TRYB ŚCIGANIA Występek z art. 155 KK jest przestępstwem publiczno - skargowym, ściganym z urzędu.

105

Szerzej: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 M.in. w wyr. SN z 4.11.1998 r., V KKN 303/97, OSN(K) 1998, Nr 11-12, poz. 50; także wyr. SN z 2.8.2001 r., II KKN 63/99, niebubl. 107 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, 102 i nast. 106

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

11079

171

2013

11874

199

2012

10787

163

2011

10656

189

2010

11489

176

2009

11503

202

2008

12721

223

2007

13321

222

2006

14072

262

2005

13922

248

2004

12269

245

2003

11197

208

2002

10390

205

2001

9981

210

2000

9883

254

1999

10192

272

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63424,Nieumyslnespowodowanie-smierci-art155.html

CIĘŻKI USZCZERBEK NA ZDROWIU

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony w art. 156 § 1 i 2 KK jest zdrowie człowieka rozumiane jako stan normalnego funkcjonowania organizmu, charakteryzujący się prawidłowym przebiegiem procesów fizjologicznych, zapewniających człowiekowi wydolność umożliwiającą mu aktywność życiową i 55

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 pełnienie funkcji społecznych. Funkcja ochronna normy zawartej w art. 156 § 1 i 2 KK odnosi się także do integralności organizmu w znaczeniu anatomicznym, rozumianej jako całość fizyczna organizmu człowieka (suma organów i ich funkcji)108. W art. 156 § 3 KK przedmiotem ochrony jest życie człowieka, rozumiane analogicznie jak w przypadku przestępstwa zabójstwa..

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek. Przestępstwo stypizowane w art. 156 § 1 KK ma charakter skutkowy, o czym informuje znamię czasownikowe „powoduje”. Realizacja znamion tego przestępstwa w formie dokonanej wymaga naruszenia dobra, a więc realnego wystąpienia jednego ze skutków w tym przepisie wymienionych. „Powodowanie oznacza każdy rodzaj zachowania, na podstawie którego danemu sprawcy można obiektywnie przypisać skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu”, jak przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1.12.2000 r., sygn. IV KKN 509/98109. Dla przypisania skutku z art. 156 KK bez znaczenia jest okoliczność, że obok działania sprawcy do jego nastąpienia przyczyniło się także zaniedbanie pokrzywdzonego.110 ie ma także znaczenia to, czy sprawca dany skutek wywołał osobistym działaniem czy jedynie uruchomił ciąg zdarzeń prowadzących do takiego skutku. Sprawca może spowodować skutki opisane w art. 156 KK zarówno z użyciem określonych przedmiotów, jak i bez ich użycia. Przestępstwo określone w art. 156 KK można popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Zaniechanie jako forma sprawczej realizacji znamion tego przestępstwa wchodzi w grę jednak tylko wówczas, gdy na sprawcy spoczywał prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. Materialny charakter przestępstwa z art. 156 § 1 KK umożliwia realizację jego znamion w formie usiłowania. Sprawca będzie więc odpowiadał w granicach dającego się rozpoznać zamiaru. Ze względu na charakter strony podmiotowej przestępstw nieumyślnego spowodowania ciężkiego 108

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, 144 i nast. 109 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, 148 i nast. 110 wyr. SA w Katowicach z 16.10.2007 r., II AKA 307/07, OSA w Katowicach 2007, Nr 4, poz. 4; wyr. SN z 28.3.1979 r., V KRN 16/79, OSNKW 1979, Nr 10, poz. 107

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 uszczerbku (art. 156 § 2 KK) oraz ciężkiego uszczerbku kwalifikowanego przez nieumyślny skutek śmiertelny (art. 156 § 3 KK), ich popełnienie w formie usiłowania nie jest możliwe111. Ustawa nie przewiduje odpowiedzialności za przygotowanie do przestępstwa ciężkiego uszczerbku na zdrowiu z art. 156 KK. Skutkiem przestępstwa z art. 156 § 1 KK jest ciężki uszczerbek na zdrowiu. Określenie to oznacza najcięższe postacie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, inne w stosunku do stypizowanych w art. 157 § 1 i 2 KK. Podstawową różnicę między skutkami z art. 156 § 1 i art. 157 § 1 KK stanowi więc ich rozmiar a nie rodzaj. Jak podkreśla A. Marek112 rozstrój zdrowia jest skutkiem, który nie wiąże się z naruszeniem integralności ciała (tkanek i narządów), a polega na zakłóceniu funkcji organizmu człowieka o charakterze czynnościowym. Pojęcie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest pojęciem zbiorczym obejmującym skutki wymienione w dyspozycji art. 156 § 1 KK mające postać kalectwa, choroby lub innej szkody na ciele. W ujętym kazuistycznie i jednocześnie zamkniętym katalogu skutki te zostały podzielone na dwie grupy. Pierwsza z nich obejmuje pozbawienie człowieka: wzroku, słuchu, mowy oraz zdolności płodzenia. W drugiej znalazły się: inne ciężkie kalectwo, ciężka choroba nieuleczalna, ciężka choroba długotrwała, choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita trwała niezdolność do pracy w zawodzie, znaczna trwała niezdolność do pracy w zawodzie, trwałe istotne zeszpecenie ciała oraz trwałe istotne zniekształcenie ciała113.

PODMIOT Sprawcą występków stypizowanych w art. 156 § 1-3 KK, jeżeli są popełnione w formie działania, może być każdy człowiek zdolny do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Są to więc przestępstwa powszechne. W formie zaniechania przestępstwa te, zgodnie z regulacją art. 2 KK, może popełnić tylko gwarant, a więc osoba, na której ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. W takiej formie realizacji znamion będą to więc przestępstwa indywidualne114.

111

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, 152 i nast. 112 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s. 76 113 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, 148 i nast. 114 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo z art. 156 § 1 KK może zostać popełnione jedynie umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Sprawca musi więc chcieć takiego skutku albo co najmniej przewidując znaczne prawdopodobieństwo możliwości jego wystąpienia, godzić się na jego powstanie. Wobec kazuistycznego charakteru dyspozycji tego przepisu należy dodać, iż sprawca nie musi obejmować zamiarem konkretnej postaci skutku wymienionej w przepisie115. Artykuł 156 § 2 KK typizuje nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Skutek ten może być zatem sprawcy przypisany tylko wówczas, gdy był on wynikiem niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo iż możliwość zaistnienia takiego skutku przewidywał, albo mógł przewidzieć116. Typ kwalifikowany spowodowania uszczerbku na zdrowiu z art. 156 § 3 KK charakteryzuje mieszana, umyślno - nieumyślna strona podmiotowa. Występują w tym przypadku dwa rodzaje skutków - bliższy (ciężki uszczerbek na zdrowiu) i dalszy (śmierć człowieka), które muszą pozostawać ze sobą w związku przyczynowym, przy czym bez znaczenia jest to, w jakim czasie po zachowaniu sprawcy nastąpił kwalifikujący je skutek. Sprawca musi umyślnie, tj. w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym spowodować ciężki uszczerbek na zdrowiu z art. 156 § 1 KK, zwiększające zaś naganność tego zachowania następstwo w postaci śmierci pokrzywdzonego ma być rezultatem świadomej lub nieświadomej nieumyślności, a więc skutkiem, który sprawca przewidywał lub mógł przewidzieć.117 Przewidywalność ta musi zachodzić najpóźniej w chwili popełnienia czynu.118 Jeśli przewidywalność wystąpienia skutku, o którym stanowi art. 156 § 3 KK, nie zachodziła, mimo jego zaistnienia, sprawca poniesie odpowiedzialność wyłącznie na podstawie art. 156 § 1 KK. Różnica między przestępstwem z art. 156 § 3 KK a zabójstwem, przy tożsamości strony przedmiotowej w zakresie skutku, wynika wyłącznie z treści strony podmiotowej.119

TRYB ŚCIGANIA Występki określone w art. 156 § 1-3 KK są przestępstwami publiczno - skargowymi, ściganymi z urzędu. 115

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 117 Tak: wyr. SA w Krakowie z 13.7.2010 r., II AKA 32/10 118 wyr. SA w Warszawie z 25.2.2004 r., II AKA 26/04 119 Szerzej: wyr. SN z 8.8.1980 r., IV KR 186/80, OSNPG 1981, Nr 1, poz. 3; wyr. SN z 3.9.2002 r., V KKN 401/01, Prok. i Pr. 2003, Nr 1, s. 6; wyrok SA w Katowicach z 17.9.2009 r., II AKA 232/09, KZS 2010, Nr 11, poz. 62 116

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

734

542

2013

832

590

2012

849

701

2011

779

666

2010

800

671

2009

826

739

2008

908

694

2007

927

724

2006

1042

754

2005

983

822

2004

1036

793

2003

934

751

2002

845

766

2001

810

825

2000

939

886

1999

1019

906

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63426,Ciezki-uszczerbekna-zdrowiu-art-156.html

INNE USZKODZENIE CIAŁA

PRZEDMIOT OCHRONY Artykuł 157 KK chroni zdrowie człowieka przed zamachami powodującymi mniejsze skutki niż te, które zostały stypizowane w art. 156 KK jako ciężki uszczerbek na zdrowiu.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Przedmiotem czynności wykonawczej jest „inny” człowiek, z wyjątkiem żołnierza, który powoduje u siebie skutki wymienione w art. 157 § 1 KK w celu uchylenia się od służby wojskowej lub wykonania obowiązku wynikającego z tej służby, który to na mocy art. 342 KK również poniesie odpowiedzialność karnoprawną120.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przestępstwa stypizowane w art. 157 § 1 i 2 KK mają charakter materialny. Realizacja znamion w formie dokonanej wymaga naruszenia dobra, a więc realnego wystąpienia jednego ze skutków w tym przepisie wymienionych. Materialny charakter przestępstw z art. 157 § 1-2 KK umożliwia ich popełnienie w formie usiłowania121. Realizacja znamion przestępstw z art. 157 § 1-3 KK nastąpić może zarówno w formie działania, jak i zaniechania. Zaniechanie wchodzi w grę jednak tylko wówczas, gdy na sprawcy spoczywa prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. W doktrynie wyrażona została wątpliwość odnośnie możliwości popełnienia w formie zaniechania przestępstwa nieumyślnego spowodowania średniego lub lekkiego naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia stypizowanego w art. 157 § 3 KK. Jednak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18.02.2002 r., sygn. III KKN 280/99 przyjął stanowisko, iż użyte w art. 157 § 3 KK sformułowanie „działa” stanowi wyłącznie wyraz zastosowanej przez ustawodawcę techniki legislacyjnej i należy je rozumieć zarówno jako działanie sprawcy, jak i jego zaniechanie. Dla realizacji znamion występków z art. 157 § 1-2 KK nie jest istotne to, czy sprawca spowodował skutki opisane w tym przepisie z użyciem określonych przedmiotów, w tym szczególnie dla zdrowia niebezpiecznych, czy bez ich użycia. Regulacja art. 157 KK ma charakter negatywny i jednocześnie dopełniający wobec unormowań art. 156 KK. Ustawa w przepisie tym nie określa wprost rodzaju skutków, a jedynie stanowi, że muszą to być postacie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia „inne” w stosunku do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Wnioskowanie o ciężarze skutków odbywa się więc w oparciu o regułę argumentum a contrario. W zależności od tego, czy skutki na zdrowiu wywołane

120

K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 121 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 158 i nast.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 czynem trwały dłużej niż 7 dni czy tego okresu nie przekroczyły122, wyróżnić można średni (art. 157 § 1 KK) oraz lekki (art. 157 § 2 KK) uszczerbek na zdrowiu. Sprawca nie popełnia przestępstwa spowodowania lekkiego uszczerbku na zdrowiu z art. 157 § 2 KK, jeżeli dysponent dobra prawnego (pokrzywdzony) na naruszenie to wyraził prawnie skuteczną, a więc spełniającą wszelkie wymogi formalne zgodę.

PODMIOT Sprawcą przestępstw z art. 157 § 1-3 KK popełnionych w formie działania może być każdy. W tym zakresie są to więc przestępstwa powszechne. Znamiona tych przestępstw w formie zaniechania zrealizować natomiast może tylko ten, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa stypizowane w art. 157 § 1 i 2 KK można popełnić tylko umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Sprawca musi więc przewidywać i co najmniej godzić się na to, iż swoim czynem spowoduje dla zdrowia pokrzywdzonego skutki opisane w tych przepisach. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 13.09.2001 r., sygn. II AKA 161/01 sąd w toku ustalania, czy oskarżony - poza dokonaniem występku spowodowania uszczerbku na zdrowiu z art. 157 § 1 KK - nie obejmował także skutków dalej idących (np. ciężkiego uszczerbku na zdrowiu z art. 156 § 1 KK) powinien brać pod uwagę wszystkie elementy natury przedmiotowej i podmiotowej, oceniane w ich całokształcie, w tym rodzaj użytego narzędzia, miejsce zadania rany, stan psychiczny sprawcy, jego nietrzeźwość, motywację czynu, stosunek do pokrzywdzonego 123. Sprawca poniesie odpowiedzialność na podstawie art. 157 § 1-2 KK także wtedy, gdy usiłując dokonać zabójstwa albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, dobrowolnie odstąpił od dokonania tych

122

Jak podkreśla O. Górniok siedmiodniowy okres niesprawności narządu ciała lub choroby nawiązuje do czasu trwania dysfunkcji organizmu. Jest to więc okres między zachowaniem sprawcy uszczerbku, ściślej zaś między wystąpieniem skutków jego zachowania a przywróceniem normalnego, prawidłowego funkcjonowania organizmu. Nie musi pokrywać się z czasem niezdolności pokrzywdzonego do wykonywania pracy ani też z czasem leczenia. O. Górniok, [w] O. Górniok, S. Hoc, S. Przyjemski, Kodeks karny, t. III, Warszawa 2001, s. 105 123 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 czynów albo zapobiegł zamierzonemu skutkowi, powodując jedynie średni lub lekki uszczerbek na zdrowiu124.

TRYB ŚCIGANIA Zarówno umyślne, jak i nieumyślne spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia trwającego nie dłużej niż 7 dni (lekki uszczerbek na zdrowiu) ścigane jest z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą (art. 157 § 4 KK). Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa ściganie przestępstwa nieumyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu następuje na jej wniosek (art. 157 § 5 KK). W pozostałym zakresie przestępstwo spowodowania średniego uszczerbku na zdrowiu lub rozstroju zdrowia (art. 157 § 1 KK) jest przestępstwem publiczno - skargowym, ściganymi z urzędu125.

STATYSTYKA POLICYJNA Obejmuje art. 157 oraz 157a.

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

17461

11387

2013

16952

13541

2012

16107

14846

2011

17041

15837

2010

16793

15105

2009

20365

14436

2008

19606

13666

2007

19327

14208

2006

19728

14167

2005

19830

14319

124

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 160 125 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

2004

20500

15120

2003

21095

15022

2002

21027

16105

2001

20132

16274

2000

21608

17637

1999

19282

17015

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63430,Zwykle-i-lekkieuszkodzenie-ciala-rozstroj-zdrowia-art-157-i-157a.html

USZKODZENIE PRENATALNE

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 157a § 1 KK jest zdrowie dziecka poczętego.

STRONA PRZEDMIOTOWA Czynność sprawcza przestępstwa z art. 157a § 1 KK określona została znamieniem czasownikowym „powoduje”, pod którym rozumieć należy wszelkie zachowania sprawcy, które mogą prowadzić do naruszenia dóbr wskazanych w tym przepisie. Występek ten może być popełniony zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. Zaniechania realizującego znamiona tego przestępstwa może się dopuścić jednak tylko ten, na kim ciąży szczególny, prawny obowiązek podjęcia działań zapobiegających wystąpieniu takiego skutku126. Przestępstwo z art. 157a § 1 KK ma charakter materialny. Jego popełnienie w formie dokonania następuje z chwilą realizacji jednego z alternatywnie opisanych w tym przepisie skutków uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia zagrażającego życiu dziecka poczętego127.

126

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 162 127 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Przestępność zachowań uregulowanych w art. 157a § 1 KK jest wyłączona, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem podjętych przez lekarza działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego. Jest to okoliczność zbliżona konstrukcyjnie do stanu wyższej konieczności128.

PODMIOT Przestępstwo z art. 157a § 1 KK popełnione w formie działania jest przestępstwem powszechnym, jego sprawcą może być więc każdy, kto spełnia ogólne warunki zdolności do ponoszenia odpowiedzialności karnej. W formie zaniechania może je popełnić tylko ten, na kim spoczywa prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. W takim zakresie jest to przestępstwo indywidualne. Sprawcą tego przestępstwa może być także matka dziecka poczętego. Wprawdzie art. 157a § 3 KK przewiduje, iż nie podlega ona karze, to jednak jej zachowanie pozostaje przestępstwem.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo stypizowane w art. 157a § 1 KK może być popełnione umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i wynikowym. Ustawa nie przewiduje, analogicznie jak czyni to w odniesieniu do zamachów na zdrowie z art. 156 § 2 oraz 157 § 3 KK, nieumyślnej realizacji jego znamion.

TRYB ŚCIGANIA Występek spowodowania uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia dziecka poczętego jest przestępstwem ściganym z oskarżenia publicznego, z urzędu.

128

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 UDZIAŁ W BÓJCE LUB POBICIU

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony w art. 158 i art. 159 KK jest życie i zdrowie człowieka – życie rozumiane analogicznie jak w art. 148, a zdrowie rozumiane analogicznie jak w art. 156 KK.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem czynności wykonawczej jest każdy człowiek, nie tylko więc uczestnik bójki lub pobicia, ale także ten, komu w związku z tym zdarzeniem zagraża bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź wystąpienie skutku przewidzianego w art. 156 § 1 lub art. 157 § 1 KK (np. świadek zdarzenia). W przypadku kwalifikowanych typów przestępstw z art. 158 § 2 i 3 KK przedmiotem czynności wykonawczej jest zarówno uczestnik starcia, który poniósł ciężki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć, jak i każda inna osoba, którą skutki te dotknęły, mimo iż nie była zaangażowana w bójkę czy pobicie129. Wszystkie określone w art. 158 § 1-3 KK typy udziału w bójce lub pobiciu mają charakter materialny. Przestępstwo to jest więc przestępstwem konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo. Nieuprawnione jest postrzeganie skutkowości przestępstw stypizowanych w art. 158 § 1-3 KK wyłącznie przez pryzmat kwalifikujących następstw w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu z § 2 i 3 tego przepisu.130 Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 7.04.1975 r., sygn. II KRN 10/75 stan bezpośredniego zagrożenia dla dóbr chronionych normą sankcjonowaną z art. 158 KK stanowi następstwo zbiorowego działania, co oznacza, że odpowiedzialność karną na tej podstawie poniesie uczestnik zdarzenia także wówczas, gdy jego osobisty w nim udział nie wykazywał cechy działania niebezpiecznego. Przestępstwa z art. 158 § 1-3 KK w formie sprawczej można popełnić tylko przez działanie. Jedynie w przypadku pomocnictwa znamiona tego przestępstwa mogą być zrealizowane przez

129 130

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 wyr. SA w Lublinie z 4.2.2003 r., II AKA 178/02

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 zaniechanie, gdy osoba je popełniająca miała szczególny obowiązek niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego131. Znamię narażenia należy rozumieć jako wystawienie określonych dóbr na rzeczywiste 132 niebezpieczeństwo, w którym uprzednio się nie znajdowały, przy czym doznanie jedynie powierzchownych

obrażeń

ciała

nie

jest

wystarczające

dla

stwierdzenia

realności

prawdopodobieństwa skutków przewidzianych w art. 158 § 1 KK.133 Dla materialnego charakteru przestępstwa stypizowanego w art. 158 § 1 KK nie ma znaczenia stwierdzenie u ofiary obrażeń ciała wymienionych w tym przepisie, a jedynie ustalenie, że biorący udział w zdarzeniu przez swoje działania wytworzyli dla tych dóbr sytuację bezpośredniego, realnego ryzyka ich naruszenia, przy czym dla dokonania takiej oceny nie jest konieczne przeprowadzenia badania lekarskiego.134 Znamieniem kwalifikującym typ czynu określonego w art. 158 § 2 KK jest wystąpienie następstw bójki lub pobicia w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.135 Typ kwalifikowany udziału w bójce lub pobiciu z art. 158 § 3 KK znamionuje skutek w postaci śmierci człowieka 136. Przy czym dla odpowiedzialności osoby biorącej udział w pobiciu za jedną z kwalifikowanych postaci tego przestępstwa określonych w art. 158 § 2 lub 3 KK bez znaczenia jest to, czy skutki wymienione w tych przepisach odnoszą się do ofiary pobicia, czy też dotyczą jednego ze sprawców.137 Warunkiem odpowiedzialności za kwalifikowane postacie bójki lub pobicia znamienne skutkiem jest ustalenie powiązania przyczynowo - skutkowego między zachowaniem określonym w art. 158 § 1 KK a następstwami wymienionymi w art. 158 § 2 lub 3 KK. Nie chodzi przy tym o związek przyczynowy między zachowaniem konkretnego sprawcy uczestniczącego w zajściu, ale o zależność przedmiotową między zbiorowym działaniem uczestników bójki lub pobicia a opisanym w ustawie skutkiem.138 Dlatego odpowiedzialność na podstawie art. 158 § 3 KK poniesie również uczestnik, który nie zadał ofierze żadnego ciosu, ale okrzykami zagrzewał uczestników bójki do agresji i zadawania ciosów.139 Jednak odpowiedzialność z art. 158 § 2 lub 3 KK nie może opierać się wyłącznie na przedmiotowym powiązaniu zachowania sprawców i skutku. Samo więc wzięcie udziału 131

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 wyr. SA w Krakowie z 13.11.1997 r., II AKA 210/97, OSA 1997, Nr 11, poz. 47 133 wyr. SA w Krakowie z 7.4.1993, II AKR 41/93 134 Szerzej: post. SN z 29.1.2007 r., III KK 381/06, Prok. i Pr. 2007, Nr 5, poz. 8; post. SN z 28.12.2001 r., V KKN 336/00, Legalis; wyr. SN z 27.11.1997 r., V KKN 7/97, Prok. i Pr. 1998, Nr 4, poz. 1; wyr. SN z 25.7.1996 r., V KKN 48/96, Prok. i Pr. 1997, Nr 3, poz. 5; wyr. SA w Katowicach z 3.12.2003 r., II AKA 309/03, OSA 2004, Nr 10, poz. 74; wyr. SA w Lublinie z 28.2.2002 r., II AKA 281/01, Prok. i Pr. 2003, Nr 2, poz. 22 135 Szerzej o uszczerbku na zdrowiu przy przestępstwie z art. 156 KK. 136 Szerzej o śmierci człowieka przy przestępstwie z art. 148 KK. 137 wyr. SN z 5.2.1973 r., III KR 235/72 138 post. SN z 28.7.2010 r., II KK 27/10 139 wyr. SA w Łodzi z 21.9.2000 r., II AKA 135/00, KZS 2001, Nr 8, poz. 64; por. także wyr. SA w Szczecinie z 29.7.2010 r., II AKA 99/10, Prok. i Pr. 2011, Nr 5, poz. 29 132

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 w starciu nie stanowi wystarczającej przesłanki zakwalifikowania czynu jako przestępstwa z art. 158 § 2 lub 3. Sprawca poniesie odpowiedzialność na tej podstawie dopiero wówczas, gdy następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.140 Pobicie w rozumieniu art. 158 § 1-3 KK należy ujmować jako czynną napaść minimum dwóch sprawców na co najmniej jedną lub więcej osób, przy czym wystąpić musi wyraźna przewaga jednej ze stron biorących udział w zajściu.141 Ustawodawca nie kryminalizuje przygotowania do przestępstw z art. 158 KK. Materialny charakter oraz treść strony podmiotowej występku określonego w art. 158 § 1 KK umożliwiają jego realizację w formie usiłowania.

PODMIOT Występki stypizowane w art. 158 § 1-3 są przestępstwami powszechnymi, tzn. może je popełnić każdy. Jednak Struktura przepisów regulujących bójkę i pobicie wyklucza ich realizację w formie sprawstwa pojedynczego, bowiem wyczerpanie znamion tych przestępstw może nastąpić tylko w konfiguracji wieloosobowej (tzw. współsprawstwo konieczne).

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa stypizowane w art. 158 § 1-3 można popełnić tylko umyślnie. Sprawca biorąc udział w bójce lub pobiciu chce (zamiar bezpośredni) bądź godzi się (zamiar ewentualny) wytworzyć swoim zachowaniem stan narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia bądź zdrowia.142 Charakterystyczne dla strony podmiotowej przestępstwa udziału w pobiciu jest to, że podejmowane agresywne działania muszą polegać na świadomym współdziałaniu uczestników ze sobą.143

140

wyr. SA w Lublinie z 25.3.2003 r., II AKA 20/03 Szerzej: wyr. SN z 18.4.1972 r., V KRN 48/72, Legalis; wyr. SN z 5.11.1980 r., RW 382/80, OSNKW 1981, Nr 1, poz. 5; wyr. SA w Białymstoku z 10.4.2001 r., II AKA 27/01, OSA 2002, Nr 3, poz. 20) 142 Tak: wyr. SN z 22.11.1971 r., RW 1177/71, OSNPG 1972, Nr 4, poz. 67; wyr. SN z 19.10.1977 r., RW 303/77, OSNKW 1977, Nr 12, poz Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 ; wyr. SA w Lublinie z 4.2.2003 r., II AKA 178/02, OSA 2004, Nr 5, poz. 34; 143 wyr. z 30.5.1974 r., II KR 14/74, OSNKW 1974, Nr 10, poz. 186; wyr. SN z 28.7.1972 r., RW 692/72, OSNKW 1972, Nr 11, poz. 181 141

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu kwalifikowane przez następstwa w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu bądź śmierci (art. 158 § 2 - 3 KK) stanowią klasyczny przykład mieszanej strony podmiotowej (culpa dolo exorta). Umyślnością objęta jest realizacja znamion udziału w bójce lub pobiciu z art. 158 § 1 KK, natomiast dalej idące skutki tych zdarzeń, wyodrębnione w art. 158 § 2 i 3 KK, muszą mięć charakter nieumyślny.

TRYB ŚCIGANIA Występki określone w art. 158 § 1-3 są przestępstwami publiczno - skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

7128

5687

2013

8367

8549

2012

9432

11032

2011

10390

11651

2010

10687

11465

2009

12170

12625

2008

13370

13850

2007

13520

13715

2006

14177

13557

2005

13918

12875

2004

14849

13317

2003

14759

12962

2002

14530

12916

2001

14304

12975

2000

14431

12891

1999

13107

11458

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63432,Udzial-w-bojcelub-pobiciu-art-158.html

UŻYCIE W BÓJCE NIEBEPZIECZNEGO NARZĘDZIA

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony w art. 158 i art. 159 KK jest życie i zdrowie człowieka – życie rozumiane analogicznie jak w art. 148, a zdrowie rozumiane analogicznie jak w art. 156 KK.

STRONA PRZEDMIOTOWA Występek z art. 159 KK jest przestępstwem abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo. Dla realizacji znamion tego typu nie jest wymagane spowodowanie jakichkolwiek efektywnych skutków. Przesłanką zaostrzenia odpowiedzialności jest w tym przypadku spotęgowanie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia człowieka wynikające z samego faktu użycia wymienionych w przepisie przedmiotów, przy czym art. 159 KK nie precyzuje sposobu używania niebezpiecznych przedmiotów. Oczywiście dla realizacji znamienia używania niebezpiecznego przedmiotu nie wystarczy jego posiadanie, trzymanie w ręku, demonstrowanie go, okazywanie itp.144, ani też samo wyrażanie gróźb i zapowiedzi jego użycia. Również brak zdolności użytkowej niebezpiecznego przedmiotu nie wyłącza odpowiedzialności za przestępstwo z art. 169 KK145.

PODMIOT Występek stypizowany w art. 159 KK jest przestępstwem powszechnym. Jednak podmiotem przestępstwa określonego w art. 159 KK może być tylko ten uczestnik zdarzenia, który używa broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu.

144

wyr. SN z 17.6.2009 r., IV KK 27/09, Legalis; wyr. SA w Katowicach z 19.12.2007 r., II AKA 429/07, KZS 2008, Nr 4, poz. 77; wyr. SA w Krakowie z 5.5.2005 r., II AKa 67/05, KZS 2005, Nr 5, poz. 39 145 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo stypizowane w art. 159 można popełnić tylko umyślnie. Sprawca biorąc udział w bójce lub pobiciu chce (zamiar bezpośredni) bądź godzi się (zamiar ewentualny) wytworzyć swoim zachowaniem stan narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia bądź zdrowia.146 Realizację znamion art. 159 KK w zamiarze ewentualnym przyjąć można w przypadku, gdy sprawca godzi się, że narzędzie, którego używa, jest podobnie niebezpieczne jak broń palna lub nóż.147

TRYB ŚCIGANIA Występki określone w art. 159 są przestępstwami publiczno - skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

224

264

2013

204

234

2012

289

384

2011

313

357

2010

324

418

2009

389

516

2008

426

530

2007

477

612

2006

552

709

2005

677

936

2004

832

1021

146

Tak: wyr. SN z 22.11.1971 r., RW 1177/71, OSNPG 1972, Nr 4, poz. 67; wyr. SN z 19.10.1977 r., RW 303/77, OSNKW 1977, Nr 12, poz. 134; wyr. SA w Lublinie z 4.2.2003 r., II AKA 178/02, OSA 2004, Nr 5, poz. 34; Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 147 Szerzej: K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

2003

864

1048

2002

959

1278

2001

1021

1394

2000

1115

1422

1999

979

1298

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63434,Uzycie-w-bojceniebezpiecznego-narzedzia-art-159.html

NARAŻENIE NA NIEBEZPIECZEŃSTWO

PRZEDMIOT OCHRONY Dobrami prawnymi stanowiącymi przedmiot ochrony przestępstw z art. 160 KK jest życie i zdrowie człowieka. Pojęcia te występują w analogicznym znaczeniu jak w art. 148 oraz art. 156 KK. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21.04.1970 r., sygn. V KRN 78/70 mimo że ustawa wprost nie stanowi, że w art.160 chodzi o wytworzenie ryzyka dla życia lub zdrowia innego człowieka, to jednak narażenie przez sprawcę jedynie własnych dóbr na skutki opisane w dyspozycji nie może stanowić podstawy odpowiedzialności karnej148.

STRONA PRZEDMIOTOWA Występki z art. 160 § 1-3 KK należą do przestępstw konkretnego narażenia. Są to przestępstwa materialne. Do ich znamion należy skutek w postaci bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka w rozumieniu art. 156 § 1 KK. Przepis ten nie obejmuje natomiast, analogicznie jak czyni to art. 158 § 1 KK, narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo skutków w postaci naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia trwającego powyżej 7 dni (tzw. średni uszczerbek na zdrowiu). Dla przyjęcia dokonania przestępstwa z art. 160 KK nie jest konieczne wystąpienie jakichkolwiek innych skutków, poza wytworzeniem (a w 148

Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 179

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 pewnych sytuacjach zwiększeniem lub utrzymaniem) stanu narażenia na niebezpieczeństwo, o jakim przepis ten stanowi. W szczególności nie jest wymagane nastąpienie skutku śmiertelnego lub uszczerbku na zdrowiu149. Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstw stypizowanych w art. 160 § 1-3 KK jest człowiek, a więc ich znamiona realizuje wytworzenie stanu narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu już jednej osoby. Ustawa nie precyzuje sposobu zachowania się sprawcy realizującego znamiona narażenia z art. 160 KK. Znamię czasownikowe naraża jest określeniem zbiorczym odnoszącym się do każdej postaci (sposobu) zachowania, która wywołuje stan bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia. Przestępstwo narażenia z art. 160 § 1-2 KK, z uwagi na skutkowy charakter, może być popełnione w formie usiłowania.150 Natomiast strona podmiotowa przestępstwa z art. 160 § 3 KK wyklucza możliwość jego realizacji w formie usiłowania. Przygotowanie do popełnienia przestępstw z art. 160 § 1-3 KK jest niekaralne. Przez niebezpieczeństwo z art. 160 KK należy rozumieć obiektywną sytuację wynikającą z pewnego układu rzeczy i zjawisk, która rodzi wysokie prawdopodobieństwo nastąpienia uszczerbku w dobrach

prawnych.151

Bez

znaczenia

dla

przyjęcia

realizacji

znamienia

bezpośredniego

niebezpieczeństwa jest to, czy trwało ono długo, czy też stanowiło raczej akt zagrożenia, który szybko się zakończył. Przestępstwo z art. 160 § 1 KK jest przestępstwem ogólnosprawczym (powszechnym), natomiast postać kwalifikowana z art. 160 § 2 KK należy do kategorii przestępstw o ograniczonym kręgu podmiotów (indywidualne niewłaściwe), może być więc popełnione tylko przez osobę, na której ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo. Podmiotem przestępstwa, o którym mowa w art. 160 § 1 KK może być tylko osoba niemająca obowiązku przeszkodzenia powstaniu stanu bezpośredniego niebezpieczeństwa, tym samym przesądza to o tym, że przestępstwo to może być dokonane

jedynie

przez

działanie.

Natomiast

przestępstwa

narażenia

bezpośrednie

niebezpieczeństwo stypizowane w art. 160 § 2 i 3 KK mogą być popełnione zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie.

149

K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 150 Tak: A. Zoll [w:] Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006, s. 384, odmiennie: K. Buchała, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz, Bydgoszcz 1997, s. 105-106 151 Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006, s. 380

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Artykuł 160 KK kryminalizuje tylko takie zachowania, które sprowadzają bezpośrednie niebezpieczeństwo wystąpienia

skutków

w nim opisanych.

Znamię

bezpośredniości jest

interpretowane w doktrynie w sposób niejednolity. Wyróżnić można trzy kierunki wykładni tego pojęcia. Pierwszy za podstawę oceny bezpośredniości przyjmuje więź czasową łączącą zachowanie sprawcy z możliwym ziszczeniem się naruszenia dobra152, drugie - wysokie prawdopodobieństwo wyżej wymienionego skutku153, a trzeci brak potrzeby wystąpienia dodatkowych zachowań czy zdarzeń warunkujących ziszczenie się zagrożenia dla dobra prawnego154. W art. 160 § 2 KK ustawodawca uregulował typ kwalifikowany narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. O wyższej karalności decyduje to, że na sprawcy ciąży szczególny, prawny obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, a więc dbałości o stan dóbr jej przynależnych, w tym najważniejszych - życia i zdrowia. Kwalifikowana postać narażenia z art. 160 § 2 KK jest przestępstwem indywidualnym niewłaściwym – może je popełnić tylko gwarant. Realizacja znamienia narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo w warunkach art. 160 § 2 może polegać zarówno na: wywołaniu takiego stanu, jego zwiększeniu lub na jego utrzymaniu, mimo istnienia powinności jego neutralizacji czy choćby zmniejszenia (w przypadku zaniechania). Obowiązkiem gwaranta jest zatem nie tylko podjęcie działań zapobiegających wystąpieniu konkretnego niebezpieczeństwa dla dobra chronionego, ale także podjęcie wszelkich działań zmierzających do obniżenia stopnia konkretnego niebezpieczeństwa dla dobra istniejącego już w chwili aktualizacji obowiązku działania155. Zachowanie sprawcy w warunkach art. 160 § 4 KK musi być dobrowolne. Czynny żal ma być więc aktem nieprzymuszonej woli, przy czym decyzja o uchyleniu grożącego niebezpieczeństwa może być podjęta z własnej inicjatywy albo nawet pod wpływem osoby trzeciej, ale bez stosowania zewnętrznego nacisku na mechanizmy decyzyjne. Dla oceny dobrowolności bez znaczenia jest rodzaj i charakter motywacji, jaką kierował się sprawca, jedyną motywacja może być chęć uniknięcia odpowiedzialności karnej.

152

I. Andrejew, Prawo karne w zarysie, Warszawa 1989, s. 370 A. Gubiński, Wyłączenie bezprawności czynu, Warszawa 1961, s. 32 154 K. Buchała, [w:] Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 155 Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 180 i nast. 153

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PODMIOT Sprawcą przestępstwa stypizowanego w art. 160 § 1 KK może być każdy, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej (przestępstwo powszechne). Przestępstwo z art. 160 § 2 KK popełnić może tylko ten, na kim spoczywa prawny, szczególny obowiązek opieki nad inną osobą (przestępstwo indywidualne niewłaściwe). Przestępstwo nieumyślnego narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu opisane w art. 160 § 3 KK może popełnić, odpowiednio do swego statusu, zarówno każdy, jak i gwarant.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo może być popełnione umyślnie (art. 160 § 1 - 2 KK) lub nieumyślnie (art. 160 § 3 KK). Umyślne narażenie życia lub zdrowia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo może wynikać zarówno z zamiaru bezpośredniego, jak i ewentualnego. Nieumyślne narażenie na niebezpieczeństwo można przypisać sprawcy, gdy nie mając zamiaru narażenia człowieka, naraża go jednak w wyniku niezachowania wymaganej w danych okolicznościach ostrożności, w sytuacji, w której narażenie człowieka na utratę życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu przewidywał lub mógł przewidzieć. Nieumyślna realizacja znamion art. 160 § 1 lub 2 KK może nastąpić zarówno w formie działania, jak i zaniechania.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwa określone w art. 160 § 1 i 2 ścigane są z urzędu. Nieumyślne narażenie określone w art. 160 § 3 ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego156.

156

Jak podkreśla A. Marek przyjęcie w KK z 1997 r. zasady wnioskowego ścigania nieumyślnego narażenia życia lub zdrowia człowieka może budzić wątpliwości, zwłaszcza w odniesieniu do wypadku narażenia osoby, wobec której sprawca miał obowiązek opieki, np. własnego dziecka.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

4999

1582

2013

4882

1655

2012

4367

1828

2011

4138

1789

2010

4455

2091

2009

4369

2128

2008

4635

2362

2007

4148

2246

2006

3814

1926

2005

2586

1363

2004

2339

1217

2003

2129

1049

2002

1792

1014

2001

1659

880

2000

1186

772

1999

1033

683

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63435,Narazenie-naniebezpieczenstwo-art-160.html

NARAŻENIE NA ZARAŻENIE

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiotem ochrony przestępstw określonych w art. 161 § 1 i 2 KK jest życie i zdrowie człowieka. Na gruncie tego przepisu dobra te występują w podwójnym kontekście. Z jednej strony jako dobra zindywidualizowane, przynależne jednostce, z drugiej zaś, jako dobra powszechne, którym 75

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 należy zapewnić bezpieczeństwo wobec zagrożenia epidemiologicznego, przez zapobieganie rozprzestrzenianiu się zakażeń i chorób zakaźnych określonych w dyspozycji tego przepisu157.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przestępstwa określone w art. 161 § 1-2 KK są przestępstwami skutkowymi, konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo. Znamię skutku realizuje wytworzony przez sprawcę stan bezpośredniego narażenia na zarażenie wirusem HIV lub jedną z chorób zakaźnych wymienionych w dyspozycji. Przepis ten nie obejmuje natomiast rzeczywistego wystąpienia stanu zakażenia. Materialny charakter występków z art. 161 KK umożliwia realizację ich znamion w formie usiłowania, gdy sprawca bezpośrednio zmierza do wytworzenia stanu realnego ryzyka zakażenia wirusem HIV lub chorobą zakaźną wymienioną w tym przepisie, co jednak nie następuje. Przygotowanie do popełnienia tego przestępstwa jest niekaralne158. Przestępstwa z art. 161 KK mogą być popełnione zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Sprawcą narażenia na zakażenie w formie zaniechania może być ten, na kim ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia wystąpieniu takiego skutku.

PODMIOT Przestępstwa określone w art. 161 § 1 i 2 KK są przestępstwami indywidualnymi właściwymi. Warto podkreślić, że występku określonego w § 1 tego przepisu w warunkach sprawstwa pojedynczego może się dopuścić jedynie osoba zakażona wirusem HIV, a więc osoba przeprowadzająca transfuzję krwi niepoddanej stosownym badaniom na obecność wirusa lub używająca niezdezynfekowanej strzykawki nie poniesie odpowiedzialności karnoprawnej159. Przestępstwa stypizowanego w art. 161 § 2 KK może dopuścić się tylko ten, kto jest dotknięty chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu. Znamię dotknięty chorobą oznacza tyle, co chory, cierpiący na chorobę, a więc musi być więc to stan chorobowy zdiagnozowany przez lekarza. Zatem odpowiedzialności prawnokarnej nie poniesie osoba podejrzana o zakażenie, czyli taka, u której nie występują objawy zakażenia ani choroby zakaźnej, a

157

Szerzej: Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 159 Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 158

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 która miała styczność ze źródłem zakażenia, a charakter czynnika zakaźnego i okoliczności styczności uzasadniają podejrzenie zakażenia160.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa stypizowane w art. 161 § 1 i 2 KK mogą być popełnione tylko umyślnie. Zwraca uwagę ustawowe znamię charakteryzujące wymagany stan świadomości sprawcy. Musi on wiedzieć, że jest zakażony wirusem HIV lub dotknięty co najmniej jedną z chorób wymienionych w przepisie. Ta okoliczność po stronie sprawcy musi być więc uprzednio obiektywnie stwierdzona. Dla przyjęcia umyślności zachowania nie wystarczy jedynie przewidywanie takiego stanu rzeczy, świadomość jego możliwości wyprowadzana z okoliczności przedmiotowych składających się na wysokie nawet prawdopodobieństwo infekcji. Sprawca musi mieć także świadomość, że swoim czynem może spowodować zakażenie ofiary, jak również świadomość następstw takiego zakażenia161.

TRYB ŚCIGANIA Występki z art. 161 § 1 i 2 KK są przestępstwami publiczno - skargowymi, ściganymi na wniosek pokrzywdzonego.

STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestepstw stwierdzonych

2014

2013

2012

2011

160

Więcej na ten temat: K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 161 Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63436,Narazenie-nachorobe-wywolana-wirusem-HIV-zakazna-lub-weneryczna-art-161.html

NIEUDZIELENIE POMOCY W NIEBEZPIECZEŃSTWIE

PRZEDMIOT OCHRONY Artykuł 162 KK służy ochronie życia i zdrowia człowieka, które to dobra znalazły się w bezpośrednim niebezpieczeństwie ich utraty. W przypadku dobra jakim jest zdrowie nie chodzi o zagrożenie jakimkolwiek uszczerbkiem w obrębie tego dobra, lecz o groźbę doznania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, czyli ujemnych skutków o jakich mowa w art. 156 § 1 KK162.

162

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STRONA PRZEDMIOTOWA Znamieniem strony przedmiotowej jest znalezienie się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem, przy czym jak podkreśla V. Konarska – Wrzosek163 źródła bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia czy zdrowia człowieka są bez znaczenia, może to być wypadek, zagrożenie ze strony żywiołu, zagrożenie ze strony zwierzęcia, nagłe zachorowanie lub toczący się od jakiegoś czasu proces chorobowy, a także akt samobójczy, czy stan zagrożenia wywołany innym własnym działaniem jak np. wejście na kruchy lód na zamarzniętym akwenie wodnym164. Nieudzielenie pomocy osobie znajdującej się w obliczu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia czy zdrowia jest przestępstwem formalnym z abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo. Do jego znamion nie należy skutek nieudzielenia pomocy, aczkolwiek ujemny skutek lub jego brak będzie miał oczywiście znaczenie dla wymiaru kary sprawcy nieudzielania pomocy. Przestępstwo nieudzielenia pomocy to typowe przestępstwo z zaniechania. Zaniechanie udzielenia pomocy to każde pozostawienie ofiary w sytuacji, czy w stanie w jakim się znalazła bez podjęcia niezbędnych, a jednocześnie możliwych działań na rzecz zapobiegnięcia utraty życia czy ciężkiego uszczerbku na zdrowiu takich jak: uchylenie grożącego niebezpieczeństwa, jego zmniejszenie, wyjęcie ofiary ze strefy zagrożenia, udzielenie pierwszej pomocy, podanie odpowiednich leków osobie chorej, a gdy nie jest już możliwe zapobiegnięcie negatywnym skutkom podjęcie działań na rzecz ulżenia cierpieniom danej osoby. Nieudzielenie pomocy może się przejawiać zarówno w postaci oddalenia się z miejsca zdarzenia, jak i biernego przyglądania się sytuacji, a także wzywania innych na pomoc, gdy nie było żadnych powodów, które stałyby na przeszkodzie osobistemu przyjściu z niezbędną pomocą165.

PODMIOT Nieudzielenie

pomocy

drugiemu człowiekowi, znajdującemu się

w bezpośrednim

niebezpieczeństwie utraty życia czy doznania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest typem przestępstwa powszechnego, którego dopuścić się może każdy, kto jest świadkiem tego typu sytuacji lub w inny sposób posiadł wiedzę na temat istniejącego bezpośredniego niebezpieczeństwa i ma możliwość udzielenia pomocy osobie jej potrzebującej. Przy czym ogólnoludzki obowiązek udzielenia pomocy każdej osobie, która znalazła się w obliczu bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia 163

V. Konarska – Wrzosek, Komentarz do art. 148 [w] Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 164 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 165 Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 czy doznania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest obwarowany sankcją karną tylko wtedy, gdy udzielenie pomocy nie łączyło się z narażeniem siebie lub kogokolwiek innego na niebezpieczeństwo utraty analogicznych cennych dóbr w postaci życia czy zdrowia166. Obowiązek niesienia pomocy wypełni każdy, kto udzieli pomocy odpowiedniej do sytuacji, ale oczywiście tylko takiej, jakiej był w stanie udzielić przy swojej wiedzy i umiejętnościach (bez potrzeby narażania siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu). Do wywiązania się z obowiązku najczęściej potrzebne i wystarczające jest: podanie ręki, liny, deski, koła ratunkowego, uwolnienie z uwięzi, pomoc w opuszczeniu niebezpiecznego miejsca, płonącego domu lub pojazdu, zatamowanie krwi, ułożenie w bezpiecznej pozycji, sztuczne oddychanie, okrycie ciała celem zabezpieczenia przed wstrząsem termicznym, a nierzadko dodatkowo wezwanie specjalistycznej pomocy.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo z art. 162 KK może być popełnione tylko umyślnie, zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Wystarczające jest stwierdzenie, że sprawca godził się na nieudzielanie pomocy, mając świadomość okoliczności modalnych czynu. W wyroku z snia 30.11.2006 r., sygn. II AKA 299/06 Sąd Apelacyjny we Wrocławiu stwierdził, że „ustawa nie wymaga, aby sprawca wiedział, że inny człowiek znajduje się w stanie zagrożenia, o jakim mowa w art. 162 § 1 KK, wystarczające jest bowiem, aby sprawca był świadom takiej możliwości”167.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwo z art. 162 KK jest przestępstwem publiczno - skargowym ściganym z urzędu.

166 167

Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 STATYSTYKA POLICYJNA

Rok

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

176

135

2013

183

100

2012

186

132

2011

182

`129

2010

247

128

2009

334

116

2008

383

169

2007

367

177

2006

243

146

2005

218

153

2004

191

166

2003

203

132

2002

279

134

2001

305

110

2000

321

145

1999

311

115

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63437,Nieudzieleniepomocy-w-niebezpieczenstwie-art-162.html

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PODSUMOWANIE Przestępstwa stypizowane w rozdziale XIX KK można podzielić na trzy grupy przepisów, które co do zasady chronią człowieka przed: zamachami na życie (art. 148-155 KK), zamachami na zdrowie (art. 156-157a KK), narażeniem na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia (art. 158-162 KK). Ze względu na zagrożenie ustawowe większość przestępstw z rozdziału XIX Kodeksu karnego należy do kategorii występków. Zbrodniami są zabójstwa w typie podstawowym (art. 148 § 1 KK) i w typach kwalifikowanych (art. 148 § 2 i 3 KK). Większość przestępstw z tego rozdziału podlega ściganiu w trybie publiczno -skargowym z urzędu.

SUMMARY Offences included in the chapter XIX of the Criminal code protect people from: attacks on human life (art. 148 – 155 of the Criminal code), attacks on human health (art. 156 – 157a of the Criminal code) and putting people at risk of losing one’s life or health (art. 158 – 162 of the Criminal code).

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 533

Wydawnictwa zwarte: 1. Andrejew I., Świda W., Wolter W., Kodeks karny, Warszawa 1973 2. Bogunia L., Przerwanie ciąży. Problemy prawnokarne i kryminologiczne, Wrocław 1980 3. Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989 4. Daszkiewicz K., Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000 5. Giezek J., Przyczynowość oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocław 1994 6. Górniok O., Hoc S., Przyjemski S., Kodeks karny, t. III, Warszawa 2001 7. Kodeks karny, t. I, Cześć szczególna, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2012 8. Kodeks karny, Część szczególna t. II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 9. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 10. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 11. Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 12. Kokot R., Zabójstwo kwalifikowane, Wrocław 2001, 13. Marek A., Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000 14. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2011 15. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym. System prawa karnego, tom 10, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012 16. Wąsek A., Prawnokarna problematyka samobójstwa, Warszawa 1982 17. Zubik M, Problem aborcji na świecie w dokumentach i orzecznictwie, Warszawa 1997

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Artykuły: 1. Banasik K., Przestępstwo narażenia na zarażenie wirusem HIV (art. 161 § 1 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/ 2009, 2. Bryła M., Zabójstwa ciężkie w polskim Kodeksie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 3/2001 3. Brzezińska J., Rozważania o znamionach psychologicznych w kontekście motywacji zabójstw uprzywilejowanych, Ius Novum nr 1/2014 4. Daszkiewicz K., O dzieciobójstwie w świetle kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r., Palestra nr 5-6/1998 5. Derlatka M., Zasadność kryminalizacji narażenia na zarażenie wirusem HIV, Palestra nr 7-8/2013, 6. Hanausek T., Z problematyki dzieciobójstwa, Państwo i Prawo, nr 4/1962 7. Kasprzycki J., Zabójstwa kwalifikowane, Czasopismo Prawo Karne i Nauki Penalne, nr 2/1999 8. Konarska-Wrzosek V., Uwagi o przestępstwie pozostawienia człowieka w położeniu grożącym niebezpieczeństwem, Państwo i Prawo, nr 3/1997 9. Kowalska D., Eutanazja w polskim prawie karnym a granice dopuszczalności interwencji lekarskiej, Prokuratura i Prawo, nr 1/2002 10. Krajewski R., Przestępstwo eutanazji w Kodeksie karnym z 1997 r., Prokuratura i Prawo, nr 2/2000 11. Lebiedowicz A., Samobójstwo w ujęciu wielopłaszczyznowym, Wojskowy Przegląd Prawniczy, nr 3/2013 12. Łagodziński S., Przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka (art. 155 k.k.). Rozważania teoretyczne i praktyka ścigania, Prokuratura i Prawo, nr 78/2014 13. Nowosad A., Problematyka skutku i związku przyczynowego przy przestępstwie udziału w bójce lub pobiciu typu podstawowego, Przegląd Sądowy, nr 1/2011 14. Nowak A., Nowe ujęcie zabójstwa kwalifikowanego, Prokuratura i Prawo, nr 5/2012 15. Plebanek E., Przestępstwa aborcyjne, praktyczna interpretacja znamion czynności wykonawczej, Prawo i Medycyna, nr 43/2011 84

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Źródła internetowe:

1. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63411,Zabojstwo-art148.html 2. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63417,Dzieciobojstwoart-149.html 3. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63419,Eutanazja-art150.html 4. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63420,Namowa-lubpomoc-do-samobojstwa-art-151.html 5. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63421,Przerwanie-ciazyza-zgoda-kobiety-art-152.html 6. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63422,Przerwanie-ciazybez-zgody-kobiety-art-153.html 7. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63423,Smierc-kobietyjako-nastepstwo-aborcji-art-154.html 8. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63424,Nieumyslnespowodowanie-smierci-art155.html 9. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63426,Ciezki-uszczerbekna-zdrowiu-art-156.html 10. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63430,Zwykle-i-lekkieuszkodzenie-ciala-rozstroj-zdrowia-art-157-i-157a.html 11. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63432,Udzial-w-bojcelub-pobiciu-art-158.html 12. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63434,Uzycie-w-bojceniebezpiecznego-narzedzia-art-159.html 13. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63435,Narazenie-naniebezpieczenstwo-art-160.html 14. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63436,Narazenie-nachorobe-wywolana-wirusem-HIV-zakazna-lub-weneryczna-art-161.html 15. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko/63437,Nieudzieleniepomocy-w-niebezpieczenstwie-art-162.html

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XX. KK Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu.

Art. 163 [Spowodowanie niebezpiecznych zdarzeń] § 1. Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać: 1) pożaru, 2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, 3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących, 4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 4. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Art. 164 [Bezpośrednie niebezpieczeństwo] § 1. Kto sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo zdarzenia określonego w art. 163 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 165 [Inne niebezpieczeństwa] § 1. Kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach: 1) powodując zagrożenie epidemiologiczne lub szerzenie się choroby zakaźnej albo zarazy zwierzęcej lub roślinnej, 2) wyrabiając lub wprowadzając do obrotu szkodliwe dla zdrowia substancje, środki spożywcze lub inne artykuły powszechnego użytku lub też środki farmaceutyczne nie odpowiadające obowiązującym warunkom jakości, 3) powodując uszkodzenie lub unieruchomienie urządzenia użyteczności publicznej, w szczególności urządzenia dostarczającego wodę, światło, ciepło, gaz, energię albo urządzenia zabezpieczającego przed nastąpieniem niebezpieczeństwa powszechnego lub służącego do jego uchylenia, 4) zakłócając, uniemożliwiając lub w inny sposób wpływając na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych, 5) działając w inny sposób w okolicznościach szczególnie niebezpiecznych,

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 4. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Art. 165a [Sfinansowanie przestępstwa o charakterze terrorystycznym] Kto gromadzi, przekazuje lub oferuje środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, prawa majątkowe lub inne mienie ruchome lub nieruchomości w celu sfinansowania przestępstwa o charakterze terrorystycznym, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Art. 166 [Piractwo] § 1. Kto, stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Kto, działając w sposób określony w § 1, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. Art. 167 [Niebezpieczne urządzenia lub substancje] § 1. Kto umieszcza na statku wodnym lub powietrznym urządzenie lub substancję zagrażającą bezpieczeństwu osób lub mieniu znacznej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto niszczy, uszkadza lub czyni niezdatnym do użytku urządzenie nawigacyjne albo uniemożliwia jego obsługę, jeżeli może to zagrażać bezpieczeństwu osób. Art. 168 [Przygotowanie] Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w art. 163 § 1, art. 165 § 1, art. 166 § 1 lub w art. 167 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 169 [Czynny żal] § 1. Nie podlega karze za przestępstwo określone w art. 164 lub 167 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo. § 2. Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 163 § 1 lub 2, art. 165 § 1 lub 2 lub w art. 166 § 2 sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli sprawca dobrowolnie uchylił niebezpieczeństwo grożące życiu lub zdrowiu wielu osób. § 3. Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 166 § 1 sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli sprawca przekazał statek lub kontrolę nad nim osobie uprawnionej. Art. 170 [Rozbójnictwo morskie] Kto uzbraja lub przysposabia statek morski przeznaczony do dokonania na morzu rabunku lub na takim statku przyjmuje służbę, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Art. 171 [Niebezpieczne środki] § 1. Kto, bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom, wyrabia, przetwarza, gromadzi, posiada, posługuje się lub handluje substancją lub przyrządem wybuchowym, materiałem radioaktywnym, urządzeniem emitującym promienie jonizujące lub innym przedmiotem lub substancją, która może sprowadzić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1. § 3. Tej samej karze podlega, kto przedmioty określone w § 1 odstępuje osobie nieuprawnionej. Art. 172 [Przeszkadzanie ratowaniu] Kto przeszkadza działaniu mającemu na celu zapobieżenie niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

MARIKA GDOWSKA168

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU POWSZECHNEMU OFFENCES AGAINST PUBLIC SAFETY słowa kluczowe: bezpieczeństwo powszechne, zagrożenie dóbr prawnych, przestępstwa o powszechnie niebezpiecznym charakterze keywords: universal safety, threat to legal goods, crimes about universally dangerous character STRESZCZENIE Rozdział XX Kodeksu Karnego z 1997 roku zawiera katalog przestępstw zagrażających bezpieczeństwu powszechnemu. Cechą specyficzną zawartych w niniejszym rozdziale regulacji jest to, że czynem zabronionym pod groźbą kary nie jest fakt naruszenia dobra chronionego prawem, lecz już sprowadzenie zagrożenia dla takiego dobra. Dla większości przestępstw stypizowanych w rozdziale XX Kodeksu Karnego przyjmuje się, że penalizowane są zagrożenia o charakterze realnym, jednak w stosunku do wybranych przestępstw ustawodawca zdecydował się na penalizację zachowań wywołujących zagrożenie potencjalne, prawidłowo określane jako abstrakcyjne. Niniejsze opracowanie wykaże zasadność nadania poszczególnym zachowaniom zawartym w rozdziale XX Kodeksu Karnego charakteru czynów zabronionych pod groźbą kary.

168

Studentka III roku prawa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 EXTRACT The chapter XX of the penal code from 1997 contains the catalogue of crimes threatening the universal safety. It is a peculiar feature of the regulations included in the present chapter, that under threat the penalty a fact of disturbing the good is not a forbidden act protected with law, but already bringing the threat to such a good about. For the majority of crimes in the chapter XX of the penal code is entertaining one another, that they are in danger about real character, however towards chosen crimes the legislator decided on the penalization of behaviours triggering the potential, correctly determined as abstract threat. This study will show the legitimacy of granting individual behaviours included in the chapter XX of the penal code of character of acts forbidden under threat the penalty.

WPROWADZENIE Rozdział XX Kodeksu Karnego z 1997 roku169 zatytułowany „Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu” jest specyficzny pod względem charakteru zawartych w nim przestępstw. Zachowania opisane oraz poddane kryminalizacji poprzez przepisy omawianego rozdziału polegają na stworzeniu zagrożenia dla pewnej grupy dóbr, a nie na ich bezpośrednim naruszeniu170, jak ma to miejsce w większości zachowań stanowiących czyn zabroniony pod groźbą kary w Kodeksie Karnym. W związku z powyższym, ochrona dóbr prawnych (w kontekście analizowanego rozdziału ustawy karnej za dobra najbardziej narażone na niebezpieczeństwo wynikające z penalizowanych zachowań uznać należy: życie i zdrowie ludzkie oraz mienie) przesunięta zostaje na etap poprzedzający ich rzeczywiste naruszenie, to jest do momentu, w którym sprawca faktycznie podejmuje działanie wywołujące zagrożenie dla danego dobra 171. Jak widać, regulacje rozdziału XX mają charakter prewencyjny. Mimo tego nie można wykluczyć, że niebezpieczeństwo, które sprowadza sprawca, wskutek nieumiejętnych prób pohamowania jego destrukcyjnego charakteru, w toku przekształceń i powiększania swych rozmiarów, może doprowadzić do rzeczywistego naruszenia dóbr prawnych172. 169

Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm. R.A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 143 171 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 438 172 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 438 170

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Rozważania ogólne na temat rozdziału XX Kodeksu Karnego powinny przybliżyć rozumienie zwrotu „bezpieczeństwo powszechne”, które to stanowi rodzajowy przedmiot ochrony. O ile hasło „bezpieczeństwo”, niezależnie od kontekstu jego użycia jest zawsze rozumiane w sposób jednakowy lub co najmniej wysoce przybliżony, o tyle nadanie mu na gruncie prawa karnego materialnego przymiotu „powszechne” może budzić wątpliwości interpretacyjne. Jak już wspomniano, rozdział XX Kodeksu Karnego kryminalizuje stworzenie zagrożenia dla pewnych dóbr. „Powszechność” zatem odnosi się do powszechności zagrożenia, a o tej decydują następujące kryteria: a) kryterium ilościowe – rozumiane dwojako – jako zagrożenie dla ludzi (ich życia bądź zdrowia) albo mienia (w znacznych rozmiarach); b) kryterium nieokreślonej liczby zagrożonych dóbr – zagrożone są dobra tożsame z wymienionymi powyżej; nie można jednak określić , ilu jednostek bądź przedmiotów majątkowych niebezpieczeństwo dotyczy; c) kryterium mieszane – zagrożone są interesy większej grupy ludzi lub przedmiotów majątkowych, które mogą znaleźć się w zasięgu oddziaływania niebezpieczeństwa173. Niebezpieczeństwo powszechne, oprócz kryterium ilościowego, od niebezpieczeństwa indywidualnego różni się także tym, że może się rozprzestrzeniać i to w sposób gwałtowny, podczas gdy niebezpieczeństwo indywidualne co do zasady ustępuje, gdy wywoła niepożądane skutki u określonej osoby lub w określonym mieniu 174. Inną jeszcze cechą przestępstw o powszechnie niebezpiecznym charakterze jest to, że występują często nagle i krótkotrwale175, a przestępstwa indywidualne częstokroć planowane są z niezwykłą precyzją i znacznym wyprzedzeniem czasowym. Zasadniczo penalizacji podlegają tzw. zagrożenia realne (takowe uregulowane są w art. 163, 164, 165, 166 § 2 oraz 167 Kodeksu Karnego). Wyjątkiem od tej reguły jest uznanie za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu zachowania, które wywołuje jedynie zagrożenie abstrakcyjne (art. 166 § 1, 171 i 172 Kodeksu Karnego). Przed przejściem do analizy poszczególnych przestępstw umiejscowionych w rozdziale XX Kodeksu Karnego poczynić należy ogólną uwagę zbiorczą w stosunku do tych przestępstw, by nie powielać jej w stosunku do każdego z nich osobna. Mianowicie, 173

R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 143 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2001, s. 462 175 M. Bojarski, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2010, s. 477 174

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wszystkie typy zachowań uznane przez ustawodawcę za przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu stanowią przestępstwa publicznoskargowe, które ścigane są z urzędu. Podsumowując, ostatnią uwagą ogólną powinno być twierdzenie, iż znaczenie analizowanego rozdziału Kodeksu Karnego w dobie rozwoju, m.in. technicznego i ekonomicznego, zdaje się wzrastać i niewykluczone, że zakres ochrony w drodze kolejnych nowelizacji ustawy karnej będzie się rozszerzał. Przykładem dostrzegania nowych problemów przez ustawodawcę jest choćby dodanie do rozdziału XX art. 165a ustawą z dnia 25 czerwca 2009 roku (Dz.U. 2009 Nr 166, poz. 1317). SPOWODOWANIE NIEBEZPIECZNYCH ZDARZEŃ – ART. 163 KK Art. 163 KK określa przestępstwo sprowadzenia zdarzenia z enumeratywnie określonego w przepisie katalogu. Istotą regulacji analizowanego przepisu jest penalizacja zjawiska, które wystąpiło realnie. Skutek w postaci ziszczenia się katastrofy będzie implikował powstanie zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego bądź mienia. Wyszczególnienie postaci, w jakich może nastąpić zdarzenie, jest zapewne ułatwieniem przy określaniu przedmiotu procesu. Jednak mimo różnorodności wskazanych zdarzeń, można im przypisać wspólną cechę – zdolność do wywołania zagrożenia powszechnego176. Ważna jest wykładnia omawianej regulacji – jak powszechnie wiadomo, w prawie karnym wykładnia językowa stawiana jest na pierwszym miejscu. Trzymając się tych założeń, należy podkreślić, że katalog zdarzeń podlegających karze jest zamknięty, co za tym idzie, spowodowanie niewymienionego w nim zdarzenia nie będzie stanowiło przestępstwa z art. 163 KK, gdyż nie będzie wyczerpywać jego znamion. Jak wynika z samego przepisu, wyróżnić można dwa typy (podstawowy i kwalifikowany; jeśli umyślność i nieumyślność również uznamy za typ, można zbiorczo powiedzieć, że wyróżniamy cztery typy), w jakich można popełnić to przestępstwo. Art. 163 § 1 i 2 KK zawierają typy podstawowe – z rozróżnieniem na umyślność i nieumyślność zachowania sprawcy. Z kolei § 3 i 4 określane łącznie typami kwalifikowanymi, wskazują na wystąpienie skutku w postaci śmierci człowieka lub uszczerbku na zdrowiu wielu osób, także 176

R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 144

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ze wskazaniem, że może to nastąpić wskutek działania umyślnego (§ 3) lub jako konsekwencja nieumyślności (§ 4). Przywołując po raz kolejny wykładnię językową prawa karnego, „śmierć człowieka” oznacza, że typ kwalifikowany należy zastosować już w przypadku, gdy ofiara śmiertelna będzie (tylko – choć w kontekście rozważań o śmierci nie jest to fortunne sformułowanie) jedna. Dodatkowym wymogiem, który musi zostać spełniony, by możliwe było pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za typy kwalifikowane, jest ustalenie związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a skutkiem177. Jeżeli chodzi o przedmiot ochrony, odpowiada on tytulacji całego rozdziału Kodeksu Karnego – jest nim, omówione we wstępie, bezpieczeństwo powszechne. Nie należy go jednak ściśle utożsamiać z ochroną dóbr prawnych (m.in. życiem i zdrowiem ludzkim oraz mieniem), gdyż jest to tzw. dodatkowy przedmiot ochrony178. Aby mieć szeroki pogląd na temat strony przedmiotowej omawianego przestępstwa, należy

poznać

specyfikę

poszczególnych

zdarzeń,

które

mogą

spowodować

niebezpieczeństwo powszechne, a które to ustawodawca wymienia w § 1. Pierwszym wymienionym zdarzeniem jest pożar. Niewątpliwie jest to ogień, jednak aby stanowił wypełnienie znamienia z analizowanego przepisu ustawy karnej, musi występować w wielkich rozmiarach i w stosunkowo niedługim czasie obejmować swym zasięgiem nowe obiekty (ruchomości bądź nieruchomości – jest to odniesienie do dobra prawnego, jakim jest mienie). Ponadto, w odniesieniu do zagrożenia dla ludzi, niebezpieczeństwo musi być bezpośrednio związane z obecnością ognia, a nie powstawać w miarę wzrostu siły żywiołu. Orzecznictwo stoi na straży tego, by nadmiernie nie naciągać tego znamienia czynu zabronionego. I tak np. za pożar Sąd Najwyższy nie uznał podpalenia drewnianych drzwi od mieszkania, oblanych substancją łatwopalną w celu spotęgowania efektu179. Kolejnym zjawiskiem występującym na gruncie analizowanego przepisu jest zawalenie się budowli. Legislator nie definiuje w Kodeksie Karnym pojęcia „budowli”, słuszne zatem jest posługiwanie się tym pojęciem w rozumieniu przepisów Prawa

177

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 443 R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 144 179 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 08.09.1986r., II KR 307/86, OSN PG 1987, Nr 8, poz. 98 178

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 budowlanego180. Zagrożenie zawaleniem budowli może dotyczyć choćby jej części. Wnioski te nie wynikają z przepisu, lecz z poglądów wypracowanych przez orzecznictwo181. Ustawodawca przywołuje w regulacjach kwestię doprowadzenia do zalewu. Jest to sytuacja związana z wykorzystaniem wody. Do zalewu dochodzi wskutek nieumiejętnego gospodarowania zasobami wodnymi, co powoduje dalej idące skutki w postaci przemieszczania się wody w miejsca do tego nieprzeznaczone. Wydaje się, że to znamię częściej będzie występowało w postaci nieumyślności, wynikającej z braku wiedzy na temat odpowiedniej gospodarki wodnej, np. poprzez upusty znacznych ilości wód wodociągowych. Obsuwisko, jako następne zdarzenie, jest uregulowane w trzech postaciach – obsunięcia ziemi, skał lub śniegu. Z reguły, gdy dochodzi do tego zdarzenia, ma ono duże rozmiary, godzić zatem może w bezpieczeństwo powszechne. Podobnie, jak przy zalewie, uważam, iż sprowadzenie zagrożenia w tych postaciach następuje najczęściej w wyniku niedbalstwa, np. nieodśnieżenia dachu, co prowadzić może do obsunięcia się mas śnieżnych, stanowiąc zagrożenie dla przechodniów. Zagrożenie dla bezpieczeństwa powszechnego wywołać może również eksplozja. Przepis wskazuje na wystąpienie tego zjawiska w związku z (nieprawidłowym, jak się zdaje) postępowaniem z materiałami wybuchowymi lub łatwopalnymi. Materiały wybuchowe mają swoją definicję182, z kolei materiały łatwopalne, jak sama nazwa wskazuje, cechują się łatwą zapalnością. Informacja na temat tej cechy winna znajdować się na opakowaniu wyrobu, który się nią charakteryzuje. Poza energią, jaka wyzwala się wskutek nieprawidłowego użycia materiałów wybuchowych lub łatwopalnych, ustawodawca dalej, w sposób zbiorczy, penalizuje także „inne gwałtowne wyzwolenie energii”. Za taką energię można przyjąć np. siłę spadku mas wodnych, czy gwałtowność wyzwolenia energii elektrycznej (zagrażającej zwłaszcza życiu i zdrowiu ludzkiemu). Dalej, w tej samej jednostce redakcyjnej, występuje nawiązanie do rozprzestrzeniania się substancji, wśród których wyróżnia się: trujące, duszące oraz parzące. 180

Art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późn. zm.) Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18.09.2001 r., I KZP 17/2001, OSNKW 2001, Nr 11-12, poz. 91 182 Art. 3 pkt 8 i 9 ustawy z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz.U. 2002 Nr 117, poz. 1007 z późn. zm.); art. 3 ust. 2 pkt 1 lit. a i b ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. 2001 Nr 67, poz. 679, z późn. zm.) 181

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Próba zdefiniowania tych pierwszych powinna prowadzić do ogólnej konkluzji, mianowicie iż za substancje takie należy uznać wszystkie, które w wyniku pośredniego lub bezpośredniego kontaktu z organizmem człowieka (zwierzęcia także), zagrażają życiu lub zdrowiu. Substancje duszące to z kolei takie, które wywołują trudności z oddychaniem lub niekorzystnie wpływają na krew (niedostateczne utlenowanie krwi w konsekwencji również będzie prowadziło do trudności oddechowych). Za substancje parzące uznać należy twory powodujące oparzenia tak skóry jak i narządów wewnętrznych. Powszechnie wiadomym jest, że woda również może powodować oparzenia, jednak zdaje się, że intencją ustawodawcy było raczej wskazanie problematyki związanej z wykorzystywaniem substancji chemicznych (np. iperytu, zwanego potocznie gazem musztardowym). Nie oznacza to jednak braku karalności wywołania oparzenia wrzącą wodą, jeśli zachowanie takie faktycznie godziłoby w bezpieczeństwo powszechne. Osobna jednostka redakcyjna poświęcona została wyzwoleniu energii jądrowej i promieniowaniu jonizującemu. Energia jądrowa skorelowana jest z istnieniem materiałów jądrowych, których definicję zawierają odpowiednie, pozakodeksowe regulacje183. Niezależnie, w jakiej postaci nastąpi sprowadzenie zagrożenia dla bezpieczeństwa powszechnego w danym stanie faktycznym, zawsze musi dotyczyć „wielu osób” bądź „mienia w wielkich rozmiarach”. Problematyczne jest określenie liczby osób, która odpowiadać będzie hasłu „wiele”. Doktryna nie ma w tym zakresie wypracowanego jednolitego stanowiska – i tak jedni autorzy uważają, że „wiele osób” to minimum 10184, z kolei inni skłonni są twierdzić, że przesłanka ta zostaje wypełniona już przy występowaniu 6 osób185. Jeśli zaś chodzi o „mienie w wielkich rozmiarach”, doktryna i orzecznictwo wskazują, iż nie można utożsamiać tego pojęcia z „mieniem wielkiej wartości”186. W kwestii ustalenia kręgu podmiotów mogących być potencjalnym sprawcą przestępstwa z art. 163 KK, ustawodawca nie czyni żadnych ograniczeń. Sprawcą może być każdy, o czym świadczy zwrot „kto..”.

183

Art. 3 pkt 11 ustawy z dnia 29 listopada 2000r. Prawo atomowe (Dz.U. 2007, Nr 42, poz. 276 z późn. zm.) R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 148 185 A. Marek, J. Lachowski, Prawo karne. Zarys problematyki, Warszawa 2011, s. 230 186 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20.01.1999 r., I KZP 23/98, OSN Prokuratura i Prawo 2004, Nr 1112, poz. 23 184

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 SPROWADZENIE

BEZPOŚREDNIEGO

NIEBEZPIECZEŃSTWA

WYSTĄPIENIA

ZDARZENIA NIEBEZPIECZNEGO – ART. 164 KK Na pierwszy rzut oka regulacja z art. 164 KK niczym nie różni się od tej zawartej w art. 163 KK. Wnikliwa analiza treści obydwu przepisów pozwala dostrzec różnicę, która choć subtelna, wywołuje kolosalne różnice przy ukształtowaniu wymiaru kary. I tak w ramach art. 163 KK penalizacji ulega „sprowadzenie zdarzenia” (chodzi o zdarzenia wymienione w paragrafie 1 pkt 1-4 przytoczonej regulacji, szczegółowo opisane w poprzednim podrozdziale). Zgoła inną treść ma art. 164 KK, poprzez zastosowanie określenia „sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo”. Na czym zatem polega różnica? Chodzi o bliskość zagrożenia dla bezpieczeństwa powszechnego. Art. 163 KK znajdzie zastosowanie, gdy zagrożenie faktycznie grozi już wskazanym w nim dobrom prawnym. Z kolei omawiany art. 164 KK dotyczy sytuacji, w której zdarzenie co prawda jeszcze nie nastąpiło, ale istnieje bezpośrednie niebezpieczeństwo, że wkrótce do niego dojdzie. Przestępstwo z przepisu będącego podstawą niniejszego podrozdziału można popełnić jedynie w typie podstawowym, umyślnie (§ 1) bądź nieumyślnie (§ 2). Nie wymaga skomentowania przedmiot ochrony, któremu służyć ma art. 164 KK, gdyż jest on tożsamy z przedmiotem ochrony analizowanym przy opisie art. 163 KK w poprzednim podrozdziale opracowania. Ciekawie natomiast kształtuje się strona przedmiotowa przestępstwa z art. 164 KK. Penalizowanym zachowaniem jest sprowadzenie niebezpieczeństwa któregoś ze zdarzeń określonych w art. 163 § 1 pkt 1-4 KK. Innymi słowy – musi zaistnieć taka sytuacja, która wskutek jej rozwoju przyczyni się do powstania stanu bezpośrednio grożącego powstaniem zdarzenia187. Jako przykład można przytoczyć, popularne zresztą w życiu codziennym, wypalanie traw w pobliżu zabudowań, które stwarza niebezpieczeństwo wybuchu pożaru188. Nie jest istotne, czy zdarzenie powszechnie niebezpieczne nastąpi, jednak możliwość jego wystąpienia musi być bezpośrednio związana z zachowaniem sprawcy – zarówno działaniem jak i zaniechaniem – skoro, jak już zaznaczono, przestępstwo może być popełnione umyślnie lub nieumyślnie. Powyższe zdanie pozwala na jednoznaczne

187 188

R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 152 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007, s. 343

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 zakwalifikowanie przestępstwa do przestępstw materialnych (jego skutkiem jest stan niebezpieczeństwa). Z racji korespondowania z art. 163 KK, podmiotem zdolnym do popełnienia tego czynu zabronionego jest również każdy z nas. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy, dla stwierdzenia popełnienia przestępstwa z art. 164 KK „pod względem podmiotowym nie jest konieczne, że sprawca miał zamiar spowodować pożar. Zamiar sprawcy (choćby ewentualny) musi jedynie obejmować sprowadzenie niebezpieczeństwa wydarzenia (…) tj. stworzenie takiej sytuacji, w której wydarzenie to bezpośrednio grozi bezpieczeństwu.”189. Cytowane orzeczenie pochodzi sprzed uchwalenia Kodeksu Karnego z 1997 roku, aczkolwiek poglądy w nim zawarte jak najbardziej odpowiadają aktualnej regulacji prawnej. Na koniec, tego można by rzec studium porównawczego art. 163 KK i art.. 164 KK, warto zwrócić uwagę na kwestię ukształtowania sankcji. Mniejszą szkodliwość czynu mają zachowania określone w art. 164 KK, dlatego też kara kształtuje się łagodniej. W tym miejscu, w celu zachowania przejrzystości opracowania, należy przywołać art. 169 KK, z którego wynikają unormowania dotyczące reakcji sądu na wyrażenie przez sprawcę czynnego żalu. I tak, w stosunku do art. 164 KK, sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo, nie podlega karze. W stosunku do sprawcy czynu zabronionego z art. 163 KK, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Zwrot „może” wskazuje na fakultatywność komentowanej regulacji, zawartej w art. 169 § 2 KK. Ponadto, jej zastosowanie jest możliwe tylko wobec uchylenia zagrożenia osobowego, tj. dotyczącego życia lub zdrowia ludzkiego. Nie będzie możliwe zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary w stosunku do czynów skierowanych przeciwko mieniu, nawet jeśli sprawca czynny żal będzie wykazywał 190. INNE ZDARZENIA POWSZECHNIE NIEBEZPIECZNE – ART. 165 KK Art. 165 KK zawiera katalog penalizowanych zdarzeń, podobnie jak czyni to art. 163 KK. W zasadzie wszystkie te zachowania można by ująć w jednym przepisie, tym bardziej, że odnośnie zdarzeń stypizowanych w art. 165 KK, analogicznie do tych enumeratywnie 189

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.1987 r., I KR 333/87, OSN wyd. Prok. Gen. z 1988 r. nr 12, poz. 130 Kodeks Karny. Część szczególna, Komentarz, Tom I, pod. red. M. Królikowskiego i R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 358 190

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wymienionych w art. 163 KK, wyróżniamy dwa typy podstawowe, wśród których można wyróżnić umyślność (§ 1) oraz nieumyślność (§ 2), a także kwalifikowane (§ 3 i § 4), kiedy to wskutek nastąpienia czynu określonego w § 1 występuje skutek w postaci śmierci człowieka lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wielu osób. Rozważania dotyczące wykładni literalnej „śmierci człowieka” są identyczne, jak przy analizie art. 163 KK, zatem nie ma potrzeby ich powtarzania, czyniąc w tym miejscu odesłanie do poprzednich części opracowania. Również przedmiot ochrony tożsamy jest z tym chronionym przez art. 163 KK. Przed szczegółowym omówieniem poszczególnych zdarzeń penalizowanych w art. 165 KK, warto zwrócić uwagę na to, że kolejność ich wymienienia nie jest przypadkowa. Potencjalne niebezpieczeństwo, jakie mogą wywołać poszczególne zdarzenia, jest różne191. Hierarchia ustanowiona jest pod względem wielkości niebezpieczeństwa, jakie może wywołać wymienione w danym punkcie zdarzenie. I tak, ustawodawca w pierwszej kolejności wymienia zagrożenia epidemiologiczne lub szerzenie się chorób zakaźnych albo zarazy. Powodem takiej decyzji jest fakt, że są to niebezpieczeństwa często trudne do wykrycia, a zanim do ustalenia przyczyny owego niebezpieczeństwa dojdzie, zdarza się, że skutki godzą już w chronione dobra prawne. Kolejne zdarzenia uszeregowane są według zmniejszającego się niebezpieczeństwa, jakie za sobą niosą. Na końcu tego katalogu, który jest co do zasady katalogiem zamkniętym, znajduje się swoistego rodzaju „furtka” pozwalająca na pewną swobodę kwalifikacji prawnej czynu jako przestępstwo z art. 165 KK. Swoboda ta leży naturalnie w gestii wymiaru sprawiedliwości. Podobnie jak w przypadku analizy art. 163 KK, opisując stronę przedmiotową, należy w rozważaniach poświęcić chwilę każdemu pojęciu. W pierwszej kolejności wymienione jest zagrożenie epidemiologiczne, czyli – odchodząc od ustawowego określenia – niebezpieczeństwo wybuchu epidemii. Pojęcie „epidemia” ma swoją ustawową definicję, aczkolwiek pozakodeksową192. Dookreśla ją orzecznictwo, np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 listopada 1951 r. wskazał, iż „przez epidemię rozumie się pojawienie równocześnie lub w krótkich odstępach czasu dużej liczby zachorowań na określoną chorobę (…) wśród ludzi danego terenu”193. Wyrok zapadł co 191

R. A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 154 Art. 2 pkt 9 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. 2008 Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.) 193 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.11.1951 r., I K 441/51, PiP 1952, Nr 5-6, s. 894 192

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 prawda przeszło sześćdziesiąt lat temu, jednak definiowane pojęcie na przestrzeni lat zawsze oznaczało i zapewne będzie oznaczać to samo, odnosi się bowiem do sfery faktów (powtarzalnych). Spowodowanie zagrożenia epidemiologicznego występuje nie tylko wtedy, gdy epidemia faktycznie zostanie stwierdzona – samo wywołanie jej zagrożenia wypełnia znamiona tegoż czynu zabronionego. Dalej, na równi z zagrożeniem epidemiologicznym w tej sui generis hierarchii, ustawodawca wymienia przyczynianie się do szerzenia choroby zakaźnej albo zarazy zwierzęcej lub roślinnej. Każde z tych pojęć posiada swoją ustawową definicję, do której wystarczy odesłać poprzez wskazanie odpowiednich przepisów, gdyż intencją niniejszego opracowania nie jest cytowanie aktów prawnych194. Jednak odnośnie szerzenia się wymienionych wyżej zagrożeń konieczne jest wystąpienie choćby kilku przypadków zarażenia, by mówić o wypełnieniu znamion – odpowiedzialność zatem, w porównaniu do zagrożenia epidemiologicznego, została zawężona. W kolejnym punkcie § 1 omawianego artykułu ustawy karnej jako pierwsze wymienione zostały szkodliwe dla zdrowia substancje. Intencją legislatora nie było ukrycie pod tym pojęciem trucizn, które z samego założenia są produkowane jako szkodliwe. Na gruncie tejże regulacji chodzi raczej o obrót substancjami, które szkodliwe stały się wtórnie, np. na skutek skażenia. Z kolei środki spożywcze, wymienione w dalszej części przepisu, stanowią węższą już grupę produktów. Zaliczyć do nich bowiem można to, co jest przeznaczone do spożycia oraz takie substancje, które do żywności są dodawane, po spełnieniu odpowiednich wymogów prawem przepisanych. Za artykuły powszechnego użytku, wyłączając z nich żywność, która, jak wynika z powyższego, sklasyfikowana została odrębnie, uznać należy takie produkty, które służą człowiekowi do zaspokajania potrzeb – tak fizycznych jak i kulturalnych. Przykłady nasuwają się dość liczebnie, ale w ramach przybliżenia problematyki najlepiej przywołać te najbardziej 194

Choroba zakaźna definiowana jest w art. 2 pkt 3 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. 2008 Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.); do określenia znaczenia zwrotu „zaraza zwierzęca” należy posłużyć się regulacją art. 2 pkt 21 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt i zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. 2004 nr 69 poz. 625 z późn. zm.); zaraza roślinna definiowana jest w art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz.U. 2004 nr 11 poz. 94 z późn. zm.)

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 trywialne, jak choćby kosmetyki, czy sprzęt elektroniczny, który w obecnych czasach występuje w niemal każdej dziedzinie życia. Niezależnie, czy artykuł jest popularny, czy też nie, musi czynić zadość wymogom bezpieczeństwa, aby być dopuszczonym do obrotu. Wymogi określane są drogą ustawową, a jako przykład można podać ustawę z 2003 r., która zawiera przepisy o ogólnym bezpieczeństwie produktów195. Kodeks karny wskazuje także na obrót szkodliwymi środkami farmaceutycznymi. Pojęcie to nie odpowiada aktualnym regulacjom z zakresu prawa farmaceutycznego, gdyż obecnie funkcjonuje na gruncie ustawy z dnia 6 marca 2001 r. Prawo farmaceutyczne196 pojęcie „produktu leczniczego”, definiowane w art. 2 tejże ustawy. Przyjąć jednak należy, że „środek farmaceutyczny” podpada pod definicję pozakodeksową wynikającą z wskazanej regulacji, zatem wypada do niej odesłać. Art. 165 § 1 pkt 3) penalizuje uszkodzenia lub unieruchomienia urządzeń. Zakres odpowiedzialności został jednak ograniczony do powzięcia wskazanych czynności jedynie wobec

urządzeń

użyteczności

publicznej

oraz

urządzeń

chroniących

przed

niebezpieczeństwami powszechnymi. O ile przepis zawiera przykładowe wyliczenie urządzeń użyteczności publicznej, o tyle ustawodawca pominął wskazanie przykładowych urządzeń ochronnych. Nie oznacza to, że nie można wskazać takich urządzeń, bazując na praktyce i logice. Akademickim przykładem mogą być choćby mierniki stężenia gazów w kopalniach, które (prawidłowo działając) zapobiegają katastrofom górniczym. Szczegółowych tłumaczeń nie wymaga natomiast regulacja pkt 4) – szeroko pojęte zakłócenia o charakterze informatycznym nastąpią bowiem wskutek pejoratywnie nacechowanych ingerencji w działanie urządzeń komputerowych (np. instalacja wirusa, sformatowanie dysku). Wreszcie pkt 5) przepisu, który wskazano jako ten pozwalający na pewną elastyczność tego zasadniczo enumeratywnego katalogu. Jednak aby móc go zastosować, zachowanie sprawcy musi godzić w konkretne dobro prawne podlegające ochronie i wywołać określone skutki. Ponadto niebezpieczeństwo musi dać się udowodnić (musi być realne, a nie tylko hipotetyczne).

195 196

Dz.U. 2003 nr 229 poz. 2275 z późn. zm. Dz.U. 2001 nr 126 poz. 1381 z późn. zm.

100

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Przechodząc do kręgu podmiotów mogących stać się (umyślnie bądź nie – na co już wskazano) sprawcą czynu z art. 165 KK może być każdy, jest to bowiem przestępstwo o charakterze powszechnym. FINANSOWANIE PRZESTĘPSTWA O CHARAKTERZE TERRORYSTYCZNYM – ART. 165A KK Jest to przepis dodany ustawą z dnia 25 czerwca 2009 r. (Dz.U. 2009 Nr 166, poz. 1317). Przedmiotem ochrony są porządek i bezpieczeństwo, które mogą być zagrożone przez przestępczość o charakterze terrorystycznym197, a także wolność198. Strona przedmiotowa wyczerpująco została przedstawiona w treści przepisu, stanowiąc zarazem numerus clausus. Na uwagę zasługuje fakt, iż tylko dążenie do sfinansowania działalności terrorystycznej będzie wypełniało znamiona czynu z art. 165a KK. Inne formy wspierania tych działań nie podlegają odpowiedzialności karnej z mocy analizowanej regulacji. W stosunku do przeanalizowanych już przepisów, art. 165a KK nie czyni żadnych odstępstw co do katalogu potencjalnych sprawców, gdyż przestępstwo to również może popełnić każdy. Końcową uwagą powinna być wzmianka o stronie podmiotowej. Przepis zawiera zwrot „w celu”, który na gruncie prawa karnego wskazuje na kierunkowość przestępstwa. Z kolei by sprawca mógł odpowiadać karnie za swoje działania, należy udowodnić, że działał w zamiarze bezpośrednim. PIRACTWO WODNE I POWIETRZNE – ART. 166 KK Ogólnie rzecz ujmując, przepis penalizuje piractwo, dopiero w § 1 in fine rozróżniając je na wodne i powietrzne. Przestępstwo to, pojmowane ogólnie, należy do tzw. przestępstw konwencyjnych. Określenie to związane jest z realizacją przez ten artykuł regulacji zawartych w aktach prawa

197 198

M. Bojarski, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2010, s. 480 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 459

101

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 międzynarodowego. I tak, w stosunku do piractwa wodnego regulacja art. 166 KK koresponduje z: - konwencją w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej (Rzym, 10 marca 1988 r.199); - konwencją o morzu pełnym (Genewa, 29 kwietnia 1958 r.200) Odnośnie piractwa powietrznego przepis jest kompatybilny z: - konwencją o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi (Haga, 16 grudnia 1970 r.201) - konwencją o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego (Montreal, 23 września 1971 r.202) Przedmiotem ochrony omawianego artykułu jest szeroko pojęte życie i zdrowie ludzi. Takie ukształtowanie przedmiotu ochrony zdaje się być logiczną konsekwencją tego, że piractwo stwarzać może zagrożenie wywołania katastrofy (zależnie od stanu faktycznego – w ruchu wodnym lub powietrznym). Przestępstwo to jest ciekawe ze względu na typy, w jakich można je popełnić. O ile § 1 nie stwarza kontrowersji, jest bowiem typem podstawowym, o tyle warto zwrócić uwagę na relację pomiędzy § 2 i § 3. Obie jednostki redakcyjne zawierają typy kwalifikowane. § 2 penalizuje sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób, natomiast § 3 stanowi o konsekwencjach, jakie poniesie sprawca, gdy wskutek zachowania określonego w § 2 nastąpi skutek śmiertelny człowieka lub polegający na ciężkim uszczerbku na zdrowiu wielu osób. Z powyższego można wywieść wniosek, iż § 3 jest typem kwalifikowanym w stosunku do § 2, który sam w sobie jest również typem kwalifikowanym. Odnosząc się do strony przedmiotowej, z regulacji wyraźnie wynika, jakie rzeczy mogą stanowić przedmiot zamachu. Ustawodawca wskazuje na statek wodny lub powietrzny. Za statek wodny należy uznać nie tylko to, co unosi się na powierzchni wody, ale też urządzenia zdolne do funkcjonowania pod jej powierzchnią (np. łódź podwodna) lub nad nią. Piractwo powszechnie kojarzy się raczej ze statkami morskimi, jednak z prawnego punktu widzenia nic nie stoi na przeszkodzie, by przestępstwo to można było popełnić na statku żeglugi śródlądowej. 199

Dz.U. 1994 nr 129 poz. 635 Dz.U. 1963 nr 33 poz. 187 201 Dz.U. 1972 nr 25 poz. 181 202 Dz.U. 1976 nr 8 poz. 37 200

102

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Rozróżnianie typów wód implikuje także różne definiowanie urządzeń pływających po tych wodach

203

. Ponadto kodeks karny posiada własną kategorię statku wodnego. Definicja

zawarta w art. 115 § 15 KK stanowi, iż statkiem wodnym w rozumieniu niniejszej ustawy (tj. kodeksu karnego) jest też stała platforma umieszczona na szelfie kontynentalnym. Statki powietrzne to z kolei takie urządzenia, które spełniają wymogi zawarte w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze204. Nie jest ważne, jak dane urządzenie utrzymuje się lub porusza w atmosferze, czy posiada napęd, czy nie. Przejęcie kontroli nad statkiem morskim lub powietrznym musi nastąpić, zgodnie ze wskazaniami ustawodawcy, podstępnie, z użyciem gwałtu lub za pomocą groźby użycia takiego gwałtu. Z podstępem mamy do czynienia, gdy pokrzywdzony, uprzednio wprowadzony w błąd, wyraża zgodę na dane postępowanie, jakie zaproponuje sprawca. Gwałt uskuteczniony zostanie wtedy, kiedy zachowanie sprawcy będzie bezpośrednio godzić w nietykalność człowieka, niezależnie od stopnia tego naruszenia. Odnośnie groźby użycia gwałtu – chodzi o zapowiedź takiego zachowania, niekoniecznie wyrażoną werbalnie. Przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym jest celem, do którego sprawca dąży. Jest to zarazem skutek działań sprawcy, co świadczy o tym, że omawiane przestępstwo ma charakter materialny. Sprawcą może być każdy, jest to kolejne przestępstwo z rozdziału XX Kodeksu Karnego, które ma charakter powszechny. Podmiot dążący do przejęcia kontroli nad statkiem zawsze działa umyślnie, a jego zamiar jest bezpośredni, ukierunkowany na osiągnięcie celu (choć w doktrynie pojawiają się postulaty głoszące, iż regulacja zawarta w art. 166 § 3 KK powinna być objęta nieumyślnością sprawcy205).

203

Statek morski zdefiniowany jest w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (Dz.U. 2001 nr 138 poz. 1545 z późn. zm.); statek żeglugi śródlądowej zdefiniowany jest w art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz.U. 2001 nr 5 poz. 43 z późn. zm.) 204 Dz.U. 2002 nr 130 poz. 1112 z późn. zm. 205 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 465

103

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 UMIESZCZENIE NIEBEZPIECZNEGO URZĄDZENIA LUB SUBSTANCJI NA STATKU WODNYM LUB POWIETRZNYM – ART. 167 KK Przestępstwo uregulowane w art. 167 KK również jest przestępstwem konwencyjnym, bowiem kryminalizacja działań w nim opisanych czyni zadość zobowiązaniom wynikającym z przywoływanych w poprzedniej części konwencji rzymskiej i montrealskiej. Przedmiot ochrony jest analogiczny do tego z art. 166 KK, gdyż penalizowane zachowania również mogą doprowadzić do katastrofy. Analizując § 1 i § 2 w sposób zbiorczy, należy wskazać, iż wyróżniamy cztery formy przestępnego działania (zwrot „działanie” użyty został celowo, gdyż przestępstwo to można popełnić jedynie umyślnie; zamiar za to, obok bezpośredniego, może być również ewentualny): - umieszczenie (urządzenia lub substancji zagrażającej bezpieczeństwu osób lub mieniu znacznej wartości); - niszczenie, uszkadzanie lub uczynienie niezdatnym do użytku (urządzenia nawigacyjnego; znamiona zostaną też wypełnione, gdy działanie uniemożliwi obsługę takiego urządzenia; uniemożliwienie

obsługi

urządzenia

nawigacyjnego

może

polegać

działaniach

wymierzonych bezpośrednio w osobę odpowiedzialną za jego obsługę, np. poprzez pozbawienie jej wolności). Przestępstwo zalicza się do materialnych, gdyż związane jest ze skutkiem w postaci realnego zagrożenia (dla osób lub mienia) lub zagrożenia abstrakcyjnego (to ustawodawca ogranicza jedynie w stosunku do osób). Kolejnym niuansem literalnym, jaki czyni legislator, i który jest wyróżnikiem tego przepisu spośród dotychczas omówionych, jest fakt, że niebezpieczeństwo ma grozić „bezpieczeństwu osób”, bez wskazania, że ma być ich „wiele” – oznacza to, że znamiona czynu zabronionego zostaną zrealizowane, gdy w niebezpieczeństwie znajdą się co najmniej dwie osoby (rozważania na temat tego, ile osób uważa się za „wiele” poczynione były w początkowej części opracowania). Sprawcą czynu zarówno określonego w § 1 jak i w § 2 może być każdy.

104

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 KARALNOŚĆ PRZYGOTOWAŃ – ART. 168 KK Przepis ten jest regulacją zbiorczą. Przestępstwa określone w art. 163 § 1 KK, art. 165 § 1 KK, art. 166 § 1 KK oraz w art. 167 § 1 KK są czynami, które można zaplanować i poczynić przygotowania do ich realizacji. Ustawodawca jest tego świadomy i dlatego reguluje kwestie odpowiedzialności karnej za działania poprzedzające faktyczną realizację wymienionych wyżej przestępstw. Obecność tego przepisu w części szczególnej Kodeksu Karnego jest konsekwencją dyspozycji z art. 16 § 1 KK, albowiem forma stadialna przygotowania może być ścigana jedynie, gdy przepis szczególny tak stanowi, a z taką sytuacją mamy do czynienia w obliczu istnienia art. 168 KK206. WYRAŻENIE CZYNNEGO ŻALU – ART. 169 KK Powołanie się na ten przepis miało już miejsce przy analizie porównawczej art. 163 KK i art. 164 KK, zatem nie zachodzi potrzeba powtórnego wyjaśniania przytoczonych tam kwestii. Zakwalifikowanie innych wskazanych w tym przepisie czynów określonych za pomocą numerów artykułów, w których są uregulowane, do § 1 lub § 2 (to jest odpowiednio do możliwości niepodlegania karze lub możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary) również związane jest z kwestią ich społecznej szkodliwości. ROZBÓJNICTWO MORSKIE – ART. 170 KK Analiza użytych w przepisie czasowników „uzbraja” oraz „przysposabia” mogłaby skłaniać do przyjęcia stanowiska, iż de facto jest to penalizacja przygotowania do rozboju. Stąd często następuje kwalifikacja kumulatywna z art. 280 KK, chociaż w doktrynie znaleźć można także oponentów takich działań, bo przyjęcie, że art. 170 KK penalizuje czynność przygotowania, wyłącza możliwość pozostawania w zbiegu z innymi przepisami (za poglądem tym opowiada się zwłaszcza R.A. Stefański).

206

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 470

105

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Jest to kolejne z przestępstw konwencyjnych, związane z realizacją postanowień przywoływanej już konwencji rzymskiej. Podstawowym przedmiotem ochrony ustawodawca ustanowił mienie ruchome, a obok niego występują uboczne przedmioty ochrony, związane z człowiekiem (ochrona życia, zdrowia, wolności jednostki). Znamiona czynu zabronionego opisanego w art. 170 KK wypełniać będą działania polegające na uzbrojeniu lub przysposobieniu statku morskiego, przeznaczonego do dokonania na morzu rabunku, bądź też poprzez przyjęcie służby na takim statku (pozostawanie w służbie nie musi oznaczać, że będzie się brało udział w rabunku, profilaktycznie jednak penalizowane jest przyjęcie każdego rodzaju służby, np. posady kucharza pokładowego). Sprawcą może być każdy, a omawiane przestępstwo może popełnić jedynie umyślnie (stąd celowe użycie pojęcia „działanie” w myśli powyżej), z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. OBRÓT NIEBEZPIECZNYMI SUBSTANCJAMI BEZ ZEZWOLENIA – ART. 171 KK Regulacja odnosi się do substancji, które są niebezpieczne, gdyż wynika to z ich natury. Wskazać jednak należy, że są one niebezpieczne potencjalnie. Ustawodawca, abstrahując na razie od gruntu prawa karnego, wie o tym, czego dowodem jest reglamentacja działalności związanej z danymi substancjami wymienionymi w art. 171 § 1 KK (np. konieczność uzyskania zezwoleń, koncesji). Skoro ustawodawca uzależnił możliwość wytwarzania takich substancji i obrót nimi od konieczności uzyskania stosownego zezwolenia, działanie sprzeczne z tym zamysłem legislacyjnym powinno być (i jest) penalizowane. Ochroną objęte jest bezpieczeństwo powszechne w głównej mierze, ale też życie, zdrowie oraz mienie (w wielkich rozmiarach). § 1 omawianej regulacji przytacza szereg czasowników określających czynność sprawczą, w jakiej można popełnić to przestępstwo. Odpowiedzialność na gruncie art. 171 KK rozkłada się niejako na dwie grupy podmiotów – osoby wyrabiające i obracające wskazanymi substancjami bez zezwolenia (z wyodrębnieniem, na mocy § 3, działania polegającego na odstąpieniu tych substancji osobie 106

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 nieuprawnionej) oraz na osoby dopuszczające wbrew ciążącemu na nich obowiązkowi (zwłaszcza obowiązkowi nadzorczemu) do popełnienia czynu zabronionego. W odróżnieniu od przestępstw rozdziału XX Kodeksu Karnego omówionych do tej pory, art. 171 KK wprowadza odmienną regulację, jeżeli chodzi o podmiot mogący stać się sprawcą tego przestępstwa. Owszem, na początku przepisu jest wskazanie „kto”, jednak dalej następuje zawężenie kręgu potencjalnych sprawców poprzez użycie określenia „bez wymaganego zezwolenia” – a contrario, co zresztą wynika nie tylko z logiki, ale i z samego prawa, ten, kto zezwolenie posiada, wytwarzając i obracając substancjami wymienionymi w art. 171 § 1 KK przestępstwa nie popełnia. Analogicznie – „kto wbrew obowiązkowi…” – nie na każdym bowiem ciąży obowiązek nadzoru działań uniemożliwiających obrót wskazanymi substancjami bez zezwolenia, zatem również nie jest to przestępstwo powszechne. Przestępstwo to popełnić można wyłącznie w sposób umyślny, zamiar jednak może kształtować się dwojako – jako bezpośredni lub ewentualny. PRZESZKADZANIE W DZIAŁANIACH RATOWENICZYCH – ART. 172 KK Zwieńczeniem rozdziału XX Kodeksu Karnego jest art. 172 KK kryminalizujący zachowanie, które polega na przeszkadzaniu w akcji ratowniczej, której to celem jest zapobieganie niebezpieczeństwu. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo powszechne ogólnie, a z samej treści przepisu można wywodzić, że dodatkowo chronione jest życie, zdrowie oraz mienie. Przykładem działań mających na celu zapobieżenie niebezpieczeństwu jest np. gaszenie pożaru. Z kolei przeszkadzanie oznacza utrudnianie lub uniemożliwianie przebiegu akcji ratowniczej.

Katalog zachowań, tak działań jak i

zaniechań,

mogących zostać

zakwalifikowanymi pod hasło „przeszkadzanie” jest szeroki i każdorazowo zależy od sytuacji faktycznej. Sprawcą może być każdy, a przestępstwo może być popełnione tylko umyślnie, gdyż sprawca musi zdawać sobie sprawę z tego, że akcja prowadzona jest w celu zapobieżenia niebezpieczeństwu. Zamiar obok bezpośredniego może być ewentualny.

107

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PODSUMOWANIE Szczegółowa analiza poszczególnych regulacji rozdziału XX Kodeksu Karnego pozwala na sformułowanie ogólnych wniosków dotyczących rozdziału jako całości. Po pierwsze, niemal każde z przestępstw w nim zawartych ma charakter powszechny, co oznacza, że potencjalnym sprawcą może stać się każdy z nas. Po drugie, czynności sprawcze poszczególnych przestępstw mogą przybrać wysoce zróżnicowaną postać. Każde z przestępstw z rozdziału XX Kodeksu Karnego można popełnić umyślnie, a nieumyślnością objęte są tylko nieliczne zachowania, na które ustawodawca wyraźnie wskazuje.

SUMMARY A detailed analysis of regulations of the chapter XX of the criminal code allows for formulating some general conclusions concerning this chapter. Firstly, almost every crime included in it has universal character, which means that everyone can become a potential perpetrator. Secondly, causative activities of crimes can assume diversified forms. Every crime can be committed deliberately.

108

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Konwencja o morzu pełnym podpisana w Genewie dnia 29 kwietnia 1958 r. (Dz.U. 1963 nr 33 poz. 187) 2. Konwencja o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi podpisana w Hadze dnia 16 grudnia 1970 r. (Dz.U. 1972 nr 25 poz. 181) 3. Konwencja

zwalczaniu

bezprawnych

czynów

skierowanych

przeciwko

bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego podpisana w Montrealu dnia 23 września 1971 r. (Dz.U. 1976 nr 8 poz. 37) 4. Konwencja

sprawie

przeciwdziałania

bezprawnym

czynom

przeciwko

bezpieczeństwu żeglugi morskiej podpisana w Rzymie dnia 10 marca 1988 r. (Dz.U. 1994 nr 129 poz. 635) 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.) 6. Ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (Dz.U. 2001 nr 138 poz. 1545 z późn. zm.) 7. Ustawa z dnia 29 listopada 2000r. Prawo atomowe (Dz.U. 2007, Nr 42, poz. 276 z późn. zm.) 8. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późn. zm.) 9. Ustawa z dnia 6 marca 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U. 2001 nr 126 poz. 1381 z późn. zm.) 10. Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (Dz.U. 2002 nr 130 poz. 1112 z późn. zm.) 11. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz.U. 2002 Nr 117, poz. 1007 z późn. zm.) 12. Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz.U. 2004 nr 11 poz. 94 z późn. zm.) 13. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt i zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. 2004 nr 69 poz. 625 z późn. zm.) 109

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 14. Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz.U. 2003 nr 229 poz. 2275 z późn. zm.) 15. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. 2001 Nr 67, poz. 679, z późn. zm.) 16. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. 2008 Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.) 17. Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz.U. 2001 nr 5 poz. 43 z późn. zm.) Wydawnictwa zwarte: 1. Bojarski M., Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2010 2. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007 3. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2001 4. Marek A., Lachowski J., Prawo karne. Zarys problematyki, Warszawa 2011 5. Kodeks Karny. Część szczególna, Komentarz, Tom I, pod. red. M. Królikowskiego i R. Zawłockiego, Warszawa 2013 6. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013 7. Stefański R. A., Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009 Orzecznictwo: 1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20.01.1999 r., I KZP 23/98 2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18.09.2001 r., I KZP 17/2001 3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 08.09.1986r., II KR 307/86 4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.1987 r., I KR 333/87 5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.11.1951 r., I K 441/51

110

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XXI. KK Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji.

Art. 173 [Katastrofa] § 1. Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 4. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 174 [Niebezpieczeństwo katastrofy] § 1. Kto sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 175 [Przygotowanie] Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w art. 173 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 176 [Czynny żal] § 1. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w art. 174, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo. § 2. Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 173 § 1 lub 2 sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli sprawca dobrowolnie uchylił niebezpieczeństwo grożące życiu lub zdrowiu wielu osób.

111

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 177 [Wypadek] § 1. Kto, naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, powoduje nieumyślnie wypadek, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała określone w art. 157 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli następstwem wypadku jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Jeżeli pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na jej wniosek. Art. 178 [Surowsza odpowiedzialność] § 1. Skazując sprawcę, który popełnił przestępstwo określone w art. 173, 174 lub 177 znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do górnej granicy tego zagrożenia zwiększonego o połowę. § 2. (uchylony) Art. 178a [Nietrzeźwość kierowcy] § 1. Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2.(uchylony) § 3.(uchylony) § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 był wcześniej prawomocnie skazany za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo za przestępstwo określone w art. 173, 174, 177 lub art. 355 § 2 popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo dopuścił się czynu określonego w § 1 w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 179 [Odpowiedzialność dyspozytora] Kto wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszcza do ruchu pojazd mechaniczny albo inny pojazd w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym lub dopuszcza do prowadzenia pojazdu mechanicznego albo innego pojazdu na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu przez osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości, będącą pod wpływem środka odurzającego lub osobę nieposiadającą wymaganych uprawnień, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

112

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 180 [Nietrzeźwość] Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełni czynności związane bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 180a [Prowadzenie pojazdu mechanicznego bez uprawnień] Kto na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu, prowadzi pojazd mechaniczny, nie stosując się do decyzji właściwego organu o cofnięciu uprawnienia do kierowania pojazdami, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

113

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

JUDYTA BANASZYŃSKA207

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU W KOMUNIKACJI OFFENCES AGAINST SAFETY IN TRAFFIC słowa kluczowe: kodeks karny, bezpieczeństwo w komunikacji, wypadek, katastrofa keywords: criminal code, safety in traffic, accident, disaster

STRESZCZENIE Rozdział XXI kodeksu karnego z 1997 roku – przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji został wyodrębniony z rozdziału zawierającego przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu poprzedniej ustawy karnej z 1969 roku. Historia penalizacji tej grupy przestępstw, mającej chronić dobro prawne – jakim jest bezpieczeństwo w komunikacji, sięga w polskim prawie karnym początków XX wieku. Przechodziły one kolejne zmiany i poprawki, ostatecznie, w obecnym kształcie, występując jako: katastrofa, niebezpieczeństwo katastrofy, przygotowanie do spowodowania katastrofy, wypadek, prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, odpowiedzialność dyspozytora, odpowiedzialność za pełnienie czynności mających zapewnić bezpieczeństwo w komunikacji. Posługiwanie się przez ustawodawcę zwrotami nieostrymi wymaga odwoływania się do licznego orzecznictwa, literatury przedmiotu oraz piśmiennictwa. W doktrynie i debacie publicznej dużą rolę odgrywa kwestia zaostrzania kar za przestępstwa z rozdziału XXI kodeksu karnego. Efektem działań władz jest rządowy projekt zmian ustawowych dotyczących tych właśnie kar, który w lutym 2015 roku został uchwalony 207

Autorka jest studentką III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wiceprezesem Koła Naukowego Common Law Society

114

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 przez Sejm. Bez wątpienia, aby przepisy prawa były skuteczne, konieczne jest przekonanie obywateli o słuszności przestrzegania przepisów, które mają na celu ochronę dobra prawnego ważnego dla wszystkich uczestników każdego rodzaju ruchu – bezpieczeństwa w komunikacji.

EXTRACT Chapter XXI of the criminal code from 1997 – offences against safety in traffic, is separated from another chapter – offences against the common safety in the criminal act from 1969. The history of its penalization dates back to the beginning of the XXth. century. After novelizations and alterations, finally the chapter was developed as containing: disasters, danger of disaster, accidents, preparations, drunk driving, dispatcher’s liability, insobriety. The legislator uses fuzzy concepts so it is necessary to succor the understanding of the regulations by the judicature and doctrine. The legal doctrine and public debate are mostly focused on the punishments exacerbation of the offences against safety in traffic. The effect of the authorities’ actions is visible as a governmental project of the novelization act which was enacted by Seym in February 2015. Doubtless, to entail the compliance of the criminal regulations it is necessary to convince the citizens that they are advisable and legitimate to protect the legal good – safety in traffic.

WPROWADZENIE Rozdział XXI Kodeksu karnego z 1997 roku - przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, powstał po zmianie systematyki kodeksu i wyodrębnieniu go z części ustawy karnej z 1969 r. dotyczącej sprowadzenia niebezpieczeństwa powszechnego. Wyszczególnienie tych przepisów w odrębnym rozdziale wydaje się zasadne, ze względu na ich duże znaczenie i konieczność penalizacji czynów mogących zagrażać tytułowemu bezpieczeństwu

związanemu

życiem

zdrowiem

wielu

uczestników

ruchu

komunikacyjnego. Kryminalizacja tej grupy przestępstw związana jest przede wszystkim z rozwojem komunikacji i rozpowszechnieniem się nowych środków transportu, co przynosi nowe

zagrożenia

dla

bezpieczeństwa.

Konieczne

jest

dopasowanie

komunikacyjnych do zmieniających się realiów – zauważa to także ustawodawca.

115

przepisów

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 W Polsce stale przybywa nowych pojazdów – według danych zawartych w raporcie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 2013 roku, liczba samochodów w Polsce w latach 20062012 wzrosła o około 8,5 miliona, przy czym w tych latach liczba wypadków drogowych oraz ich ofiar zmalała208 – bez wątpienia, wpływa na to wiele czynników. Dane te jednak nie powinny być powodem zaprzestania dalszego zaostrzania sankcji za popełnianie przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Wyodrębniając rozdział XXI w ustawie karnej, podkreślono ważność przedmiotu ochrony tej części kodeksu – bezpieczeństwa w komunikacji, a co za tym idzie (i wynika z poszczególnych przepisów) – życia, zdrowia i mienia. Jak można przeczytać w uzasadnieniu rządowego projektu Kodeksu karnego: „Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji

wydzielono

rozdziału

dotyczącego

sprowadzenia

powszechnego

niebezpieczeństwa z uwagi na celowość uregulowania całej materii bezpieczeństwa w komunikacji w jednym rozdziale, który musi obejmować w większości zdarzenia nie będące powszechnie niebezpiecznymi”209. Przestępstwa z rozdziału XXI dotyczą ruchu komunikacyjnego różnego rodzaju – lądowego, wodnego lub powietrznego, a więc szerokiego spektrum pojazdów i sposobów przemieszczania

się.

Ustawodawca

zdecydował

się

wyróżnienie:

katastrofy

komunikacyjnej, sprowadzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy, wypadku komunikacyjnego, prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, innych przestępstw tj. – dopuszczenia do ruchu pojazdu w stanie bezpośrednio zagrażającym temu bezpieczeństwu albo dopuszczenie do prowadzenia pojazdu po drodze publicznej przez osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości, będącą pod wpływem środka odurzającego lub niemającą wymaganych uprawnień. Przestępstwo jako czyn społecznie szkodliwy godzi w istotne dla społeczeństwa dobra prawne210 – w tym wypadku w pełni zasadne jest uznanie bezpieczeństwa w komunikacji za dobro prawne mające duże znaczenie społeczne. Jest to rodzajowy przedmiot ochrony - dobro chronione przez całą grupę przepisów prawa karnego, w tym wypadku rozdział XXI k.k.

208

http://bip.msw.gov.pl/bip/raport-o-stanie-bezpie/18405,Raport-o-stanie-bezpieczenstwa.html R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 117 210 L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 16, Warszawa 2010, s. 85 209

116

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 RYS HISTORYCZNY W toku nowelizacji i zmian wprowadzanych w kolejnych kodeksach karnych oraz innych ustawach, przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (których historia w polskim prawie karnym ma ponad 80 lat) kształtowały się w następujący sposób211: 1. Kodeks karny z 1932 roku – tylko jeden typ przestępstwa w komunikacji, tj. przestępstwo sprowadzenia niebezpieczeństwa katastrofy w komunikacji lądowej, wodnej lub powietrznej; inne – ścigane na podstawie przepisów chroniących życie lub zdrowie. 2. Ustawa z 10.12.1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu – kolejnym krokiem było wprowadzenie do ustawy przestępstwa bezskutkowego prowadzenia w stanie nietrzeźwości pojazdu mechanicznego. 3. Kodeks karny z 1969 roku – rozbudowanie przepisów, połączenie ich w jeden rozdział z przestępstwami przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu; po raz pierwszy pojawił się odrębny typ przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. 4. W kodeksie karnym z 1969 roku zrezygnowano z kryminalizacji bezskutkowego przestępstwa prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości – pojawiło się ono w kodeksie wykroczeń od dnia 1 stycznia 1972 roku. Jako uzupełnienie materii kodeksowej w dziedzinie bezpieczeństwa w komunikacji, konieczne wydaje się przywołanie przepisów szczególnych: ustawy z 20 maja 1971 roku Kodeks wykroczeń, w rozdziale XI - Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji oraz ustawy z 20 czerwca 1997 roku Prawo o ruchu drogowym. Od 1997 roku rozdział XXI kodeksu karnego nie ulegał znacznym zmianom. Spośród nowelizacji, najważniejszą było dodanie w 2000 r. art. 178a k.k., penalizującego tzw. bezwypadkowe prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub odurzenia, karanego wcześniej w ramach wykroczenia z art. 87 k.w. Inne zmiany nie miały dla ustawy karnej większego znaczenia, przypisuje im się jedynie walor redakcyjny.

211

R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 115 i nast.

117

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ZWROTY NIEOSTRE W celu dokonania wykładni przepisów z rozdziału XXI k.k., zasadne wydaje się odwołanie do leksykalnego znaczenia słów użytych w tytule rozdziału – według Słownika Języka Polskiego słowo komunikacja oznacza: „ruch środków lokomocji między odległymi od siebie miejscami; też: drogi, szlaki i środki lokomocji” albo „możliwość przedostania się z jednego pomieszczenia lub miejsca do drugiego”212. Chodzi więc o poruszanie się przy wykorzystaniu różnego rodzaju środków transportu albo o czysto fizyczne przemieszczenie się pomiędzy punktem A i B. Tymczasem bezpieczeństwo definiowane jest jako: „stan niezagrożenia”213, a bezpieczny to „taki, któremu nic nie grozi”, „chroniący przed niebezpieczeństwem”214. Rodzaje ruchu, którego dotyczą przestępstwa z rozdziału XXI k.k., zostały wymienione expressis verbis w przepisach - chodzi mianowicie o ruch: wodny, lądowy, powietrzny. Za ruch lądowy uznaje się ruch drogowy i kolejowy, za ruch wodny – morski i śródlądowy, natomiast ruch powietrzny to ten „odbywający się nad ziemią, niezależnie od tego w jakiej odległości od niej”215, co jest podkreślane – „Obecnie, kiedy loty kosmiczne stały się faktem, konieczne jest objęcie zakresem kryminalizacji z rozdziału XXI KK dotyczy także zachowań, które zaszły w tym ruchu.”216.

KATASTROFA

W art. 173 KK skryminalizowane zostały 4 typy przestępstwa sprowadzenia katastrofy – w tym dwa podstawowe i dwa kwalifikowane. Zostało scharakteryzowane przestępstwo powszechne, którego podmiotem może być każdy – niezależnie od posiadania szczególnych cech. W opracowaniach licznych autorów krąg podmiotowy zarysowany jest dosyć szeroko – od osób bezpośrednio uczestniczących w ruchu, tj. kierowcy, piesi, kierujący ruchem,

212

http://sjp.pwn.pl/szukaj/komunikacja.html http://sjp.pwn.pl/szukaj/bezpiecze%C5%84stwo.html 214 http://sjp.pwn.pl/szukaj/bezpieczny.html 215 R. A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 118-119 216 R. A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 119 213

118

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 robotnicy wykonujący roboty drogowe, po osoby, do tych które pośrednio przyczyniły się do katastrofy swoim zachowaniem, np. projektanci, budowniczy itd. Przestępstwo może zostać dokonane przez działanie lub zaniechanie – łatwo wyobrazić sobie sprowadzenie katastrofy jako działania w postaci złamania przepisów drogowych lub niedostosowanie jazdy do panujących warunków, jednak bez wątpienia za czyn z art. 173 k.k. uznać można także np. brak wymaganego oznaczenia dla kierujących pojazdami, co w konsekwencji może doprowadzić do katastrofy. K. Buchała trafnie zauważa, że za katastrofę nie można uznać np. wysadzenia mostu lub podpalenie samochodu – mogą zostać zaklasyfikowane jako inne zdarzenia powszechnie niebezpieczne, jednak ich nie występuje bezpośredni związek z bezpieczeństwem w komunikacji, co jest dobrem chronionym przez przepis217. Samo pojęcie katastrofy jest jednak nieostre i trudne do jednoznacznego zdefiniowania, co zostało już zaznaczone wcześniej. W opracowaniach doktrynalnych pojawia się pogląd wskazują, że aby zdarzenie mogło być klasyfikowane jako katastrofa niezbędne jest, aby dotyczyło wielu, czyli co najmniej 10 osób (nie licząc sprawcy) 218. Jest to jednak kwestia sporna – K. Buchała wskazuje, że wystarczy już 6 osób219. Tendencja do uznawania że jest to 10 osób pojawiła się także w orzeczeniu Sądu Najwyższego – „Jeżeli przyjmiemy, że znaczenie znamienia „kilka” musi być inne niż „wielu”, to zwrot „wiele” obejmuje co najmniej 10 osób”220.W uchwale Sądu Najwyższego z 1975 roku wskazano natomiast, iż katastrofą w ruchu drogowym jest „zdarzenie zakłócające w sposób nagły i groźny ruch lądowy, sprowadzające konkretne, rozległe i dotkliwe skutki obejmujące większą liczbę ludzi lub mienie w znacznych rozmiarach” 221. Położono zatem nacisk na liczbę osób, a nie stopień grożących obrażeń222, co zostało potwierdzone w orzecznictwie -„Zważywszy, że przepis art. 173 § 1 k.k., w przeciwieństwie do przepisu art. 177 § 1 k.k. nie precyzuje jakie obrażenia ciała stanowią skutek, należy uznać, że nie ma znaczenia stopień obrażeń ciała, mogą być nawet lekkie określone w przepisie art. 157 § 2

217

K. Buchała, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz., Bydgoszcz 1997 218 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 769 219 K. Buchała, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz., Bydgoszcz 1997, s. 50 220 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012 r., sygn. III KK 333/11 221 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1975 r., sygn. V KZP 2/74 222 R. Citowicz, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz do artykułów 117-221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2015

119

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 k.k.”223. Cechą konstytutywną przestępstwa jest zatem stworzenie realnego zagrożenia dla zdrowia, życia lub mienia, co można zostać spowodowane działaniem lub zaniechaniem sprawcy - osoby, na których ciążył szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi wyrażony w art. 2 k.k.224. Jest to jednak przestępstwo skutkowe – aby zostały spełnione przesłanki z art. 173 k.k. konieczne jest wystąpienie skutku w postaci katastrofy. Przestępstwo może być popełnione umyślnie lub nieumyślnie, w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym. Kwestią sporną w doktrynie – wskazuje się na to, że zamiar bezpośredni odgrywa raczej marginalną rolę225, a nawet pojawiają się twierdzenia, że działanie w zamiarze bezpośrednim powinno być wykluczone, jako że skutki w pierwszej kolejności dotknęłyby sprawcę – zasadne wydaje się przyjęcie stanowiska, że zamiar bezpośredni jest możliwy, jednak najczęściej dotyczy sprawców znajdujących się poza ruchem, niejako na zewnątrz, w związku z czym skutki wobec nich mogą być znacząco mniej dotkliwe niż innych uczestników ruchu. Taka sytuacja może wystąpić, np. przy zamachu na życie lub inne dobro prawne, dotyczyć to może także uczestników ruchu mających przewagę fizyczną nad innymi – trafnie zostało to podkreślone w wyroku składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 1976226 -

przy prowadzeniu samochodu ciężarowego, a

zwłaszcza należącego do kategorii ciężkich, kierowca takiego pojazdu, najeżdżając na kolumnę lub grupę pieszych nie musi obawiać się, że skutki zdarzenia okażą się niebezpieczne dla niego nawet jeżeli w kabinie nie będzie zabezpieczony tzw. pasami bezpieczeństwa. W innej sprawie stwierdzono, że: „w zdarzeniu, które przybrało postać katastrofy, oskarżony najeżdżając na grupę liczącą 30 dzieci, prawidłowo prowadzoną w kolumnie przez wychowawczynię, po poboczu drogi, nie potrzebował się obawiać, że skutki katastrofy dotkną także jego osoby”227. W przypadku typu kwalifikowanego przestępstwa, tj. występującego w § 3 dopuszcza się popełnienie go z winy mieszanej 228.

223

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 września 2013 r., sygn. II Aka 157/13 R. A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 127 225 Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 417 226 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1976 r., sygn. VI KRN 42/76 227 Wyrok Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 1976 r., sygn.VI KRN 42/76 228 L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 16, Warszawa 2010, s. 249 224

120

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 NIEBEZPIECZEŃSTWO KATASTROFY

Niebezpieczeństwo przywołane w art. 174 § 1, określane jako „stan, sytuacja, położenie zagrażające komuś”229, pozostaje w bezpośrednim związku ze spowodowaniem katastrofy (patrz art. 173 k.k.). Co ważne, podkreśla się, że różnica pomiędzy art. 173 k.k. a art. 174 k.k. polega na stadium zagrożenia dla uczestników ruchu – jak wskazano w orzecznictwie Sądu Najwyższego – owe niebezpieczeństwo katastrofy to „realny i rzeczywisty stan zagrożenia ruchu lądowego, wodnego lub powietrznego, mogący w każdej chwili przekształcić się w katastrofę w tym ruchu”230. Istotne wydaje się podkreślenie realność zagrożenia i jego bezpośredniości – nie może być to narażenie abstrakcyjne, a faktyczne, które jest powodem sytuacji zagrażającej uczestnikom ruchu komunikacyjnego. Zakres czynów, które mogą być karalne zostaje więc zawężony do tych, które są zagrożone wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia skutków231. Sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy można uznać za podobne do usiłowania spowodowania katastrofy, jednak różnica dotyczy strony podmiotowej – przesłanką z art. 173 § 1 k.k. jest zmierzanie sprawcy do spowodowania katastrofy, co jednak nie udaje się, natomiast w art. 174 § 1 k.k. uznać należy, że wystarczy spowodowanie przez sprawcę stanu rzeczy, który może być przyczyną bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy232. Kluczowe zatem jest nastawienie sprawcy i sprawstwo kierunkowe - dążenie do pewnego celu – przy czym kwalifikacja prawna zależna będzie od wystąpienia lub niewystąpienia skutku. Jak twierdzi jednak M. Filar - sprowadzenie zdarzenia nie wchodzi w grę ani podmiotowo ani przedmiotowo233. Podmiot przestępstwa został określony generalnie – podobnie jak przy spowodowaniu katastrofy zakres czynności sprawczych jest bardzo szeroki, wręcz nieograniczony – może być to działanie lub zaniechanie. Przestępstwo może zostać dokonane umyślnie lub

229

http://sjp.pwn.pl/szukaj/niebezpiecze%C5%84stwo.html Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1973 r., sygn. V KRN 272/73 231 K. Buchała, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz., Bydgoszcz 1997, s. 95 232 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 774 233 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 3, Warszawa 2012, s. 807 230

121

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 nieumyślnie, zamiar sprawcy należy odnosić do spowodowania niebezpieczeństwa, a nie skutków tego niebezpieczeństwa234. Jak twierdzi Sąd Najwyższy – „Oczywistym wyznacznikiem stopnia zagrożenia osiągającego wymagany przez ustawę stan niebezpieczeństwa sprowadzenia katastrofy w ruchu lądowym, jest fakt, że jazda w taki sposób, z taką prędkością i w takich warunkach doprowadziła do wypadku drogowego o tragicznych skutkach, w którym uczestniczył jeden ze ścigających skazanego radiowozów oraz wypadnięcia z trasy kolejnego radiowozu uczestniczącego w pościgu.”235. Duże znacznie w przypadku sprowadzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy ma także zbieg przepisów z art. 173 k.k. – co jednak zostało podkreślone w orzecznictwie, kumulatywny zbieg przepisów w tym przypadku jest możliwy - „Jeżeli podmiotowa strona narażenia na niebezpieczeństwo dobra prawnego oraz naruszenie tego dobra jest identyczna, czyli jeśli w grę wchodzi umyślność albo nieumyślność, wówczas odnośne przepisy się nie krzyżują i tym samym nie mogą pozostać ze sobą w zbiegu.” 236. Co warte podkreślenia, w piśmiennictwie pojawia się jednak pogląd, że niewłaściwe jest twierdzenie, iż każde umyślne sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy stanowi usiłowanie sprowadzenia samej katastrofy237. PRZYGOTOWANIE DO SPOWODOWANIA KATASTROFY Na gruncie polskiego prawa karnego zasadą jest niekaralność przygotowania do przestępstwa - karalne jest tylko gdy ustawa tak stanowi – jedną z takich sytuacji jest przygotowanie do sprowadzenia katastrofy w komunikacji, penalizowane w art. 175 k.k., które zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3. Podmiot przestępstwa określony jest generalnie, jednak sprawca może działać tylko w zamiarze bezpośrednim – konieczne jest działanie podjęte w celu przygotowania przestępstwa, które może być popełnione tylko umyślnie.

234

R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 155 235 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r., sygn. II KK 260/06 236 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 stycznia 2007 r., sygn. II Aka 407/06 237 K. Buchała, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz., Bydgoszcz 1997, s.105

122

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Według art. 16 k.k.– sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego, podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. Nie jest to jednak katalog zamknięty – na czynności uznane za przygotowanie do przestępstwa może składać się wiele innych działań. Na mocy art. 175 k.k. karalne jest przygotowanie tylko do typu podstawowego przestępstwa, a skutek jest objęty winą nieumyślną238. CZYNNY ŻAL Art. 176 k.k. dotyczący czynnego żalu odwołuje się przede wszystkim do funkcji ochronnej prawa karnego, która w tym wypadku poprzez gwarancję niekaralności przez ustawę, ma przynieść korzyści zarówno dla sprawcy, jak i ewentualnych poszkodowanych, których dotknęłyby skutki popełnienia przestępstwa239. Działania, które mają zostać podjęte w celu uchylenia niebezpieczeństwa, nie zostały sprecyzowane – podmiot może zatem podejmować wszelkie możliwe czynności, aby zapobiec niebezpieczeństwu w postaci katastrofy, muszą być one jednak skuteczne. W doktrynie wskazuje się na 3 cechy, którymi powinno charakteryzować się działanie sprawcy, aby mogły zostać spełnione przesłanki z art. 176k.k.240 - tj.: dobrowolność, ostateczność i kompletność (całościowość) uchylenia niebezpieczeństwa – dopiero wtedy czynności podjęte przez sprawcę można uznać za skuteczne i objęte ujemną przesłanką procesową – niepodleganiu karze. Dopuszczalne jest także nadzwyczajne złagodzenie kary. Przestępstwo art. 176 § 2 k.k. musi być jednak dokonane. Z dyspozycji przepisu wynika, iż jego zastosowanie będzie możliwe w sytuacji kiedy sprawca zrealizował znamię w postaci sprowadzenia katastrofy spowodowania obrażeń ciała wielu osób lub znacznej szkody w mieniu, jak też w postaci zagrożenia życia lub zdrowia wielu osób241.

238

Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 776 Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 425 240 Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 426-427 241 R. Citowicz, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz do artykułów 117-221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2015 239

123

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 WYPADEK W art. 177 k.k. ustawodawca penalizuje spowodowanie wypadku – w piśmiennictwie określa się, że jest to zdarzenie mające miejsce w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, wynikłe z naruszenia zasad bezpieczeństwa obowiązujących w tym ruchu, którego skutkiem jest nieumyślne spowodowanie obrażeń ciała, powodujących naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwające dłużej niż 7 dni albo śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na jego zdrowiu242. Za słuszny należy uznać pogląd, że przedmiotem ochrony przepisu jest bezpieczeństwo w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym – do tego twierdzenia przychyla się m.in. R. Citowicz243, podczas gdy pojawiają się głosy, że ustawodawca chroni głównie życie lub zdrowie człowieka244, co jednak ze względu na usytuowanie przepisu w rozdziale XXI k.k., należy uznać za bezzasadne. Podmiotem przestępstwa z art. 177 k.k. może być każdy – także osoby znajdujące się poza ruchem drogowym (analogicznie do art. 173 k.k.), ustawodawca zdecydował się wyróżnić 2 typy przestępstwa spowodowania wypadku – średni oraz ciężki wypadek245, penalizowane odpowiednio w § 1 i 2 ww. przepisu, przy czym § 2 to typ kwalifikowany, który ze względu na spowodowany skutek w postaci śmierci albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega wyższej karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8, podczas gdy zagrożenie ustawowe karą za czyn z art. 177 § 1 podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Spowodowanie wypadku to przestępstwo materialne – powodujące skutek w postaci naruszenia dobra prawnego, jakim jest życie lub zdrowie człowieka, może zostać dokonane umyślnie albo nieumyślnie, poprzez działanie lub zaniechanie, polegające na naruszeniu zasad bezpieczeństwa, co zostało dodatkowo podkreślone w przepisie. W wytycznych Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, iż przez zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym rozumieć należy: reguły zawarte w przepisach określających porządek poruszania się na szlakach komunikacyjnych i zachowanie się w typowych dla ruchu 242

R. A. Stefański, Wypadek w komunikacji jako przestępstwo w nowym kodeksie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 10/1998, s. 47 243 R. Citowicz, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz do artykułów 117-221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2015 244 Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 427 245 R. A. Stefański, Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2015

124

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 sytuacjach lub wyrażone przez przyjęte oznakowanie, oświetlenie i sygnalizację; reguły nieskodyfikowane w sposób szczególny, a wynikające z wyżej wymienionych przepisów oraz istoty bezpieczeństwa w ruchu, które muszą znaleźć zastosowanie wszędzie tam, gdzie nie ma sprecyzowanego przepisu246. W szeregu przepisów szczególnych oraz reguł nieskodyfikowanych

występuje

odwołanie do pewnego zgeneralizowanego wzorca normatywnego tzw. „rozsądnego obywatela”247 w kontekście zasad bezpieczeństwa w komunikacji. Wskazuje się, że nie zawsze muszą się one pokrywać z przepisami drogowymi 248, występuje jednak pewna korelacja w sytuacjach, kiedy konieczne jest przestrzeganie przepisów ruchu drogowego oraz ogólnych zasad bezpieczeństwa, od czego istnieją wyjątki, np. rajdy249. W piśmiennictwie przyjmuje się, że istnieją trzy główne zasady bezpieczeństwa, które należy brać pod uwagę omawiając art. 177 k.k. – są to zasady: ostrożności, ograniczonego zaufania oraz prędkości bezpiecznej. Niektórzy autorzy bardziej szczegółowo uznają, że istnieje więcej zasad, np. trzeźwości w ruchu, pierwszeństwa przejazdu, dot. zatrzymania i postoju, dot. wymijania, omijania, cofania i wyprzedzania itd.250. Jak potwierdza się w orzecznictwie: „Okolicznościami pomniejszającymi winę oskarżonego o spowodowanie wypadku lub katastrofy w ruchu lądowym mogą być: fakt, że sprawca nie naruszył jednej z kardynalnych zasad prawa o ruchu drogowym, jaką jest niedostosowanie prędkości do warunków ruchowo - drogowych, przyczynienie się kierowcy innego pojazdu do powstania zdarzenia, a także okoliczności zdarzenia jak w tym wypadku fakt, że naczepa pojazdu kierowanego przez oskarżonego zahaczyła o końcówkę innego pojazdu tylnym lewym narożem na wysokości trzeciej osi, a trwało to około 3 sekund.”251. Przywołane w przepisie reguły dotyczą prowadzącego pojazdem – uczestniczące w ruchu w danej sytuacji, ale także odnoszą się do jego ogólnych kwalifikacji, posiadania wymaganych uprawnień, zdolności, cech psychofizycznych w danym momencie i w ogólne (np. choroba, stres, zmęczenie). Oprócz czynnika ludzkiego, duże znaczenie ma także sprawność pojazdu oraz dostosowanie wszystkich wymienionych czynności do aktualnych warunków atmosferycznych i technicznych, co jest niezbędne do zachowania bezpieczeństwa. 246

Wytyczne Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1975 r., sygn. V KZP 2/74 Kodeks kary. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 429 248 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 3, Warszawa 2012, s. 812 249 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 825 i nast. 250 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 240 251 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 6 września 2012 r., sygn. II Aka 86/12 247

125

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Paragraf trzeci art. 177 to jedyny przypadek ścigania na wniosek występujący w rozdziale XXI – dotyczy sytuacji, gdy pokrzywdzonym jest wyłącznie osoba najbliższa. Pozostaje przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji są ścigane z oskarżenia publicznego. Kwestią sporną w doktrynie jest kwalifikacja prawna czynu osoby udostępniającej pojazd innej osobie znajdującej się w stanie po spożyciu alkoholu lub podobnie działającego środka – która następnie spowodowała wypadek, a więc wypełniła przesłanki z art. 177 k.k. Stanowisko Sądu Najwyższego wydaje się jednak jednoznaczne – w postanowieniu z 2006 roku stwierdzono, że „zachowanie właściciela pojazdu mechanicznego polegające na oddaniu go do prowadzenia osobie znajdującej się pod wpływem alkoholu stanowi znamię umyślnego naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu, skutkujące odpowiedzialnością tegoż właściciela za wypadek spowodowany przez kierowcę, któremu powierzył jazdę”252, co zostało potwierdzone w późniejszym postanowieniu: „Udostępnienie samochodu osobie nie posiadającej uprawnień do prowadzenia pojazdów mechanicznych może być kwalifikowane także z art. 177 § 1 lub § 2 KK, choćby w konstrukcji współsprawstwa z osobą kierującą pojazdem.”253. Na zaznaczenie zasługuje także konieczność określenia miejsca zdarzenia wypadku – jak wskazuje R. Stefański – chodzi o wypadek zaistniały w jednej z tych stref ruchu, a zatem przestępstwo może być popełnione tylko w miejscu, gdzie odbywa się jeden z wymienionych wyżej rodzajów ruchów.254 Głównie dotyczy to miejsc ogólnodostępnych: dróg publicznych, gminnych, wewnętrznych. Sąd Najwyższy przychylił się do stanowiska, że za wypadek można uznać także zdarzenie na terenie prywatnym - „Okoliczność, że do tragicznego skutku jazdy oskarżonego doszło na podwórku, na którym nie toczy się ruch lądowy nie podważa w niczym prawidłowej oceny prawnej jego zachowania jako przestępstwa z art. 177 § 2 KK i art. 178a § 1 KK.”255.

252

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2006 r., sygn. IV KK 371/05 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2010 r., sygn. III KK 196/10 254 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 227 255 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2013 r., sygn. V KK 291/13 253

126

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 SUROWSZA ODPOWIEDZIALNOŚĆ Art. 178 k.k. przewiduje zaostrzenie karalności przy popełnieniu przestępstw z art. 173, 174 lub 177 k.k. w przypadku, gdy sprawca znajduje się w stanie nietrzeźwości, środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia. Zaostrzenie występuje przy pojawieniu się chociaż jednej z wymienionych w przepisie okoliczności, a więc ucieczka z miejsca zdarzenia nie musi być połączona ze stanem nietrzeźwości lub środka odurzającego. Stan nietrzeźwości został zdefiniowany w art. 115 § 16 dwojako – to znaczy gdy: zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość albo jako zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość. Kodeks karny nie definiuje jednak środka odurzającego, konieczne jest sięgnięcie do przepisów szczegółowych – według ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (art. 4 pkt. 26) środkiem odurzającym jest każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego działająca na ośrodkowy układ nerwowy, określona w wykazie środków odurzających stanowiącym załącznik nr 1 do ustawy; np. heroina, liście koki, wyciąg słomy makowej, morfina. W orzecznictwie pojawia się jednak stanowisko, że nie jest to katalog zamknięty i należy odwoływać się do wykładni funkcjonalnej przepisu, a zatem definiować środek odurzający szeroko – jako każda mająca wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, powodująca skutek w postaci zakłócenia czynności. W przypadku zbiegnięcia z miejsca zdarzenia konieczne jest odwołanie się do znaczenia językowego wyrażenia, a więc szerokiego zakresu znaczeniowego, obejmuje to zatem: ucieczkę zarówno samochodem; jak i pieszo czy innym dostępnym pojazdem, porzucając swój, którym poruszano się w momencie popełnienia przestępstwa - w obawie przed złapaniem lub rozpoznaniem. Zbiegnięcie definiowane jest jako samowolne oddalenie się sprawcy z miejsca popełnienia czynu zabronionego256, które może być połączone z nieudzieleniem pomocy ofierze (np. w postaci niezawiadomienia odpowiednich służb) i skutkować ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu albo śmiercią, co dodatkowo może zmienić kwalifikację prawną czynu. Wyodrębnia się odmienność zachowania w postaci ucieczki jako działania, a nieudzielenia pomocy jako zaniechania257.

256

Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 446 R. A. Stefański, Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2015 257

127

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Przydatne okazuje się orzecznictwo: „Działanie oskarżonego, którego wyrazem było nieczekanie na służby ratunkowe i Policję oraz oddalenie się z miejsca wypadku, zaś następnie próba zacierania śladów swojego w nim udziału, a więc faktyczne utrudnienie postępowania, niewątpliwie wpisuje się w charakter znamienia „zbiegnięcia z miejsca wypadku” określonego w art. 178 § 1 KK.”258, „Skoro bowiem z ustaleń dokonanych przez Sąd pierwszej instancji, zaakceptowanych następnie przez Sąd odwoławczy, wynika, że skazany oddalił się z miejsca w wypadku po to, aby utrudnić identyfikację jego osoby, to twierdzenie, że zachowanie jego nie wyczerpuje znamion przestępstwa określonego w art. 178 § 1 KK musi być uznane za oczywiście nieuzasadnione.”259. Art. 178 k.k. odnosi się do wymierzenia kary przez sąd, na co wskazuje użycie słowa „skazując”, a więc jest to nadzwyczajne zaostrzenie kary, a nie typ kwalifikowany innych przestępstw z rozdziału XXI k.k.

Potwierdzone zostało to w orzecznictwie Sądu

Najwyższego – „Art. 178 § 1 KK nie wskazuje znamion typów kwalifikowanych przestępstw wymienionych w tym przepisie, lecz przewiduje nadzwyczajne obostrzenie kar wobec sprawców tych przestępstw. Nie ma też potrzeby kwalifikowania przypisanego czynu z art. 177 § 1 i § 2 KK, lecz, tak jak prawidłowo postąpił sąd w zaskarżonym wyroku (i oskarżyciel w akcie oskarżenia), jedynie z tego paragrafu art. 177 KK, który odpowiednio ujmuje obrażenia ofiary wypadku.”260. NIETRZEŹWOŚĆ KIEROWCY

Art. 178a k.k. penalizuje typ przestępstwa, który został dodany do kodeksu karnego ustawą z dnia 14 kwietnia 2000 r., będąc największą, do tej pory, zmianą w rozdziale XXI kodeksu karnego. Przedmiotem ochrony przepisu jest bezpieczeństwo w komunikacji, które ma na celu ochronę innych uczestników ruchu przed prowadzącymi pojazdy znajdującymi się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego261. (choć w doktrynie zdania są podzielone – jak wskazuje G. Bogdan: jest to błąd – za przedmioty ochrony należy uznać 258

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2012 r., sygn. III KK 134/12 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2009 r., sygn. V KK 176/09 260 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2006 r., sygn. II KK 285/05 261 R. Citowicz, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz do artykułów 117-221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2015 259

128

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 życie, zdrowie i mienie262). Przepis stanowi powrót do stanu sprzed 1972 roku, określonego w ustawie z 1959 roku o zwalczaniu alkoholizmu – kiedy prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego było przestępstwem, a potem stało się wykroczeniem263. Za ratio legis zmiany uznaje się zmniejszenie tolerancji dla nietrzeźwych kierowców, co było niejednokrotnie podnoszone w doktrynie264. Przywołując badania dotyczące nietrzeźwości kierowców i skutki, jakie może mieć ich postępowanie, należy pochwalić racjonalność ustawodawcy. Jest to przestępstwo formalne – aby zostały spełnione przesłanki, wystarczy, aby pojazd mechaniczny był prowadzony w stanie nietrzeźwości lub odurzenia, nie jest konieczne spowodowanie negatywnych konsekwencji, np. wypadku w ruchu. Występuje tu abstrakcyjne narażenie dobra prawnego na niebezpieczeństwo. Prowadzenie pojazdu dotyczy wszystkich rodzajów ruchu, które pojawiają się we wcześniejszych przepisach rozdziału – tj. lądowego, wodnego i powietrznego. Prowadzący pojazd to ten, kto bezpośrednio włada mocą silnika oraz nadaje pojazdowi ruch i kierunek265, prowadzenie to każda czynność wpływająca bezpośrednio na ruch pojazdu, w szczególności rozstrzygająca o kierunku i prędkości jazdy266. W doktrynie uważa się, że „prowadzić” należy rozumieć w węższym znaczeniu tego słowa (odejście od wykładni językowej) – tj. kierować pojazdem, a nie prowadzić go koło siebie. Wystarczające jest prowadzenie pojazdu nawet na krótkim odcinku, a nawet samo uruchomienie go może podlegać pod ten przepis267. „Za pojazdy mechaniczne należy uznać pojazdy zaopatrzone w poruszający je silnik (pojazdy samochodowe, maszyny rolnicze, motocykle, lokomotywy kolejowe, samoloty, helikoptery, statki wodne i inne), jak również pojazdy szynowe zasilane z trakcji elektrycznej (tramwaje, trolejbusy)"268. Za takowe nie mogą być także uznane zwierzęta, np. pijany jeździec, który także może stanowić zagrożenie – do czego mogłaby prowadzić wykładnia

262

Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 450 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 389 264 J. Szumski, Prowadzenie pojazdu po użyciu alkoholu (ewolucja ustawodawstwa oraz polityki karnej), Studia Prawnicze, nr 4/1989 [1990], s. 29-59 265 A. Bachrach, Przestępstwa i wykroczenia w nowym prawie polskim, Warszawa 1974, s. 385 266 Kodeks kary. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 451 267 R. Citowicz, Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz do artykułów 117-221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2015 268 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 października 2007 r., sygn. III KK 270/07 263

129

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 rozszerzająca przepisu269. Orzecznictwo Sądu Najwyższego było w tej kwestii jednak zmienne, co było uzasadniane odpowiednie zastosowanie jazdy wierzchem do przepisów o ruchu drogowym270. Za pojazd mechaniczny (w rozumieniu ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym) nie można także uznać roweru, co zostało jednoznacznie stwierdzone w orzecznictwie271. Popełnienie przestępstwa możliwe jest także przez instruktora jazdy272 , który odpowiedzialny jest za dopełnienie czynności związanych bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa, nawet jeśli to nie on jest osobą prowadzącą pojazd. W orzecznictwie twierdzi się, że dopuszczalne współsprawstwo, podżeganie i pomocnictwo – na co dowodem są orzeczenia Sądu Najwyższego273, a więc możliwe jest wypełnienie przesłanek czynu zabronionego poprzez namówienie kierującego do spożycia alkoholu czy dostarczenie osobie odurzonej pojazdu mechanicznego. Miejsce popełnienia przestępstwa nie ma natomiast większego znaczenia– przestępstwo może być popełnione zarówno na drogach publicznych jak i niepublicznych – wszędzie tam, gdzie może spowodować niebezpieczeństwo (analogicznie do art. 177 k.k.). Więcej kontrowersji budzi strona podmiotowa przestępstwa. W doktrynie brak jednolitego stanowiska – czy podmiotem przestępstwa może być każdy – według G. Bogdana jest to przestępstwo powszechne274, natomiast np. A. Stefański uważa, że indywidualne jako, że występuje konieczność znajdowania się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego i prowadzenie pojazdu, co uznaje się za pewne wymagania określenia podmiotu275. Bez wątpienia jest to jednak przestępstwo umyślne, które może występować w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym. Wart odnotowania jest zbieg przepisu z kodeksem wykroczeń, a dokładnie art. 87 k.w. – odmienność polega jednak na stopniu intoksykacji alkoholem – spenalizowano: prowadzenie w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym wodnym lub powietrznym (§ 1), oraz prowadzenie w stanie

269

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1968 r., sygn. VI KZP 47/67 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 405 271 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2007 r., sygn. V KK 92/07 272 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 835 273 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 1962 r., sygn. IV K 443/62 274 Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 450 275 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 396 270

130

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka pojazdu innego niż mechaniczny na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu (§ 2). Spenalizowany został również typ kwalifikowany przestępstwa – po wcześniejszym prawomocnym skazaniu za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo za przestępstwo określone w art. 173, 174, 177 (typy podstawowe i kwalifikowane) lub art. 355 § 2 k.k. Występujący w przepisie zakaz prowadzenia pojazdów orzeczony za przestępstwo jest kwestią sporną – czy należy uważać go za typ kwalifikowany czy nadzwyczajne zaostrzenie kary – jak wskazuje się w doktrynie – za typem kwalifikowanym przemawia ratio legis przepisu – wzmocnienie walki z nietrzeźwością oraz odrębne ustawowe zagrożenie (zapewnienie surowszej represji karnej) 276 . Problem ze zbiegiem przepisów – słuszne wydaje się jednak stwierdzenie, że gdy osoba prowadząca pojazd w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego dopuści się przestępstwa z art. 173, 174, 177 lub 355 k.k., dochodzi do kumulatywnej kwalifikacji z art. 178a k.k. – klasyczny zbieg przepisów ustawy, a w konsekwencji skazanie za jedno przestępstwo na podstawie zbiegającym się przepisów – niesłusznie dopuszcza się w piśmiennictwie możliwość skazywania za 2 przestępstwa (zbieg przepisów na podstawie art. 11 § 2 k.k.). ODPOWIEDZIALNOŚĆ DYSPOZYTORA Podobnie jak art. 178a k.k. – art. 179 k.k. to przestępstwo formalne polegające na dopuszczeniu do ruchu pojazdu, który może zagrażać bezpieczeństwu w ruchu lub kierowanego przez osobę w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub nieposiadającą wymaganych uprawnień. Wystarczający jest sam fakt dopuszczenia do któreś z tych sytuacji, a nie wystąpienie skutku, np. w postaci wypadku – wtedy sprawca ponosiłby odpowiedzialność karną na podstawie któregoś z wyżej omawianych przepisów. Przestępstwo z art. 179 k.k. może polegać na działaniu lub zaniechaniu – np. niedopełnienie swoich obowiązków poprzez niezapobieżenie wyjechaniu na drogę pijanemu kierowcy.

276

Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 831

131

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Dotyczy trzech przypadków odnoszących się do kierującego pojazdem, bezpośrednio wskazanych w przepisie – stanu nietrzeźwości, pod wpływem środków odurzających lub nieposiadanie wymaganych uprawnień. Stanem pojazdu bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu ruchu w rozumieniu art. 179 k.k. jest niesprawność pojazdu, która uniemożliwia lub w poważnym stopniu utrudnia bezpieczne prowadzenie pojazdu277 - jest to definicja szeroka, która obejmuje przede wszystkim stan techniczny pojazdu – ma to być tak zły stan techniczny pojazdu, że osoba prowadząca go może w każdej chwili przyczynić się do zakłócenia bezpieczeństwa ruchu, przy czym zagrożenie to musi mieć charakter obiektywny, czyli niezależny od kwalifikacji osoby prowadzącej pojazd278. Osoba nieposiadająca uprawnień także musi być rozumiana szeroko – będzie to osoba nieposiadająca uprawnień do kierowania określonym pojazdem lub jakimkolwiek pojazdem, decydujące znaczenia mają kwestie formalne – na co wskazuje się w piśmiennictwie – a nie faktyczne umiejętności279. Jest to przestępstwo indywidualne właściwe – dotyczy osoby, na której ciąży szczególny obowiązek niezależnie od jego źródła – ustawy, umowy, stanowiska, dobrowolnego podjęcia się określonych czynności, np. dyspozytorów ruchu, policjantów, osoby kontrolujących stan techniczny pojazdów czy dowódcy lub dysponenta wojskowego pojazdu mechanicznego. Krąg podmiotów jest zatem ograniczony. Przestępstwo jest umyślne – może być popełnione w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym – gdy sprawca godzi się na to - czas dokonania czynu to moment, w którym pojazd niesprawny bądź prowadzony przez niedysponowanego kierującego faktycznie znajdzie się w ruchu280. Na co wskazuje Sąd Najwyższy – „Dla realizacji znamion przestępstwa z art. 179 KK konieczne jest ustalenie, że określony pojazd dopuszczony do ruchu znajduje się w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu w ruchu pojazdów. Wymaga to wskazania konkretnych cech pojazdu, który w przypadku wzięcia udziału w ruchu z wysokim

277

Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 851 K. Buchała, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz., Bydgoszcz 1997, s. 181 279 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 420 280 Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 456 278

132

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 prawdopodobieństwem („bezpośrednio”) doprowadzi do uszczerbku w dobrach prawnych uczestników ruchu.”281.

ZAPEWNIENIE BEZPIECZEŃSTWA RUCHU POJAZDÓW MECHANICZNYCH

Przestępstwo z art. 180 k.k. polega na abstrakcyjnym narażeniu na niebezpieczeństwo dobra prawnego, jakim jest bezpieczeństwo w komunikacji. Jest to przestępstwo formalne aby zostały spełnione przesłanki czynu zabronionego, wystarczające jest samo pełnienie czynności związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego – jako działanie lub zaniechanie. Przestępstwo zalicza się do indywidualnych – dotyczy tylko osób znajdujących się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego – m.in. kierujących ruchem, obsługujących sygnalizację drogową, dróżnika kolejowego, czyli

osób, które są

odpowiedzialne za pełnienie czynności bezpośrednio związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa, mają faktyczny wpływ na sytuację w komunikacji. Do kręgu podmiotów nie należą uczestnicy ruchu – np. jadący wierzchem lub pędzący zwierzęta282. Jest to przestępstwo umyślne mogące występować zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, kiedy podmiot przewiduje, że może dojść do popełnienia przestępstwa, ale się na to godzi. Źródło obowiązku w postaci pełnienia określonych w art. 180 k.k. czynności może być różne – na co wskazuje Sąd Najwyższy: „Chodzi o takie czynności zawodowe, które są wykonywane odpłatnie w ramach stosunku pracy, umowy zlecenia, czy umowy o dzieło i że obojętny jest - z punktu widzenia ich karalności z powołanego przepisu - stopień ich złożoności, czy poziom wymaganych kwalifikacji”283.

281

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2012 r., sygn. II KK 6/12 R.A. Stefański, Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 426 283 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1987 r., sygn. V KRN 8/87 282

133

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU W KOMUNIKACJI W LICZBACH Według raportu rocznego Policji z 2014 roku284 w zeszłym roku na polskich drogach doszło do 34 970 kolizji, w którym zginęły 3202 osoby, a 42 545 zostały ranne. W sumie Policji zgłoszono prawie 350 tysięcy kolizji. Jak podano w tym samym raporcie nietrzeźwi kierowcy byli sprawcami prawie 11% wypadków, powodując śmierć 256 osób. Według danych udostępnionych przez Krajową Radę Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, w 2013 roku koszty wszystkich zdarzeń drogowych (kolizji i wypadków) w Polsce wyniosły około 49,1 mld złotych285. Podkreślić należy, że powyższe dane odnoszą się wyłącznie do zdarzeń drogowych – aby zobrazować skalę zjawisk penalizowanych w rozdziale XXI kodeksu karnego, konieczne jest dołączenie danych związanych z ruchem wodnym i powietrznych. Bez wątpienia przytoczone liczby robią wrażenie. Jak już wcześniej jednak wspomniano, polskie drogi są coraz bezpieczniejsze – niewątpliwie jest to zasługa poprawy infrastruktury i bezpieczeństwa pojazdów, ale także zmiany świadomości społecznej, która jest wynikiem prac odpowiednich służb we współpracy z mediami i innymi organizacjami. Jako czynniki mające wpływ na stopniowe zwiększanie się bezpieczeństwa w komunikacji, przykładowo wskazać można: 

Akcje medialne i społeczne – przeciwko nietrzeźwym kierowcom, mające wpływ na świadomość społeczeństwa i polepszenie sytuacji na drogach; kontrole policji szczególnie przy okazji masowych przemieszczań się w okresie świąt lub tzw. długich weekendów



Większą świadomość społeczną i rozwój społeczeństwa obywatelskiego mające wpływ na np. informowanie przez innych kierowców o zauważanych przez nich nietypowych zachowaniach, które potencjalnie mogłyby doprowadzić do katastrofy czy wypadku komunikacyjnego



Poprawiający się stan polskich dróg286, na co wpływ mają inwestycje drogowe oraz wprowadzanie nowych rozwiązań w infrastrukturze

284

http://statystyka.policja.pl/st/ruch-drogowy/76562,Wypadki-drogowe-raporty-roczne.html http://www.krbrd.gov.pl/files/file/Koszty-wypadkow-i-kolizji-drogowych-w-Polsce-w-2013-r_.pdf 286 https://www.gddkia.gov.pl/userfiles/articles/s/system-oceny-stanunawierzchni_6165/RaportSOSN_koniec2012_DRUK.pdf 285

134

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Jak wynika z danych prawie 40% ofiar wszystkich wypadków drogowych to piesi 287, a więc najsłabsi uczestnicy ruchu, którzy nie mają szans ratunku w przypadku wypadku czy katastrofy z udziałem pojazdów mechanicznych. Niezbędne jest zatem podejmowanie działań pomagających ustalić okoliczności wypadków

katastrof

komunikacyjnych

celu

ochrony

uczestników

ruchu

komunikacyjnego, co ma znaczenie dla prewencji i opracowywania planów walki z nimi – wskazuje się na konieczność profesjonalnego zbadania miejsca wypadku i ofiar, na co składa się szereg czynności m.in.: rekonstrukcja sytuacji przy użyciu samochodu podobnej budowy, ocena widoczności kierowcy, zmierzenie i sfotografowanie rodzaju i wielkości przeszkód288, a także inne elementarne czynności dopasowane do konkretnego przypadku. Dużą

rolę

działaniach

prewencyjnych

odgrywa

współdziałanie

władz

podejmowanych przez nich akcji - działalność Biura Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji czy Inspekcji Transportu Drogowego, Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców, jednostek rządowych, Ministerstw, Policji – ich liczba jest optymistycznym widokiem na przyszłość bezpieczeństwa w komunikacji.

PODSUMOWANIE Rozdział XXI kodeksu karnego z 1997 roku zawierający przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji znajduje się w polskiej ustawie karnej jako wyodrębniona grupa przepisów dopiero od kilkunastu lat, jednak bez wątpienia można uznać to wyszczególnienie jako dobry zabieg ustawodawcy. Kryminalizacja przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji pozwala na ponoszenie odpowiedzialności karnej przez sprawców tych przestępstw, które niestety są wciąż popełniane na dużą skalę. Penalizacja tych czynów i zaostrzanie sankcji za nie wydaje się działaniem zasadnym, jako że przestępstwa z rozdziału XXI k.k. naruszają ważne dobro prawem, jakim jest bezpieczeństwo w komunikacji. Jak przypomina W. Kotowski, odnosząc się do przestępstw drogowych – kara musi być wypadkową zarówno okoliczności obciążających, jak i łagodzących289.

287

B. Hołyst, Kryminalistyka, wyd. 12, Warszawa 2010, s. 1436 B. Hołyst, Kryminalistyka, wyd. 12, Warszawa 2010, s. 1437 289 W. Kotowski, Przestępstwa i wykroczenia drogowe. Analiza zdarzeń., Warszawa 2001, s. 101 288

135

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Również polskie władze dostrzegają konieczność dokonania dalszych zmian w przepisach – w lutym 2015 roku Sejm uchwalił rządowy projekt dotyczący zaostrzania kar dla kierowców w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem narkotyków – zmiany mają pojawić się w kodeksie karnym oraz innych ustawach. Celem rozwiązań ma być poprawa bezpieczeństwa na drogach oraz zadośćuczynienie ofiarom tych sprawców. Proponowane zmiany mają dotyczyć zmiany kar – nawiązki, bardziej restrykcyjnego odbierania lub zatrzymywania prawa jazdy (w przypadku recydywy – dożywotnio) oraz klasyfikacji jazdy bez prawa jazdy jako przestępstwa290. Jak można zaobserwować na przykładzie innych państw są to zabiegi skuteczne – wiele państw europejskich zdecydowało się na restrykcyjne karanie sprawców przestępstw drogowych291. Aby jednak bezpieczeństwo mogło się polepszać, a uczestnicy ruchu mogli czuć niezagrożeni podczas swoich podróży konieczne jest współdziałanie władz oraz uczestników komunikacji. SUMMARY Chapter XXI of the criminal code from 1997 which contains offences against the safety in traffic is located in the act as a separated group of regulations after it was specified just several years ago. Undoubtedly, this creation was a rational action of the legislator. The criminalization of the offences against the safety in traffic permits to take the criminal responsibility by the offenders of the crimes which are still being committed on a large scale. Penalization was highly justified as the safety in traffic is considered as a value that should be protected by the law. Also Polish authorities noticed the need for further changes in the discussed regulations. In February 2015 Polish Seym enacted governmental project related to exacerbations of the punishments for the drivers who are drunk or intoxicated – the changes will be held in the criminal code and other acts as well. The aim of this outcome is the improvement of the communication safety and the gratification of the victims. Doubtless, to ameliorate the safety on the road and different places of communication it is necessary for the various authorities to cooperate and create the system of logistical and technical way of operating. 290 291

http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/komunikat.xsp?documentId=474DDCFCC9909D80C1257DE10052C6D8 http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/21/plik/141011.pdf

136

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 IBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553) 2. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. 1997 nr 108 poz. 908)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bachrach A., Przestępstwa i wykroczenia drogowe w nowym prawie polskim, Warszawa 1974 2. Buchała K., Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz., Bydgoszcz 1997 3. Hołyst B., Kryminalistyka, wyd. 12, Warszawa 2010 4. Kodeks karny. Część szczególna, pod red. A. Zolla, wyd. 3, Warszawa 2008 5. Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz do artykułów 117-221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013 6. Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 2, Warszawa 2010 7. Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, wyd. 3, Warszawa 2012 8. Kotowski W., Przestępstwa i wykroczenia drogowe. Analiza zdarzeń., Warszawa 2001 9. Gardocki L., Prawo karne, wyd. 16, Warszawa 2010 10. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, Warszawa 2013 11. Stefański R.A., Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdział XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

137

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Artykuły: 1. Bachrach A., Nowe wytyczne Sądu Najwyższego w sprawach o przestępstwa drogowe, Państwo i Prawo, nr 8-9/1976 2. Stefański R.A., Wypadek w komunikacji jako przestępstwo w nowym kodeksie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 10/1998 3. Szumski J., Prowadzenie pojazdu po użyciu alkoholu (ewolucja ustawodawstwa oraz polityki karnej), Studia Prawnicze, nr 4/1989 [1990]

Źródła internetowe: 1. https://www.gddkia.gov.pl/userfiles/articles/s/system-oceny-stanunawierzchni_6165/RaportSOSN_koniec2012_DRUK.pdf 2. http://statystyka.policja.pl/st/ruch-drogowy/76562,Wypadki-drogowe-raportyroczne.html 3. http://www.krbrd.gov.pl/files/file/Koszty-wypadkow-i-kolizji-drogowych-w-Polsce-w2013-r_.pdf 4. http://sjp.pwn.pl/szukaj/komunikacja.html 5. http://sjp.pwn.pl/szukaj/bezpiecze%C5%84stwo.html 6. http://sjp.pwn.pl/szukaj/bezpieczny.html 7. http://bip.msw.gov.pl/bip/raport-o-stanie-bezpie/18405,Raport-o-staniebezpieczenstwa.html 8. http://sjp.pwn.pl/szukaj/niebezpiecze%C5%84stwo.html 9. http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/komunikat.xsp?documentId=474DDCFCC9909D8 0C1257DE10052C6D8 10. http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/21/plik/141011.pdf

138

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XXII. KK Przestępstwa przeciwko środowisku.

Art. 181 [Zniszczenie środowiska przyrodniczego] § 1. Kto powoduje zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Kto, wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, niszczy albo uszkadza rośliny lub zwierzęta powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Karze określonej w § 2 podlega także ten, kto niezależnie od miejsca czynu niszczy albo uszkadza rośliny lub zwierzęta pozostające pod ochroną gatunkową powodując istotną szkodę. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 5. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 2 lub 3 działa nieumyślnie, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Art. 182 [Zanieczyszczenie] § 1. Kto zanieczyszcza wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach zakładu, w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest pozwolenie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 3 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

139

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 183 [Odpady] § 1 Kto wbrew przepisom składuje, usuwa, przetwarza, dokonuje odzysku, unieszkodliwia albo transportuje odpady lub substancje w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew przepisom przywozi z zagranicy substancje zagrażające środowisku. § 3. Karze określonej w § 1 podlega, kto wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1, 2 i 4. § 4. Karze określonej w § 1 podlega, kto wbrew przepisom przywozi odpady z zagranicy lub wywozi odpady za granicę. § 5. Kto bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia, albo wbrew jego warunkom przywozi z zagranicy lub wywozi za granicę odpady niebezpieczne, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 6. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1-5 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 184 [Materiały promieniotwórcze] § 1. Kto wyrabia, przetwarza, transportuje, przywozi z zagranicy, wywozi za granicę, gromadzi, składuje, przechowuje, posiada, wykorzystuje, posługuje się, usuwa, porzuca lub pozostawia bez właściwego zabezpieczenia materiał jądrowy albo inne źródło promieniowania jonizującego, w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1. § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 185 [Następstwa] § 1. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach lub istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

140

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Art. 186 [Urządzenia zabezpieczające] § 1. Kto wbrew obowiązkowi nie utrzymuje w należytym stanie lub nie używa urządzeń zabezpieczających wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi przed zanieczyszczeniem lub urządzeń zabezpieczających przed skażeniem promieniotwórczym lub promieniowaniem jonizującym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto oddaje lub wbrew obowiązkowi dopuszcza do użytkowania obiekt budowlany lub zespół obiektów nie mających wymaganych prawem urządzeń określonych w § 1. § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Art. 187 [Tereny i obiekty chronione] § 1. Kto niszczy, poważnie uszkadza lub istotnie zmniejsza wartość przyrodniczą prawnie chronionego terenu lub obiektu, powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Art. 188 [Szkodliwa działalność] Kto, na terenie objętym ochroną ze względów przyrodniczych lub krajobrazowych albo w otulinie takiego terenu, wbrew przepisom, wznosi nowy lub powiększa istniejący obiekt budowlany albo prowadzi działalność gospodarczą zagrażającą środowisku, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

141

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

EDYTA SZUMILAS292

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŚRODOWISKU OFFENCES AGAINST THE ENVIROMENT słowa kluczowe: kodeks karny, środowisko, przestępstwa, prawo karne, prawo keywords: criminal code, environment, crime, criminal law, law

STRESZCZENIE „Przestępstwa przeciwko środowisku” jest to tytuł, jaki nadano XXII rozdziałowi Kodeksu Karnego. Obejmuje on art. 181- 188. Rozdział ten penalizuje czyny wykraczające przeciwko integralności i bezpieczeństwu środowiska naturalnego oraz szeroko rozumianym zasobom przyrodniczym. Są to dobra szczególnie cenne i wymagające szczególnej ochrony w dzisiejszym, zindustrializowanym świecie, gdzie zasoby naturalne często są pozbawione dostatecznej ochrony. Warto też zauważyć, że ta regulacja nie wyczerpuje całości przestępstw dotyczących tej materii, bowiem w ustawach szczególnych oraz w prawie unijnym również znajdziemy zapisy odnoszące się do przestępstw przeciwko środowisku przyrodniczemu. W tym rozdziale zostanie zaprezentowana charakterystyka poszczególnych przestępstw z rozdziału XXII Kodeksu karnego. Rozważania poprzedzają uwagi wprowadzające w temat przestępczości przeciw środowisku, a

całość rozdziału wieńczy podsumowanie

wyciągniętych wniosków.

EXTRACT Chapter XXII of the Criminal Code is entitled "crimes against the environment". This chapter includes articles 181- 188. It contains crimes against the integrity and safety of the environment and natural resources. These are values especially important. They require 292

Studentka IV roku Prawa i III roku Ekonomii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Seminarzystka w katedrze Prawa Karnego WPIA UJ

142

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 special protection in the industrialized world, where natural resources are often deprived of adequate protection. It is also worth noting that the chapter XXII of the criminal code does not include all environmental crimes. The particular acts of EU law include provisions concerning crimes against the natural environment. However in this chapter you will be presented with the characteristics of specific crimes only from Chapter XXII.

WPROWADZENIE Pojęcie „środowisko” może być, jak zwraca się uwagę w piśmiennictwie, interpretowane na wiele różnorodnych sposobów z powodu nieostrości i szerokiego zasięgu znaczeniowego tego zwrotu293. Przyjmuje się jednakże, iż zamiarem ustawodawcy było, by w ramach Kodeksu karnego tego pojęcia używano w najbliższym intuicji językowej znaczeniu przyrodniczym, oderwanym od kontekstów socjologicznych, historycznych czy kulturowych, niekiedy z nim wiązanych. G. Bogdan słusznie zauważa294, że taka interpretacja jest skorelowana z definicją normatywną zawartą w art. 3 pkt. 39 ustawy z 27 kwietnia 2001 r.prawo ochrony środowiska295, stanowiącą iż: gdy w ustawie jest stosowany termin „środowisko” „rozumie się przez to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami” Taka definicja łączy w sobie dwa elementy środowiska: te w pełni naturalne, znajdujące się w pierwotnym i nienaruszonym stanie, jak i te, które zostały poddane przez ludzi pewnym przeobrażeniom. Jest to ważne, ponieważ wraz z rozwojem techniki proporcje między tymi grupami nieuchronnie zmieniają się na korzyść tej drugiej296. Obejmuje ona zarówno elementy przyrody częściowo zdewastowane i przekształcone jak i ich przeciwieństwo- tzn. te objęte szczególną ochroną i zmieniane w celu jak najlepszego ich zabezpieczenia. Kontrola tego w jaki sposób człowiek oddziałuje na otaczającą go przyrodę określana jest mianem ochrony środowiska. Idea ochrony przyrody w jej nowoczesnej formie uzyskała

293

Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, s. 495 i nast. Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, str.496 i nast. 295 Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001r. 296 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, str. 496 i nast. 294

143

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 w Polsce formę skodyfikowaną pod postacią ustawy z 10 marca 1934 r. O ochronie przyrody297, którą po zakończeniu II Wojny Światowej zastąpiła ustawa z 7 kwietnia 1949r.298, pod tym samym tytułem co jej poprzedniczka. Środowisko jest to na tyle ważne dobro społeczne, że jego ochronę gwarantuje wiele aktów prawnych, w tym ustawa zasadnicza- Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku, która w art. 74 stanowi: „1.Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. 2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych. 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska. 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.299” Skorelowany z nim jest art. 86 Konstytucji: „Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa300.” Jak można zauważyć, poprzez tą regulację ustawodawca bardzo szeroko zdefiniował krąg podmiotów odpowiedzialnych za ochronę środowiska naturalnego: są to zarazem obywatele, zobligowani do dbałości o zasoby przyrodnicze, jak i organy władzy, zobligowane zarówno do ochrony owych zasobów jak i do wydawania praw, które sankcjonują naruszenia środowiska. Jak łatwo można wywnioskować, ową ustawą, która w myśl art. 86 ma doprecyzowywać zasady odpowiedzialności za spowodowane naruszenia, jest m.in. Kodeks karny, ale i inne akty rangi ustawowej zawierające przepisy dotyczące tej materii.

297

Ustawa z dnia 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody 299 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. art.74 300 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. art.86 298

144

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ART. 181 K.K.- ZNISZCZENIE W PRZYRODZIE Przedmiotem ochrony jest w tym artykule dobro prawne, jakie stanowi szeroko rozumiane dziedzictwo przyrodnicze301. Celem tego przepisu jest zatem ochrona przed naruszeniami istniejących, naturalnych ekosystemów oraz podlegających szczególnej ochronie gatunków roślin i zwierząt. Artykuł ten rozróżnia ochronę w trzech aspektach 302: 

Ochrona zasobów świata roślinnego i zwierzęcego w ogólności -§1



Ochrona roślin i zwierząt na terenach objętych ochroną- § 2



Ochrona roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową- §3

Rozważając stronę podmiotową tego przestępstwa należy zauważyć, że zachowanie się osoby, która popełnia czyn zabroniony z art. 181§1 i §4 k.k. zwraca sie przeciw tym elementom środowiska, które w myśl ustawy z 31.1.1980303 składają się na świat roślinny i zwierzęcy. W literaturze długo panował spor co do tego, czy przez świat roślinny i zwierzęcy w kontekście tego artykułu k.k. należy rozumieć jedynie te jego elementy, które pozostają w stanie nienaruszonym i wolne są od ludzkiej ingerencji, czy też mogą to być obiekty pozostające pod wpływem, niekiedy dominującym, działalności ludzkiej. Nie jest to problem czysto akademicki, ma bowiem duże znaczenie praktyczne, jeżeli chodzi o rozważanie kwestii czy pola uprawne, zwierzęta gospodarskie lub stawy hodowlane podlegają ochronie w myśl tego przepisu. Przykładowo w swoim pierwszym komentarzu W. Radecki opowiedział sie za wyłączeniem stosowania art. 181 k.k. do zwierząt gospodarskich 304. Był to jednakże pogląd mniejszościowy i został poddany surowej krytyce ze strony innych autorów, jak np. O. Ogorniok305 czy A. Marek306. Dlatego też w późniejszym okresie autor odstąpił od tak radykalnego podejścia do tej kwestii. Obecnie w piśmiennictwie przyjmuje sie ze nie tylko zwierzęta gospodarskie, ale i ryby hodowlane oraz stawy podlegają ochronie z tego artykułu.

301

Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, s. 501 i nast. W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s.63 303 Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska 304 Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, zeszyt 18, Warszawa 1998, s. 231 305 O Górniok, S.Hoc, S. M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz. Tom III(art.117-363), Gdańsk 1999, s.119 306 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s.426 i nast. 302

145

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art 181 k.k. nie zawiera wymogu, by zasoby były cudze dla sprawcy, dlatego też odpowiedzialność za czyn w nim spenalizowany może ponieść również ten, kto spowoduje zniszczenie w ekosystemie do niego należącym, np. właściciel farmy czy pola uprawnego307. Zachowanie sie sprawcy czynu zabronionego zostało ujęte w zwrocie „powoduje zniszczenie”. Oznaczać to może zarówno działanie jak i zaniechanie, jeżeli następstwem takiego zaniechania będzie zniszczenie w znacznych rozmiarach. Co właściwie oznacza termin „powoduje zniszczenie”?

W orzecznictwie SN można znaleźć informację, że

zniszczenie polega na takim uszkodzeniu, po którym przywrócenie stanu poprzedniego nie jest w ogóle możliwe308. Przekładając to na grunt środowiska naturalnego można uznać, iż zniszczeniem będzie takie nieodwracalne przerwanie procesów życiowych, pozbawienie życia zwierząt, bądź pogorszenie ich stanu na tyle, że będzie ono musiało doprowadzić do ich zgonu309. Kluczowym elementem strony podmiotowej tego przestępstwa jest to, ze musi ono nastąpić w znacznych rozmiarach. Pojecie to nie jest zdefiniowane na gruncie Kodeksu karnego, było natomiast przedmiotem licznych orzeczeń, wydawanych jeszcze pod rządami starego kodeksu karnego z 1969 roku310. Dotyczyły one mienia w znacznych rozmiarach w aspekcie art.138 k.k. penalizującego przestępstwo sprowadzenia pożaru. Po wejściu w życie obecnie obowiązującego Kodeksu karnego pojawiła się grupa nowych poglądów, jednakże wyrażane były one na tle art. 163 k.k. Natomiast kwestia tego, jak te doktrynalne koncepcje powinny wpływać na interpretacje art. 181 pozostaje do dziś otwarta. W piśmiennictwie pojawiają sie następujące interpretacje tego, jakie zniszczenia należy uznać za spełniające wymóg „znacznych rozmiarów”311: 

J. Wojciechowski uważa, ze są to te zniszczenia, których następstwem będzie zniszczenie na większym obszarze znacznej liczby roślin czy zwierząt312.



R. Góral uważa, ze konieczne jest zniszczenie dużej ilości roślinności czy spowodowanie śmierci większej liczby zwierząt313.

307

W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s.64 i nast. 308 Wyrok Sądu Najwyższego dnia z 24 czerwca 1993 r., sygn. III KRN 98/93 309 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s.65 i nast. 310 Ustawa Kodeks karny z dnia 19 kwietnia 1969 r. 311 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s.68 i nast. 312 Zob. szerzej: J. Wojciechowski, kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997

146

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 

O. Górniok stwierdza, iż ważna jest nie tyle wartość majątkowa, co wielkość zniszczonych ekosystemów, nawiązując poprzez analogię do przestępstw przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu314.



A. Marek uważa, że kryterium spełnia spowodowanie nieodwracalnych dotknęły dużych obszarów roślinności lub tez dużej liczby zwierząt



315

strat, które

G. Bogdan opowiada sie za pełną ocennością tego pojęcia i postuluje, aby nie badać go przez pryzmat innych artykułów k.k., ale by wymiary strat oceniać poprzez kryterium zagrożenia jakie wytwarza się z ich przyczyny dla mechanizmu funkcjonowania przyrody316.

Warto zauważyć, że żaden z autorów nie podaje nam jednej, ściślej definicji tego pojęcia; każdy z nich pozostawia pewien luz interpretacyjny, który jest potrzebny z powodu samej natury tego znamienia. Art. 181 §2 penalizuje niszczenie lub uszkadzanie roślin gdy zachodzą razem 3 następujące warunki317: 

Czyn popełnia sie na terenie chronionym



Sprawca działa wbrew obowiązującym tam przepisom



Skutkiem jest istotna szkoda

Teren objęty ochroną to termin który należy interpretować w świetle art. 13 ustawy z 2004 r. o ochronie przyrody318 i jest to np. park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy lub obszar chronionego krajobrazu. Art. 181 § 3 zawiera w sobie opis przestępstwa niszczenia bądź uszkadzania roślin lub zwierząt chronionych gatunkowo. Nie ma tu znaczenie miejsce popełnienia przestępstwa, ale przedmiot na którym sie go dokonuje. Aby dokładnie oznaczyć gatunki, które są objęte ową 313

Zob. szerzej: R. Góral, kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 1998 Zob. szerzej: O Górniok, S. Hoc, S. M. Przyjemski, Kodeks karny, Komentarz. Tom III(art.117-363), Gdańsk 1999 315 Zob. szerzej: A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000 316 Zob. szerzej Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006 317 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s.70 i nast. 318 Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. 314

147

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ochroną, należy odwołać sie do ustawy o ochronie przyrody319, która wprowadza trzy poziomy ochrony gatunkowej: 

rozporządzenie z 2014 r. o ochronie gatunkowej roślin obejmujące 415 pozycji320,



rozporządzenie z 2014 r. obejmujące 589 gatunków zwierząt321,



oraz ochronę wprowadzoną dodatkowo w poszczególnych jednostkach samorządu terytorialnego.

Nie ulega wątpliwości, że jest to przestępstwo powszechne. Może być popełnione tak umyślnie jak i nieumyślnie. W razie popełnienia umyślnego konieczne jest by sprawca obejmował, zamiarem - bezpośrednim bądź wynikowym- znaczne rozmiary zniszczeń bądź istotność szkody322. W praktyce problem stanowi ochrona jakiej podlegają ssaki i ptaki. Problem powoduje zapis w prawie łowieckim, penalizującym zabicie ssaka lub ptaka poza okresem łownym lub gdy nie jest to w ogóle zwierzę, na które polowanie jest dozwolone. By nie doprowadzić do paradoksalnej wykładni, że

zabicie ssaka lub ptaka w myśl prawa łowieckiego

przestępstwo, a zabicie ssaka lub ptaka objętego ochroną gatunkową budzi potrzebę ustalenia zaistnienia „istotnej szkody”, przyjmuje się, że w przypadku ssaków i ptaków przestępstwo z tego paragrafu zawsze stanowi przestępstwo wywołujące istotną szkodę323. Interpretacja tego typu problemów zależy tez od tego, czy przyjmujemy iż znamiona obejmują jedynie swoje czysto literalne brzmienie, czy też znamiona są dopiero efektem procesu interpretacji 324. Za przestępstwo z §1 przewidziano sankcję pozbawienia wolności w wysokości od 3 miesięcy 5 lat. Sprawcom czynów z §2-§4 zagraża kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności w granicach od 1 miesiąca do 2 lat. Natomiast za popełnienie czynu zabronionego z §5 przewidziano jedynie karę grzywny bądź ograniczenia wolności.

319

Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. 2014 poz. 1409) 321 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348) 322 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, s.505 i nast. 323 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 763-764 324 Miedzy nauką a praktyką prawa Karnego – Księga Jubileuszowa Profesora Lecha Gardockiego, red. Z. Jędrzejewski, Z. Wiernikowski, S. Żółtek, M. Królikowski, Warszawa 2014 , s.416 i nast. 320

148

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ART. 182 K.K.- ZANIECZYSZCZANIE ŚRODOWISKA

W art. 182 spenalizowane zostało zachowanie polegające na zanieczyszczaniu wody, powietrza lub ziemi w sposób niebezpieczny, co może zagrozić życiu lub zdrowiu wielu osób lub tez spowodować zniszczenie w znacznych rozmiarach w świecie roślinnym albo zwierzęcym. W § 2 zawarto typ nieumyślny tego przestępstwa. Przedmiot ochrony w świetle tego artykułu stanowi woda, ziemia oraz powietrze325. Są to elementy świata nieożywionego w których człowiek bytuje i które tym samym mają niebagatelny wpływ na jego zdrowie i jakość życia- stąd potrzeba karnoprawnej ochrony tych składników środowiska. Warto podkreślić, że w tym przepisie sprecyzowano, iż ilość substancji lub promieniowania ma być znaczna, co w kontekście tego artykułu oznacza, że zdolna jest zagrozić życiu bądź zdrowiu wielu osób lub spowodować zniszczenie znacznych rozmiarów w świecie roślinnym lub zwierzęcym326. Istnieją akty prawne określające normy emisji do powietrza oraz ich dozwolone granice327. Radecki zakreśla dodatkowo szeroki zakres ochrony tego artykułu, który obejmuje życie i zdrowie ludzi, świat roślin i zwierząt oraz trzy podstawowe składniki środowiska: ziemie wódę i powietrze328. Zachowacie sie sprawcy ma więc polegać na zanieczyszczeniu jednego z owych trzech komponentów. Jak natomiast należy interpretować czasownik „zanieczyszcza”? W myśl art. 3 pkt. 49 Ustawy o ochronie przyrody, przez termin „zanieczyszczenie” „rozumie się (…) emisję, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska” i w ten sam sposób prawidłowo jest interpretować to pojecie na gruncie kodeksu karnego. Ta sama ustawa w art. 3 pkt. 36 definiuje też czym jest „substancja”329, natomiast w prawie atomowym art. 3 pkt. 33 znajduje sie definicja „promieniowania jonizującego”330.

325

Kodeks karny część szczególna, t.II. Komentarz do art. 117- 221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s.448 i nast. 326 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s.358 i nast. 327 Konwencja bazylejska o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych z dnia 22 marca 1989; Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów 328 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s.667 i nast. 329 „rozumie się przez to pierwiastki chemiczne oraz ich związki, mieszaniny lub roztwory występujące w środowisku lub powstałe w wyniku działalności człowieka.” Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia

149

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Jeżeli chodzi o stwierdzenie, czy jest to przestępstwo skutkowe czy bezskutkowe, to w piśmiennictwie brak jednolitego stanowiska w tej kwestii. Skutkowy charakter postulują np. M. Kulik331 i G. Bogdan332. Za formalnym charakterem tego przestępstwa opowiadają sie natomiast W. Radecki, R. Dębski oraz A .Marek. Radecki uzasadnia swoje stanowisko tym, że konstrukcja tego artykułu pozwala na ukaranie nawet jeśli do czynu nie doszło, niemniej realnie mogło do niego dojść333. Dębski uznaje natomiast, że jest to typowe przestępstwo formalne z zagrożenia abstrakcyjno-konkretnego334. Marek dodatkowo postuluje, że art. 182 należy uznać za przestępstwo formalne z narażenia, co do którego wystarczy, iż będzie miało ono charakter potencjalny i nie musi wcale wystąpić jako bezpośrednie zagrożenie335. Przestępstwo to ma charakter powszechny336. Zagrożenie sankcją jest uzależnione od tego, czy jest to typ umyślny czy nieumyślny: w pierwszym przypadku jest to pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 5 lat, w drugim- grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do lat 2.

ART. 183 K.K.- PRZESTĘPSTWA ZWIĄZANE Z POSTĘPOWANIEM Z ODPADAMI LUB SUBSTANCJAMI Ten artykuł przewiduje odpowiedzialność karną za szeroki zakres działań związanych z odpadami i substancjami. Definicję ustawową substancji przytoczono powyżej, natomiast odpady miały swoja definicję ustawową w ustawie z 2001 roku §3 przez nową ustawę z 2012r.

338

337

, obecnie zastąpionej

, której art.3 pkt.6 powiela uchyloną regulację z 2001r,

2004 r., art. 3 pkt. 36 330 „promieniowanie składające się z cząstek bezpośrednio lub pośrednio jonizujących albo z obu rodzajów tych cząstek lub fal elektromagnetycznych o długości do 100 nm (nanometrów).” Ustawa Prawo atomowe z dnia 29 listopada 2000 r. (Dz.U. z 2014 poz. 1512), art. 3 pkt. 33 331 Kodeks karny. Praktyczny komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2010, s.352 332 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, s. 510 333 W. Radecki, Ochrona środowiska w polskim prawie karnym cz. II: Prawnokarna ochrona przed zanieczyszczeniami, odpadami i promieniowaniem, Monitor Prawniczy 1998 nr 1, s14 i nast. 334 R. Dębski, przestępstwa przeciwko środowisku w nowym polskim kodeksie karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1999, nr.10, s.4 i nast. 335 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s. 358 i nast. 336 Kodeks Karny. Komentarz, red. T. Bojarski, Warszawa 2009, s.370 i nast. 337 Odpady oznaczają każdą substancję lub przedmiot należący do jednej z kategorii, określonych w załączniku nr 1 do ustawy, których posiadacz pozbywa się, zamierza pozbyć się lub do ich pozbycia się jest obowiązany. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r., art.3ust.1 338 rozumie się przez to każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia się jest obowiązany, Ustawa o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r.art.3pkt.6

150

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 poszerzając jednocześnie zakres znaczeniowy tego terminu przez pominięcie wyszczególnień rodzajowych w załączniku. Do zakazanych w tym przepisie działań zaliczane są: składowanie, usuwanie, przetwarzanie, dokonywanie odzysku, unieszkodliwianie oraz transport odpadów i substancji- wbrew przepisom prawa- oraz gdy czyni sie to w takich warunkach, że może to zagrozić życiu albo zdrowiu wielu osób, lub tez spowodować zniszczenie w świecie roślin i zwierząt w znacznych rozmiarach. §2 penalizuje przywóz z zagranicy substancji zagrażających środowisku. Skorelowany jest z nim §4, penalizujący przywóz lub wywóz za granicę odpadów. Z §3 odpowiedzialność poniesie osoba która, wbrew ciążącemu na niej obowiązkowi, dopuszcza do popełnienia przestępstw z §1, § 2, § 4. §5 natomiast wprowadza surowszą odpowiedzialność, czyli tym kwalifikowany, na okoliczność przywozu lub wywozu odpadów za granicę kraju bez wymaganego pozwolenia. §6 to typ nieumyślny przestępstw z poprzednich paragrafów. Przepis ten chroni przed niewłaściwym traktowaniem odpadów i substancji. Art. 183 chroni dobro prawne, jakie stanowi zdrowie i życie ludzkie, oraz świat rośliny i zwierzęcy. Dodatkowo wskazuje sie na to, że przepis ten

ma chronić wiarygodność Polski jako

międzynarodowym przemieszczaniu odpadów

339

beneficjenta umów o

. W przypadku §1

do pociągnięcia do

odpowiedzialności karnej z tego paragrafu konieczne będzie stwierdzenie, że zaistniał stan zagrożenia dla chronionych dóbr.

Przestępstwo z §2 jest natomiast przestępstwem

abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo, zatem jest

ono dokonane z chwilą

wprowadzenia szkodliwych substancji czy odpadów na terytorium Rzeczpospolitej. Podobnie jest w przypadku przestępstwa z §4. W piśmiennictwie zwraca sie uwagę na to, że zakaz ten, jako że dotyczy nie tylko przywozu ale i wywozu odpadów za granice, sprawia ze dobrem chronionym przez ten przepis jest nie tylko środowisko w Polsce, ale i za granicą340. Co w tym paragrafie oznacza znamię „niebezpieczne odpady” ? Pojecie niebezpieczeństwa nie posiada definicji legalnej, dlatego zaleca sie najpierw ustalić znaczenie tego zwrotu w języku powszechnym a następnie w świetle ustawy wybrać najwłaściwsze spośród dopuszczalnych znaczeń341.

Konieczne jest jednak odpowiednio wysokie

339

Kodeks Karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2008, s.762 i nast. Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010 s.783 i nast. 341 Zagadnienia prawa karnego i teorii prawa. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Woltera, red. M. Cieślak, Warszawa 1959 s. 69-70 340

151

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych skutków342. Warto tu przytoczyć pogląd Triffterera, iż pojecie „niebezpieczeństwo” obejmuje też przypadki, których ocena ex post dowodzi ze szkoda w ogóle nie mogła powstać, jeżeli ex ante można było obiektywnie i z dużym prawdopodobieństwem oczekiwać jej powstawia343. Czyn z §3 jest to przestępstwo indywidualne z zaniechania, popełnić je może bowiem tylko osoba będąca gwarantem. Pojawia się też pogląd, że w tym artykule mamy do czynienia z poszerzoną koncepcją sprawstwa, bowiem osoba wbrew obowiązkowi dopuszczająca do dokonania tego czynu traktowana jest jak sprawca a nie jak pomocnik344.

Za nieuzasadnione

uważa się pominiecie przestępstwa z §5, bowiem nie ma żadnego racjonalnego powodu, by tego zapisu do niego nie stosować345. Przestępstwa z art.183 mogą być popełnione zarówno umyślnie jak i nieumyślnie, różnicuje to jednak wysokość sankcji za taki czyn. Gdy sprawca popełnia je umyślnie grozi mu pozbawienie wolności od 3 miesięcy do lat 5, natomiast gdy czyni to nieumyślnie grozi mu grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

ART. 184 K.K.- PRZESTĘPSTWA W ZAKRESIE POSTĘPOWANIA Z MATERIAŁAMI PROMIENIOTWÓRCZYMI

Artykuł 184 penalizuje czyn polegający na niewłaściwym postępowaniu ze źródłem promieniowania jonizującego, jeśli zachowanie to może zagrozić życiu, zdrowiu człowieka lub spowodować zniszczenie znacznych rozmiarów w świecie roślinnym lub zwierzęcym. Przez takie zachowanie rozumie sie przewożenie, gromadzenie, składowanie, porzucenie, czy tez pozostawienie bez właściwego zabezpieczenia takiego materiału. W §2 spenalizowano to przestępstwo w odniesieniu do gwaranta, który popełnia je z zaniechania, wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi. §3 penalizuje nieumyślny typ tego przestępstwa. Przedmiot ochrony stanowi życie i zdrowie ludzkie oraz świat roślin i zwierząt- podobnie jak w poprzedzających 342

E. Hryniewicz, przestępstwa abstrakcyjnego i konkretnego zagrożenia dóbr prawnych, Warszawa 2012, s.62 A. Spotowski, Funkcja niebezpieczeństwa w prawie karnym, Warszawa 1990, s. 55-56 344 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 s.791-792 345 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 s.792 i nast. 343

152

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 artykułach. „Materiał jądrowy” definiuje art.3pkt.11 ustawy prawo atomowe346 oraz art. 197 traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej- Euratom347. Definicję „źródła promieniowania” zawiera art. 3 pkt. 57 tejże ustawy. Promieniowanie może pochodzić z źródeł naturalnych, bądź sztucznych, takich jak wzbogacanie paliwa, generatory energii, akceleratory czy urządzenia do prześwietleń rentgenowskich348. Jest to przestępstwo z zagrożenia abstrakcyjno-konkretnego. Wystarczające jest powstanie stanu zagrożenia dla przynajmniej jednej osoby. Jest to przestępstwo powszechne. W kwestii zbiegu przepisów uważa się, że jeżeli doszło do zagrożenia życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich rozmiarach, możliwa jest kumulatywna kwalifikacja z art. 163 KK 349. Przestępstwo to jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 w typie umyślnym oraz grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 w typie nieumyślnym.

ART. 185. KWALIFIKOWANE TYPY PRZESTĘPSTW PRZECIWKO ŚRODOWISKU

Odpowiedzialność za przestępstwa z wymienionych w tym przepisie artykułów ulega zaostrzeniu, jeżeli następstwem takiego czynu jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach. Jeżeli dodatkowo nastąpiła śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, to spowoduje to dalej idące obostrzenie kary. Następstwa czynów zawartych w tym artykule powinny być objęte nieumyślnością sprawcy350. W piśmiennictwie brak zgody co do tego, co faktycznie oznacza „wiele osób”. Marek i Radecki są zgodni, że wymóg ten spełnia więcej niż 5 osób 351. Argumentem, który przywołuje Radecki na poparcie tej tezy, jest wyrok SN dotyczący przestępstwa z art. 164 k.k., w myśl którego 6 osób nie jest liczbą na tyle znaczną, by uważać, że spełniono znamię sprowadzenia zagrożenia o charakterze powszechnym352.W komentarzach najczęściej pojawia się właśnie liczba 6, jako spełniająca to znamię. Nieliczni komentatorzy postulują przyjecie 346

Ustawa Prawo atomowe z dnia 29 listopada 2000r. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, art. 197 348 M. Siemiński , Fizyka zagrożeń środowiska, Warszawa 1994, s.20 i nast. 349 Ustawa Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r., art. 163 350 Kodeks karny. Praktyczny komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2010, s.379 i nast. 351 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s.431-432 352 Wyrok Sadu Najwyższego z dnia 27.4.1970 r., sygn. IV KR 32/70 347

153

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wymogu 10 osób, nie jest to jednak popularny w doktrynie pogląd. Np. Stefański twierdzi wprost, że 10 osób oznaczać będzie „wiele”353. Można tu też przytoczyć argumentację Wojciechowskiego354, który wskazuje na to, że w Kodeksie karnym występuje rozróżnienie na pojecie „wielu” oraz „kilku”, i że w języku polskim „kilka” to liczba z przedziału 3 do 9, tak wiec „wielu” musi być to min 10 osób. jego racjonalna argumentacja nie wytrzymuje jednak starcia z wykładnią funkcjonalną art. 185 oraz specyfiką Kodeksu karnego z uwagi na charakter chronionych dóbr. Dudzik opowiada się za dużą swobodą w ocenie tego pojęcia, argumentując że ciężko różnicę 1 osoby uważać za decydującą. Taki pogląd pociąga za sobą jednak ogromne ryzyko dużych rozbieżności orzeczniczych. Dlatego najlepiej jest zgodzić się z poglądem większościowym na ową kwestię.

ART. 186. NIEDOPEŁNIENIE OBOWIĄZKU DBAŁOŚCI O URZĄDZENIA ZABEZPIECZAJĄCE ŚRODOWISKO

Ten przepis ma przede wszystkim funkcję prewencyjną355. Jest to przestępstwo o charakterze formalnym, polegające na naruszeniu przepisów lub braku dbałości o stan pewnej kategorii urządzeń, wymienionych w owym artykule. §2 operujący pojęciem obiektu budowlanego, odsyła nas tym samym do art.76 ustawy Prawo budowlane, gdzie znajduje sie definicja legalna owych obiektów356. Jest to przestępstwo indywidualne. Podmiotem tego przestępstwa może stać się osoba pełniąca funkcje organu administracji budowlanej lub Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska. Ingerencja prawa karnego przewidziana jest w dwóch chronologicznie uporządkowanych stadiach357: 

W czasie oddawania do użytku obiektu bądź obiektów budowlanych



W czasie samego użytkowania

353

System Prawa Karnego. T.VIII: przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, red. L. Gardocki, s.184 i nast., Warszawa 2013, s.184 i nast. 354 J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998, s. 238 355 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s.431 356 Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r., art.76 357 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010, s.805-806

154

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Znamiona tego artykułu wyczerpuje bądź nieużywanie urządzeń, całkowite jak i czasowe, bądź nieutrzymywanie w należytym stanie urządzeń, czyli dozwolenie by działały one nie wykorzystując pełni swojego stopnia sprawności358. Sprawca, który działa umyślnie może być ukarany grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, zaś za nieumyślność grozi grzywna bądź ograniczenie wolności.

ART. 187. NISZCZENIE, USZKADZANIE TERENÓW I OBIEKTÓW CHRONIONYCH

Artykuł 187 chroni dobro prawne, jakie stanowią wartości przyrodnicze chronionych przez prawo terenów bądź obiektów. Przez pojecie „prawnie chronionego obszaru” należy rozumieć obiekty wymienione w Ustawie o ochronie przyrody359, np. parki narodowe, rezerwaty, czy użytki ekologiczne. Warunkiem karalności w myśl tego przepisu jest związek przyczynowy pomiędzy czynem sprawcy a zaistnieniem istotnej szkody , której wartość należy szacować w oparciu przede wszystkim o kryteria przyrodnicze 360, a dopiero potem ekonomiczne. Pojecie zastosowane na określenie skutków takiego czynu niedozwolonego: „ istotne zmniejszenie wartości przyrodniczej" ma charakter ocenny i powinno podlegać badaniu przez biegłego przyrodnika361. Za ten czyn zabroniony grozi sprawcy grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, lub, gdy działa nieumyślnie, grzywna bądź ograniczeniu wolności.

ART. 188. SZKODLIWA DZIAŁALNOŚĆ BUDOWLANA BĄDŹ GOSPODARCZA

Artykuł ten penalizuje tzw. samowolę budowlaną oraz prowadzenie szkodliwej działalności gospodarczej na pewnych szczególnych pod względem przyrodniczym terenach. 358

Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010, s.807 i nast. 359 Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. 360 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000, s. 432 i nast. 361 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010, s.815 i nast.

155

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 W praktyce jest to jedno z najczęściej popełnianych przestępstw z tego działu, dlatego tez jego skuteczna egzekucja jest bardzo ważnym elementem skutecznej ochrony przyrody362. Warunkiem odpowiedzialności jest postępowanie wbrew przepisom prawa. W szczególności chodzi tu o wielokrotnie już przywoływaną Ustawę o ochronie przyrody z 2004 r., która zabrania wznoszenia obiektów budowlanych w parkach i rezerwatach. W piśmiennictwie pojawiła sie także propozycja oparta o chylony przepis ustawy z 1991r., art.47a, postulująca znaczne rozszerzenie obszarów traktowanych jako podlegające ochronie w znaczeniu art.188. Ów art.47a wskazywał bowiem trzy kategorie terenów363 

pobliże morza, jezior i innych zbiorników wodnych, rzek i kanałów,



pobliże krajobrazowych punktów widokowych



tereny o szczególnych walorach krajobrazowych,

Zakazując wznoszenia tam obiektów budowlanych, nawet jeżeli nie obejmowały ich żadne dodatkowe forma ochrony. Obecnie obowiązująca ustawa zmieniła jednak zakres tego uregulowania, dlatego też w jej świetle prawidłowo jest interpretować pojecie obszarów chronionych nieco mniej liberalnie364. W doktrynie pojawiają się poważne wątpliwości dotyczące tego, czy ten przepis chroni też tzw. otulinę, czyli teren przylegający do obszaru chronionego i stanowiący dla niego swoisty bufor ochronny. Podlegała ona ochronie w myśl Prawa ochrony przyrody z 1991r., jednakże brak wyszczególnienia otuliny w obecnej ustawie sprawia, ze można domniemywać, iż przepis stał sie w tym zakresie pusty365. Cześć piśmiennictwa opowiada sie za tym, ze ten teren ma za zadanie ochronę zasobów chronionych, sam wiec takiej ochronie nie podlega, niemiej możliwy do obronienia jest tez pogląd przeciwny, w myśl którego otuliny również podlegają ochronie, pomimo braku ich wyszczególnienia w nowym prawie ochrony przyrody366.

362

Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010, s.820 i nast. 363 Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. 364 Prawo o ochronie przyrody. Komentarz, red. J. Sommer, Wrocław 2002, s. 43-44 365 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010, s.824 i nast. 366 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010, s. 824-825

156

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Natomiast pojecie działalności gospodarczej określa Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej w art.2. Warto zauważyć, że z tego artykułu penalizowana jest jedynie taka działalność, której rodzaj i charakter stanowi zagrożenie dla środowiska. Nie ma natomiast potrzeby

ustalenia konkretnych szkód w środowisku, tak wiec jest to w istocie swej

przestępstwo formalne z narażenia367. Można to przestępstwo popełnić jedynie umyślnie, z zamiarem bezpośrednim bądź ewentualnym. Sankcja, jaka grozi sprawcy takiego czynu zagrożonego to grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

PODSUMOWANIE Rozdział XXII Kodeksu karnego chroni niezwykle ważne dobro prawne, jakie stanowi otoczenie przyrodnicze, fauna i flora. Należy pamiętać, że te zasoby będą służyć nie tylko obecnie żyjącym, ale i przyszłym pokoleniom, dlatego też ich ochrona to ważny, zbiorowy obowiązek. Przestępstwa przeciwko środowisku w kodyfikacji karnej stanowią wyraz troski o to, by owe zasoby zachować w jak najlepszym stanie, dając równocześnie narzędzia do egzekwowania odpowiedzialności za ich naruszenia.

Choć w ostatnich latach pojawiła się

wyraźna tendencja do zastępowania odpowiedzialności karnej dotyczącej tej materii odpowiedzialnością administracyjną,368 to jednak przepisy karne są wciąż niezbędne by właściwie chronić środowisko. Leonardo da Vinci słusznie zauważył, że „natura nie łamie swych praw”- czynią to ludzie, a w interesie społeczeństwa jest nie tylko represja za takie czyny, ale przede wszystkim działania prewencyjne, odstraszające potencjalnych sprawców takich przestępstw.

367

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1988 r., sygn. VI KZP 2/88

368

Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011, s. 538

157

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 SUMMARY Chapter XXII of the Criminal Code protects very important values: nature, flora and fauna. These resources will be used not only by modern people, but also by future generations, so their security is an important, collective obligation. Offenses against the environment are designed to keep it in the best condition ,and to give the tools to enforce responsibility for their violation. In recent years there was a clear tendency to replace the criminal liability by administrative responsibility. But criminal provisions are still necessary to adequately protect the environment. Leonardo da Vinci has rightly said that "nature does not violate its rights". People break the law and in the interests of society is not only repression for such deeds, but above all taking preventive measures that discourage potential perpetrators of such crimes.

158

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 10 marca 1934 r. (Dz.U. 1934 nr 31 poz. 274) 2. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 7 kwietnia 1949 r. (Dz.U. 1949 nr 25 poz. 180) 3. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Dz. Urz. UE 2012 C 327, s. 1) 4. Ustawa Kodeks karny z dnia 19 kwietnia 1969 r. ( Dz.U. 1969 nr 13 poz. 94) 5. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z dnia 31 stycznia 1980 r..( Dz.U. 1980 nr 3 poz. 6) 6. Konwencja bazylejska o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych z dnia 22 marca 1989 (Dz.U. 1995 nr 19 poz. 88) 7. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. (Dz.U. 1991 nr 114 poz. 492) 8. Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz.U. z2015 r. poz. 151) 9. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.1997.78.483) 10. Ustawa Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. 2014 nr 0 poz. 538) 11. Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 111 poz. 724) 12. Ustawa Prawo atomowe z dnia 29 listopada 2000 r. (Dz.U. z 2014 poz. 1512) 13. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. z 2013 poz. 1232) 14. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001 nr 62 poz. 628) 15. Ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz.U. 2004 nr 11 poz. 94 ) 16. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880) 17. Ustawa o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów z dnia 29 czerwca 2007 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 21.) 18. Ustawa o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r. (Dz. U. z 2015 r. poz. 122) 19. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348) 20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. 2014 poz. 1409) 159

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Wydawnictwa zwarte:

1. Górniok O., Hoc S., Przyjemski S. M., Kodeks karny, Komentarz. Tom III (art.117363), Gdańsk 1999 2. Hryniewicz E., przestępstwa abstrakcyjnego i konkretnego zagrożenia dóbr prawnych, Warszawa 2012 3. Kodeks karny część szczególna, t. II. Komentarz do art. 117- 221, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 4. Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221. pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego , Warszawa 2010 5. Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. t. II, pod red. A. Zolla, Kraków 2006 6. Kodeks Karny. Komentarz, red. M Filar, Warszawa 2008 7. Kodeks Karny. Komentarz, red. T Bojarski, Warszawa 2009 8. Kodeks karny. Praktyczny komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2010, 9. Marek A., Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000 10. Miedzy nauką a praktyką prawa Karnego – Księga Jubileuszowa Profesora Lecha Gardockiego, red. Z. Jędrzejewski, Z. Wiernikowski, S. Żółtek, M. Królikowski, Warszawa 2014 11. Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, zeszyt 18, Warszawa 1998 12. Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa, red. Dukiet- Nagórska T., Warszawa 2008 13. Radecki W., Ochrona środowiska w polskim, czeskim i słowackim prawie karnym. Studium prawnoporównawcze, Warszawa 2013 14. Radecki W., Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 15. Siemiński M., Fizyka zagrożeń środowiska, Warszawa 1994 16. Spotowski A., funkcja niebezpieczeństwa w prawie karnym, Warszawa 1990 17. System Prawa Karnego. T.VIII: przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, red. L. Gardocki, s.184 i nast., Warszawa 2013 18. Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998 160

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 19. Zagadnienia prawa karnego i teorii prawa. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Woltera, red . M. Cieślak, Warszawa 1959 20. Prawo o ochronie przyrody. Komentarz, red. J. Sommer, Wrocław 2002 21. Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, Lublin 2011

Artykuły:

1. Dębski R., przestępstwa przeciwko środowisku w nowym polskim kodeksie karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1999, nr.10 2. Radecki W., Ochrona środowiska w polskim prawie karnym cz. II: Prawnokarna ochrona przed zanieczyszczeniami, odpadami i promieniowaniem, Monitor Prawniczy 1998 nr 1

161

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XXIII. KK Przestępstwa przeciwko wolności.

Art. 189 [Pozbawienie wolności] § 1. Kto pozbawia człowieka wolności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. Jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 1 lub 2, łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Art. 189a [Handel ludźmi] § 1. Kto dopuszcza się handlu ludźmi, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 2. Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 190 [Groźba karalna] § 1. Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 190a [Uporczywe nękanie] § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

162

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 191 [Zmuszenie] § 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 191a [Utrwalanie wizerunku nagiej osoby bez jej zgody] § 1. Kto utrwala wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, używając w tym celu wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, albo wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody rozpowszechnia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 192 [Zabieg leczniczy bez zgody] § 1. Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 193 [Mir domowy] Kto wdziera się do cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu albo wbrew żądaniu osoby uprawnionej miejsca takiego nie opuszcza, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

163

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

IGA PUŁKA369

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI OFFENCES AGAINST FREEDOM

słowa kluczowe: przestępstwo, wolność, typy czynów zabronionych keywords: crime, freedom, types of offences

STRESZCZENIE

Rozdział XXIII Kodeksu Karnego opisuje przestępstwa skierowane przeciwko wolności. Nie obejmuje jednak przestępstw godzących w wolność sumienia i wyznania oraz wolność seksualną i obyczajność. Czynności penalizowane w rozdziale XXIII godzą w szereg różnorodnych dóbr silnie związanych z ogólną kategorią wolności. Najważniejsze z nich to godność, wolność poruszania się, prywatność, wolność do decydowania o leczeniu. Większość z opisanych czynności wykonawczych może stać się legalna dzięki zgodzie dysponenta dobrem.

EXTRACT

Chapter XXIII of Polish Criminal Code describes offences directed against freedom. It does not cover crimes infringing freedom of religion, sexual freedom and public morality. Actions which are penalized in chapter XXIII harm diverse values strongly associated with freedom. Most important of these are: dignity, freedom of movement, privacy, freedom to decide on one’s own treatment. Most of these crimes may become legal through the consent of entitled person.

369

Studentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

164

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI Rozważania na temat przestępstw przeciwko wolności należy rozpocząć od próby przybliżenia przedmiotu ochrony art. 189-193 KK. Wydawać by się mogło, że sam tytuł rozdziału XXIII Kodeksu Karnego jasno wskazuje na dobro chronione tj. wolność. Należy jednak zwrócić uwagę, że samo słowo wolność może być różnorako rozumiane. Ponad to kolejne rozdziały (XXIV i XXV) Kodeksu Karnego definiują typy czynów zabronionych skierowanych przeciwko wolności, a dokładniej jej określonym aspektom. Co za tym idzie „wolność” jako przedmiot ochrony przepisów zawartych w rozdziale XXIII KK nie obejmuje: 

Wolności sumienia i wyznania chronionej art. 194-196 KK. W pojęciu tym mieści się zaś zarówno swoboda wykonywania aktów religijnych (art. 195 KK) jak i prawo do równego traktowania i niedyskryminacji ze względu na wyznawaną wiarę lub bezwyznaniowość.



Wolności seksualnej i powiązanej z nią obyczajności ( art. 197-204 KK). Typy czynów zabronionych zebrane w tym rozdziale penalizują

ataki na swobodę

decydowania o własnej sferze seksualnej. Ochroną objęta jest też tzw. Obyczajność, którą można rozumieć jako społeczne wyobrażenie granic w jakich winno się korzystać z własnej wolności seksualnej tak by jednocześnie nie naruszać innych ważnych wartości objętych ochroną prawa karnego. Już tak bardzo skrótowe przedstawienie rozdziałów XXIV i XXV pozwala zauważyć, że istotne zakresy objęte zwyczajowym rozumieniem słowa wolność na potrzeby Kodeksu Karnego zostały wyodrębnione. Dysponując już ogólną negatywną definicją przedmiotu ochrony należy przystąpić do próby określenia czym jest wolność chroniona w przedmiotowych przepisach. Wolność to pojęcie tak szerokie, iż pewien jej aspekt naruszony zostaje przez każde przestępstwo w wyniku którego cierpi jednostka. To co wyróżnia typy czynów zabronionych z rozdziały XXIII to fakt, iż wolność jest głównym przedmiotem ochrony. Słusznie wskazuje się, że w pozostałych typach czynów zabronionych wolność niezwykle często jest pobocznym przedmiotem ochrony , a jej naruszenie przez sprawcę jest jedynie środkiem do osiągnięcia celu jakim jest naruszenie innego dobra prawnie chronionego. Dążąc do uporządkowania rozważań można odwołać się do katalogu „sfer wolności” obejmującego: wolność 165

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 lokomocyjną, psychiczną, decyzyjną, do samostanowienia pacjenta oraz wolność od ingerencji w mir domowy370. Katalog ten należy uznać za niepełny. Jedną z przyczyn jest z pewnością wprowadzenia nowych typów czynów zabronionych w latach 2009-2011. Ponadto wiele przestępstw zdefiniowanych w omawianym rozdziale narusza kilka dóbr prawnie chronionych, często ze zmiennym natężeniem w zależności od okoliczności konkretnej sprawy, charakteru pokrzywdzonego itp. Nie jest celowe definiowanie każdego z tych dóbr, a jedynie określenie ratio legis poszczególnych przepisów poprzez określenie dla ochrony jakich dóbr w pierwszej kolejności stworzono dany zakaz. Inną cechą łączącą wszystkie typy określone w rozdziale XXIII jest ich aspekt subiektywny. Co do zasady bowiem przestępstwa te nie mogą mieć miejsca w sytuacji zgody dysponenta dobrem. Zgoda taka znosi bezprawność czynu. Korzystanie z dobra jakim jest wolność nieodłącznie wiąże się bowiem z przyzwalaniem i określaniem granic ingerencji osób trzecich w naszą wolność, np. będąc gospodarzem we własnym domu decydujemy kogo do niego zaprosimy, na jak długo, na jakich warunkach itd.

Oczywiście cecha

subiektywności nie może być uznana za absolutną, istnieją bowiem sytuacje w których zgoda dysponenta dobrem nie może wyłączyć bezprawności zamachu na to dobro np. zgoda na pozbawienie życia. W przypadku wolności jednak zasadą jest możliwość legalizacji zamachu na dobro poprzez zgodę. Ustawodawca nakłada dodatkowe warunki określając przymioty samej zgody dysponenta konieczne dla wywołania skutków prawnych (tzw. poinformowana zgoda pacjenta na zabieg leczniczy). W ostatnich latach wprowadzono istotne modyfikacje w rozdziale XXIII Kodeksu Karnego. Stworzono nowe typy czynów zabronionych określone w art. 189a – handel ludźmi, art. 190a – uporczywe nękanie oraz art. 191a- utrwalenie lub rozpowszechnienie bez zgody wizerunku intymnego. Zmiany te w pewnym zakresie nie są zgodne z dotychczasowym postrzeganiem wolności jak dobra chronionego zakazami prawnokarnymi. Z tego względu rozpoczęto w doktrynie dyskusję dotyczącą zasadności poszerzenia kryminalizacji przez nowe typy przestępstw oraz ich umieszczenia w omawianym rozdziale. Poprzestając na zaznaczeniu obecności pewnych kontrowersji należy zwrócić uwagę na najważniejszą chyba oś sporu. Szczególnie wiele wątpliwości powstało na polu rozróżnienia dóbr chronionych przepisami rozdziałów XXIII (Przestępstwa przeciwko wolności) oraz XXV (Przestępstwa 370

A. Marek, Wolność jako przedmiot ochrony prawa karnego w: Prawnokarne aspekty wolności, s. 26

166

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 przeciwko wolności seksualnej i obyczajności). Podnoszone zarzuty nie dotyczą jedynie wewnętrznego uporządkowania kodeksu, ale również konsekwencji interpretacyjnych mogących wynikać z usytuowania nowych regulacji w danym rozdziale. Niektóre z prezentowanych poglądów na tą kwestię zostaną przybliżone w dalszej części rozważań.

ART. 189 BEZPRAWNE POZBAWIENIE WOLNOŚCI

Przestępstwo pozbawienia wolności zdefiniowane w art. 189 ma charakter powszechny oraz materialny. Nie ma znaczenia sposób w jaki sprawca pozbawia pokrzywdzonego tzw. wolności lokomocyjnej. Rozumieć ją należy jako zaktualizowane żądanie lub potencjalną wolę zmiany miejsca przebywania371 Skutek osiągnięty przez zaniechanie również będzie wypełniał znamiona przestępstwa jeżeli na sprawcy ciąży szczególny prawny obowiązek. Bezprawnie pozbawić wolności można nie tylko poprzez zamknięcie lub skrępowanie, ale także poprzez uniemożliwienie dostępu do ułatwień, które umożliwiają pokrzywdzonemu poruszanie się np. odebranie wózka inwalidzkiego. Można popełnić je jedynie umyślnie, z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Przy typie kwalifikowanym określonym w §3 możliwa jest strona podmiotowa umyślnonieumyślna, w której nieumyślnością może być objęte szczególne udręczenie (np. sprawca przywiązuje ofiarę nie sprawdzając jednak jak daleko może sięgnąć, zostawia jednocześnie wodę oraz jedzenie jednak znajdują się one poza zasięgiem ofiary).

ART. 189a HANDEL LUDŹMI

Handel ludźmi to przestępstwo powszechne, materialne, zbrodnia zagrożona karą od 3 do 15 lat pozbawienia wolności. Ze względu na znaczący ciężar gatunkowy i dużą szkodliwość społeczną ustawodawca wprowadza w art. 189a §2 karalność przygotowania. 371

II Aka 68/05 w: Prawo karne – część szczególna. Orzecznictwo., pod red. M. Królikowskiego, M. Ostrowskiego, Warszawa 2012, s.218

167

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Jest ono występkiem zagrożonym karą od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Handel ludźmi jest ścigany z oskarżenia publicznego. Ustawodawca tworząc ten tym czynu zabronionego zastosował pojęcia, których znaczenie kodeksowe odbiega od językowego. Niezbędne jest odwołanie się choćby do art. 115 §22 KK. Wprowadza on legalną definicję handlu ludźmi. Jednym z najważniejszych wniosków płynących z lektury art. 115 §22 dla interpretacji art. 189a jest określenie strony podmiotowej przestępstwa handlu ludźmi. Otóż może być ono popełnione w zamiarze bezpośrednim, kierunkowym (dolus directus coloratus)tj. w celu wykorzystania osoby będącej przedmiotem przestępstwa. Przepis ten ponadto expressis verbis wskazuje na przedmiot ochrony jakim jest dla art. 189a godność człowieka. Dobro to ma charakter podstawowy, już na poziomie Konstytucji jest bowiem źródłem wielu praw i swobód. W przypadku omawianego przepisu obok godności chronione są także dobra takie jak: wolność w rozumieniu lokomocyjnym, wolność od przemocy i przymusu, prawo do samostanowienia. Wydaje się, iż uprawnionym jest twierdzenie, że koncentracja na godności jako przedmiocie ochrony powoduje, że dla bytu przestępstwa jakim jest handel ludźmi irrelewantna jest zgoda pokrzywdzonego. O ile bowiem jednostka może bez przeszkód zrzekać się swej wolności lokomocyjnej czy podejmować dowolne (legalne) działania w wielu innych zakresach, to jednak ustawodawca nie zezwala na wyzbycie się przez nią przyrodzonej (niezbywalnej zgodnie z Konstytucją) godności człowieka. Omawiany art. 115 §22 wprowadza także zamknięty katalog czynności wykonawczych, które realizują znamiona przestępstwa handlu ludźmi. Czynności te zostały odniesione do „osoby” nie zaś jak w art. 189a. do „ludzi”. Zabieg ten ma na celu rozwianie wątpliwości pojawiających się w doktrynie co do wymogu ilości osób pokrzywdzonych. Zastosowanie zamkniętego katalogu czynności wykonawczych może być negatywnie ocenione z punktu widzenia efektywnej realizacji celu normy. Należy jednak zauważyć, że zabieg ten stanowy pewnego rodzaju kompromis pomiędzy postulatem efektywności oraz pewności prawa karnego, wyrażonym w szczególności w zasadzie nullum crimen sine lege certa. Zakaz handlu ludźmi wynika z co najmniej kilku przepisów Konstytucji chroniących wolność. Normy kodeksowe nie tylko konkretyzują Konstytucję, ale także stanowią wykonanie wielu międzynarodowych zobowiązań Rzeczypospolitej zarówno na arenie europejskie jak i światowej. Przedstawienie aktów prawa międzynarodowego wykracza poza 168

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 zakres niniejszego opracowania. Wart zauważenia jest fakt, iż zakaz handlu ludźmi ma bogatą historię, pojawia się w najbardziej podstawowych dokumentach prawa międzynarodowego od Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (art. 4) przez Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 8), aż po Dyrektywę 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującą decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW.

ART. 190 GROŹBA KARALNA

Jest to przestępstwo powszechne, występek ścigany na wniosek pokrzywdzonego. Może ono być popełnione jedynie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim tj. sprawca musi chcieć wywołać obawę spełnienia groźby u innej osoby. Ustawodawca ponadto stawia dwa podstawowe wymogi, które spełniać musi dane zachowanie, aby możliwe było jego sklasyfikowanie jako groźby karalnej. Po pierwsze groźba musi dotyczyć przestępstwa (na szkodę osoby wobec której jest skierowana bądź też osoby najbliższej). Nie można zatem uznać za groźby karalne zapowiedzi podjęcia jakichkolwiek środków zgodnych z prawem. Kolejnym elementem konstrukcyjnym typu czynu zabronionego jakim jest groźba karalna jest skutek w postaci wywołania uzasadnionej obawy, iż groźba taka może zostać spełniona. Wyraźnie widać tu materialny aspekt przestępstwa, bowiem działanie sprawcy musi, dla bytu czynu przestępnego, wywołać określony stan w umyśle pokrzywdzonego. Warunek ten nie ma jednak charakteru czysto subiektywnego. Ustawodawca bowiem zdecydował, że obawa osoby do której kierowana jest groźba musi być uzasadniona. Na znamię subiektywne zostaje „nałożone” w ten sposób pewne ograniczenie obiektywne. Zwiększa to z pewność prawa w zakresie określenia znamion typy czynu zabronionego a także ogranicza możliwość nadużywania prawa. W prawie karnym niezwykle istotne jest ścisłe rozumienie terminów oraz precyzyjne definiowanie zakresów znaczeniowych słów. W związku z tym należy zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy groźbą karalną określoną w art. 190 KK a groźbą bezprawną zdefiniowaną 169

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 w art. 115 § 11 KK. Groźba bezprawna jest określeniem szerszym obejmuje bowiem zapowiedzi podjęcia kroków zgodnych z prawem tj. spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci. Jest to termin ustawowy, zdefiniowany w Kodeksie Karnym, nie stanowi jednak typu czynu zabronionego w przeciwieństwie do groźby karalnej opisanej w art. 190 Kodeksu Karnego. Warto także zwrócić uwagę na różnicę między groźbą w ogólnym znaczeniu tego słowa, a ostrzeżeniem. Za prof. Zollem należy zauważyć, iż bez znaczenia pozostaje sama treść komunikatu. Czynnikiem różnicującym jest w tym wypadku zdolność wpływu na przebieg wydarzeń. Osoba ostrzegająca zdolności tej nie posiada, grożący zaś straszy konsekwencjami, które mogą być skutkami jego działań lub zaniechań372. Podobnie kwestię tą rozstrzyga orzecznictwo373.

ART. 190a UPORCZYWE NĘKANIE

Przepis art. 190a określający typ czynu zabronionego jakim jest uporczywe nękanie, pojawił się w Kodeksie Karnym w 2011r. Bez wątpienia była to reakcja na nasilające się w ostatnich latach zjawisko tzw. stalkingu. Przybiera ono różnorodne, coraz to nowe postaci co powoduje trudności w formułowaniu przepisów tak aby były one jednocześnie efektywne oraz penalizowały możliwie wąski zakres czynności. Przestępstwo określone w art. 190a ma charakter powszechny. Można popełnić je tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim odnośnie nękania. Skutek w postaci wywołania poczucia zagrożenia może być objęty zamiarem ewentualnym374. Warto zwrócić uwagę na modyfikację strony podmiotowej w następnych paragrafach. Przestępstwo określone w art. 190a §2 można bowiem popełnić jedynie z zamiarem kierunkowym (w celu wyrządzenia szkody), w §3 zaś może wystąpić tzw. kombinowana strona podmiotowa zgodnie z art. 9 §3 KK375. Ustawodawca wyróżnia dwie podstawowe odmiany uporczywego nękania. Pierwsza określona w art. 190a §1 polega na wzbudzeniu uzasadnionego okolicznościami poczucia 372

Kodeks karny, część szczególna. Komentarz, tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2008, s. 545 II Aka 236/08 w: Prawo karne – część szczególna. Orzecznictwo., pod red. M. Królikowskiego, M. Ostrowskiego, Warszawa 2012, s. 235 374 Kodeks Karny. Komentarz, pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2012, s. 433 375 Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 544 373

170

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 zagrożenia poprzez uporczywe nękanie, także osoby najbliższej. Drugi typ podstawowy opisany został w §2, można określić go jako kradzież tożsamości w celu wyrządzenia szkody majątkowej lub osobistej. Zarówno §1 jak i §2 opisują występki zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3. Art. 190a §3 przewiduje zaś typ kwalifikowany przestępstw opisanych w paragrafach poprzedzających. Zaostrzenie odpowiedzialności następuje w tym przypadku poprzez skutek jakim jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie. Zagrożenie karą wzrasta i wynosi dla typu kwalifikowanego od roku do 10 lat pozbawienia wolności. Omawiając przedmiotowy przepis warto zwrócić uwagę na nieczęste w prawie karnym nieprecyzyjne określenie czynności sprawczej. Nie można bowiem określić dokładnie grupy czynności mogących poprzez długotrwałość stać się uporczywym nękaniem. Ustawodawca kładzie nacisk raczej na stałość i powtarzalność tych czynności, ich istotę pozwala zaś dookreślić praktyce orzeczniczej. Wydawać by się mogło, że włączenie do przepisu subiektywnego znamienia skutku tj. wywołania poczucia zagrożenia u pokrzywdzonego sprawi, iż przepis będzie wyjątkowo niedookreślony. Ustawodawca ogranicza ten efekt poprzez dodanie wymogu, aby wspomniane poczucie zagrożenia było „uzasadnione okolicznościami”. Dzięki temu zredukowany zostaje subiektywny charakter przesłanki, która obejmuje jedynie zachowania, powszechnie odbierane jako przykre lub powodujące dyskomfort poprzez swoją powtarzalność (np. wystawanie pod domem, głuche telefony, zasypywanie licznymi wiadomościami). Dookreślenia wymaga także sformułowanie „lub osoby jej najbliższej”. Postuluje się tu stosowanie definicji zawartej w art. 115 §11376 obejmującej krewnych w linii prostej, małżonka, rodzeństwo, niektórych powinowatych i przysposobionych a także osoby pozostające we wspólnym pożyciu.

ART. 191 ZMUSZANIE DO OKREŚLONEGO ZACHOWANIA

Jest to przestępstwo powszechne o charakterze formalnym. Skutek w postaci podporządkowania się żądaniom sprawcy nie ma znaczenia dla bytu przestępstwa377. Zarówno typ podstawowy określony w §1 jaki i typ kwalifikowany (cechą różnicującą jest w 376 377

Kodeks Karny. Komentarz, pod red. M. Mozgawy Warszawa 2012, s. 432 Kodeks karny, część szczególna. Komentarz, tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2008, s. 515

171

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 tym przypadku cel stosowania przemocy lub groźby bezprawnej) są występkami, które można popełnić jedynie z zamiarem bezpośrednim, kierunkowym. Art. 191 §1 jako cel czynności wykonawczej wskazuje chęć zmuszenia innej osoby do określonego zachowania, zaniechania lub znoszenia określonego stanu rzeczy. Jest on zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 3. Typ kwalifikowany, opisany w §2 omawianego przepisu zaś wskazuje jako cel działania sprawcy chęć wymuszenia zwrotu wierzytelności. Kodeks za to przestępstwo przewiduje sankcję od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Cel (w tym przypadku wymuszenie zwrotu wierzytelności) dokonania przestępstwa jest cechą strony podmiotowej. Skutkiem tego należy interpretować go subiektywistycznie tj. w odniesieniu do świadomości sprawcy, jego przekonania o istnieniu węzła zobowiązaniowego. Sąd Najwyższy odrzucił możliwość obiektywnej interpretacji tego znamienia, która oznaczałaby konieczność każdorazowej weryfikacji istnienia zobowiązania na gruncie prawa cywilnego378. Ustawodawca przewidział dwie alternatywne czynności sprawcze mogące realizować typ zabroniony w art. 191 KK. Pierwsza z nich to zastosowanie przemocy wobec osoby. Wyraźnie w ten sposób wyłączono z zakresu ochrony sytuacje stosowanie przemocy wobec mienia (np. zniszczenie samochodu osoby zmuszanej). Nie jest jednak konieczne by to wobec osoby zmuszanej sprawca stosował przemoc, może to być bowiem ktokolwiek inny379. Drugą, alternatywną czynnością sprawczą jest w świetle art. 191 KK stosowanie groźby bezprawnej.

ART. 191a UTRWALENIE LUB ROZPOWSZECHNIENIE INTYMNEGO WIZERUNKU

Przestępstwo określone w art. 191a ma charakter powszechny. odbywa się na wniosek pokrzywdzonego.

Jego ściganie zaś

Może zostać dokonane jedynie w zamiarze

bezpośrednim, kierunkowym. Sprawca musi bowiem działać w celu utrwalenia lub rozpowszechnienia określonych treści, przy czym zamiar ten powinien obejmować także brak zgody pokrzywdzonego380.

378

V KK 282/04 w: Prawo karne – część szczególna. Orzecznictwo., pod red. M. Królikowskiego, M. Ostrowskiego, Warszawa 2012, s.248 380

Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 557

172

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 191a został wprowadzony do Kodeksu Karnego 5 listopada 2009r. jako reakcja na nasilające się zjawiska ogólnie określane jako cyberprzemoc. Do tej pory zjawiska te nie były objęte zakresem kryminalizacji. Być może właśnie złożoność społecznego problemu jest przyczyną złożoności typu czynu zabronionego. Może być on bowiem zrealizowany przez kilka czynności sprawczych. Dla uporządkowania rozważań pozwolę sobie wymienić te czynności: 

Utrwalenie wizerunku osoby nagiej przy zastosowaniu przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu wobec tej osoby.



Utrwalenie wizerunku osoby w trakcie czynności seksualnej przy zastosowaniu przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu wobec tej osoby.



Rozpowszechnienie wizerunku osoby nagiej bez jej zgody.



Rozpowszechnienie wizerunku osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody. Wyróżnione przeze mnie punkty mają jedynie ułatwić interpretacje tego złożonego

przepisu. Należy mieć na uwadze, iż czynności określone w punktach 1) i 2) mogą być zrealizowane na trzy różne sposoby. Wystarczy bowiem aby sprawca zastosował tylko przemoc, tylko groźbę bezprawną lub tylko podstęp aby zrealizować znamiona. Dodatkowo dla ścisłego określenia czynności sprawczych realizujących znamiona art. 191a należy odwołać się do pojęcia zdefiniowanego w innej części Kodeksu tj. groźby bezprawnej (art. 115 §12). Przepis ten dostarcza wielu wątpliwości interpretacyjnych nie tylko ze względu na wielość czynności sprawczych mogących realizować przesłanki. Przedmiotem ożywionej dyskusji w doktrynie było bowiem zdefiniowanie dobra (lub dóbr) chronionych przez art. 191a. Wątpliwości na tym tle były źródłem krytyki samego usytuowania przepisu w rozdziale XXIII Kodeksu, nie zaś jak postulowała część doktryny, w rozdziale XXV dotyczącym wolności seksualnej i obyczajności381. Upraszczając nieco można powiedzieć , iż art. 191a KK chroni różnorakie dobra takie jak: wolność od przymusu, groźby, wolność do dysponowania

własnym

wizerunkiem

intymnym,

dobre

imię,

wolność

seksualna,

obyczajność. W zależności zaś od konkretnej czynności sprawczej obecność danego dobra może nasilać się lub całkowicie zanikać (np. w przypadku rozpowszechnienia nagiego

381

Kodeks Karny. Komentarz, pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2012, s. 438

173

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wizerunku na powszechnie dostępnej stronie internetowej mimo, iż zgoda obejmowała jedynie portal dla zarejestrowanych użytkowników nie mamy do czynienia z naruszeniem wolności od groźby czy przymusu). Należy dodać, iż ochroną art. 191a objęty jest wizerunek tj. taki obraz osoby, który umożliwia jej identyfikację382. Na powyższym przykładzie widać doskonale jak zgoda osoby pokrzywdzonej może wpływać na zakres omawianego przepisu. Może ona całkowicie wyłączyć bezprawność zachowań opisanych w art. 191a jednak pod pewnymi warunkami odmiennymi od ogólnych. Po pierwsze, zgoda musi być konkretna, gdyż to ona określa zakres dozwolenia383. Jako przykłady konkretyzacji zgody można podać: określenie treści (wskazanie konkretnych zdjęć, nagrań itp.) oraz mediów za pomocą, których będą one rozpowszechnianie (portale internetowe, telewizja itp.). Warto wspomnieć, że cofnięcie zgody po zarejestrowaniu nagrania lub rozpowszechnieniu go nie skutkuje odpowiedzialnością karną osoby, która tego czynu dokonała.

ART. 192 WYKONANIE ZABIEGU LECZNICZEGO BEZ ZGODY PACJENTA

Przestępstwo wykonania zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta jest przedmiotem szerokiej analizy na gruncie prawa medycznego. Dla potrzeb niniejszej publikacji należy wskazać iż jest to występek, którego ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Zagrożony jest karą ograniczenia albo pozbawienia wolności do lat 2. W literaturze istnieje pewna kontrowersja co do klasyfikacji przedmiotowego przestępstwa jako powszechnego lub indywidualnego. Wydaje się, że za bardziej trafny należy uznać pogląd prof. Zolla o powszechności typu czynu zabronionego opisanego w art. 192 Kodeksu Karnego 384, choć na uwagę zasługują także argumenty przemawiające za przeciwną koncepcją385. Oczywiście w większości przypadków sprawcami przestępstwa określonego w art. 192 faktycznie są lekarze lub inni członkowie personelu medycznego. 382

Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 556 383 Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 555 384 Kodeks karny, część szczególna. Komentarz, tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2008, s. 525 385 T. Dukiet-Nagórska, Autonomia pacjenta a polskie prawo Karne, Warszawa 2008, s. 149

174

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Kluczowe dla określenia czynności sprawczych mogących realizować typ określony w art. 192 KK jest dookreślenie poszczególnych elementów definicji tj. określenie co należy rozumieć przez zabieg leczniczy, a przede wszystkim zgodę. Zgoda pacjenta w świetle art. 192 KK ma swoisty charakter. Szczegółowych wymogów jakie powinna spełniać należy poszukiwać na gruncie prawa medycznego w aktach takich jak ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Wymienione akty prawne określają ponadto reguły rządzące wyrażeniem zgody zastępczej (dot. m. in. dzieci poniżej 16 roku życia), tzw. zgody równoległej (pacjenci między 16-18 rokiem życia) oraz sytuacje gdy nie wymaga się zgody pacjenta dla przeprowadzenia zabiegu leczniczego. Wszystkie te odstępstwa od reguł ogólnych mają olbrzymie znaczenie praktyczne i należy mieć je na uwadze badając konkretne przypadki. Jedną z najważniejszych cech jakie powinny cechować zgodę na zabieg medyczny jest jej świadome wyrażenie. Należy rozumieć przez to wyrażenie zgody w stanie psychofizycznym pozwalającym na zrozumienie własnej sytuacji oraz powzięcie decyzji. Niezbędne jest też, co podkreśla się w doktrynie386, to aby zgoda była „poinformowana i konkretna”. Oznacza to, iż co do zasady wyrażenie zgody ma nastąpić po udzieleniu pacjentowi informacji dotyczącej zarówno jego stanu zdrowia jak i możliwych metod leczenia zgodnie ze standardami ustawowymi. Ponadto zgoda powinna być wyrażona na konkretną, dookreśloną czynność, a przekroczenie zakresu zgody co do zasady będzie traktowane jako wykonanie zabiegu bez zgody. Bezsporne pozostaje, że przez „zabieg leczniczy” rozumieć należy także czynności diagnostyczne lub profilaktyczne387. Znamię to należy interpretować dosyć szeroko, uwzględniając wszelkie czynności, które choć same w sobie nie poprawiają stanu pacjenta, to stanowią część procesu leczenia mającego na celu dobrostan osoby leczonej, np. pobranie wycinków tkanek do analizy. Czynność te tak samo jak stricte lecznicze ingerują w wolność jednostki, a ponadto mogą stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia. Warto zauważyć , że w kontekście art. 192 Kodeksu Karnego bez znaczenia pozostaje kwestia zgodności wykonanych czynności z aktualnym stanem wiedzy medycznej oraz zasadami należytej staranności. Nie chodzi bowiem o ochronę zdrowia pacjenta, ale jego 386 387

T. Dukiet-Nagórska, Autonomia pacjenta a polskie prawo Karne, Warszawa 2008, s. 30 Kodeks karny, część szczególna. Komentarz, tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2008, s. 526

175

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wolności. Co za tym idzie nawet idealnie wykonany zabieg medyczny pozostaje bezprawny jeżeli wykonano go bez zgody pacjenta388. Dobrem chronionym przez art. 192 KK jest swoboda decydowania o swoim zdrowiu i integralności cielesnej, często także prawo do godnej śmierci. Nie należy swobody tej utożsamiać z samym zdrowiem. Kompetentny w myśl ustaw szczególnych pacjent może bowiem nie wyrazić zgody na zabieg ratujący życie. Ustawodawca zdecydował się, w takiej sytuacji na przedłożenie swobody jednostki i jej prawa do decydowania o własnym losie nad dobra jakimi są zdrowie i życie.

ART. 193 NARUSZENIE MIRU DOMOWEGO

Art. 193 KK określa przestępstwo zakłócenia miru domowego, które jest występkiem o charakterze powszechnym. Powszechność ta doznaje jednak specyficznego wyjątku389. Nie jest bowiem możliwe naruszenie miru domowego przez osobę uprawnioną tj. gospodarza. Nie zawsze jednak uprawnionym do korzystania z lokalu będzie jego właściciel. Jako przykład można tu wskazać stosunek najmu, w którym to najemca chroniony jest przez art. 193 KK przed bezprawnym naruszeniem swojego prawa do korzystania z lokalu także przez działania właściciela lokalu. Naruszenie miru domowego ścigane jest z oskarżenia publicznego. Można je popełnić przez działanie (wdzierając się na cudzy teren, do lokalu itd.) lub zaniechanie (nie opuszczając terenu mimo żądania uprawnionego). Bezsporne jest, iż przestępstwo to może zostać popełnione w zamiarze bezpośrednim. Według części doktryny zaś, również z zamiarem wynikowym.390 Wobec braku odpowiedniego postanowienia ustawowego, nie jest możliwe nieumyślne naruszenie miru domowego. Przestępstwo to jest zagrożone karą ograniczenia albo pozbawienia wolności do roku. 388

Prawo karne – część szczególna. Orzecznictwo., pod red. M. Królikowskiego, M. Ostrowskiego, Warszawa 2012, s. 266 389 Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 572 390 Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 577

176

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Czynności wykonawcze realizujące znamiona typu czynu zabronionego opisanego w art. 193 KK to wdarcie się lub odmowa opuszczenia nieruchomości do których uprawniona jest inna osoba (dom, mieszkanie, lokal, pomieszczenie, teren ogrodzony). Najistotniejszym elementem pozwalającym zakwalifikować dane działanie jako naruszenie miru domowego jest przełamanie woli podmiotu uprawnionego. Może być ona wyrażona w dowolny sposób, w tym dorozumiany (np. ogrodzenie i zamknięcie terenu). Dla zaistnienia przestępstwa opisanego w art. 193 KK nie ma znaczenia przełamanie zabezpieczeń, zastosowanie groźby lub podstępu. Elementy te oczywiście mogą wskazywać na intencje sprawcy, a nawet sprawiać, iż dana czynność wypełni znamiona innego typu czynu zabronionego np. kradzież z włamaniem (art. 279). Dobrem chronionym przez art. 193 KK jest wolność dysponowania nieruchomością. Wolność ta znajduje umocowanie w art. 50 Konstytucji RP. Przewiduje on nienaruszalność mieszkania, oraz wymóg ustawowego ustalenia warunków przeszukania. Także prawo międzynarodowe chroni swobodne, niezakłócone korzystanie przez jednostkę z domu lub mieszkania. Omówienie wszystkich regulacji ponadnarodowych dotyczących tej kwestii przekracza ramy niniejszego opracowania. Jako przykłady podstawowych aktów regulujących ten zakres można wymienić: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 17), Karta Praw Podstawowych (art. 7) chronią w różnym zakresie prawo jednostki do dysponowania i decydowania o swoim domu, mieszkaniu itp.

PODSUMOWANIE Każdy z opisanych typów czynów zabronionych narusza inne dobra chronione prawnie, choć wszystkie one mają silny związek z wolnością. Ze względu na pojemność i generalny charakter pojęcia „wolność” rozdział XXIII Kodeksu Karnego stał się miejscem w którym penalizuje się nowe zjawiska związane z postępem technologicznym i aktywnością internetową. Ostatnie zmiany stworzyły typy czynów zabronionych jakimi są: uporczywe nękanie, kradzież tożsamości oraz utrwalenie lub wykorzystanie wizerunku intymnego. Doświadczenie uczy, że wszystkie następne zmiany powinny być dokładnie przemyślane, tak by nie zaburzyć wewnętrznego porządku Kodeksu.

177

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 SUMMARY Each of the described types of offences is an infringement of different legally protected value. All of them have strong relation to freedom. Due to the nature of general concept of freedom Chapter XXIII is a place where new offences are created, mostly connected with technological progress and Internet activity. Recent changes created crimes like: persistent harassment, identity theft, and hold or use of intimate image. Experience teaches that all subsequent changes should be carefully thought through, so they do not distort the internal order of the Code.

178

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia

2011r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującą decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz. U. L 101 z 15.4.2011) 2.

Karta Praw Podstawowych (Dz. Urz. UE 2012 C 326)

Kodeks Karny (Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483)

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. 1977 nr 38

poz. 167) 6.

Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. 2008 nr 136 poz. 857)

Wydawnictwa zwarte: 1.

Dukiet-Nagórska T., Autonomia pacjenta a polskie prawo karne, Warszawa

2008 2.

Marek A., Wolność jako przedmiot ochrony prawa karnego, w: Prawnokarne

aspekty wolności, pod red. M. Mozgawy, Kraków 2006 3.

Kodeks karny, część szczególna. Komentarz, tom II, pod red. A. Zolla,

Warszawa 2008 4.

Kodeks Karny. Komentarz, pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2012

Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, tom I, pod red. M.

Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013 6.

Prawo karne – część szczególna. Orzecznictwo, pod red. M. Królikowskiego,

M. Ostrowskiego, Warszawa 2012

179

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XXIV. KK Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania.

Art. 194 [Ograniczenie w prawach] Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 195 [Przeszkadzanie aktom religijnym] § 1. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto złośliwie przeszkadza pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym.

Art. 196 [Obraza uczuć religijnych] Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

180

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

MIKOŁAJ ŚLĘZAK391

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA OFFENCES AGAINST FREEDOM OF CONSCIENCE AND RELIGION słowa kluczowe: wolność sumienia, wolność wyznania, przestępstwo keywords: freedom of conscience, freedom of religion, offence

STRESZCZENIE W niniejszym rozdziale zostaną omówione przestępstwa zawarte w rozdziale XXIV Kodeksu

karnego

przeciwko

wolności

sumienia

wyznania.

Pierwsze

zostanie

przeanalizowane przestępstwo ograniczenia w prawach, następnie złośliwego przeszkadzania aktom religijnym, na koniec zaś przestępstwo obrazy uczuć religijnych.

EXTRACT In this chapter author discusses offences against freedom of conscience and religion, namely: diminishing rights due to one’s religious beliefs, malicious hindering religious practices and offending religious sensibility.

391

Student V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Wielokrotny stypendysta Rektora UW i licznych stypendiów regionalnych: Stypendium Prezydenta Miasta Sopot czy też Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo międzynarodowe, prawo upadłościowe, prawo karne, prawo gospodarcze, historia prawa, prawo finansów publicznych.

181

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 WPROWADZENIE W rozdziale XXIV Kodeksu karnego ustawodawca uregulował przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania. Ma to na celu zapewnienie ochrony swobody posiadania określonych poglądów oraz wyznaniowych wartości392 religijnych jak i o charakterze świeckim. Warto wspomnieć, że wolność religijna jest gwarantowana przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, reguluje ją art. 53 Konstytucji393, a także wieloma umowami międzynarodowymi takimi jak Europejska Konwencja Praw Człowieka394, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 395, a także ustawą z dnia 17 maja 1989r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania396. Wolność religijna jest podstawowym aspektem duchowej wolności wewnętrznej człowiek. Z ludzkiej wolności wynika prawo do wolności wyznawania religii zgodnie z własnym wyborem, praktykowania i prywatnego jak i publicznego uzewnętrzniania swojej wiary397. Żaden człowiek z powodu swojej religii nie powinien być nierówno traktowany w życiu społecznym i dyskryminowany z powodu swoich przekonań. Człowiek zgodnie z tą wolnością ma także prawo do posiadania świątyń i innych miejsc kultu, organizowania

392 393

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis Art. 53: „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. 3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio. 4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób. 5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. 6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. 7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania”. 394

Art. 9. Art. 18. 396 Dz.U. z 2005, Nr 231, poz. 1965 tj. 397 M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 395

182

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 zgromadzeń i korzystania z pomocy religijnej. Z powyższych powodów Ustawodawca zdecydował się chronić realizację prawa do wolności sumienia i wyznania, jak wskazuje w uzasadnieniu do Kodeksu karnego z 1997r.: „Zmiana miejsca w strukturze części szczególnej tego rozdziału świadczy o randze wolności sumienia i wyznania jako podstawowego dobra prawnego”. Warto nadmienić, że już Kodeks karny z 1932 r. penalizował podobne czyny, jak te, które zostały zwarte w obecnym rozdziale XXIV398. W rozdziale zostaną omówione wyłącznie przestępstwa, w których wolność sumienia i wyznania stanowi główne dobro chronione, inne przestępstwa zawarte w Kodeksie karnym, nawiązują do ochrony wolności religijnej, ale traktują ją jednak jako dalsze dobro chronione. Do przestępstw o takim charakterze należą399: 

ludobójstwo (art. 118 KK, gdy sprawca działa w celu wyniszczenia grupy wyznaniowej lub o określonym światopoglądzie),



udział w masowym zamachu (art. 118a § 3 pkt 2 KK, w postaci poważnego prześladowania grupy ludności z powodów wyznaniowych lub z powodu bezwyznaniowości),



dyskryminacja (art. 119 § 1 KK, w postaci stosowania przemocy lub groźby bezprawnej wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności wyznaniowej lub bezwyznaniowości),



nawoływanie do nienawiści (art. 256 § 1 KK, gdy dochodzi do niego na tle różnic wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość),



znieważenie grupy ludności (art. 257 KK, w postaci publicznego znieważenia grupy ludności albo poszczególnej osoby lub naruszenia jej nietykalności z powodu jej przynależności wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości).

398 399

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis Za: Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis

183

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

OGRANICZENIE W PRAWACH

UWAGI WSTĘPNE Przestępstwo określone w art. 194 KK dotyczy dyskryminacji człowieka z powodu jego przynależności do określonego wyznania lub bycia bezwyznaniowcem. Przepis ma, więc na celu ochronę prawa do posiadania własnych przekonań religijnych. Jest ono występkiem, zagrożonym karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, które jest ścigane z urzędu z oskarżenia publicznego400.

DOBRO CHRONIONE Dobrem chronionym jest wolność posiadania poglądów duchowych oraz możliwość ich uzewnętrzniania zgodnie z prawem i własnym sumieniem. Każdy człowiek ma takie samo prawo do uczestniczenia w życiu społecznym, bez względu na przynależność do określonej grupy wyznaniowej, co oznacza, ze ochronie podlega także równość wszystkich ludzi401.

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Stypizowanego czynu z art. 194 KK może dopuścić się każdy, a więc przestępstwo ma powszechny charakter (delictum commune). W takim wypadku nie ma znaczenia też przynależność religijna sprawcy albo jego bezwyznaniowość. Sprawcą tego przestępstwa mogą być osoby, które są z pokrzywdzonym w określonym związku lub, które mają wobec niego szczególne uprawnienia – takie jak matka, ojciec, wychowawca, opiekun, zwierzchnik czy też funkcjonariusz publiczny. Każdy, kto wykorzystuje swoją przewagę społeczną, ekonomiczna czy służbową może być sprawcą tego przestępstwa. W zakresie strony podmiotowej należy podkreślić, że przestępstwo dyskryminacji wyznaniowej można popełnić tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim. Zachowanie 400

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 401

184

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 sprawcy ograniczające człowieka w jego prawach wymaga szczególnej motywacji związanej z chęcią ograniczenia w prawach człowieka ze względu na jego wyznanie. Motywem działania sprawcy, są zatem poglądy religijne lub areligijne osoby dyskryminowanej, które wyłączają możliwość popełnienia tego czynu z zamiarem ewentualnym402.

STRONA PRZEDMIOTOWA Ograniczanie człowieka w prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość jest czynnością sprawczą tego przestępstwa, co powoduje, że ograniczanie człowieka w prawach jest podstawowym zachowaniem sprawcy przestępstwa. Takie ograniczanie polegać może na podejmowaniu jakichkolwiek czynności, które prowadzą do zmniejszania katalogu praw przysługujących pokrzywdzonemu. Sprawca może, więc dyskryminować pokrzywdzonego z wykorzystaniem różnych środków i sposobów, które nie mogą jednak przybrać charakteru czynności odpowiadających treści pojęcia groźby bezprawnej403. Prawa, które mogą podlegać dyskryminacji to wszelkie uprawnienia i wolności, które przysługują człowiekowi w świetle istniejącego systemu prawa. Ograniczenia, mogą więc odnosić się także do praw, które mają swoje źródło w prawie cywilnym, w prawie pracy, w prawie określającym prowadzenie działalności gospodarczej, kulturalnej, charytatywnej, a w szczególności do praw wynikających z wolności wyznawania religii404. Przestępstwo ograniczenia praw (dyskryminacji wyznaniowej) ma materialny (skutkowy) charakter, co powoduje, że do jego dokonania konieczne jest stwierdzenie, że doszło do faktycznego ograniczenia z korzystania przez pokrzywdzonego przysługujących mu praw. Skutkiem czynu zabronionego jest konkretne ograniczenie lub pozbawienie praw pokrzywdzonemu, np. odmówienie komuś zatrudnienia, awansu. Nie są przestępstwem dopuszczalne ograniczenia wynikające z wolności organizowania się określonej grupy osób i decydowania o ustalenia kryteriów przynależenia do tej grupy, w szczególności, gdy dotyczą one wyznawanego systemu wartości. Wolność zrzeszenia się osób w określone grupy 402

M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 403 Więcej na ten temat: M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 404

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis

185

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 obejmuje prawo do wyboru jej członków w zgodzie z ustalonym statutem, jeśli bowiem członek grupy sprzeciwia się ustalonym przez nią tezom lub jego zachowanie im przeczy to może być on pozbawiony przynależności do niej. Ograniczenia dyskryminujące nie obejmują działań, które stanowią realizację wolności i praw innych ludzi405. Nie można uznać za dyskryminację wyznaniową manifestowania symboli określonej światopoglądowo grupy osób w przestrzeni publicznej, co potwierdza m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 października 1998r., w którym sąd stwierdził, że: „Sam fakt zawieszenia symbolu w budynku władzy publicznej nie jest wystarczający dla przyjęcia naruszenia swobody sumienia". Istotną cecha dyskryminacji wyznaniowej jest szczególna motywacja zachowania sprawcy, która wyraża się w tym, że powodem ograniczenia prawa pokrzywdzonego jest jego przynależność wyznaniowa lub bezwyznaniowość. Przynależność wyznaniowa ustalana w oparciu o wewnętrzne regulacje grupy wyznaniowej, obejmuje ona także wolę identyfikacji człowieka z określoną grupą; taki człowiek, by przynależał do danej grupy, wystarczy, że spełnia wymogi formalne, nie jest zaś wymagane, by podzielał w pełni jej doktrynę. Bezwyznaniowość oznacza natomiast identyfikację człowieka, który pozostaje poza przynależnością do jakiejkolwiek grupy wyznaniowej, ale człowiek ten może być członkiem określonej grupy o charakterze świeckim. Istotne przy bezwyznaniowości jest to, aby identyfikacja światopoglądowa człowieka opierała się na pozytywnie określonym spójnym systemie wartości o bezwyznaniowym charakterze406. Przedmiotem czynności wykonawczej może być każdy człowiek, którego prawa i wolności zostały ograniczone przez przynależność dookreślonej grupy wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowości, nawet jeżeli ograniczenie to wpływa na sytuację grupy wyznaniowej, to i tak przedmiotem wykonawczym przestępstwa jest zawsze konkretny człowiek.

405

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 406

186

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PRZESZKADZANIE AKTOM RELIGIJNYM UWAGI WSTĘPNE Kodeks karny z 1997r. za wzorem Kodeku karnego z 1932r. penalizuje złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego uznanego prawnie wyznania lub związku religijnego w art. 195 § 1 KK. Jak odmianę tego typu zagrożona taką samą karą określa złośliwe przeszkadzanie pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym, o której stanowi art. 195 § 2 KK. Przestępstwo z art. 195 jest występkiem w typie podstawowym i kwalifikowanym, które zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwo to jest ścigane z oskarżenia publicznego z urzędu407. DOBRO CHRONIONE Przestępstwo określone w art. 195 KK ma chronić prawa osób do publicznego wykonywania kultu religijnego oraz cześć zmarłych i uczucia osób, które uczestniczą w uroczystościach i obrzędach pogrzebowych. Przy tym przestępstwie dobrem chronionym jest swoboda publicznego wykonywania kultu przez uzewnętrznianie swojej wiary wspólnie z innymi osobami jak również powaga przy obrzędach pogrzebowych, które na nią zasługują niezależnie czy mają świecki czy religijnych charakter, co powoduje, że art. 195 § 2 chroni cześć oddawaną zmarłym oraz uczucia osób uczestniczących w pogrzebie408.

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo w art. 195 KK zarówno w typie podstawowym i kwalifikowanym jest przestępstwem powszechnym, a więc jego podmiotem może być każdy człowiek, który spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej409. Jest ono przestępstwem umyślnym, które można popełnić z zamiarem bezpośrednim. Zachowanie sprawcy cechuje szczególna intencja,

407

Więcej na ten temat: P. Petasz, Wolność religijna w Polsce i jej karnoprawna ochrona na gruncie art. 195 kodeksu karnego z 1997 roku, Gdańskie Studia Prawnicze, t.XIII/2005 408 M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 409 P. Petasz, Wolność religijna w Polsce i jej karnoprawna ochrona na gruncie art. 195 kodeksu karnego z 1997 roku, Gdańskie Studia Prawnicze, t.XIII/2005

187

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 która wyraża się w złośliwości podejmowanych czynności410.

STRONA PRZEDMIOTOWA Złośliwe przeszkadzanie w publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej jest czynnością sprawczą tego przestępstwa. Istotą tego czynu zabronionego jest przeszkadzanie, które może polegać na utrudnianiu lub uniemożliwianiu wykonania określonej czynności religijnej lub zakłócaniu jej przebiegu przez ośmieszanie, krzyczenie, parodiowanie albo inne zachowanie, które jest niezgodne ze społecznym wzorem zachowania. Dokonanie przestępstwa następuje z chwilą podejmowania zachowań spełniających kryterium przeszkadzania, a więc jest to przestępstwo formalne411. Istotne jest, aby przeszkadzanie miało złośliwy charakter, a więc było nacechowane nieustępliwością, natarczywością, ma pokazać pogardę i lekceważenie pokrzywdzonym, zrobić im przykrość w ważnym dla nich czasie. Zachowania niestosowane pozbawione cechy złośliwości nie wejdą w zakres tego czynu. Złośliwe przeszkadzanie zgodnie z § 1 art. 195 KK musi odnosić się do publicznego wykonywania aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego, który ma uregulowaną sytuację prawną412. Publiczne wykonanie aktu religijnego następuje, gdy jego uczestnikami jest bliżej nieokreślona liczba osób lub gdy dotyczy miejsca, w którym potencjalnie może znaleźć się większa grupa osób w miejscu do tego przeznaczonym albo w miejscu publicznym. Aktem religijnym zaś jest każda czynność, która należy do obrzędowości, ceremoniału danego kościoła lub związku wyznaniowego, np. sakrament, pielgrzymka. Wszelkie inne czynności, które składają się na akt kultu są aktem religijnym 413. W ramach art. 195 § 1 KK ochroną objęte są tylko wykonywane publicznie akty religijne kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, a więc

410

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 412 Więcej na ten temat: P. Petasz, Wolność religijna w Polsce i jej karnoprawna ochrona na gruncie art. 195 kodeksu karnego z 1997 roku, Gdańskie Studia Prawnicze, t.XIII/2005 411

413

M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005

188

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ochroną są objęte kościoły i związki wyznaniowe, których podmiotowość reguluje prawo polskie. Sytuację prawną kościołów i związków wyznaniowych regulują w Polsce następujące akty prawne414 : 1) rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego

Kościoła

Staroobrzędowego,

nie

posiadającego

hierarchii

duchownej (Dz.U. Nr 38, poz. 363 ze zm.); 2) ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 30, poz. 241 ze zm.); 3) ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Polsce (Dz.U. Nr 30, poz. 240 ze zm.); 4) ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej ( tj.Dz.U. z 2013 r. poz. 1169 ze zm.). 5) ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1726 ze zm.) 6) umowa międzynarodowa (Konkordat) zawarta między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, podpisana w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., ratyfikowana 3 kwietnia 1998 r. (Dz.U. Nr 51, poz. 318); 7) ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła EwangelickoAugsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 43 ze zm.); 8) ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła EwangelickoReformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 73, poz. 324 ze zm.); 9) ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1889 ze zm.); 10) ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 160 ze zm.);

414

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis

189

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 11) ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła EwangelickoMetodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1712 ze zm.); 12) ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1599); 13) ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 44); 14) ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 14); 15) ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 13); 16) ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1798). Należy podnieść, że ochronie prawnej podlegają także praktyki religijne kościołów i związków wyznaniowych, których sytuacja prawna nie została uregulowana odrębnymi ustawami, ale uregulowana na podstawie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Na podstawie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych podmioty te muszą być zarejestrowane415.

TYP KWALIFIKOWANY W § 2 art. 195 KK uregulowany został kwalifikowany typ przestępstwa złośliwego przeszkadzania

wykonywaniu

aktów

religijnych,

który

polega

złośliwym

przeszkadzaniu pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym. Nie zmienia to istoty czynności sprawczej, która polega na złośliwym przeszkadzaniu, ale powoduje zawężenie ochrony do

czynności związanych z pogrzebaniem człowieka zmarłego w ramach

określonych praktyk religijnych bądź świeckich. 415

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis

190

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Przeszkadzanie w tym przypadku ma polegać nap odejmowaniu czynności ukierunkowanych na zakłócenie wykonania obrzędu pochówku i oddania czci osobie zmarłej, co oznacza, że sprawca musi złośliwie przeszkadzać pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym416. Za pogrzeb uznać należy uznać złożenie zwłok zmarłego w określonym miejscu (np. cmentarzu), zaś za uroczystości lub obrzędy żałobne to zachowania, które towarzyszą pogrzebowi, wspominaniu zmarłego czy też uczczeniu jego pamięci. Uroczystości te muszą mieć charakter żałobny, a więc musza być związane bezpośrednio z faktem śmierci człowieka. Przedmiotem czynności wykonawczej może być każdy człowiek, którego prawo do swobodnego lub zgodnego z przyjętym wyznaniem lub tradycją uczestniczenia w określonych uroczystościach zostało naruszone417.

OBRAZA UCZUĆ RELIGIJNYCH

UWAGI WSTĘPNE Czyny wchodzące w zakres penalizacji art. 196 były karalne pod rządami Kodeksu karnego z 1932 r. w rozdziale zawierającym przestępstwa przeciwko uczuciom religijnym, zaś w obecnym brzmieniu przestępstwo to znalazło się w Kodeksie karnym z 1969 r. i zostało później przejęte przez obecnie obowiązujący Kodeks karny. Przestępstwo z art. 196 KK jest występkiem, który ścigany jest z oskarżenia publicznego z urzędu. Czyn ten zagrożony jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2418.

416

M. Makarska, Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 417 Więcej na ten temat: P. Petasz, Wolność religijna w Polsce i jej karnoprawna ochrona na gruncie art. 195 kodeksu karnego z 1997 roku, Gdańskie Studia Prawnicze, t.XIII/2005 418 Więcej na ten temat: Zob. W. Janyga, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010

191

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 DOBRO CHRONIONE Uczucia religijne osób wierzących, czyli pewien stosunek określonej grupy osób do wyznawanej przez siebie wiary jest dobrem chronionym przy przestępstwie z art. 196 KK419. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29.10.2012r. (sygn. I KZP 12/12) przedmiotem ochrony omawianego przestępstwa jest "wynikające z wolności sumienia i wyznania - prawo do ochrony uczuć religijnych. Do tych uczuć odnieść należy wskazany w tym przepisie skutek w postaci ich obrazy".

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Każdy człowiek, który spełnia ogólne warunki odpowiedzialności karnej może być podmiotem przestępstwa z art. 196 KK, a więc jest to przestępstwo powszechne. Przestępstwo obrazy uczuć religijnych można popełnić tylko umyślnie z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym, co oznacza, że sprawca poniesienie odpowiedzialność, wtedy gdy chciał zranić uczucia religijne innych osób poprzez znieważenie wskazanych w przepisie przedmiotów i miejsc, ale także poniesie odpowiedzialność, gdy godził się na to w celu wywołania określonego efektu reklamowego produktu420. Warto znowu przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29.10.2012r., w której SN stwierdził, że: „przestępstwo określone w art. 196 KK popełnia ten, kto swoim zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym obejmuje wszystkie znamiona tego występku”.

STRONA PRZEDMIOTOWA Obrażenie uczuć religijnych innych osób przez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych jest czynnością sprawczą tego przestępstwa. Obraza uczuć religijnych to takie zachowania, które subiektywnie dla członków danej wspólnoty religijnej są poniżające i obelżywe dla przedmiotu czci religijnej, ale obraza ta jednocześnie obiektywnie także musi dotyczyć takich zachowań, które powszechnie odbierane byłyby jako znieważające z uwzględnieniem 419

Zob. W. Janyga, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010 420 Więcej na ten temat: W. Janyga, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010

192

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 przekonań, które panują w kręgu kulturowym, z którego wywodzi się pokrzywdzony421. Zachowania te mogą mieć różną postać, mogą to być wypowiedzi słowne (obelżywe), parodiowanie, a nawet manifestacyjne zniszczenie wizerunku przedmiotu czci religijnej422. Warunkiem dokonania czynu zabronionego jest to, aby konkretne osoby lub grupy osób, poczuły się dotknięte zachowaniem sprawcy, co powoduje, że czyn ma charakter materialny. Obraza uczuć religijnych musi zostać dokonana poprzez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca kultu, które zostanie dostrzeżone przez większą lub bliżej nieokreśloną liczbę osób np. w czasie manifestacji bądź w miejscu publicznym. Sprawca może także posłużyć się środkami masowego przekazu, dzięki którym zachowanie to zostało rozpowszechnione423. Istotnym warunkiem karalności obrazy uczuć religijnych jest znieważanie przedmiotu czci religijnej, który rozumiany jest jako każdy przedmiot, który przez daną wspólnotę religijną uważany jest za przedmiot kultu, godny najwyższego szacunku i uwielbienia, np. symbol określonej grupy religijnej lub posąg, a także przedmioty służące do obrzędów liturgicznych424. Obrazą uczuć religijnych nie jest krytyka określonej wspólnoty religijnej, jej funkcjonowania czy też głoszonych przez nią poglądów. Krytyka taka nie jest obrazą, gdy pozbawione jest ocen znieważających425. Warto także podkreślić, że przedmiotem czci religijnej nie są osoby duchowne, nawet gdy określona wspólnota obdarza ich szczególnym szacunkiem. Zgodnie z art.196 sprawca może obrazić uczucia religijne znieważając miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, jest to miejsce, które na stałe jest przystosowane do sprawowania kultu lub aktów religijnych w obecności innych osób, ale takim miejsce również będzie miejsce, które zostało tylko czasowo przystosowane 421

R. Paprzycki, Czy bluźnierca jest przestępcą? Rozważania na temat znamienia "przedmiotu czci religijnej" przestępstwa obrazy uczuć religijnych - art. 196 KK, Palestra, nr 5-6/2008 422

Zob. W. Janyga, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010 423 Zob. W. Janyga, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010 424 Więcej na ten temat: E. Kruczoń, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych, Prokuratura i Prawo, nr 2/2011 425 E. Kruczoń, Przestępstwo obrazy uczuć religijnych, Prokuratura i Prawo, nr 2/2011

193

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 do sprawowania kultu426. Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa obrazy uczuć religijnych jest przedmiot czynności religijnej lub miejsce przeznaczone do wykonywania obrzędów religijnych, a więc obiekty o charakterze materialnym 427.

PODSUMOWANIE Podsumowując, należy stwierdzić, że przepisy rozdziału XXIV służą ochronie jednej z podstawowych wolności

jaką jest

wolność

sumienia i

wyznania, która została

zagwarantowana w Konstytucji RP, a także w wielu umowach i dokumentach międzynarodowych, do których przestrzegania zobowiązała się Polska. Wszystkie przestępstwa z tego rozdziału są występkami i są ścigane z oskarżenia publicznego z urzędu. Są one przestępstwami powszechnymi i mogą być jedynie popełnione z zamiarem bezpośrednim, oprócz obrazy uczuć religijnych, która także może zostać popełniona w zamiarze ewentualnym.

SUMMARY Summing up, regulations from chapter XXIV of the Criminal code are devoted to protecting one of basic freedoms – namely freedom of conscience and religion. This freedom was guaranteed not only by Polish Constitution, but also by multiple international agreements.

426

R. Paprzycki, Czy bluźnierca jest przestępcą? Rozważania na temat znamienia "przedmiotu czci religijnej" przestępstwa obrazy uczuć religijnych - art. 196 KK, Palestra, nr 5-6/2008 427 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześowiak, K. Wiaka, Warszawa 2015, Legalis

194

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 78, poz. 483 2. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 533

Wydawnictwa zwarte: 1. Janyga W., Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym w świetle współczesnego pojmowania wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2010 2. Kłączyńska N., Dyskryminacja religijna a prawnokarna ochrona wolności sumienia i wyznania, Wrocław 2005, 3. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 4. Makarska M., Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005 Artykuły: 1. Kędzierski J., Przestępstwa przeciwko religiom i wyznaniom w polskim prawie karnym - de lege ferenda, Palestra, nr 7-8/2007 2. Krajewski R., Ochrona wolności sumienia i wyznania w świetle Kodeksu karnego z 1997 r., Przegląd Sądowy, nr 3/2008 3. Kruczoń E., Przestępstwo obrazy uczuć religijnych, Prokuratura i Prawo, nr 2/2011 4. Paprzycki R., Czy bluźnierca jest przestępcą? Rozważania na temat znamienia "przedmiotu czci religijnej" przestępstwa obrazy uczuć religijnych - art. 196 KK, Palestra, nr 5-6/2008 5. Petasz P., Wolność religijna w Polsce i jej karnoprawna ochrona na gruncie art. 195 kodeksu karnego z 1997 roku, Gdańskie Studia Prawnicze, t.XIII/2005 6. Stefański R. A., Przestępstwo złośliwego przeszkadzania wykonywaniu aktu religijnego (art. 195 § 1 KK), Prokuratura i Prawo, nr 2/2005, Nr 2 7. Wąsek A., Przestępstwa przeciwko przekonaniom religijnym de lege lata i de lege ferenda, Państwo i Prawo, nr7/1995

195

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Rozdział XXV. KK Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności.

Art. 197 [Zgwałcenie] § 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia: 1) wspólnie z inną osobą, 2) wobec małoletniego poniżej lat 15, 3) wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1-3 działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5.

Art. 198 [Wykorzystanie bezradności, upośledzenia] Kto, wykorzystując bezradność innej osoby lub wynikający z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej brak zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, doprowadza ją do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 199 [Nadużycie zależności] § 1. Kto, przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony na szkodę małoletniego, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto obcuje płciowo z małoletnim lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej albo doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, nadużywając zaufania lub udzielając w zamian korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy.

196

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Art. 200 [Obcowanie płciowe z małoletnim] § 1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2.(uchylony) § 3. Kto małoletniemu poniżej lat 15 prezentuje treści pornograficzne lub udostępnia mu przedmioty mające taki charakter albo rozpowszechnia treści pornograficzne w sposób umożliwiający takiemu małoletniemu zapoznanie się z nimi, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 4 Karze określonej w § 3 podlega, kto w celu swojego zaspokojenia seksualnego lub zaspokojenia seksualnego innej osoby prezentuje małoletniemu poniżej lat 15 wykonanie czynności seksualnej. § 5. Karze określonej w § 3 podlega, kto prowadzi reklamę lub promocję działalności polegającej na rozpowszechnianiu treści pornograficznych w sposób umożliwiający zapoznanie się z nimi małoletniemu poniżej lat 15. Art. 200a [Zakazane nawiązanie kontaktu z małoletnim] § 1. Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 197 § 3 pkt 2 lub art. 200, jak również produkowania lub utrwalania treści pornograficznych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej nawiązuje kontakt z małoletnim poniżej lat 15, zmierzając, za pomocą wprowadzenia go w błąd, wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania sytuacji albo przy użyciu groźby bezprawnej, do spotkania z nim, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Kto za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej małoletniemu poniżej lat 15 składa propozycję obcowania płciowego, poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej lub udziału w produkowaniu lub utrwalaniu treści pornograficznych, i zmierza do jej realizacji, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 200b [Zakaz publicznego propagowania zachowań o charakterze pedofilskim] Kto publicznie propaguje lub pochwala zachowania o charakterze pedofilskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 201 [Kazirodztwo] Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 202 [Pornografia] § 1 Kto publicznie prezentuje treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która tego sobie nie życzy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

197

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 § 2.(uchylony) § 3. Kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, przechowuje lub posiada albo rozpowszechnia lub prezentuje treści pornograficzne z udziałem małoletniego albo treści pornograficzne związane z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 4. Kto utrwala treści pornograficzne z udziałem małoletniego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4a Kto przechowuje, posiada lub uzyskuje dostęp do treści pornograficznych z udziałem małoletniego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 4b. Kto produkuje, rozpowszechnia, prezentuje, przechowuje lub posiada treści pornograficzne przedstawiające wytworzony albo przetworzony wizerunek małoletniego uczestniczącego w czynności seksualnej podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 4c. Karze określonej w § 4b podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego uczestniczy w prezentacji treści pornograficznych z udziałem małoletniego. § 5. Sąd może orzec przepadek narzędzi lub innych przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstw określonych w § 1-4b, chociażby nie stanowiły własności sprawcy. Art. 203 [Zmuszanie do prostytucji] Kto, przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub wykorzystując stosunek zależności lub krytyczne położenie, doprowadza inną osobę do uprawiania prostytucji, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Art. 204 [Stręczycielstwo i sutenerstwo] § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, nakłania inną osobę do uprawiania prostytucji lub jej to ułatwia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Karze określonej w § 1 podlega, kto czerpie korzyści majątkowe z uprawiania prostytucji przez inną osobę. § 3. Jeżeli osoba określona w § 1 lub 2 jest małoletnim, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4.(uchylony)

Art. 205 (uchylony)

198

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

KATARZYNA MATCZUK428

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJNOŚCI OFFENCES AGAINST SEXUAL LIBERTY AND DECENCY słowa kluczowe: przestępstwa seksualne, zgwałcenie, kazirodztwo, pornografia keywords: sexual crimes, rape, incest, pornography

STRESZCZENIE W Rozdziale XXV Kodeksu karnego z 6.06.1997 r. zostały uregulowane przestępstwa: związane z naciskiem w celu odbycia stosunku seksualnego (art. 197-199), pedofilii (art. 200), kazirodztwa (art. 201), związane z pornografią (art. 202) oraz prostytucją (art. 203-204). Mają one dwa odrębne przedmioty ochrony, tj. wolność seksualną oraz obyczajność w sferze życia seksualnego. Stanowią one równocześnie dwa odrębne rodzajowo dobra prawne.

W niniejszym opracowaniu

zostało omówione każde z nich, z uwzględnieniem aktualnego orzecznictwa oraz nowelizacji. EXTRACT In Charter XXV of The Criminal code from 6.06.1997 r. are regulated following crimes: related intimacy by pressure (art. 197-199), pedophile (art. 200), incest (art. 201), related to pornography (art. 202) and prostitution (art. 203-204). They have different objects of protection, i.e. sexual freedom and morality in sexual life sphere. Simultaneously they constitute two separate types of legal interest. Each has been discussed in this elaboration, taking into consideration current case law and amendments.

428

studentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, członkini Koła Naukowego Kryminalistyki przy Wydziale Chemii Uniwersytetu Warszawskiego

199

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 WPROWADZENIE Pojęcia „przestępstwo przeciwko wolności seksualnej” nie sposób zdefiniować w sposób jednoznaczny. Trudno jest określić jego granice, gdyż bardzo wiele zachowań może mieć potencjalnie seksualne zabarwienie. Szczególnych klasyfikacja niektórych czynów skierowanych przeciwko wolności może budzić wątpliwości, bowiem np. przestępstwo z art. 191a k.k. (utrwalanie wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej) równie dobrze mogłoby znaleźć się w Rozdziale XXV zamiast XXIII. Jest tak, ponieważ przestępstwa seksualne także godzą w wolność człowieka „w zakresie najbardziej intymnej sfery jego życia”429 i „przede wszystkim w prawo jednostki do swobodnego dysponowania swoim życiem seksualnym”

430

. Przedmiotem ochrony jest tu

więc wolność seksualna. Równie problematyczne może wydawać się także definitywne wyróżnienie przestępstw popełnianych przeciwko „obyczajności”. Jest to bowiem także pojęcie subiektywnie wieloznaczne, a rzadko w orzecznictwie wskazuje się na jego wagę jako przedmiotu ochrony. Według uzasadnienia do uchwały SN z 13.4.1977 r.431 obyczajnością są „podstawowe moralne zasady współżycia społecznego w zakresie przeżyć, kontaktów

i związków seksualnych”. Przyczyną umieszczenia przestępstw

przeciwko wolności seksualnej i przestępstw przeciwko obyczajności w jednym rozdziale kodeksu karnego jest to, że choć pozostają odrębnymi dobrami chronionymi przez prawo, są najczęściej atakowane łącznie. Wśród międzynarodowych unormowań dotyczących ochrony wolności seksualnej i obyczajności na szczególną uwagę zasługuje art. 7 ust. 1 lit. g Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego432, który za zbrodnie przeciwko ludzkości uznaje m.in. zgwałcenie, niewolnictwo seksualne, przymusową prostytucję, wymuszoną ciążę, przymusową sterylizację oraz jakiekolwiek inne formy przemocy seksualnej porównywalnej wagi, jeżeli czyny te zostały popełnione w ramach rozległego lub systematycznego, umyślnego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej. Warta wspomnienia jest także np. Konwencja dziecięcej pornografii

o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i z 25.5.2000 r.433 oraz dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady

2011/93/UE z 13.12.2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej.

429

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21.12.1972 r., sygn. VI KZP 64/72 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.7.1975 r., sygn. II KR 66/75 431 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.4.1977 r., sygn. VII KZP 30/76 432 Ustawa ratyfikacyjna z dnia 5.7.2001 r. (Dz. U. z 2001 r., Nr 98, poz. 1065) 433 Dz. U. z 2007 r., Nr 76, poz. 494 430

200

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 ZGWAŁCENIE

Należy zaznaczyć, iż zgwałcenie nie jest tym samym co gwałt. Drugie z tych pojęć jest szersze zakresowo, ponieważ dotyczy użycia jakiejkolwiek siły, przewagi nad drugą osobą. Natomiast dobrem chronionym przy zgwałceniu jest wolność seksualna, tj. wolność człowieka do swobodnego dysponowania swoim życiem seksualnym434, prawo do wyboru partnera, czasu, miejsca i formy kontaktu seksualnego, który powinien się odbyć bez użycia przemocy, groźby i podstępu435. Przestępstwo zgwałcenia zostało ujęte w art. 197 k.k. i przyjmować może dwie formy: obcowania płciowego i innej czynności seksualnej. Pierwszy termin odnosi się przede wszystkim do stosunku płciowego, a także jego surogatów, czyli stosunku analnego oraz oralnego. W orzecznictwie za obcowanie płciowe uważane są jednak także akty imitujące stosunek płciowy, gdy są traktowane przez sprawcę jako jego ekwiwalent np. wprowadzanie wibratora do pochwy lub odbytu ofiary436, wkładanie rąk do narządów rodnych kobiety, penetrując je437. Poddanie się innej czynności seksualnej obejmuje natomiast przypadki, w których sprawca zmierzając do zaspokojenia lub pobudzenia swego popędu płciowego, dotyka narządów płciowych ofiary (nawet przez odzież), albo dokonuje innych czynności, stykając się z ciałem ofiary (np. pieszczoty). Inna czynność seksualna wiąże się tym samym

z szeroko pojętym życiem seksualnym człowieka. Wykonaniem czynności seksualnej można

zaś nazwać m.in. obnażanie się438. Inna czynność seksualna musi mieć charakter obiektywnie związany ze sferą życia płciowego- zgodnie z przyjętymi w społeczeństwie wzorcami kulturowymi. Nie jest więc w tym kontekście istotne wiązanie przez sprawcę swego zachowania ze sferą życia seksualnego439. Zarówno obcowanie płciowe, jak i inna czynność seksualna mają takie same znaczenie dla wszystkich przestępstw z rozdziału XXV k.k., nie będą więc ponownie definiowane przy omawianiu reszty z nich. Nie wydaje się być zasadnym, by obejmować osoby pokrzywdzone innymi niż obcowanie płciowe czynnościami seksualnymi określeniem ofiary zgwałcenia, tak jak ma to miejsce w obecnym brzmieniu art. 197 k.k. Może to wpłynąć niekorzystnie na ich stan emocjonalny po i tak często traumatycznym

przeżyciu.

Zmiana

obecnej

regulacji

jest

też

wskazana

względów

terminologicznych. Potoczne znaczenie pojęcia zgwałcenie pokrywałoby się wtedy z kodeksowym. Przeciętny człowiek kojarzy ten akt wyłącznie z penetracją a nie np. dotykaniem piersi ofiary. 434

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.7.1975 r., sygn. II KR 66/75 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9.4.2001 r., sygn. II KKN 349/98 436 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19.4.2007 r., sygn. II AKa 40/07 437 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9.11.2006 r., sygn. II AKa 323/06 438 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18.7.2007 r., sygn. WA 28/07 439 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12.12.2007 r., sygn. II AKa 286/07 435

201

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 O materialnym charakterze przestępstwa zgwałcenia świadczy sformułowanie „doprowadza inną osobę do obcowania płciowego”. Nie jest przy tym konieczne, by sprawca działał osobiście (może np. przymuszać do odbycia stosunku dwie ofiary)440, lecz by jego działania doprowadziły do omawianej czynności, oraz aby przybrały określoną formę tj. przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu. Przemoc może tu występować w dwóch formach: przemocy bezpośredniej (skierowanej przeciwko ofierze) albo przemocy pośredniej (wobec osoby bliskiej ofiary lub rzeczy). Obie te postacie zastosowania przemocy wiążą się

z użyciem siły fizycznej, by uniemożliwić/przełamać

opór ofiary. Opór ten musi zostać uzewnętrzniony, choć niekoniecznie poprzez fizyczną próbę przeciwstawienia się sprawcy. Wystarczająca jest jakakolwiek reakcja ofiary wskazująca na to, że nie wyraża woli do podjęcia współżycia441. Jeśli chodzi o podstęp, kluczowe wydaje się być wprowadzenie innej osoby w błąd lub wykorzystanie błędu442. Osoba pokrzywdzona nie ma więc pełnej świadomości zaistniałych okoliczności lub stanu rzeczywistego. Zostaje tym samym ograniczona (lub wręcz wyłączona) wola pokrzywdzonego. Bardzo ważne jest także, by sprawca działał z podjętym z góry zamiarem osłabienia oporu swej ofiary. Jeśli na przykład sprawca zmusił pokrzywdzonego do spożywania alkoholu, by osłabić jego możliwości stawiania oporu, to znamiona przestępstwa zgwałcenia zostaną zrealizowane. Nie stanie się tak jednak, jeśli zastanie już odurzoną alkoholem ofiarę. Wtedy odpowiadać będzie za przestępstwo z art. 198 k.k. 443 Podobnie, jeśli dana osoba nie wywiąże się z obietnicy małżeństwa w zamian za współżycie, nie odpowie za zgwałcenie. Nie ma tu bowiem żadnego naruszenia wolności seksualnej444. Celem groźby bezprawnej jest natomiast wywołanie u ofiary obawy, bez względu na to, przeciwko jakiemu dobru jest skierowana. Musi jednak wpłynąć na przełamanie oporu ofiary. Istnieją typy kwalifikowane zgwałcenia, które zostały zawarte w art. 197 § 3 k.k. oraz 197 § 4 k.k.

Należy

nich

zgwałcenie

zbiorowe,

pedofilskie,

wobec

wstępnego,

zstępnego,

przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry (kazirodcze), oraz ze szczególnym okrucieństwem. Pierwsze z nich ma miejsce, gdy sprawca działa wspólnie z inną osobą. Sporne jest natomiast w doktrynie, czy musi być to współsprawstwo (art. 18 k.k.). Biorąc pod uwagę literalne brzmienie przepisu, jest to bezzasadne, gdyż nie ma w nim wzmianki o działaniu w „porozumieniu” z inną osobą. Teoretycznie więc, możliwe jest tu sprawstwo równoległe, gdzie dwóch sprawców dokonuje zgwałcenia w tym samym czasie i miejscu, jednak niezależnie od siebie. Praktycznie jednak nie sposób sobie wyobrazić, by takie osoby nie działały w porozumieniu chociażby dorozumianym. Tym samym słusznym wydaje się być założenie, że czynu dokonują przynajmniej dwie osoby, które 440

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19.06.2008 r., sygn. II AKa 147/08 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30.10.2008 r., sygn. II AKa 305/08 442 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.3.2009 r., sygn. IV KK 339/08 443 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.11.2009 r., sygn. V KK 271/09 444 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.9.1974 r., sygn. III KR 105/74 441

202

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 działają wspólnie i w porozumieniu, czyli we współsprawstwie445. Klasyfikacja tego przestępstwa jako typ kwalifikowany wynika z faktu, iż występowanie większej ilości sprawców wpływa nie tylko na dotkliwsze udręczenie ofiary (zarówno fizyczne, jak i psychiczne), ale także na jej większą bezbronność i bardziej ograniczoną możliwość stawiania oporu. Bardziej traumatyczne przeżycia będą związane również ze zgwałceniem pedofilskim oraz kazirodczym, ponieważ dotyczy jednostek albo niedostatecznie dojrzałych, wymagających opieki, albo takich, z którymi łączy sprawcę (a przynajmniej powinna) szczególna więź. Należy też pamiętać, że we wszystkich typach kwalifikowanych odpowiedzialność może ponosić także nieletni, który ukończył 15 lat (na zasadach określonych w art. 10 § 2 k.k.). Odpowiedzialność sprawcy będzie również surowsza, gdy czyn zostanie popełniony ze szczególnym okrucieństwem (art. 197 § 4 k.k.). Ma to miejsce wtedy, gdy użyte przez sprawcę środki przy popełnieniu przestępstwa z art. 197 § 1-3 k.k. były niewspółmierne do stawianego przez ofiarę oporu a jego działanie było wyjątkowo drastyczne, sadystyczne, czy też brutalne446. Wszystkie typy kwalifikowane przestępstwa zgwałcenia są zbrodniami ( z art.197 § 1-2 k.k. zaś występkami). Omawiając przestępstwo zgwałcenia nie sposób też nie wspomnieć o niedawnej zmianie trybu jego ścigania (a także przestępstw z art. 199 § 1 k.k. oraz niektórych z art. 198 k.k.). Do dnia 27.1.2014 r. odbywało się ono na wniosek. Po tej dacie (i uchyleniu art. 205 k.k.) zgwałcenie stało się przestępstwem ściganym z urzędu. Celem nowelizacji była lepsza ochrona ofiar, jednak zmiana ta wzbudza wiele kontrowersji. Zwolennicy zmian podnoszą, że dzięki niej informacje o przestępstwie może przekazać organom ścigania także świadek zdarzenia i wpłynie to korzystnie na wykrywalność sprawców, a przynajmniej na odpowiednie zabezpieczenie materiału dowodowego. Również sposób przesłuchiwania ofiar przestępstw jest bardziej komfortowe po wprowadzeniu art. 185c k.p.k. Na jego podstawie przesłuchanie powinno się odbywać w specjalnie przystosowanym „przyjaznym” pomieszczeniu z udziałem wyłącznie prokuratora, obrońcy, pełnomocnika pokrzywdzonego oraz ewentualnie biegłego psychologa tej samej płci co ofiara. Nagranie z przesłuchania jest następnie odtwarzane na rozprawie głównej. Powtórne przesłuchanie, możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach, może też przybrać formę telekonferencji, by zaoszczędzić osobie pokrzywdzonej bezpośredniej konfrontacji z oskarżonym. Przeciwnicy ścigania przestępstw seksualnych z urzędu zwracają uwagę na fakt, że są one silnie związane ze sferą intymności człowieka, w którą nikt nie powinien ingerować bez jego woli. Ponadto dla niektórych ofiar postępowanie dowodowe może okazać się zbyt ciężkim przeżyciem i wzmagać tylko doznaną wcześniej traumę. Brak chęci współpracy po stronie ofiary może tym samym paradoksalnie utrudnić postępowanie, co mija się z celem zmiany trybu ścigania. Podnoszone jest także, że wprowadzona nowelizacja w rzeczywistości niewiele zmieni w kwestii 445 446

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26.9.2006 r., sygn. II AKa 192/06 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13.11.1997 r., sygn. II AKa 210/97

203

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wykrywalności sprawców, bowiem większość zgwałceń i przestępstw z art. 199 § 1 i art. 198 k.k. i tak odbywa się bez świadków, więc tylko ofiara może dokonać zgłoszenia. Nadal to do niej będzie należało podjęcie decyzji o dokonaniu zgłoszenia popełnienia przestępstwa.

WYKORZYSTANIE BEZRADNOŚCI, UPOŚLEDZENIA

Celem art. 198 k.k. jest przeciwdziałanie jakiemukolwiek wykorzystywaniu o zabarwieniu seksualnym osoby, która nie jest zdolna do podejmowania samodzielnych, świadomych i dobrowolnych decyzji dotyczących sfery jej życia seksualnego. Dobrem podlegającym ochronie jest tu wolność od wszelkiego wykorzystania seksualnego takich osób. Nie występuje tym samym atak na swobodę podjęcia decyzji przez ofiarę, lecz wykorzystanie jej braku dostatecznego poziomu samostanowienia w sferze intymnej447.

Pojęcie „bezradności” obejmuje jednak również stan, w

którym ofiara nie ma na tyle sił czy też możliwości, by wyrazić w sposób dostateczny i skuteczny swój sprzeciw wobec sprawcy lub też nie jest w stanie podjąć decyzji448. Istnieje więc generalny zakaz wykorzystywania seksualnego osób, które z powodu upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej nie mają zdolności do rozpoznawania znaczenia czynu, czy też pokierowania swoim postępowaniem. Dotyczy on jednak również jednostek mających całkowicie zniesioną zdolność rozumienia znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem z powodów niewynikających z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej np. będących pod wpływem hipnozy, narkozy, odurzenia alkoholowego (lub innymi środkami), nieprzytomnych. Ofiarą na podstawie art. 198 k.k. jest również osoba mająca zachowaną zdolność rozumienia znaczenia sytuacji, w jakiej się znajduje oraz czynności wobec niej podejmowanych, a także

wolę przeciwdziałania tym czynnościom i

sytuacji, jednocześnie nie mając możliwości takiego przeciwdziałania449. Zwrot „brak zdolności (…) do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem” odpowiada opisowi niepoczytalności spowodowanej chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym z art. 31 § 1 k.k.450. Stwierdzenie zatem stanu niepoczytalności osoby pokrzywdzonej może mieć miejsce wyłącznie na podstawie opinii biegłych lekarzy psychiatrów, wydanej po przeprowadzeniu odpowiednich badań specjalistycznych, uwzględniając nie tylko stan jej zdrowia psychicznego, ale także okoliczności czynu.

447

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20.1.2011 r., sygn. II AKa 434/10 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15.5.2009 r., sygn. II AKa 102/09 449 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2.7.2002 r., sygn. IV KKN 266/00 450 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29.1.2002 r., sygn. I KZP 30/01 448

204

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Użycie którejś z form działania określonych w art. 197 § 1 k.k., prowadzących do odbycia niedobrowolnie aktu seksualnego nie wyklucza kumulatywnej kwalifikacji art. 198 w zw. z art. 197 § 2 k.k., choć trzeba zaznaczyć, że dotyczyć to może sytuacji występujących stosunkowo rzadko. Nieczęsto bowiem sprawca będzie sięgał po środki właściwe zgwałceniu, gdy ofiara już i tak znajduje się w stanie ułatwiającym zrealizowanie jego zamiarów451. Czyn z art. 198 k.k. jest przestępstwem materialnym, które dokonywane jest z chwilą rozpoczęcia jakiejkolwiek czynności o charakterze seksualnym wobec ofiary. To występek ścigany co do zasady (po. 27.1.2014 r.) z oskarżenia publicznego z urzędu. Podobnie też jak przy art. 197 k.k. wydaje się być możliwym (choć bardzo mało prawdopodobnym) działanie w ramach zamiaru ewentualnego.

NADUŻYCIE ZALEŻNOŚCI

Ustawodawca zawarł w art. 199 k.k. właściwie dwa odrębne przestępstwa materialne. W art. 199 § 1 k.k. dobrem chronionym jest wolność od zamachu seksualnego przez wykorzystanie krytycznego położenia lub nadużycia stosunku zależności. Od przestępstwa zgwałcenia inny jest jedynie sposób popełnienia czynu. Art. 199 § 2 i 3 k.k. chroni natomiast wolność seksualną małoletniego przed jego uwiedzeniem przez nadużycie stosunku zależności, wykorzystanie krytycznego położenia, nadużycie zaufania, albo udzielenia korzyści majątkowej bądź osobistej lub też obietnicy jej udzielenia. W doktrynie podnosi się niekiedy, że dobrem chronionym w art. 199 § 3 k.k. nie jest wolność seksualna a obyczajność, gdyż przepis ten ma w istocie za zadanie przeciwdziałać demoralizacji małoletnich452. Takie wykluczenie nie wydaje się jednak być słusznym, bowiem oba te dobra podlegają w istocie ochronie. Art. 199 § 2 k.k. jest zaś typem kwalifikowanym, w którym czyn z art. 199 § 1 k.k. wyrządzany jest na szkodę małoletniego. To 199 § 3 k.k. jest osobnym przestępstwem uwiedzenia małoletniego. Stosunek zależności to taki stosunek prawny lub faktyczny, który daj sprawcy możliwość wywierania określonego wpływu bezpośredniego lub pośredniego na losy i położenie prawne, społeczne i ekonomiczne ofiary. Nie musi mieć charakteru trwałego, wystarczy, by był okazjonalny lub sytuacyjnie wyznaczony453. Nadużycie stosunku zależności ma miejsce, gdy sprawca świadomie używa tego stosunku jako czynnika nacisku na psychikę osoby pokrzywdzonej, by doprowadzić do 451

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.7.2008 r., sygn. II KK 21/08 Warylewski J., Przestępstwo uwiedzenia małoletniego, Palestra, nr 9 – 10/2008, s. 55 453 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18.12.2008 r., sygn. V KK 304/08 452

205

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 wyrażenia przez nią zgody na obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną. Niezależne od pełnionych ról społecznych czy też relacji międzyludzkich może być znalezienie się w krytycznym położeniu. Związane jest ono bardziej z niefortunnym splotem okoliczności, w którym danej osobie zagraża niebezpieczeństwo doznania określonego uszczerbku (na dobrach osobistych lub majątkowych), a sprawca może mu zapobiec. Należy nadmienić, że zarówno stosunek zależności, jak i krytyczne położenie musi być sytuacją istniejącą obiektywnie- niezależnie od działania sprawcy. Omawiając typ kwalifikowany z art. 199 § 2 k.k. (jak również art. 199 § 3 k.k.), należy wyjaśnić, jakie osoby są objęte określeniem „małoletni”. Według art. 10 k.c. to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia. Biorąc jednak pod uwagę całkowity zakaz kontaktów seksualnych z dziećmi poniżej 15 lat (art. 200 k.k.), art. 199 § 2 i 3 k.k. dotyczy jedynie małoletnich pomiędzy 15 a 18 rokiem życia. Ochrona na podstawie art. 199 § 2 k.k. jest uzależniona od nadużycia stosunku zależności przez sprawcę lub wykorzystania krytycznego położenia ofiary. Kontrowersyjne jest w tym kontekście orzecznictwo, według którego fakt, że sprawca podejmuje określone działania wobec swojego własnego dziecka, nie oznacza, że jego zachowanie jest automatycznie równoznaczne z nadużyciem stosunku zależności, który niewątpliwie pomiędzy rodzicem a dzieckiem istnieje454. Trudno doszukiwać się w takim stanowisku racjonalności. Ciężko bowiem zaakceptować, że umyślny czyn o charakterze seksualnym może nie wiązać się z żadną formą nadużycia stosunku zależności lub wykorzystaniem swego dziecka. Być może jednak celem takiej argumentacji było zwrócenie uwagi na możliwość zaistnienia sytuacji, w której ze strony rodzica nie byłoby żadnych widocznych nacisków, wykorzystania swojej uprzywilejowanej pozycji względem małoletniego. O doprowadzeniu, o którym jest mowa w art. 199 § 3 k.k. (przestępstwo uwiedzenia małoletniego), można mówić jedynie wtedy, gdy zachowanie sprawcy, odpowiadające znamionom określonym w tym przepisie (nadużycie zaufania, udzielenie korzyści majątkowej lub osobistej, albo jej obietnicy) było wyłącznym powodem, dla którego małoletni powyżej 15 roku życia wyraził zgodę na obcowanie płciowe lub poddanie się innej czynności seksualnej albo na wykonanie takiej czynności455. Nieco problematyczne jest ustalenie znaczenia pojęcia nadużycie zaufania, nie ma bowiem na chwilę obecną dostatecznie ustalonej treści. Wydaje się dotyczyć przede wszystkim świadomego wykorzystania przez sprawcę szczególnej, silnej więzi, związku psychicznoemocjonalnego łączącego go z ofiarą. Alternatywnym sposobem działania sprawcy jest przekupienie małoletniego poprzez udzielenie mu korzyści majątkowej lub osobistej albo ich obietnicy. Wydaje się więc, że przepis ten ma na celu pogłębione przeciwdziałanie dziecięcej prostytucji, ponieważ dzięki

454 455

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.3.2009 r., sygn. III KK 348/08 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2.6.2010 r., sygn. V KK 369/09

206

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 niemu także klient, a nie tylko (na podstawie art. 204 § 3 k.k.) osoba czerpiąca korzyści z takiego nierządu, podlega karze. Przestępstwa z art. 199 k.k. są występkami ściganymi z oskarżenia publicznego z urzędu. Wydaje się, że tak jak przy art. 197 oraz 198 k.k. mogą zostać popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym.

OBCOWANIE PŁCIOWE Z MAŁOLETNIM

Przyjmuje się, że dobrem chronionym przy przestępstwie formalnym z art. 200 § 1 k.k. (pedofilii) jest prawidłowy rozwój psychofizyczny małoletniego do 15 roku życia. Zbyt wczesna inicjacja seksualna może prowadzić do bardzo wielu spowodowanych przeżytą traumą zaburzeń, m.in. psychologicznych, psychiatrycznych, psychoseksualnych, zachowania. Takie wykorzystanie może odcisnąć piętno na całym przyszłym życiu ofiary, które dopiero się dla niej zaczyna, dlatego zasługuje na szczególne potępienie. Zapewne dlatego, w odróżnieniu od uregulowań dotyczących innych przestępstw przeciwko wolności seksualnej, w przypadku pedofilii znamiona nie opisują objętych penalizacją sposobów działania sprawcy. Należy więc zakładać, że każde zachowanie bezpośrednio prowadzące do wyczerpania znamion z art. 200 § 1 k.k. jest karalne456. Może jedynie wpłynąć na ocenę czynu i wymiar kary. Nieistotna jest też motywacja sprawcy, np. fakt, że nie działał dla własnego zaspokojenia seksualnego457. Ponadto do wyczerpania znamion przestępstwa z art. 200 § 1 k.k. dochodzi nie tylko wówczas, gdy wola ofiary była przeciwna do oczekiwań sprawcy lub nie była jasno określona, ale dopuszcza się go też ten, kto swoim aktywnym zachowaniem ukierunkowanym na odbycie stosunku z małoletnim wywołuje u niego chęć udziału

w określonych w przepisie

czynnościach, a nawet wtedy, gdy jedynie ułatwia podjęcie decyzji małoletniemu, stwarzając przy tym warunki umożliwiające faktyczne zrealizowanie zamierzonego celu, np. poprzez zapewnienie miejsca odosobnienia, czy też wywołanie u małoletniego przekonania o braku naganności takich zachowań458. Taki bezwzględny charakter ochrony małoletniego prowadzi do wniosku, że nie może on w ogóle dysponować swoją wolnością seksualną, ponieważ nie jest jeszcze w stanie prawidłowo ocenić zagrażającej mu sytuacji. Wydaje się tym samym słuszne przychylenie się do stanowiska, że dobrem

456

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.2.2009 r., sygn. V KK 409/08 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.10.2007 r., sygn. III KK 116/07 458 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 5.12.2002 r., sygn. II AKa 302/02 457

207

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 chronionym w art. 200 k.k. jest obyczajność, u której podstaw legło przekonanie o konieczności sprzeciwiania się demoralizacji małoletniego459. Pewną odmianą przestępstwa pedofilskiego jest te zawarte w art. 200 § 2 k.k. Ma ono charakter ekshibicjonistyczny i również jest przestępstwem formalnym. Zakazane jest w nim przedstawianie wykonywania czynności seksualnej zarówno w sposób indywidualny (poprzez np. masturbację), jaki i wspólnie z inną osobą (np. prezentowanie współżycia seksualnego). Choć sprawca musi dążyć do zaspokojenia seksualnego, dla bytu przestępstwa nie jest konieczne jego osiągnięcie. Wystarczające jest podjęcie działania w tym celu460 . Z powodu pokrywania się zakresem kryminalizacji art. 200 § 2 i art. 202 § 2 k.k. (prezentowanie małoletniemu pornografii), trudności może sprawiać kwalifikacja niektórych stanów faktycznych. Jest to spowodowane brakiem uściślenia jaka ma być forma prezentacji owych treści małoletniemu. Przestępstwo pedofilii w obu swych odmianach jest występkiem ściganym z oskarżenia publicznego z urzędu. Te z art. 200 § 1 k.k. popełnić można zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, natomiast z art. 200 § 2 k.k. wyłącznie w zamiarze bezpośrednim. Należy także pamiętać o tym, że do przestępstwa pedofilii może znaleźć zastosowanie art. 51 k.k. i w konsekwencji doprowadzić do ograniczenia lub nawet pozbawienia praw rodzicielskich. Z drugiej jednak strony należy pamiętać, że kryminalizacji nie podlega tolerowanie przez osoby dorosłe obecności małoletniego podczas zbliżenia intymnego, jeśli nie czynią tego w celu zaspokojenia seksualnego.

NAWIĄZYWANIE KONTAKTÓW Z MAŁOLETNIM ZA POMOCĄ SYSTEMU TELEINFORMATYCZNEGO

W celu zapewnienia osobie małoletniej jeszcze większej ochrony przed wykorzystaniem seksualnym oraz dostosowania prawa polskiego do postanowień Konwencji Rady Europy z Lanzarote o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystanie i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych (podpisanej przez Polskę 25.10.2007 r.) ustawodawca dodał nowelą z 5.11.2009 r. dwa nowe typy przestępstw kryminalizujących niejako przygotowywanie takiego zamachu w art. 200a k.k. Podobnie jak w przypadku art. 200 k.k. dobrem chronionym jest w tym przepisie obyczajność, na podstawie której niedopuszczalna jest demoralizacja seksualno-obyczajowa małoletniego.

459

Rodzynkiewicz M., Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (w:) Kodeks karny. Część szczególna. t. II., pod red. Zolla A., Kraków 1999, s. 652 460 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.1988 r., sygn. V KRN 247/88

208

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Na podstawie art. 200a § 1 k.k. karze podlega nawiązanie kontaktu z małoletnim poniżej 15 lat za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej

i tym sposobem

zmierzanie- za pomocą wprowadzenia go w błąd, wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania sytuacji albo przy użyciu groźby bezprawnej- do spotkania z nim w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 197 § 3 pkt 2 lub art. 200 k.k. albo produkowania/utrwalania treści pornograficznych. Drugi typ przestępstwa został zawarty w art. 200a § 2 k.k. Polega on na składaniu małoletniemu poniżej 15 lat propozycji obcowania płciowego, poddania się, lub też wykonania innej czynności seksualnej, albo udziału w produkowaniu lub utrwalaniu treści pornograficznych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub też sieci telekomunikacyjnej i zmierzaniu do realizacji jednego z wymienionych celów. Sieć telekomunikacyjna i system teleinformatyczny to pojęcia bardzo szerokie. Z tego powodu omawiane przestępstwa mogą zostać popełnione przez właściwie jakiekolwiek urządzenie mogące posłużyć do kontaktu i podłączone do sieci umożliwiającej taki kontakt np. komputer. Wraz z postępem technicznym i coraz większą dostępnością wielu rodzajów urządzeń umożliwiających komunikację będzie przybywać różnych alternatywnych możliwości popełnienia przestępstw z art. 200a k.k. Oba wspomniane przestępstwa mają charakter formalny i są występkami ściganymi

oskarżenia publicznego z urzędu. Te z art. 200a § 1 k.k. może być popełnione umyślnie tylko z zamiarem bezpośrednim, natomiast na podstawie art. 200a § 2 k.k. nie należy całkowicie wyłączyć zamiaru ewentualnego.

PUBLICZNE PROPAGOWANIE ZACHOWAŃ O CHARAKTERZE PEDOFILSKIM

Nowelą z 5.11.2009 r., obok art. 200a k.k. wprowadzony został art. 200b k.k. Wprowadzono w nim karalność samego publicznego propagowania lub pochwalania zachowań o charakterze pedofilskim. Jest to kolejny przepis ukazujący, jak ważna dla ustawodawcy jest ochrona małoletnich przed wykorzystaniem seksualnym, które może mieć nieodwracalny wpływ na jego rozwój i równowagę psychiczną. Dobro chronione stanowi obyczajność, na którą składa się negatywna ocena społeczno-prawna zachowań o charakterze pedofilskim do tego stopnia, że nawet karanie ich publicznego propagowania wydaje się być zasadne.

209

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Propagowanie w art. 200b k.k. ma na celu upowszechnianie zachowań pedofilskich, czyli o charakterze dewiacyjnym, a także przekonywanie do ich akceptacji. Pochwalanie jest tu gloryfikacją tego zaburzenia, uznaniem go za słuszne i godne naśladowania przez innych. Istotne jest też by sprawca wygłaszał te poglądy w miejscu publicznym lub pozwalającym na zapoznanie się z nimi większej liczbie osób. Nie jest przy tym konieczne, by sprawca odnosił się do sytuacji i zachowań w rzeczywistości zaistniałych. Wystarczające jest nawiązanie do pewnych abstrakcyjnych, lecz wyrażających treści pedofilskie czynów. Przestępstwo publicznego pochwalania lub propagowania zachowań o charakterze pedofilskim musi być zachowaniem umyślnym. Wydaje się jednak, że można je popełnić zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Ściganie tego występku następuje z oskarżenia publicznego z urzędu.

KAZIRODZTWO

Ujęcie w art. 201 k.k. przestępstwa kazirodztwa miało w zamyśle ustawodawcy za zadanie przeciwdziałanie stosunkom płciowym odbywającym się między członkami rodziny (bliskimi). Za takie osoby uważani są wstępni, zstępni, przysposobieni, przysposabiający, bracia i siostry. Do dziś toczone są spory dotyczące racji stojących za kryminalizacją kazirodztwa.

W czasie

obowiązywania Kodeksu karnego z 1932 r. głównym uzasadnieniem były względy eugeniczne. Badania (zarówno współczesne, jak i starsze) przeprowadzane przez bardzo wielu genetyków pokazują, że u dzieci ze związków kazirodczych istnieje o wiele większe zagrożenie występowaniem różnego rodzaju anomalii chorobowych niż u dzieci rodziców ze sobą niespokrewnionych 461. Poddawano niekiedy w wątpliwość zasadność kryminalizacji kazirodztwa na tej podstawie, nie negując przy tym samego faktu zagrożenia dla zdrowia potomstwa. Już jednak w Kodeksie karnym z 1969 r. względy eugeniczne straciły na znaczeniu, ponieważ przestępstwem kazirodztwa zostały też objęte osoby pozostające w stosunku przysposobienia, do których argumenty te nie mogą się odnosić. Tak też pozostało w obecnym art. 201 k.k. Ponadto ów przepis dotyczy obcowania płciowego, które treściowo znacznie wykracza poza sam stosunek seksualny, z którego może narodzić się dziecko. Eugeniczne racjonalizowanie zakazu kazirodztwa

461

Daniluk P., Nowak C., Kazirodztwo jako problem karnoprawny (dwugłos), Archiwum Kryminologii, t. XXIXXXX, Warszawa 2009, s. 478 - 479

210

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 może mieć więc wyłącznie charakter poboczny. Obecnie przyjmuje się, iż powodem kryminalizacji tego czynu są normy obyczajowo-kulturowe. Skoro art. 201 k.k. dotyczy konsensualnego obcowania płciowego, nie może tu być mowy o żadnym naruszeniu wolności seksualnej danej osoby. Umieszczenie tego przepisu

w Rozdziale

XXV świadczy więc o tym, że jest to przestępstwo popełniane przeciwko obyczajności, która jest tu zarazem dobrem chronionym. Kazirodztwo narusza obyczajowe tabu (silne w naszym kręgu kulturowym), uznające stosunki seksualne w obrębie rodziny (oczywiście nie wliczając tu małżonków) i więzi ukształtowanych na wzór pokrewieństwa (przysposobienie) za niedopuszczalne. Pogodzenie tak odmiennych więzów uczuciowych uznawane jest za niemożliwe. Słusznie podnosi się więc również, że u podstaw kryminalizacji kazirodztwa leży troska o zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rodziny jako podstawowej komórki społecznej462. Zakaz obcowania płciowego z osobami spokrewnionymi rzadko budzi wątpliwości. Inaczej jest z bliskimi niespokrewnionymi, którzy pozostają w stosunku przysposobienia. Nie można jednak przyjmować za uzasadnione twierdzenia, jakoby przestępstwo kazirodztwa miało obejmować jedynie osoby, które łączą więzy krwi. Jego zakres wydaje się być szerszy

a występowanie specyficznych,

silnych więzów rodzinnych nie jest uzależnione tylko i przede wszystkim od pochodzenia, nie jest to czynnik decydujący. Oczywiście należy mieć też na uwadze, że czasem osoby przysposabiające i przysposobione pozostają dla siebie faktycznie obce. W obecnym brzmieniu art. 201 k.k. takie rzeczywiste osobiste relacje między członkami rodziny nie mają jednak znaczenia. Z prawnego punktu widzenia posiadają oni takie same prawa i obowiązki jak przy biologicznym pokrewieństwie (art. 121 § 1 k.r.o.). Kazirodztwo jest występkiem o formalnym charakterze. Może zostać popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, jednak wyłącznie z winy umyślnej. Gdy sprawca nie ma świadomości, co do stanu pokrewieństwa między nim a osobą, z którą nastąpiło obcowanie płciowe, będzie miał zastosowanie art. 28 k.k. dotyczący występowania błędu co do znamion czynu. Należy zaznaczyć, że pomimo jego wagi dla przeciwdziałania dewiacjom seksualnym bardzo rzadko na podstawie art. 201 k.k. są wymierzane kary. Kazirodztwo uważane jest za przestępstwo o bardzo niskiej wykrywalności. Dzieje się tak, ponieważ obie strony wyrażają wolę podjęcia współżycia tego rodzaju a czyn ma miejsce w domowym zaciszu. Ponadto, jeśli zachodzi zbieg z art. 197 k.k. często ofiary wstydzą lub boją się pogorszenia sytuacji rodzinnej i nie dokonują zgłoszenia.

462

Zoll A., Ochrona prywatności w prawie karnym, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 1/2000, s. 225

211

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 PORNOGRAFIA

W art. 202 k.k. znajduje się aż sześć typów czynów zabronionych i nakierowanych na przeciwdziałanie pornografii, jako przestępstwie skierowanym przeciwko obyczajności publicznej. Istotą tego zjawiska jest wytwarzanie i obrót materiałami przedstawiającymi inne osoby w trakcie czynności seksualnych lub będące obnażone. Liczy się więc przekaz treści, udokumentalizowanej rejestracji określonego wydarzenia faktycznego.

a nie wyłącznie Rozpowszechnianie

pornografii jest kryminalizowane tylko w ograniczonym zakresie, w przypadku publicznego prezentowania treści pornograficznych w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która sobie tego nie życzy, oraz produkcji, utrwalania lub sprowadzania, przechowywania lub posiadania, albo rozpowszechniania lub publicznego prezentowania materiałów pornograficznych z udziałem dzieci, a także związanych z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem (art. 202 § 3 k.k.). Dobrem chronionym w art. 202 § 1 k.k. jest wolność seksualna człowieka w takim znaczeniu, że nie powinno się mu narzucać odbioru treści, które wywołują zgorszenie. Art. 202 § 2, 3, 4, 4a, 4b k.k. chroni już jednak nie wolność seksualną, lecz obyczajność, a w jej ramach prawidłowy rozwój dziecka, na którego psychikę pornografia może mieć szczególnie negatywny wpływ, oraz przeciwdziałanie pornografii zawierającej patologiczne treści z udziałem małoletnich, związanych z ukazywaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem. W art. 202 § 1 k.k. został określony typ podstawowy przestępstwa prezentacji treści pornograficznych o charakterze formalnym. Treści pornograficzne w rozumieniu art. 202 k.k. to zawarte w utrwalonej formie (np. film, zdjęcia, czasopisma, książki, obrazy) lub nie (np. pokazy na żywo), prezentacje czynności seksualnych człowieka (zwłaszcza ukazywanie organów płciowych ich funkcjach seksualnych), i to zarówno w wymiarze niesprzecznym z ich biologicznym ukierunkowaniem, jak i sprzecznym z przyjętymi w społeczeństwie wzorcami zachowań seksualnych. Także dzieła artystyczne i naukowe mogą zawierać treści pornograficzne. Brak karalności produkcji, prezentacji i rozpowszechniania takich dzieł zdaje się wynikać z istnienia pozaustawowego kontratypu sztuki i nauki463. Publiczną prezentacją jest wystawianie w jakiejkolwiek formie pewnych treści na widok publiczny, w miejscach ogólnie dostępnych, gdzie kontakt z pornografią może mieć każdy, niezależnie od swej woli, np. druki, pisma, rysunki, fotografie, afisze, filmy itp. Prezentacja musi się odbyć w taki sposób, że może narzucić jej odbiór osobie, która sobie tego nie życzy, czyli bez konieczności podejmowania przez nią żadnych czynności. 463

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.2010 r., sygn. IV KK 173/10

212

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Typ kwalifikowany omówionego przestępstwa znajduje się w art. 202 § 2 k.k. i również ma charakter formalny. Zakazem są w nim objęte czyny polegające na spowodowaniu zetknięcia się małoletniego poniżej lat 15 z treściami pornograficznymi. Prezentacją jest tu pokazanie dziecku pornografii w jakiejkolwiek formie, tak publicznej, jak

i prywatnej. Natomiast udostępnianie jest

formą ułatwienia dostępu, umożliwienia zapoznania się małoletniego z treściami pornograficznymi, m.in. poprzez sprzedaż, użyczenie, czy też podarowanie. Bezwzględnym zakazem objęty jest typ podstawowy przestępstwa z art. 202 § 3 k.k.

charakterze formalnym. Przepis ten ma na celu przeciwdziałanie powstawaniu i rozpowszechnianiu treści pornograficznych i o dewiacyjnym charakterze, tj. pedofilskich (z udziałem małoletnich do 18 roku życia), zawierających przemoc lub związanych

z posługiwaniem się zwierzęciem.

Produkowanie to działanie zmierzające do wytworzenia materiału, jakim są treści pornograficzne. Odpowiadać karnie może więc np. producent, reżyser, scenarzysta, aktor itp. Do rozpowszechniania można zaliczyć m.in. kolportaż, użyczenie lub też kopiowanie. Ma ono za zadanie udostępnienie takich treści szerszemu, bliżej nieokreślonemu, a nie niewielkiemu i ściśle określonemu kręgowi osób464. Utrwalanie jest zapisem, nadawaniem trwałości, zachowywaniem na przyszłość na jakimkolwiek nadającym się do tego nośniku, tak by powstał z tego nowy produkt, np. filmowanie, fotografowanie. Sprowadzenie jest niczym innym, jak formą uzyskania materiału zawierającego w sobie treści pornograficzne zarówno ze źródeł krajowych, jak

i zagranicznych.

Może to być

ściągnięcie z Internetu na własny nośnik, realizacja zamówienia lub np. zakup. Jeśli sprawca realnie włada danym przedmiotem (niekoniecznie będąc jego właścicielem), jest jego posiadaczem. Formą posiadania jest przechowywanie, z tą jednak różnicą, że zwykle jest związane z przyjęciem zlecenia przetrzymania określonych treści od innej osoby. Określenie „treści pornograficzne związane z prezentowaniem przemocy” użyte w art. 202 § 3 k.k. obejmuje także przedstawianie odegranych przez aktorów scen przemocy powiązanych z treściami, o jakich mowa w powołanym wyżej przepisie, jak również tego rodzaju sceny wytworzone za pomocą różnych innych technik wizualizacji465. Natomiast posługiwanie się zwierzęciem musi służyć przedstawieniu wykonania jakiejkolwiek czynności seksualnej. Nie wystarczy więc sama obecność stworzenia w charakterze np. tła dla przedstawianych treści. Typ kwalifikowany zawarty w art. 202 § 4 k.k. wyraża zakaz utrwalania treści pornograficznych z udziałem małoletniego do lat 15 i ma charakter bezwzględny. Również odbiorcy takiej pornografii (jeśli sprowadza, przechowuje ją lub posiada) podlega karze, jednak na podstawie drugiego typu kwalifikowanego, zawartego w art. 202 § 4a k.k. 464 465

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.2.1987 r., sygn. WR 28/87 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.2010 r., sygn. IV KK 173/10

213

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Nowelizacją z Kodeksu karnego z 24.10.2008 r. (Dz.U. Nr 214, poz. 1344) wprowadzono art. 202 § 4b k.k. zakazujący produkcji, rozpowszechniania, prezentacji, przechowywania lub posiadania treści pornograficznych przedstawiających wytworzony albo przetworzony wizerunek małoletniego (poniżej 18 lat) uczestniczącego w czynnościach seksualnych. Dotyczy więc tzw. pornografii pozorowanej, mogącej przedstawiać nierzeczywiste (wytworzone) dziecko, np. narysowane, a także rzeczywiste osoby dorosłe ucharakteryzowane, by wyglądem przypominać dziecko oraz nierzeczywiste postaci dorosłe wykorzystane w ten sam sposób. Wszystkie przestępstwa zawarte w art. 202 k.k. są występkami ściganymi z oskarżenia publicznego z urzędu. Mogą zostać popełnione (za wyjątkiem tego z art. 202 § 3 k.k.) nie tylko w zamiarze bezpośrednim, ale też ewentualnym. Ponadto na podstawie art. 202 § 5 k.k. sąd może orzec przepadek narzędzi lub innych przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstw określonych w art. 202 § 1-4b k.k.

ZMUSZANIE DO PROSTYTUCJI

W art. 203 k.k. ujęte zostało przestępstwo zmuszania do uprawiania prostytucji. Sprawca musi w tym celu zastosować przemoc, groźbę bezprawną, podstęp (zakres pojęć taki sam jak tych z art., 197 k.k.) lub dopuścić się nadużycia stosunku zależności, albo wykorzystać krytyczne położenie ofiary (zakres pojęć taki jak w art. 199 k.k.). Wymienione metody mają za zadanie przełamać opór osoby pokrzywdzonej, która nie wyraża woli uprawiania procederu prostytucji lub wyeliminować możliwość podjęcia prze nią racjonalnej/świadomej decyzji w tym względzie (przez zastosowanie podstępu). Dobrem chronionym w tym przepisie jest więc wolność seksualna rozumiana jako wolność od wszelkiego nacisku i wykorzystania w sferze seksualnej. Przez prostytucję należy rozumieć wielokrotne świadczenie usług seksualnych partnerom tej samej lub przeciwnej płci za opłatą. Przyjęło się sądzić, że prostytucja jest procederem wielokrotnym, choć nie jest to bezsporne. Niektórzy autorzy uważają bowiem, że może mieć charakter okazjonalny, jednorazowy. Jednorazowe świadczenie usług seksualnych nie będzie więc wyczerpywać znamion z art. 203 k.k. Fakt wcześniejszego uprawiania prostytucji prze ofiarę nie ma znaczenia dla bytu przestępstwa. Może mieć (i zapewne będzie miało) natomiast wpływ na wymiar kary, ponieważ dla

214

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 osoby nie trudniącej się wcześniej prostytucją takie przeżycie będzie potencjalnie o wiele bardziej upokarzające i traumatyczne466 Przestępstwo zmuszania do uprawiania prostytucji ma charakter materialny. Stanowi występek, który może zostać popełniony zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Ściganie zaś następuje z oskarżenia publicznego z urzędu.

STRĘCZYCIELSTWO I SUTENERSTWO

Ustawodawca sprzeciwia się również eksploatacji zjawiska prostytucji, tj. stręczycielstwu, sutenerstwu i kuplerstwu w art. 204 k.k. Co do zasady, jako dobro chronione należy tu wskazać obyczajność, bowiem takie wykorzystywanie procederu prostytucji godzi w porządek publiczny, przyczyniając się tym samym do powstawania i szerzenia się prostytucji oraz zorganizowanych grup przestępczych. Ponadto takie nakłanianie narusza godność jednostki i wolność jej procesów decyzyjnych. Inaczej jednak kształtuje się sytuacja, jeśli chodzi o typ kwalifikowany z art. 204 § 4 k.k., popełniany na małoletnim (głównie między 15 a 18 rokiem życia). Tu dobrem chronionym będzie przede wszystkim prawidłowy rozwój dziecka. Stręczycielstwem można nazwać nakłanianie innej osoby do uprawiania prostytucji w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Chodzi więc o oddziaływanie na psychikę danej osoby, w celu rozbudzenia u niej woli podjęcia lub też kontynuowania tego procederu. Ułatwianie uprawiania prostytucji w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, poprzez np. udostępnienie lokalu, zapewnianie kontaktów itp., nazywa się z kolei kuplerstwem. Zarówno stręczycielstwo, jak i kuplerstwo są przestępstwami o charakterze formalnym i permanentnym. Stanowią tym samym przestępstwa o wieloszynowo określonych znamionach467. Nie jest to jednak kwestia bezsporna, ponieważ w ich konstrukcji upatruje się nawiązania do instytucji podżegania oraz pomocnictwa (art. 18 § 2 i 3 k.k.), które mogą mieć też charakter jednorazowy. Mniej kontrowersyjne jest natomiast sklasyfikowanie sutenerstwa jako posiadającego charakter wieloczynowy. Jest to bowiem przestępstwo materialne polegające na czerpaniu korzyści majątkowej z uprawiania prostytucji przez inną osobę. Przyjmuje się, że musi odbywać się ono wielokrotnie, powtarzalnie.

466 467

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16.7.2009 r., sygn. II AKa 150/09 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5.2.2009 r., sygn. II KK 251/08

215

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Zarówno stręczycielstwo, jak i kuplerstwo oraz sutenerstwo są przestępstwami umyślnymi. Dwa pierwsze można popełnić tylko z zamiarem bezpośrednim, natomiast trzecie także z ewentualnym. Należy w tym miejscu nadmienić, że nie jest w Polsce karalne dobrowolne uprawianie prostytucji. Wynika to z ratyfikowanej przez RP Konwencji międzynarodowej z 21.3.1950 r. o zwalczaniu handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji (Dz.U. z 1952 r., Nr 41, poz. 278), która zakazuje rejestracji i penalizacji osób prostytuujących się.

PODSUMOWANIE Na przykładzie stosunkowo niedawnych zmian w

Rozdziale XXV Kodeksu karnego

z 6.6.1997 r. widać próby dostosowania polskich przepisów w zakresie ochrony wolności seksualnej i obyczajności do standardów międzynarodowych i europejskich. Ewidentne jest wzmożone zainteresowanie dobrem małoletnich i ich prawidłowym rozwojem. Słusznie dostrzeżono też rosnącą popularność Internetu, również jako narzędzia służącego popełnianiu przestępstw. Można więc generalnie uznać, że w większości dokonane zmiany są w pełni zasadne i długo wyczekiwane. Jednakże niektóre, jak np. dotycząca trybu ścigania pewnych przestępstw skierowanych przeciwko wolności seksualnej, wywołują liczne kontrowersje. Jedynie czas pokaże, czy uzasadnione.

SUMMARY On the example of the recent changes made to a Chapter XXV of The Criminal code from 6.06.1997 in the area of protection of sexual freedom and morality the attempts can be seen to meet the international and European standards. The increased interest in the minors welfare and healthy growth is evident. The growing popularity of Internet also as a tool to commit crimes has been legitimately recognised too. It may be than acknowledged, that most of the changes made are fully justified and had been expected for long time. However, some, like those connected with law enforcement mode of some particular crimes against sexual freedom, cause much controversy. Only time will tell, whether it is justified.

216

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konwencja o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii z 25 maja 2000 r., (Dz. U. z 2007 r., Nr 76, poz. 494) 2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.- Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 ze zmianami) 3. Ustawa z dnia 6 czerwca. 1997 r.- Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., nr 89 poz. 555 ze zmianami) 4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.- Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16 poz. 93 ze zmianami) 5. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r.- Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r., nr 9 poz. 59 ze zmianami) 6. Ustawa ratyfikacyjna z dnia 5 lipca 2001 r. (Dz.U. z 2001 r., Nr 98, poz. 1065)

Wydawnictwa zwarte: 1. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B., Wykorzystywanie seksualne dzieci, Warszawa 1998 2. Kodeks Karny. Część szczególna. t. II., pod red. Zolla A., Kraków 1999 3. Kodeks karny. Komentarz., pod red. Bojarskiego T., Warszawa 2012 4. Królikowski M., Zawłocki R., Kodeks karny. Część szczególna, t. I, Warszawa 2013 5. Pospiszyl K., Przestępstwa seksualne, Warszawa 2009 6. Warylewski J., Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Rozdział XXV kodeksu karnego. Komentarz., Warszawa 2001

217

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Artykuły: 1. Banasik K., W kwestii penalizacji kazirodztwa, Prokuratura i Prawo, nr 4/2011 2. Daniluk P., Nowak C., Kazirodztwo jako problem karnoprawny (dwugłos), Archiwum Kryminologii, t. XXIX-XXX, Warszawa 2009 3. Kolasiński B., Korecka D., Przestępstwa pedofilskie w kodeksie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 2/2004 4. Kurzępa B., „Inna czynność seksualna” jako znamię przestępstw, Prokuratura i Prawo, nr 5/2005 5. Leszczyński J., Przestępczość tzw. seksualna a reforma prawa karnego w Polsce, Palestra, nr 3 - 4/1996 6. Skowroński M., Współpraca europejska w zakresie zwalczania dziecięcej pornografii i wykorzystywania seksualnego małoletnich (Bruksela 13.11.1998 r.), Prokuratura i Prawo, nr 1/1999 7. Warylewski J., Przestępstwo uwiedzenia małoletniego, Palestra, nr 9 – 10/2008 8. Zoll A., Ochrona prywatności w prawie karnym, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 1/2000 Orzecznictwo: 1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9.4.2001 r., sygn. II KKN 349/98 2. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29.1.2002 r., sygn. I KZP 30/01 3. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.7.2008 r., sygn. II KK 21/08 4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18.12.2008 r., sygn. V KK 304/08 5. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2.6.2010 r., sygn. V KK 369/09 6. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21.12.1972 r., sygn. VI KZP 64/72 7. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.4.1977 r., sygn. VII KZP 30/76 8. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.7.1975 r., sygn. II KR 66/75 9. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.7.1975 r., sygn. II KR 66/75 10 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19.4.2007 r., sygn. II AKa 40/07 11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9.11.2006 r., sygn. II AKa 323/06 12. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18.7.2007 r., sygn. WA 28/07 13. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12.12.2007 r., sygn. II AKa 286/07 14. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19.06.2008 r., sygn. II AKa 147/08 15. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30.10.2008 r., sygn. II AKa 305/08 218

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 16. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.3.2009 r., sygn. IV KK 339/08 17. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.11.2009 r., sygn. V KK 271/09 18. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.9.1974 r., sygn. III KR 105/74 19. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26.9.2006 r., sygn. II AKa 192/06 20. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13.11.1997 r., sygn. II AKa 210/97 21. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20.1.2011 r., sygn. II AKa 434/10 22. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15.5.2009 r., sygn. II AKa 102/09 23. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2.7.2002 r., sygn. IV KKN 266/00 24. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.3.2009 r., sygn. III KK 348/08 25. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.2.2009 r., sygn. V KK 409/08 26. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.10.2007 r., sygn. III KK 116/07 27. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 5.12.2002 r., sygn. II AKa 302/02 28. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.1988 r., sygn. V KRN 247/88 29. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.11.2010 r., sygn. IV KK 173/10 30. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.2.1987 r., sygn. WR 28/87 31. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16.7.2009 r., sygn. II AKa 150/09 32. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5.2.2009 r., sygn. II KK 251/08

219

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe. 220

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą. 2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego. 3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła. 4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo. 5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym. 6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów. Prowadzenie strony internetowej. Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych. Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi. Współpracę z innymi organizacjami studenckimi. Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE?    

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ 221

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

222

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2 Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

223

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

224

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

225

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

226

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

227

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

228

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

229

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

230

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

231

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 2 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 2

[…] W końcu należy podkreślić szczególny charakter serii, który wiąże się z uczczeniem wybitego dydaktyka uniwersyteckiego, przedwcześnie zmarłego mgr Zygmunta Wiernikowskiego. Autor niniejszej recenzji pragnie wyrazić swój szacunek dla inicjatywy i zaangażowania studentów Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Jestem przekonany, że niezwykły człowiek, wybitny nauczyciel i autorytet akademicki, jakim był Zygmunt Wiernikowski, zostanie uczczony i upamiętniony dziełem nieszablonowym i odpowiadającym wszystkim kryteriom pracy naukowej.

prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

232