PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 4

PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 4

SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW VOLUME 4

PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 4

SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW VOLUME 4

MONOGRAFIA NAUKOWA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, listopad 2015 roku

Projekt okładki: Marta Sobiecka

Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzent: prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

ISBN: 978-83-64552-33-5 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

Niniejszą publikację chcielibyśmy zadedykować

pamięci wspaniałego Wykładowcy i Członka Honorowego Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude Magistra Zygmunta Wiernikowskiego.

Zygmunt Wiernikowski był długoletnim pracownikiem Katedry Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

W ramach swojej działalności akademickiej przygotował szereg opracowań naukowych prezentujących bardzo wysoki poziom merytoryczny, m.in. takie jak np. „Działanie w granicach uprawnienia lub obowiązku prawnego jako okoliczność wyłączająca bezprawność czynu”, „O pojęciu mienia w polskim prawie karnym”, czy „Kara podania wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób (wybrane problemy)”. Weszły one na trwałe do dorobku polskiej doktryny prawa karnego, są często cytowane i powoływane w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, co świadczy o wyjątkowości poruszanych tam zagadnień.

Na szczególnie wysokie uznanie zasługuje poświęcenie i ogromny talent Zygmunta, z jakim prowadził ćwiczenia z prawa karnego. Stanowiły one unikalny wzór metody dydaktycznej łączącej pasję Wykładowcy z umiejętnym przekazywaniem studentom wiedzy.

Poziom przygotowania studentów Zygmunta był zawsze wysoki, często nawet imponujący.

Zygmunt posiadał niezwykłą umiejętność inspirowania kolejnych pokoleń studentów w pogłębianiu zainteresowania dziedziną prawa karnego materialnego. Solidny fundament położony w tym zakresie przez Zygmunta na drugim roku studiów owocował w dalszej karierze studenckiej i zawodowej, co przyznają świetnie wykształceni prawnicy, sędziowie, prokuratorzy i adwokaci, których przygoda z prawem karnym i pasja do jego poznawania po raz pierwszy została właśnie zaszczepiona przez Zygmunta. Studenci, którzy odbywali zajęcia z Zygmuntem, pamiętają słynne „piątkowe dyżury” w sali 128. Dla wielu z nich były zawsze niezapomnianym pokazem, jak biegły w swojej sztuce powinien być prawnik, jak wielki stopień przywiązania do szczegółów cechować musi studentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Nie ma osoby, która po takiej weryfikacji wiedzy nie pracowałaby ciężej, nie uczyła się więcej, nie chciała udowodnić, że potrafi materiał

perfekcyjnie opanować. Paradoksalnie, to właśnie dzięki bezwzględnemu egzekwowaniu wiedzy Zygmunt zyskał sobie rzeszę zwolenników, osób, które nawet kilkanaście lat po ukończeniu studiów przychodziły go odwiedzać, darząc go najwyższym uznaniem. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że także w ten sposób Zygmunt dochował się licznych wychowanków osiągających sukcesy na płaszczyźnie akademickiej, by wspomnieć tylko dr hab. Marcina Wiącka, dr Andrzeja Bieleckiego czy dr Sławomira Żółtka. Muszę się przyznać, że przeprowadzając egzaminy z prawa karnego, zawsze bardzo liczyłem, że zdawać będą u mnie studenci Zygmunta. Pytanie ich było przyjemnością, momentami miewałem wrażenie, że dyskutuję z ukształtowanymi prawnikami, osobami mającymi za sobą wiele lat praktyki. Nie przypominam sobie, żebym kiedykolwiek ocenił studenta Zygmunta negatywnie. Przeciwnie, na ogół piątki przeplatane były piątkami z wykrzyknikiem.

Wspomnienie o pogodnym i zawsze szczerym moim przyjacielu chciałbym zakończyć cytatem z ulubionego zespołu Zygmunta: „Bywa, że za chmurą oceanu znikną przyjaciele. Tak się często dzieje, Ale jeśli żyją w Twej pamięci - Nie potrzeba więcej, bo tam żyje serce”.

prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PORZĄDKOWI PUBLICZNEMU (Klaudia Kamińska) ............................................................................................ 21 OFFENCES AGAINST PUBLIC ORDER (Klaudia Kamińska) ...................... 21 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OCHRONIE INFORMACJI (Michał Pieróg) .................................................................................................. 52 OFFENCES AGAINST THE PROTECTION OF INFORMATION (Michał Pieróg) ................................................................................................... 52 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WIARYGODNOŚCI DOKUMENTÓW (Przemysław Jadłowski) ..................................................................................... 79 OFFENCES AGAINST THE CREDIBILITY OF DOCUMENTS (Przemysław Jadłowski) ..................................................................................... 79 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU (Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak) .................................................................... 107 OFFENCES AGAINST PROPERTY (Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak) ....... 107

10

PRZESTĘPSTWA RZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU (Marta Sobiecka) ............................................................................................... 164 OFFENCES AGAINST ECONOMIC CIRCULATION (Marta Sobiecka) .... 164 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI PIENIĘDZMI I PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI (Mariusz Kociszewski) ................................................. 226 OFFENCES AGAINST TRADING IN CURRENCIES AND SECURITIES (Mariusz Kociszewski) ..................................................................................... 226

11

Szanowni Czytelnicy, mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych powstałą dzięki wytężonej pracy Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „PRAWO KARNE MATERIALNE” składać się będzie z czterech tomów:

TOM 1 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Pojęcie przestępstwa



Przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości i przestępstwa wojenne



Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej



Przestępstwa przeciwko obronności

TOM 2 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu



Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu



Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji



Przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu



Przestępstwa przeciwko wolności



Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania



Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności

12

TOM 3 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece



Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej



Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową



Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego



Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości



Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum

TOM 4 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu



Przestępstwa przeciwko ochronie informacji



Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów



Przestępstwa przeciwko mieniu



Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu



Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi

Każdy rozdział jest poprzedzony tekstem odpowiedniego rozdziału z części szczególnej Kodeksu karnego.

Chcielibyśmy serdecznie podziękować Profesorowi Zbigniewowi Jędrzejewskiemu za cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji.

Redaktorzy Warszawa, listopad 2015 roku

13

Dear Readers, we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw.

Whole series entitled “SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW” will encompass four volumes:

VOLUME 1 will include: 

Notion of an offence



Offences against peace and humanity, and war crimes



Offences against the Republic of Poland



Offences against defence capabilities

VOLUME 2 will include: 

Offences against life and health



Offences against public safety



Offences against safety in traffic



Offences against the environment



Offences against freedom



Offences against freedom of conscience and religion



Offences against sexual liberty and decency

14

VOLUME 3 will include: 

Offences against the family and guardianship



Offences against honour and personal inviolability



Offences against the rights of people in paid work



Offences against state and local government institutions



Offences against the administration of justice



Offences against elections and referenda

VOLUME 4 will include: 

Offences against public order



Offences against the protection of information



Offences against the credibility of documents



Offences against property



Offences against economic circulation



Offences against trading in currencies and securities There are included corresponding chapters from special part of the Criminal code before each essay.

We would like to thank Professor Zbigniew Jędrzejewski for His valuable remarks and support that He gave us.

Editors Warsaw, November 2015

15

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

16

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Rozdział XXXII. KK Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu.

Art. 252 [Wzięcie zakładnika] § 1. Kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 łączył się ze szczególnym udręczeniem zakładnika, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. § 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1, kto odstąpił od zamiaru wymuszenia i zwolnił zakładnika. § 5. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary wobec sprawcy czynu określonego w § 2, który odstąpił od zamiaru wymuszenia i zwolnił zakładnika, a stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli odstąpienie od zamiaru wymuszenia i zwolnienie zakładnika nastąpiło dobrowolnie.

Art. 253 (uchylony)

Art. 254 [Zbiegowisko publiczne] § 1. Kto bierze czynny udział w zbiegowisku wiedząc, że jego uczestnicy wspólnymi siłami dopuszczają się gwałtownego zamachu na osobę lub mienie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli następstwem gwałtownego zamachu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, uczestnik zbiegowiska określony w § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 254a [Zakłócenie działania sieci; uszkodzenie] Kto zabiera, niszczy, uszkadza lub czyni niezdatnym do użytku element wchodzący w skład sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, ciepłowniczej, elektroenergetycznej, gazowej, telekomunikacyjnej albo linii kolejowej, tramwajowej, trolejbusowej lub linii metra, powodując przez to zakłócenie działania całości lub części sieci albo linii, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

17

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 255 [Nawoływanie i pochwalanie przestępstwa] § 1. Kto publicznie nawołuje do popełnienia występku lub przestępstwa skarbowego podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Kto publicznie nawołuje do popełnienia zbrodni, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Kto publicznie pochwala popełnienie przestępstwa, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Art. 255a [Rozpowszechnianie treści mogących ułatwić popełnienie przestępstwa] Kto rozpowszechnia lub publicznie prezentuje treści mogące ułatwić popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym w zamiarze, aby przestępstwo takie zostało popełnione, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 256 [Propagowanie faszyzmu i totalitaryzmu] § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2.Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej. § 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. § 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.

Art. 257 [Znieważenie grupy lub osoby] Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 258 [Zorganizowana grupa i związek przestępczy] § 1. Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli grupa albo związek określone w § 1 mają charakter zbrojny albo mają na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

18

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 § 3. Kto grupę albo związek określone w § 1 w tym mające charakter zbrojny zakłada lub taką grupą albo związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Kto grupę albo związek mające na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym zakłada lub taką grupą lub związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

Art. 259 [Czynny żal] Nie podlega karze za przestępstwo określone w art. 258, kto dobrowolnie odstąpił od udziału w grupie albo związku i ujawnił przed organem powołanym do ścigania przestępstw wszystkie istotne okoliczności popełnionego czynu lub zapobiegł popełnieniu zamierzonego przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego.

Art. 260 [Udaremnienie legalnego zebrania] Kto przemocą lub groźbą bezprawną udaremnia przeprowadzenie odbywanego zgodnie z prawem zebrania, zgromadzenia lub pochodu albo takie zebranie, zgromadzenie lub pochód rozprasza, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 261 [Znieważenie pomnika] Kto znieważa pomnik lub inne miejsce publiczne urządzone w celu upamiętnienia zdarzenia historycznego lub uczczenia osoby, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.

Art. 262 [Znieważenie zwłok, prochów lub grobu] § 1. Kto znieważa zwłoki, prochy ludzkie lub miejsce spoczynku zmarłego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Kto ograbia zwłoki, grób lub inne miejsce spoczynku zmarłego, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 263 [Broń palna i amunicja] § 1. Kto bez wymaganego zezwolenia wyrabia broń palną albo amunicję lub nią handluje, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Kto bez wymaganego zezwolenia posiada broń palną lub amunicję, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Kto, mając zezwolenie na posiadanie broni palnej lub amunicji, udostępnia lub przekazuje ją osobie nieuprawnionej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 4. Kto nieumyślnie powoduje utratę broni palnej lub amunicji, która zgodnie z prawem pozostaje w jego dyspozycji, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

19

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 264 [Przekroczenie granicy] § 1.(uchylony) § 2 Kto wbrew przepisom przekracza granicę Rzeczypospolitej Polskiej, używając przemocy, groźby, podstępu lub we współdziałaniu z innymi osobami, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3.Kto organizuje innym osobom przekraczanie wbrew przepisom granicy Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 264a [Umożliwienie pobytu w RP] § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, umożliwia lub ułatwia innej osobie pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wbrew przepisom, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wyjątkowych wypadkach, gdy sprawca nie osiągnął korzyści majątkowej, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

20

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

KLAUDIA KAMIŃSKA1

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PORZĄDKOWI PUBLICZNEMU OFFENCES AGAINST PUBLIC ORDER

słowa klucze: porządek publiczny, znieważenie, zorganizowana grupa, broń palna, zakładnik keywords: public order, insult, organized group, firearm, hostage

STRESZCZENIE Istotne znaczenie dla funkcjonowania państwa ma ochrona porządku publicznego.

Artykuł wskazuje na sposób rozumienia pojęcia porządku publicznego. Poszczególne przedstawione przestępstwa zostały umieszczone w rozdziale XXXII, który to swym zasięgiem obejmuje artykuły od 252 do 264a. Rozważane były następujące przestępstwa: branie i przetrzymywanie zakładnika, zbiegowisko publiczne, zakłócenie działania sieci albo linii, publiczne nawoływanie i pochwalanie przestępstwa, rozpowszechnianie lub publiczne prezentowanie treści mogących ułatwić popełnienie przestępstwa, publiczne propagowanie faszyzmu i totalitaryzmu, publiczne znieważenie grupy lub osoby, przestępczość zorganizowana, udaremnienie lub rozproszenie legalnego zebrania, znieważenie pomnika, znieważenie zwłok, prochów lub miejsca spoczynku zmarłego, wyrób i handel bronią bez zezwolenia, przekroczenie granicy wbrew prawu, umożliwienie nielegalnego pobytu w RP. W artykule opisano wymienione przestępstwa i wskazano na ich cechy charakterystyczne. Podkreślono również sankcje karne, które grożą za ich popełnienie.

1

Autorka jest studentką IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentką studiów pierwszego stopnia na kierunku politologia na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego

21

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Ponadto w pracy można znaleźć przy analizie niektórych przepisów, głos Sądu Najwyższego w najważniejszych kwestiach.

EXTRACT A crucial meaning for functioning of the country has protection of the public order.

The article indicates the way of understanding the notion of the public order. Individual offences are described in chapter XXXII, which includes articles from 252 to 264. Following offences are considered: taking a hostage, public crowd, disrupting network’s action, calling and approving a crime, spreading contents which can facilitate committing a crime, propagating fascism and totalitarianism, insulting a group or a person, organized crime, preventing a lawful gathering, insulting a monument, human ashes or a grave, production and trade of unlicensed arms, illegal border crossing, enabling an illegal stay in the Republic of Poland.

The offences in question are described in the article and their characteristic features are given. Criminal sanctions which are imposed for committing the crimes are also highlighted. Moreover, one can find in the thesis the voice of the Supreme Court in the most important issues, while analysing some of the regulations.

WPROWADZENIE Na wstępie należy wyjaśnić pojęcie porządku publicznego. ”W literaturze przedmiotu porządek publiczny definiuje się, jako system urządzeń publicznoprawnych i stosunków społecznych, pozostających i kształtujących się w miejscach publicznych oraz miejscach niepublicznych, którego celem i zadaniem jest zwłaszcza ochrona życia, zdrowia, mienia obywateli i mienia społecznego, zapewnienie normalnej działalności instytucji, zakładów, przedsiębiorstw państwowych i prywatnych oraz eliminowanie różnego rodzaju uciążliwości niebezpiecznych lub niedogodnych dla społeczeństwa i jednostek”2. Pojęcie porządku publicznego może „być ujmowane w sensie ścisłym, jako ład i porządek w miejscu publicznym, bądź bardzo szeroko – jako naruszenie reguł właściwego zachowania w różnych sferach życia”3.

2

S. Bolesta, Prawnoadministracyjne zagadnienia porządku publicznego, Warszawa 1997, s. 27 Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym. System Prawa Karnego. Tom 8, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2013 3

22

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przestępstwa określone w rozdziale XXXII, mimo iż są różne mają pewne cechy wspólne, a są to mianowicie: 1) „abstrakcyjne

ujęcie

dóbr

chronionych

(ład,

spokój,

bezpieczeństwo

publiczne); 2) ugodzenie nie tylko w dobro indywidualne, lecz także dobra zbiorowe; 3) publiczny charakter czynu”4.

BRANIE I PRZETRZYMYWANIE ZAKŁADNIKA – ART. 252 KK

Przedmiot ochrony w tym artykule jest złożony gdyż, chroni on wolność i nietykalność jednostki, a także zapewnia ochronę swobody działalności organów państwowych lub samorządowych, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób5. Przedmiotem czynności sprawczej jest sam zakładnik oraz podmioty, które zostają zmuszane do określonego działania6.

Przestępstwo to polega na braniu bądź przetrzymywaniu zakładnika. Przez branie zakładnika należy rozumieć pojmanie zakładnika, jego przetrzymywanie, czy inne formy pozbawienia wolności, które mają miejsce bez jego zgody7. ,,Przetrzymywanie” zakładnika oznacza utrzymanie bezprawnego pozbawienia wolności ,,wziętego” już zakładnika”8.

Przestępstwo wzięcia zakładnika jest przestępstwem umyślnym i może być popełnione wyłącznie z zamiarem bezpośrednim. Celem sprawcy musi być zmuszenie do określonego zachowania się organów wymienionych w art. 255 § 1. Poprzez zmuszenie należy rozumieć chęć spowodowania określonego zachowania, ale nie przy użyciu przemocy fizycznej, ale za pomocą presji psychicznej9. Jeżeli sprawca ma inny cel niż zmuszenie wymienionych w art.

255 § 1 podmiotów do określonego zachowania, to zgodnie z orzecznictwem Sądu

4

A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 630 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 632 6 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 7 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, Lex 2014 8 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., sygn. I KZP 3/02, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Karna i Wojskowa, nr 5-6/2002, poz. 41 9 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006 5

23

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Najwyższego10 nie wyczerpuje to znamion wzięcia zakładnika a kwalifikowane jest, jako bezprawne pozbawienie wolności z art. 189 Kodeksu karnego.

Art. 252 § 2 wskazuje czyn z § 1 który łączy się ze szczególnym udręczeniem zakładnika. Szczególne udręczenie rozumiane jest tak samo jak na gruncie art. 189 § 2 k.k., przy czym sprawca musi mieć świadomości, że warunki, w jakich znajduje się zakładnik powodują udręczenie go11.

Przestępstwo z § 1 zagrożone jest karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Za czyn z § 2 grozi kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo kara 25 lat pozbawienia wolności. Przestępstwo określone w § 3 zagrożone jest sankcją karną w postaci pozbawienia wolności do lat 3. Natomiast § 4 nie przewiduje kary za przestępstwo z § 1 wobec sprawcy, który odstąpił od zamiaru wymuszenia i zwolnił zakładnika. Odstąpienie od wykonania kary ma charakter obligatoryjny, jednak nie wyklucza możliwości odpowiedzialności sprawcy za inne przestępstwo12.

Przestępstwo wzięcia zakładnika jest przestępstwem powszechnym i ściągane jest z urzędu.

ZBIEGOWISKO – ART. 254 KK

Zbiegowisko publiczne powstaje w sposób spontaniczny i niekontrolowany, co oznacza, że za zbiegowisko nie można uznać pochodu czy też procesji religijnej 13. Ponadto przy zbiegowisku mamy do czynienia z gwałtownością oraz podatnością poszczególnych jednostek na sugestię14.

Jeśli chodzi o przedmiot ochrony tego przepisu to w doktrynie pojawił się spór, co do tej kwestii. Według A. Marka przedmiotem ochrony art. 254 jest życie i zdrowie ludzi oraz mienie, które zostaje bezpośrednio zagrożone w takim zajściu15. Pogląd ten podziela E.

10

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2006 r., sygn. II KK 192/06, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych, nr 1/2006, poz. 2399 11 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 12 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 13 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010 14 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 638 15 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010

24

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Pływaczewski oraz Sakowicz16. Odmiennie natomiast uważa Z. Ćwiąkalski, według którego przedmiotem głównym ochrony jest porządek publiczny a życie i zdrowie ludzi oraz mienie jest przedmiotem ubocznym17. Według P. Chlebowicza zapatrywanie, iż artykuł ten chroni w pierwszej kolejności porządek publiczny jest błędne18.

Aby podlegać karze za udział w zbiegowisku należy brać w nim udział czynny jak mówi omawiany przepis. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 listopada 1982 r19. przedstawił pogląd, że dla przyjęcia „odpowiedzialności z tego przepisu nie jest niezbędne ustalenie, że poszczególny uczestnik zbiegowiska dokonał indywidualnego aktu gwałtu, wystarczy wzięcie udziału w zbiegowisku, ze świadomością, że uczestnicy tego zbiegowiska dopuszczają się wspólnymi siłami gwałtownego zamachu na osobę lub mienie”. Natomiast Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 12 lipca 2007 r.20 dodał, że osoba, która identyfikuje się w sposób duchowy poprzez dopingowanie tłumu jest do pewnego stopnia częścią zbiegowiska popełniającego przestępstwo.

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1983 r.21 sprawca musi zdawać sobie sprawę, że bierze udział w zbiegowisku, co oznacza, że osoba przechodząca przypadkowo, która w żaden sposób nie solidaryzuje się z takim zbiegowiskiem albo nie może się wydostać z tłumu, pomimo iż podejmuje działania w tym celu, nie podlega karze.

Gwałtowność zamachu polega na użyciu siły fizycznej, która charakteryzuje się dużym natężeniem oraz jest skierowana przeciwko osobie lub mieniu22. Zamach zgodnie z § 1 musi być dokonany wspólnymi siłami. Oznacza to, że między uczestnikami następuje podział czynności prowadzących do niszczenia mienia lub powodowania uszkodzenia ciała określonych osób albo działalności niszczycielskiej dokonuje tylko jedna osoba przy wsparciu duchowym i psychicznym innych uczestników23.

16

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 17 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006 (Lex) 18 P. Chlebowicz, Przestępstwo zbiegowiska w polskim prawie karnym (art. 254 k.k.), Państwo i Prawo, nr 2/2007, s. 78 19 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1982 r., sygn. II KR 260/82 20 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 lipca 2007 r., sygn. II AKa 106/07 21 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1983 r., sygn. Rw 279/83 22 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010 23 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006

25

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Sankcją karną przewidzianą za przestępstwo określone w § 1 jest kara pozbawienia wolności do lat 3. Przestępstwo z § 1 jest przestępstwem umyślnym, które można popełnić w zamiarze bezpośrednim24. „W typie kwalifikowanym z § 2 strona podmiotowa oparta jest na konstrukcji winy kombinowanej - umyślnego zachowania się sprawcy czynu z § 1 i nieumyślnych następstw określonych w § 2”25. Sankcją karną za przestępstwo z § 2 jest kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Przestępstwo z art. 254 jest przestępstwem powszechnym. Ponadto § 1 określa przestępstwo bezskutkowe, ponieważ karze podlega sam udział w zbiegowisku, natomiast określone w § 2 przestępstwo wywołuje już skutek, którym jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu26.

Przestępstwo udziału w zbiegowisku publicznym ścigane jest z urzędu.

ZAKŁÓCENIE DZIAŁANIA SIECI ALBO LINII – ART. 254a KK

Przepis ten do kodeksu karnego został dodany ustawą z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw27.

Ustawodawca tak tłumaczył w uzasadnieniu konieczność wprowadzenia opisywanego przepisu: „W obecnym stanie prawnym zabór lub uszkodzenie tego rodzaju elementu jest traktowane jako kradzież lub uszkodzenie mienia, i z uwagi na tzw. przepołowiony charakter tego rodzaju czynów przeciwko mieniu, stanowiących – w zależności od wartości przedmiotu – przestępstwo z art. 278 K.k. lub art. 288 K.k. albo wykroczenie z art. 119 lub art. 124 K.w., niejednokrotnie jest kwalifikowane ostatecznie jako wykroczenie, z uwagi na niewielką rynkową wartość zabranej lub zniszczonej rzeczy”28. Ustawodawca zauważył zatem konieczność wprowadzenia przepisu, który przewidywałby karę adekwatną do popełnionego czynu.

24

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2013 Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 26 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 27 Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2011 nr 217 poz. 1280) 28 Druk nr 4281 Sejmu VI kadencji 25

26

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Bezpośrednim

przedmiotem ochrony art. 254a jest

niezakłócone

działanie

infrastruktury wymienionej w tym przepisie, natomiast ogólnym dobrem chronionym jest porządek publiczny i bezpieczeństwo publiczne29.

Zachowanie sprawcy polega na zabieraniu, niszczeniu, uszkadzaniu lub czynieniu niezdatnym danego elementu. Poprzez „zabór” należy rozumieć wyjęcie danego elementu infrastruktury spod władztwa innej osoby i przeniesienie jego władztwa na sprawcę 30. „Zniszczenie rzeczy oznacza jej całkowite unicestwienie lub istotne naruszenie jej substancji, uszkodzenie oznacza natomiast taką zmianę materii danego przedmiotu, że niemożliwe jest wykorzystywanie go zgodnie z jego przeznaczeniem”31. Czynienie niezdatnym do użytku oznacza, że z rzeczy nie można korzystać zgodnie z jej normalnym przeznaczeniem32.

Opisywane przestępstwo jest przestępstwem powszechnym, a także materialnym.

Ponadto może być popełnione tylko umyślnie – wyłącznie z zamiarem bezpośrednim, gdy sprawca zabiera element, natomiast również z zamiarem ewentualnym, gdy niszczy, uszkadza oraz czyni niezdatnym do użytku33.

Przestępstwo to zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jest również ścigane z urzędu.

PUBLICZNE NAWOŁYWANIE I POCHWALANIE PRZESTĘPSTWA – ART. 255 KK

Przedmiotem, który chroni przepis jest zapewnienie porządku publicznego tak, aby nie prowokować społeczeństwa do popełnienia przestępstwa34. Przestępstwo określone w § 1 polega na publicznym nawoływaniu do popełnienia występku lub przestępstwa skarbowego, w § 2 na publicznym nawoływaniu do popełnienia zbrodni, natomiast w § 3 na publicznym pochwalaniu popełnienia przestępstwa.

29

Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, Lex 2014 31 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 32 M. Kulik, Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005, s. 80 33 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2013 34 Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, pod red. M. Bojarskiego, Warszawa 2012, s. 596 30

27

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Zgodnie z stanowiskiem Sądu Najwyższego, „działanie jest pod względem przedmiotowym publiczne, jeżeli z uwagi na miejsce lub sposób działania mogło ono dojść do wiadomości indywidualnie i liczbowo nieokreślonej ilości osób”35. „Nawoływanie to zachęcanie, nakłanianie, wzywanie do określonego zachowania się nieoznaczonych z góry co do tożsamości i liczby osób. Tym różni się od podżegania, które musi być skierowane do konkretnie oznaczonej osoby bądź osób” 36. Nawoływanie nie ma ściśle określonej formy, w jakiej musi wystąpić, ponieważ może to być przykładowo okrzyk, gest, artykuł w gazecie czy też transparent37.

Pochwalanie natomiast polega na tym, że dana osoba okazuje aprobatę dla przestępstwa popełnionego albo takiego, które ma zostać popełnione38. Pochwalanie przestępstwa może zostać wyrażone w dowolnej formie. Użyte w § 3 pojęcie przestępstwa obejmuje swoim zasięgiem zarówno występek jak i zbrodnie, jednakże w pojęcie to nie wchodzi przestępstwo skarbowe39. Pochwalanie albo nawoływanie do popełnienia wykroczenia nie jest przestępstwem40.

Określone w tym artykule przestępstwo jest przestępstwem powszechnym oraz bezskutkowym. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 marca 1999 r.41 stanął na stanowisku, iż ”przestępstwo z art. 255 § 2 k.k. 1997 r. - może być popełniony jedynie w zamiarze bezpośrednim. Sprowadza się on bowiem do oddziaływania na psychikę innych, bliżej nieokreślonych, osób poprzez wzywanie ich lub zachęcanie w różny sposób do popełnienia zbrodni”. Jednakże nie tylko przestępstwo z art. 255 § 2 k.k. popełnione jest w zamiarze bezpośrednim, ponieważ wszystkie trzy przestępstwa w tym artykule są przestępstwami umyślnymi w zamiarze bezpośrednim42.

Osoba, która dopuściła się przestępstwa określonego w § 1 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sankcja karna przewidziana za przestępstwo z § 2 to pozbawienie wolności do lat 3, natomiast za przestępstwo z § 3 grozi

35

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1950 r., K 157/49, Państwo i Prawo, nr 5-6/1950, s. 197 Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 37 R. A. Stefański, Przestępstwo publicznego nawoływania do popełnienia przestępstwa (art. 255 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 1/2006, s. 15 38 A. Grześkowiak, Prawo karne, 4. wyd., Warszawa 2012, s. 389 39 R.A. Stefański, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009, s. 440 40 R.A. Stefański, Przestępstwo publicznego nawoływania do popełnienia przestępstwa (art. 255 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 1/2006, s. 21 41 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1999 r., sygn. IV KKN 464/98 42 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2013 36

28

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 grzywna do 180 stawek dziennych, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Przestępstwa z omawianego artykuły ścigane są z urzędu.

ROZPOWSZECHNIANIE LUB PUBLICZNE PREZENTOWANIE TREŚCI MOGĄCYCH UŁATWIĆ POPEŁNIENIE PRZESTĘPSTWA – ART. 255a KK

Artykuł ten został wprowadzony do kodeksu karnego ustawą z dnia 29.07.2011 r.43 „Opisany w art. 255a k.k. typ przestępstwa znalazł się w polskim kodeksie karnym jako realizacja zobowiązań wynikających z decyzji ramowej Rady UE 2002/475/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu, zmienionej decyzją ramową Rady UE 2008/919/WSiSW”44. Przedmiotem ochrony tego przepisu jest porządek publiczny, a pośrednio również bezpieczeństwo powszechne45.

Przestępstwo to polega na tym, że sprawca rozpowszechnia lub publicznie prezentuje treści, które mogą ułatwić popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Określona osoba

działa

w

zamiarze,

aby przestępstwo

takie

zostało

popełnione.

Poprzez

rozpowszechnianie zgodnie z Sądem Najwyższym z dnia 16 lutego 1987 r.46 należy rozumieć takie działania sprawcy, które powodują, że sprawca ten czyni treści powszechnie dostępnymi przez kolportaż, użyczenie, powielanie, kopiowanie czy też w inny sposób je udostępnia szerszemu i bliżej nieokreślonemu kręgowi osób.

Prezentować to „pokazywać, ukazywać, wystawiać na widok publiczny, przedstawiać do oglądania”47. Prezentowanie musi mieć charakter publiczny. Działanie o charakterze publicznym „zachodzi wówczas, gdy bądź ze względu na miejsce działania, bądź ze względu na okoliczności i sposób działania sprawcy jego zachowanie się jest lub może być dostępne

43

Ustawa z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny, ustawy — Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. 2011 nr 191, poz. 1135) 44 Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. II, pod redakcją P. Kardasa, T. Sroki, W. Wróbla, Warszawa 2012, s. 235 45 Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 46 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 1987 r., sygn.WR 28/87, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Karna i Wojskowa, nr 9–10/1987, poz. 85 47 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 705

29

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca mając świadomość tej możliwości co najmniej na to się godzi”48.

Przestępstwo określone w omawianym przepisie jest przestępstwem powszechnym i ma charakter formalny49. Jest również przestępstwem umyślnym popełnionym w zamiarze bezpośrednim. Jednakże potencjalne skutki działania można wiązać z zamiarem ewentualnym sprawcy50.

Zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 oraz ścigane jest z urzędu.

PUBLICZNE PROPAGOWANIE FASZYZMU I TOTALITARYZMU – ART. 256 KK

Przestępstwo

określone

w

art.

256

polega

na

publicznym

propagowaniu

faszystowskiego albo innego totalitarnego ustroju państwa oraz na nawoływaniu do nienawiści na tle różnic wymienionych w artykule. Przestępstwo to może również polegać na tym, że dana osoba chcąc rozpowszechnić treści określone § 1 dokonuje czynności wymienionych w § 2. Przedmiotem ochrony niniejszego przepisu jest „porządek prawny i pokój społeczny w demokratycznym państwie, uchronienie go od zagrożeń o charakterze politycznym lub ideologicznym”51.

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r. 52.„propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie, polegające na publicznym prezentowaniu, z zamiarem przekonania do niego, faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa”. W glosie do tej uchwały A. Sakowicz podkreśla, iż jego zdaniem wykładnia pojęcie „propagować” została przez Sąd Najwyższy określona zbyt szeroko, a Sąd Najwyższy

48

Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 20 września 1973 r., sygn. VI KZP 26/73 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 50 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 51 M. Siwicki, Nielegalna i szkodliwa treść w Internecie. Aspekty prawnokarne, Warszawa 2011, s. 191 52 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 5/02, Orzecznictwo Sądów Polskich, nr 12/2002, poz. 164 49

30

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 powinien zamiast wykładni językowej zastosować wykładnię celowościową omawianego przepisu53.

Jeżeli chodzi natomiast o znaczenie słowa „nawołuje” wymienionego w § 1 to za wystarczające należy uznać, że dana osoba poprzez sposób w jaki się zachowuje ma na celu pojawienie się uczucia wrogości w stosunku do osób oznaczony w art. 25654. Zdaniem Sądu Najwyższego „nawoływanie do nienawiści z powodów wymienionych w art. 256 k.k. - w tym na tle różnic narodowościowych - sprowadza się do tego typu wypowiedzi, które wzbudzają uczucia silnej niechęci, złości, braku akceptacji, wręcz wrogości do poszczególnych osób lub całych grup społecznych czy wyznaniowych bądź też z uwagi na formę wypowiedzi podtrzymują

i

nasilają

takie

negatywne

nastawienia

i

podkreślają

tym

samym

uprzywilejowanie, wyższość określonego narodu, grupy etnicznej, rasy lub wyznania”55.

Zarówno propagowanie jak i nawoływanie musi mieć charakter publiczny.

Jeśli natomiast chodzi o czynności wymienione w § 2 to produkowanie oznacza wyrabianie rzeczy, które posiadałyby treści wymienione w omawianym artykule; utrwalanie to zapisywanie lub kopiowanie treści w każdej formie; sprowadzanie to ściągniecie z innych krajów określonych przedmiotów w granice Polski; nabycie należy rozumieć, jako otrzymanie określonej rzeczy od osoby trzeciej pod jakimkolwiek tytułem prawnym; przechowywanie to ukrywanie rzeczy w jakimś miejscu; posiadanie to faktyczne władztwo nad rzeczą; prezentowanie to eksponowanie przedmiotów tak, aby osoby trzecie mogły się z tymi rzeczami zapoznać; przewożenie oznacza transport określonych rzeczy przez sprawcę z wykorzystaniem wybranego środka transportu; przesyłanie oznacza, że dana rzecz się przemieszcza, ale do tego celu wykorzystywana jest osoba pośrednia56.

Zgodnie z § 3 nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. W tym miejscu warto przywołać uwagę Sądu Najwyższego, którą ten wyraził w postanowieniu z dnia 1 września 2011 r.57, a mianowicie zdaniem sądu zbyteczne jest „korzystanie w sprawie z pomocy biegłego dla zdefiniowania „ustroju

53

A. Sakowicz, Glosa do uchwały SN z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 5/02, Palestra, nr 3-4/2003, s. 241 K. Karsznicki, Przestępstwa popełniane z pobudek rasistowskich lub ksenofobicznych, Prokuratura i Prawo, nr 2/2012, s. 25 55 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2007 r., sygn. IV KK 406/06 56 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 57 Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 1 września 2011 r., sygn. V KK 98/11 54

31

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 totalitarnego”, skoro znaczenie tego pojęcia wśród historyków jest utrwalone i można tu mówić o notorium sądowym (art. 168 KPK)”.

Omawiane przestępstwo jest przestępstwem powszechnym i ma charakter formalny.

W cytowanym już postanowieniu z dnia 5 lutego 2007 r. Sąd Najwyższy podkreślił, iż „przestępstwo z art. 256 k.k. ma charakter umyślny i może zostać popełnione tylko w zamiarze bezpośrednim, o szczególnym zabarwieniu, a więc w konkretnej intencji (dolus directus coloratus)”58.

Za przestępstwo określone w § 1 i § 2 grozi sankcja karna w postaci grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ponadto zgodnie z tym, co mówi ustawa w razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.

Przestępstwo to ścigane jest z oskarżenie publicznego.

PUBLICZNE ZNIEWAŻENIE GRUPY LUB OSOBY – ART. 257 KK

Przestępstwo w opisywanym artykule polega na publicznym znieważeniu grupy ludności, czy też poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości. Z takich samych powodów karalne jest również naruszenie nietykalność cielesnej osoby. Głównym przedmiotem ochrony przepisu jest porządek publiczny, natomiast dodatkowym cześć i godność grupy osób lub osoby59.

Pojęcie „znieważa” polega na tym, że sprawca kieruje do ofiary wypowiedź, która to narusza jej godność, przy czym charakter tej wypowiedzi musi być obiektywnie znieważający60. Znieważenie musi mieć charakter publiczny. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 stycznia 1976 r.61 wskazał, iż „bogactwo języka polskiego pozwala bowiem na pełne wyrażenie myśli nawet w kwestiach drastycznych bez dotknięcia czyjejkolwiek godności, 58

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2007 r., sygn. IV KK 406/06 Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 60 K. Karsznicki, Przestępstwa popełniane z pobudek rasistowskich lub ksenofobicznych, Prokuratura i Prawo, nr 2/2012, s. 25 61 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1976 r., II CR 692/75, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, nr 11/1976, poz. 251, s. 60 59

32

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 czci, czy dobrego imienia. Nie każde jednak niewłaściwe sformułowanie jest równoznaczne z obrazą czci. Przy ocenie naruszenia czci należy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie osoby żądającej ochrony prawnej, ale także obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa”. Treścią znieważenia jest okazanie pogardy wobec drugiej osoby, a sam lekceważący stosunek nie wypełnia znamion przestępstwa62.

Z naruszeniem nietykalności cielesnej mamy do czynienia wówczas, gdy poprzez działanie sprawcy ciało drugiego człowieka nie zostało uszkodzone, czyli nie doszło do naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia63.

Przestępstwo z omawianego przepisu można popełnić wyłącznie umyślnie z zamiarem bezpośrednim64. Jest to przestępstwo powszechne, które może popełnić każdy z obywateli. „Przestępstwo w odmianie polegającej na znieważeniu należy uznać za formalne, natomiast przy naruszeniu nietykalności cielesnej musi dojść do realizacji znamienia skutku”65.

Zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3.

Przestępstwo z art. 257 ścigane jest z urzędu.

PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA – ART. 258 KK

Przestępstwo z art. 258 polega na tym, że sprawca bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego.

Za taki czyn sankcją karną jest pozbawienie wolności od 3 miesięcy do lat 5, ale jeśli grupa albo związek mają charakter zbrojny albo mają na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym wówczas karą, jaka grozi za takie przestępstwo jest pozbawienie wolności od 6 miesięcy do lat 8. Ponadto z tego artykułu karalne jest również założenie lub kierowanie związkiem lub grupą. Karą za taki czyn jest pozbawienia wolności od roku do lat 10, a w przypadku, gdy taka grupa albo związek ma na celu popełnienie przestępstwa o

62

W. Kulesza, Zniesławienie i zniewaga (Ochrona czci i godności osobistej człowieka w polskim prawie karnym – zagadnienia podstawowe), Warszawa 1984, s. 174 63 R. A. Stefański, Przestępstwo publicznego znieważania grupy ludności lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/2006, s. 30 64 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 marca 2013 r., sygn. II AKa 398/12 65 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, Lex 2014

33

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 charakterze terrorystycznym, wówczas sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. „W literaturze oraz orzecznictwie podkreśla się, iż zorganizowana grupa przestępcza jest ugrupowaniem, co najmniej trzech osób, mającym na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstw, które nie musi posiadać trwałej, rozwiniętej struktury oraz długofalowego programu działania jak związek przestępczy, jednakże charakteryzuje się elementami zorganizowania, w tym określonym podziałem ról i ustalonym kierownictwem”66. Definicja pojęcia przestępczości zorganizowanej jest trudna i wywołuje dyskusje ze względu na wielość form, w jakich występuje67.

Z definicją tego pojęcia można spotkać się również w prawie międzynarodowym. Zgodnie z art. 2 Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej pojęcie "zorganizowana grupa przestępcza" „oznacza posiadającą strukturę grupę składającą się z trzech lub więcej osób, istniejącą przez pewien czas oraz działającą w porozumieniu w celu popełnienia jednego lub więcej poważnych przestępstw określonych na podstawie niniejszej konwencji, dla uzyskania, w sposób bezpośredni lub pośredni, korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej”68.

Związek przestępczy to instytucja, której podstawy są stałe, skierowana na długoterminowe działanie, posiadająca kierownictwo, oraz określoną dyscyplinę i porządek69.

Branie udziału w zorganizowanej grupie albo związku może przybrać formę udziału biernego jak i czynnego70. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 18 czerwca 2014 r.71 podkreślił, że „do wypełnienia znamion przestępstwa z art. 258 § 1 KK wystarczy sama bierna przynależność do grupy przestępczej bez popełniania jakichkolwiek innych czynów zabronionych. Nie jest konieczna wiedza o szczegółach organizacji grupy, znajomości wszystkich osób ją tworzących czy mechanizmów funkcjonowania. Wystarczy gotowość sprawcy do spełnienia zadań służących tej grupie, której świadomość istnienia ma sprawca”.

66

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 maja 2014 r., sygn. II AKa 34/14 J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej. Zagadnienia prawne, kryminologiczne i kryminalistyczne, Warszawa 2011, s. 92 68 Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz.U. 2005 nr 18, poz. 158) 69 M. Bryła, Porozumienie, zorganizowana grupa, związek przestępczy jako formy organizacyjne przestępczości zorganizowanej, Prokuratura i Prawo, nr 3/2000, s. 36 70 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 22 października 2013 r., sygn. II AKa 70/13 71 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 czerwca 2014 r., sygn.II AKa 118/14 67

34

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Kierować grupą przestępczą nie musi wyłącznie jedna osoba, może to robić kolektyw72.

Przestępstwo z art. 258 jest przestępstwem umyślnym, a określone czyny z § 3 i 4 można popełnić tylko w zamiarze bezpośrednim73. Omawiane przestępstwo ma charakter bezskutkowy74. Czyn ten ścigany jest z urzędu.

W kontekście omawianego artykułu należy również wspomnieć o art. 259 k.k.

Zgodnie z nim osoba nie będzie podlegała karze za omawiane przestępstwo, jeżeli dobrowolnie odstąpi od udziału w grupie albo związku, przy czym ujawni przed organem powołanym do ścigania przestępstw wszystkie istotne okoliczności popełnionego czynu lub zapobiegnie popełnieniu zamierzonego przestępstwa (również przestępstwa skarbowego).

UDAREMNIENIE LUB ROZPROSZENIE LEGALNEGO ZEBRANIA – ART. 260 KK

Przestępstwo w omawianym przepisie polega na tym, że dana osoba przemocą lub groźbą bezprawną udaremnia albo rozprasza przeprowadzenie legalnego zebrania, zgromadzenia lub pochodu. Przedmiotem ochrony omawianego przepisu jest wolność zgromadzeń, która zapewnia jednocześnie ochronę porządku publicznego75.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach 76, „zgromadzeniem jest zgrupowanie co najmniej 15 osób, zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska”. Zebranie natomiast to spotkanie się określonej liczby osób w jakimś miejscu w najróżniejszym celu77. Pochód polega na tym, że tłum inaczej niż podczas zebrania i zgromadzenia, nie jest zebrany w jednym miejscu, ale przemieszcza się78.

72

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 9 lipca 2013 r., sygn. II AKa 58/13 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, Lex 2014 74 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 stycznia 2014 r., II AKa 354/13 75 Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym. System Prawa Karnego. Tom 8, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2013 76 Ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2013 r. poz. 397) 77 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2012, s. 1188 78 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2012 73

35

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Udaremnić to „nie dopuszczać do czegoś, przeszkadzać w czymś; uniemożliwiać”79, natomiast rozpraszać to „rozpędzić, rozgonić na wszystkie strony” 80.

Przestępstwo musi być dokonane przemocą lub bezprawną groźbą. Przemoc polega na tym, że sprawca działa siłą fizyczną na osoby lub rzeczy tak, aby udaremnić zgromadzenie lub je rozproszyć81. Pojęcie groźby bezprawnej zawarte jest w art. 115 § 12 k.k., zgodnie, z którym groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. Nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem.

Przestępstwo omawiane w art. 260 jest przestępstwem powszechnym i bezskutkowym.

Jest to przestępstwo umyślne, które można popełnić wyłącznie w zamiarze bezpośrednim 82.

Zagrożone jest sankcją karną w postaci grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwo ścigane jest z urzędu.

ZNIEWAŻENIE POMNIKA – ART. 261 KK

Przestępstwo to polega na znieważeniu pomnika lub innego miejsca publicznego, urządzonego w celu upamiętnienia zdarzenia historycznego lub uczczenia osoby.

Przedmiotem ochrony omawianego przepisu jest poszanowanie miejsc, które poświęcone są określonym osobom oraz faktom historycznym83.

Pomnikiem jest „dzieło rzeźbiarskie lub architektoniczno-rzeźbiarskie w formie posągu, płyty itp., wzniesione dla upamiętnienia, uczczenia osoby lub zdarzenia”84.

79

E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 971 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 805 81 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 82 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2012, s. 1189 83 Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym. System Prawa Karnego. Tom 8, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2013 84 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 669 80

36

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Czynność sprawcza polega na znieważeniu, czyli na takim działaniu sprawcy, które w powszechnym mniemaniu uznawane jest za uwłaczające czci lub pamięci historycznej, np. napisy pozostawione na pomniku85.

Przestępstwo ma charakter powszechny. Jest przestępstwem formalnym, gdyż aby możliwe było jego zrealizowanie sprawca nie musi dokonać żadnej zmiany w świecie zewnętrznym86. Może zostać popełnione umyślnie i tylko w zamiarze bezpośrednim87.

Sankcja karną przewidzianą za omawiane przestępstwo jest grzywna albo kara ograniczenia wolności.

Przestępstwo ścigane jest z urzędu.

ZNIEWAŻENIE ZWŁOK, PROCHÓW LUB MIEJSCA SPOCZYNKU ZMARŁEGO – ART. 262 KK

Przestępstwo z tego artykułu polega na znieważeniu zwłok, prochów ludzkich lub miejsca spoczynku zmarłego (§ 1) lub na ograbieniu zwłok, grobu lub innego miejsca spoczynku zmarłego (§ 2). Rodzajowym przedmiotem ochrony jest porządek publiczny w zakresie, w jakim w społeczeństwie obowiązują zasady szacunku dotyczące ciał i miejsc spoczynków zmarłych, a indywidualnym przedmiotem ochrony jest godność człowieka po jego śmierci88.

Pojęcie zwłok oraz prochów ludzkich wyjaśnia Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi89. Zgodnie z § 2 „za zwłoki uważa się ciała osób zmarłych i dzieci martwo urodzonych, bez względu na czas trwania ciąży”90. Natomiast w § 8 ust. 1 za szczątki ludzkie uznawane są: popioły

85

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 87 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 (Legalis) 88 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 89 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. 2001 nr 153 poz. 1783) 90 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. 2001 nr 153 poz. 1783) 86

37

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 powstałe w wyniku spopielenia zwłok, pozostałości zwłok, wydobytych przy kopaniu grobu lub w innych okolicznościach, części ciała ludzkiego, odłączone od całości91.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych 92 w art. 12 określa sposób chowania zmarłych. Miejscem spoczynku jest również miejsce gdzie zwłoki lub prochy przebywają tymczasowo93.

Znieważyć to „ubliżać komu; lżyć, obrażać kogo”94. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 stycznia 2004 r.95 „znieważenie zwłok musi mieć charakter działania o charakterze umyślnym i związane być tym samym z wyrażeniem braku szacunku należnego zmarłemu, obrażania go i bezczeszczenia, tak słownie jak i poprzez demonstracyjne gesty”. Natomiast ograbiać to „gwałtem, przemocą, bezprawnie zabrać cudzą własność”96.

Przestępstwo ma charakter powszechny. Przestępstwo określone w § 1 ma charakter formalny, natomiast w § 2 materialny97. Oba czyny zarówno z § 1 jak i § 2, mogą być popełnione tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim98. Sankcja karna przewidziana za czyn z § 1 to grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Za czyn z § 2 grozi natomiast kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Przestępstwo z art. 262 ścigane jest z urzędu.

BROŃ PALNA – ART. 263 KK

Przestępstwo z § 1 polega na wyrabianiu broni palnej albo amunicji lub handlowaniu nią bez zezwolenia. Czyn karany z § 2 polega na posiadaniu broni palnej lub amunicji bez zezwolenia. W § 3 karane jest udostępnianie lub przekazywanie broni palnej lub amunicji

91

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. 2001 nr 153 poz. 1783) 92 Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1741) 93 Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2012, s. 1190 94 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 1162 95 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 stycznia 2004 r., sygn.II AKa 374/03 96 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 559 97 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 98 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010

38

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 osobie nieuprawnionej. Natomiast § 4 przewiduje karę za nieumyślne spowodowanie utraty broni palnej lub amunicji. Przedmiotem ochrony niniejszego przepisu jest „bezpieczeństwo publiczne i indywidualne, związane z nielegalnym wytwarzaniem lub posiadaniem broni, jak również z obchodzeniem się z nią”99.

Definicję broni palnej możemy odszukać w art. 7 ustawy o broni i amunicji100, zgodnie z którą bronią palną „jest każda przenośna broń lufowa, która miota, jest przeznaczona do miotania lub może być przystosowana do miotania jednego lub większej liczby pocisków lub substancji w wyniku działania materiału miotającego”. W tej samej ustawie w art. 4 ust. 3 znajduje się również definicja amunicji, którą „są naboje przeznaczone do strzelania z broni palnej”101. Pojęcie „broni palnej” oprócz znaczenia, jakie nadała jej ustawa o broni i amunicji ma jeszcze dwa różne znaczenia: na tle art. 263 § 1-4 k.k. oraz w rozumieniu art. 280 § 2 k.k.102. W art. 263 „broń palna” ujmowana jest, „ jako urządzenie potencjalnie niebezpieczne dla życia lub zdrowia człowieka, przystosowane do oddawania strzałów przy użyciu ostrej amunicji, aczkolwiek w chwili popełnienia przestępstwa niekoniecznie sprawne i zaopatrzone w amunicję zdatną do użycia, ale zawsze posiadające istotne części broni palnej”103.

Pojęcie „wyrabianie” należy rozumieć tak jak pojęcie „wytwarzanie” określone w art.

3 ust. 1 pkt 1 ustawy o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym, przy czym należy mieć na względzie również art.

6 ust. 1 i 2 ustawy o broni i amunicji104. Zgodnie z tą pierwszą wymienioną ustawą, przez wytwarzanie należy „rozumieć, oprócz działalności wytwórczej, także odzysk w rozumieniu przepisów o odpadach oraz działalność rusznikarską polegającą na naprawianiu albo wytwarzaniu istotnych części broni niezbędnych do jej naprawy lub na przerabianiu broni

99

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 100 Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz.U. z 2014 r. poz. 295) 101 Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz.U. z 2014 r. poz. 295) 102 Z. Jeleń, Pojęcie broni palnej, Prokuratura i Prawo, nr 5/2002, s. 70-71 103 Z. Jeleń, Pojęcie broni palnej, Prokuratura i Prawo, nr 5/2002, s. 70-71 104 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, Lex 2014

39

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 poprzez ingerencję w jej istotne części”105. Przeróbki broni, o których mowa art. 6 ustawy o broni i amunicji uważa się za wyrób broni106.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 listopada 2002 r.107 przyjął, że wykładnia pojęcia „handluje” obejmuje transakcję kupna, sprzedaży czy też obrotu towarem. Natomiast w wyroku z dnia 21 stycznia 2009 r.108 stwierdził, iż „odrzucić należy tożsamość rozumienia zwrotu (posiadanie) na gruncie szeroko rozumianego prawa karnego i cywilnego. Nie do przyjęcia bowiem w prawie karnym byłaby choćby definicja „dzierżenia" wynikająca z art.

338 KC - nie będącego przecież posiadaniem (osoba faktycznie władająca rzeczą czy to w swoim imieniu, czy za kogoś innego, bez wątpienia prawie zawsze będzie w prawie karnym postrzegana jako posiadacz)”. Aby można było mówić o nielegalnym posiadaniu broni palnej wystarczy krótkotrwałe władanie taką bronią109. Ponadto wystarczy być posiadaczem zależnym, nie trzeba być posiadaczem samoistnym110.

Udostępnić to „czynić co łatwym, łatwiejszym, dostępnym”111. Przekazać to inaczej „oddając powierzyć komu co”112.

Przestępstwa z art. 263 mają charakter formalny113. Przestępstwa określone w § 1 i § 2 mają charakter powszechny, natomiast w § 3 i § 4 charakter indywidulany114. Przestępstwa z § 1 – 3 można popełnić wyłącznie umyślnie, a przestępstwo określone w § 4 nieumyślnie115.

Jeśli chodzi o zamiar, to przestępstwo określone w § 1 można popełnić tylko z zamiarem bezpośrednim, czyn z § 2 w obu zamiarach, natomiast w § 3 przy udostępnieniu mamy zamiar bezpośredni lub ewentualny, natomiast przy przekazaniu tylko bezpośredni116.

Za przestępstwo określone w § 1 grozi sankcja karna w postaci kary pozbawienia wolności od roku do lat 10. Za czyn z § 2 ustawodawca przewiduje karę pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Działania przewidziane w § 3 podlegają grzywnie, karze 105

Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. z 2013 r. poz. 1650) 106 Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz.U. z 2014 r. poz. 295) 107 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002 r., sygn. II KKN 269/01 108 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., sygn. II KK 197/08 109 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 stycznia 2008 r., sygn.II AKa 396/07 110 A. Piaczyńska, Posiadanie jako znamię czynu zabronionego, Prokuratura i Prawo, nr 7-8/2010, s. 63 111 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 971 112 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 725 113 Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 114 Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym. System Prawa Karnego. Tom 8, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2013 115 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006 116 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006

40

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Natomiast sankcją z § 4 jest grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Przestępstwo z art. 263 ścigane jest z oskarżenia publicznego.

PRZEKROCZENIE GRANICY WBREW PRAWU – ART. 264 KK

Przestępstwo polega na tym, że sprawca przekracza nielegalnie granice przy użyciu przemocy, groźby, podstępu lub współdziała z innymi osobami (§ 2). Może również polegać na organizowaniu nielegalnego przekroczenia granicy osobom trzecim (§ 3). Przedmiotem ochrony niniejszego przepisu są przede wszystkim granice państwowe, zaś pośrednio również bezpieczeństwo państwa117.

Przemoc oznacza „siłę przewyższającą czyjąś siłę, fizyczna przewaga na kim; narzucona bezprawnie władza, panowanie”118. Groźba powinna być rozumiana zgodnie z wykładnią art. 115 § 12 k.k.. Natomiast z podstępem mamy do czynienia wówczas, gdy sprawca swoim zachowaniem oszukuje kogoś, wprowadza go w błąd119.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r.120 „organizowanie innym osobom przekraczania wbrew przepisom granicy Rzeczypospolitej Polskiej (art. 264 § 3 KK) nie musi sprowadzać się wyłącznie do starań o zapewnienie samego fizycznego przekroczenia tej granicy wbrew przepisom. Może bowiem polegać również na staraniach o zapewnienie

miejsc

przechowania

dla

osób

nielegalnie

przekraczających

granice

Rzeczypospolitej Polskiej lub środków przewozu tychże osób do określonych miejsc”.

Przestępstwo z omawianego artykułu ma charakter powszechny i może być popełnione tylko umyślnie z zamiarem bezpośrednim121.

Sankcją karną przewidzianą za przestępstwo z § 2 jest kara pozbawienia wolności do lat 3, natomiast z § 3 kar pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

117

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 118 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 730 119 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 120 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 25 stycznia 2005 r., sygn. WK 23/04 121 M. Jachimowicz, Nowe zasady odpowiedzialności za nielegalne przekroczenie granicy RP, Prokuratura i Prawo, nr 5/2006, s. 51

41

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przestępstwo to ścigane jest z urzędu.

UMOŻLIWIENIE NIELEGALNEGO POBYTU W RP – ART. 264a KK

Przestępstwo to polega na tym, że dana osoba umożliwia lub ułatwia innej osobie pobyt na terytorium Polski wbrew prawu. Celem takiej osoby jest osiągnięcie korzyści majątkowej lub osobistej. Przepis ten zapewnia ochronę bezpieczeństwa państwa122.

Umożliwiać to „czynić coś możliwym, stwarzać warunki sprzyjające czemu; udostępniać”123. Natomiast ułatwiać to „sprawić, że coś staje się łatwe lub łatwiejsze; uczynić co łatwym pokonując lub omijając trudności”124.

Osobą, wobec której może podejmowane być działanie z omawianego przepisu jest tylko cudzoziemiec, gdyż nie ma on tytułu prawnego do pozostawania na terytorium Polski125. Aby móc przebywać legalnie na terytorium Polski należy odpowiadać wymaganiom zawartym w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, ustawie z 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin, ustawie z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawie z 9 listopada 2000 r. o repatriacji126.

Czyn z art. 264a jest przestępstwem powszechnym, ma charakter formalny i można go popełnić tylko umyślnie z zamiarem bezpośrednim zabarwionym 127.

Omawiane przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Jednakże zgodnie z § 2 w wyjątkowych wypadkach, gdy sprawca nie osiągnął korzyści majątkowej, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Przestępstwo z art. 264a ścigane jest z urzędu.

122

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2013 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 980 124 E. Sobol, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997, s. 978 125 R. A. Stefański, Przestępstwo umożliwienia lub ułatwienia nielegalnego pobytu (art. 264a k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 11/2005, s. 8 126 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 127 R. A. Stefański, Przestępstwo umożliwienia lub ułatwienia nielegalnego pobytu (art. 264a k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 11/2005, s. 16 123

42

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 PODSUMOWANIE Ochrona uregulowana w poszczególnych artykułach ma na celu zapewnienie ogólnie ujmowanego porządku publicznego.

Art. 252 określa przestępstwo wzięcia zakładnika. Czynnościami, które podlegają karze jest branie lub przetrzymywanie zakładnika. Karane jest również same przygotowanie do omawianego przestępstwa. Aby było można mówić o przestępstwie wzięcia zakładnika to sprawca musi mieć na celu działania wymienione w § 1.

Art. 254 opisuje branie udziału w zbiegowisku publicznym. Aby podlegać odpowiedzialności karnej z tego artykułu należy brać udział czynny.

Art. 254a wprowadza odpowiedzialność karną za wszelkiego rodzaju zachowania wymienione w artykule, których konsekwencją jest zakłócenie działania sieci albo linii w całości lub części.

Art. 255 penalizuje nawoływanie oraz pochwalanie przestępstwa. Istotne jest to, aby obydwie czynności miały charakter publiczny.

Art. 255a nakłada sankcje na działania mające na celu rozpowszechnianie lub publiczne prezentowanie treści, które mogłyby w jakiś sposób spowodować, że popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym będzie łatwiejsze, w zamiarze, aby takie przestępstwo zostało popełnione.

Art. 256 przewiduje karę dla sprawcy, który publicznie propaguje faszyzm lub każdy inny rodzaj totalitaryzmu oraz nawołuje do nienawiści na tle wymienionym w § 1. Ponadto z § 2 karalne są różne inne zachowania, np. produkowanie czy nabywanie w celu rozpowszechniania symbolów o tematyce określonej w § 1.

Art. 257 chroni grupę lub osobę przed publicznym znieważeniem albo naruszeniem nietykalności cielesnej ze względu na cechy opisane w przepisie.

Art. 258 określa sankcję karną za branie udziału w grupie przestępczej lub związku oraz za zakładanie oraz kierowanie taką grupą bądź związkiem. Do tego przepisu zastosowanie ma także art. 259.

Art. 260 odnosi się do czynności dokonanych przez sprawcę, który dąży do udaremnienia albo rozproszenia legalnego zebrania, zgromadzenia czy też pochodu.

Art. 261 penalizuje zachowanie, poprzez które sprawca doprowadza do znieważenia pomnika tudzież innego publicznego miejsca upamiętniającego.

43

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 262 wyraża represje wobec osób, które dopuszczają się zakłócania spokoju osób zmarłych w postaci znieważania zwłok, prochów oraz miejsca ich spoczynku. § 2 tego artykułu przewiduje natomiast sankcję karną za okradanie zwłok, grobów, czy też innego miejsca, gdzie osoba zmarła spoczywa.

Art. 263 wprowadza zakaz posiadania, wyrabiania, handlowania bronią lub amunicją bez zezwolenia. Penalizowane są również zachowania w postaci udostępniania broni lub amunicji osobom nieuprawnionym oraz ich nieumyślna utrata.

Art. 264 określa karę za nielegalne przekraczanie granicy oraz za organizowanie osobom trzecim możliwości przekroczenia granicy niezgodnie z prawem.

Art. 264a opisuje przestępstwo w postaci nielegalnego umożliwienia lub ułatwienia osobie trzeciej pobytu w Polsce.

SUMMARY The protection regulated in individual articles is aimed at ensuring generally described public order.

Article 252 defines the crime of taking a hostage. Taking or detaining hostages are activities which are liable to penalty. Preparation for the crime in question is punishable, too.

The perpetrator of the crime has to aim at actions mentioned in §1 so as one could classify it as taking a hostage.

Article 254 describes taking part in a public crowd. One should take active part in it to be brought to justice.

Article 254a introduces criminal responsibility for behaviours of different kinds listed in the article, whose consequence is general or partial disrupting of the network’s or line’s functioning.

Article 255 penalizes approval and incitement to a crime. It is essential for both activities to have the public character.

Article 255a puts sanctions on actions aiming at spreading or public presenting of contents which could make committing the crime easier so that such a crime was committed.

Article 256 provides for the penalty for the perpetrator who propagates fascism publicly or every other kind of totalitarianism and incites to hatred based on issues described in §1. Moreover, other behaviours from §2, e.g. producing or purchasing symbols of the subject determined in §1 in order to spread are punishable.

44

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Article 257 protects a group or a person before public insulting or disturbing personal inviolability on account of features described in the provision.

Article 258 defines the criminal sanction for taking part in a criminal group or bond as well as for establishing and leading such a group or bond. Article 259 is applicable to this provision.

Article 260 refers to actions effected by the perpetrator who leads to preventing or dispersing a lawful meeting, gathering or march.

Article 261 penalizes behaviour through which the perpetrator leads to profaning a monument as well as other commemorating places.

Article 262 expresses repressions against people who commit profaning of the dead by insulting their corpse, human ashes or their place of repose. §2 of this article provides for a criminal sanction for a spoliation of a corpse, grave or another place of repose of the dead.

Article 263 introduces a ban on possession, manufacturing, trading of firearms or unauthorized ammunition. Passing firearms or ammunition to people without the required licence as well as their unintentional loss are penalized.

Article 264 defines a penalty for an illegal border crossing or organizing the border crossing for other persons in violation of the relevant regulations.

Article264a describes the crime in the form of illegal enabling or facilitating of other persons’ stay in the Republic of Poland.

45

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz.U. 2005 nr 18, poz. 158) 2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. 2001 nr 153 poz. 1783) 3. Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz.U. z 2014 r. poz. 295) 4. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. z 2013 r. poz. 1650) 5. Ustawa z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny, ustawy — Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. 2011 nr 191, poz. 1135) 6. Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2011 nr 217 poz. 1280) 7. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1741) 8. Ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2013 r. poz. 397) Orzeczenia: 1. Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 1 września 2011 r., V KK 98/11 2. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2007 r., IV KK 406/06 3. Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 20 września 1973 r., VI KZP 26/73 4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 lipca 2007 r., II AKa 106/07 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 stycznia 2004 r., II AKa 374/03 6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 stycznia 2008 r., II AKa 396/07 7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 maja 2014 r., II AKa 34/14 8. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 22 października 2013 r., II AKa 70/13 9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 9 lipca 2013 r., II AKa 58/13 10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 czerwca 2014 r., II AKa 118/14 11. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 marca 2013 r., II AKa 398/12 12. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 25 stycznia 2005 r., WK 23/04 13. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 1987 r., WR 28/87, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Karna i Wojskowa, nr 9–10/1987, poz. 85 14. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1950 r., K 157/49, Państwo i Prawo, nr 5-6/1950

46

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 15. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1976 r., II CR 692/75, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, nr 11/1976, poz. 251 16. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1999 r., IV KKN 464/98 17. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1983 r., Rw 279/83 18. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1982 r., II KR 260/82 19. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 stycznia 2014 r., II AKa 354/13 20. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2006 r., II KK 192/06, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych, nr 1/2006, poz. 2399 21. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., II KK 197/08 22. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002 r., II KKN 269/01 23. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 3/02, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Karna i Wojskowa, nr 5-6/2002, poz. 41 24. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 5/02, Orzecznictwo Sądów Polskich, nr 12/2002, poz. 164 Wydawnictwa zwarte: 1. Bolesta S., Prawnoadministracyjne zagadnienia porządku publicznego, Warszawa 1997 2. Grześkowiak A., Prawo karne, 4. wyd., Warszawa 2012 3. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, Lex 2014 4. Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, art. 222-316, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Legalis 2013 5. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do artykułów 222–316. Tom II, pod red.

A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 (Legalis) 6. Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Zakamycze 2006 (Lex) 7. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2013 (Legalis) 8. Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2012 9. Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2014 10. Kulesza W., Zniesławienie i zniewaga (Ochrona czci i godności osobistej człowieka w polskim prawie karnym – zagadnienia podstawowe), Warszawa 1984 11. Kulik M., Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005 12. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010 13. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2011 14. Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. II, pod redakcją P. Kardasa, T. Sroki, W. Wróbla, Warszawa 2012 15. Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, pod red. M. Bojarskiego, Warszawa 2012 16. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym. System Prawa Karnego. Tom 8, pod red. L. Gardockiego, Legalis 2013 47

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 17. Siwicki M., Nielegalna i szkodliwa treść w Internecie. Aspekty prawnokarne, Warszawa 2011 18. Sobol E., Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1997 19. Stefański R.A., Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009 20. Wójcik J. W., Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej. Zagadnienia prawne, kryminologiczne i kryminalistyczne, Warszawa 2011 Artykuły: 1. Bryła M., Porozumienie, zorganizowana grupa, związek przestępczy jako formy organizacyjne przestępczości zorganizowanej, Prokuratura i Prawo, nr 3/2000 2. Chlebowicz P., Przestępstwo zbiegowiska w polskim prawie karnym (art. 254 k.k.), Państwo i Prawo, nr 2/2007 3. Jachimowicz M., Nowe zasady odpowiedzialności za nielegalne przekroczenie granicy RP, Prokuratura i Prawo, nr 5/2006 4. Jeleń Z., Pojęcie broni palnej, Prokuratura i Prawo, nr 5/2002 5. Karsznicki K., Przestępstwa popełniane z pobudek rasistowskich lub ksenofobicznych, Prokuratura i Prawo, nr 2/2012 6. Piaczyńska A., Posiadanie jako znamię czynu zabronionego, Prokuratura i Prawo, nr 7-8/2010 7. Stefański R. A., Przestępstwo publicznego nawoływania do popełnienia przestępstwa (art. 255 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 1/2006 8. Stefański R. A., Przestępstwo publicznego znieważania grupy ludności lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/2006 9. Stefański R. A., Przestępstwo umożliwienia lub ułatwienia nielegalnego pobytu (art.

264a k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 11/2005 Glosy: 1. Sakowicz A., Glosa do uchwały SN z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 5/02, Palestra, nr 3-4/2003 Inne: 1. Druk nr 4281 Sejmu VI kadencji

48

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Rozdział XXXIII. KK Przestępstwa przeciwko ochronie informacji.

Art. 265 [Tajemnica państwowa] § 1. Kto ujawnia lub wbrew przepisom ustawy wykorzystuje informacje niejawne o klauzuli "tajne" lub "ściśle tajne", podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli informację określoną w § 1 ujawniono osobie działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Kto nieumyślnie ujawnia informację określoną w § 1, z którą zapoznał się w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym upoważnieniem, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Art. 266 [Tajemnica służbowa] § 1. Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2.Funkcjonariusz publiczny, który ujawnia osobie nieuprawnionej informację niejawną o klauzuli "zastrzeżone" lub "poufne" lub informację, którą uzyskał w związku z wykonywaniem czynności służbowych, a której ujawnienie może narazić na szkodę prawnie chroniony interes, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 267 [Nielegalne uzyskanie informacji] § 1. Kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do informacji dla niego nieprzeznaczonej, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do sieci telekomunikacyjnej lub przełamując albo omijając elektroniczne, magnetyczne, informatyczne lub inne szczególne jej zabezpieczenie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do całości lub części systemu informatycznego. § 3. Tej samej karze podlega, kto w celu uzyskania informacji, do której nie jest uprawniony, zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym, wizualnym albo innym urządzeniem lub oprogramowaniem.

49

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 § 4. Tej samej karze podlega, kto informację uzyskaną w sposób określony w § 1-3 ujawnia innej osobie. § 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 1-4 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 268 [Niszczenie informacji] § 1. Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia zapis istotnej informacji albo w inny sposób udaremnia lub znacznie utrudnia osobie uprawnionej zapoznanie się z nią, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 dotyczy zapisu na informatycznym nośniku danych, sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Kto, dopuszczając się czynu określonego w § 1 lub 2, wyrządza znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1-3 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 268a [Szkoda w bazach danych] § 1. Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa, zmienia lub utrudnia dostęp do danych informatycznych albo w istotnym stopniu zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Kto, dopuszczając się czynu określonego w § 1, wyrządza znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 269 [Sabotaż komputerowy] § 1. Kto niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia dane informatyczne o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego albo zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynu określonego w § 1, niszcząc albo wymieniając informatyczny nośnik danych lub niszcząc albo uszkadzając urządzenie służące do automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych informatycznych.

Art. 269a [Zakłócanie pracy w sieci] Kto, nie będąc do tego uprawnionym, przez transmisję, zniszczenie, usunięcie, uszkodzenie, utrudnienie dostępu lub zmianę danych informatycznych, w istotnym stopniu zakłóca pracę systemu komputerowego lub sieci teleinformatycznej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

50

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 269b [Bezprawne wykorzystanie programów i danych] § 1. Kto wytwarza, pozyskuje, zbywa lub udostępnia innym osobom urządzenia lub programy komputerowe przystosowane do popełnienia przestępstwa określonego w art. 165 § 1 pkt 4, art. 267 § 3, art. 268a § 1 albo § 2 w związku z § 1, art. 269 § 2 albo art. 269a, a także hasła komputerowe, kody dostępu lub inne dane umożliwiające dostęp do informacji przechowywanych w systemie komputerowym lub sieci teleinformatycznej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1, sąd orzeka przepadek określonych w nim przedmiotów, a może orzec ich przepadek, jeżeli nie stanowiły własności sprawcy.

51

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

MICHAŁ PIERÓG128

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OCHRONIE INFORMACJI OFFENCES AGAINST THE PROTECTION OF INFORMATION

słowa kluczowe: ochrona informacji, informacje niejawne, dane informatyczne, bazy danych, sabotaż komputerowy keywords: protection of information, classified information, computer data, databases, computer sabotage

STRESZCZENIE Przedmiotem opracowania jest wskazanie i omówienie kluczowych zagadnień związanych z przestępczością przeciwko ochronie informacji. We współczesnym świecie rozwój techniczny stwarza nowe możliwości popełniania tego rodzaju przestępstw. Rozdział stanowi próbę analizy poszczególnych przestępstw z uwzględnienia poglądów doktryny prawa karnego oraz dorobku orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Wśród poruszanych zagadnień znajdują się kwestie związane z tajemnicą państwową i służbową, nielegalnym uzyskiwaniem informacji oraz ingerencji w ich treść, a także czyny związane z bezpieczeństwem sieci teleinformatycznych.

128

Doktorant w Katedrze Postępowania Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, aplikant radcowski

52

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 EXTRACT This chapter is aimed at identifying and discussing key issues related to crimes against the protection of information. In today's world technical development creates new opportunities for committing such crimes. This chapter is an attempt to analyze the various crimes from taking into account the views of the doctrine of criminal law and jurisprudence of the Supreme Court and courts of general jurisdiction. Among the issues discussed are issues related to state secrets and a service, obtaining information and illegal interference in their content, as well as security-related actions networks.

WPROWADZENIE Kluczowym

czynnikiem

uzasadniającym

stypizowanych w rozdziale XXXIII Kodeksu karnego

129

istnienie

katalogu

przestępstw

są dobra chronione prawem takie jak

informacja oraz jej ochrona. A. Marek wskazuje, że rodzajowym dobrem chronionych jest ochrona informacji przed ich bezprawnym ujawnieniem, wykorzystaniem bądź też uzyskaniem130. Sama potrzeba wyodrębnienia autonomicznych rodzajowo przestępstw argumentowana była potrzebą sprostania współczesnym aspektom rozwoju technologicznego oraz szybkiemu i ciągłemu rozwojowi sieci teleinformatycznych, a także ogólnej informatyzacji społeczeństwa.

Na gruncie tak przyjętej systematyzacji podstawowej dla polskiego porządku prawnego ustawy karnej o charakterze materialnoprawnym, wyróżnić można cztery podstawowe grupy przepisów rozdziału XXXIII: 1) chroniące informacje będące tajemnicą, 2) chroniące informacje (ich nośniki) przed zniszczeniem lub naruszeniem, 3) chroniące urządzenia techniczne służące do utrwalenia i przekazywania informacji, 4) obejmujące wytwarzanie urządzeń lub programów przystosowanych do popełniania określonych przestępstw131.

129

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.), zwany dalej „k.k.”

A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 566 131 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 222 – 316. Tom 2, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 485 i nast.

130

53

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Wskazany podział ma charakter podziału logicznego, zupełnego, gdzie obejmuje wszystkie czyny zabronione określone w omawianym rozdziale. Dlatego też będzie on stanowił punkt odniesienia do dalszych rozważań nad poszczególnymi czynami zabronionymi określonymi w art. 265 – 269b k.k. Jednakże należy zauważyć, że wyżej wskazana klasyfikacja poszczególnych przestępstw nie jest jedyną funkcjonującą w doktrynie prawa karnego materialnego. Przykładowo traktując o przedmiocie ochrony w omawianym rozdziale A. Adamski wymienia integralność, dostępność oraz ochronę poufności informacji, wyróżniając osobno sabotaż komputerowy132. Nie bez znaczenia pozostaje także okoliczność, że regulacja rozdziału XXXIII k.k. w swojej zasadniczej treści czyni zadość nie tylko postępowi technicznemu i technologicznego, ale także realizuje postulaty wynikające z aktów normatywnych o charakterze międzynarodowym oraz z samej Konstytucji RP. Kluczowe znaczenie dla prawidłowości szczegółowej analizy treści omawianego rozdziału ma zdefiniowanie pojęcia „informacji”. W obiegowej definicji przez informację rozumie się wiadomości albo pewną skondensowaną całość różnorodnych wiadomości o danym stanie faktycznym, stanie rzecz bądź też poszczególnych osobach. Takie informacje nie muszą przy tym stanowić logicznej i spójnej całości. Sama informacja co do zasady stanowi dobro o charakterze niematerialnym, jednak w dzisiejszych czasach jej posiadanie niezwykle często łączy się również z istnieniem wymiaru czysto ekonomicznego. Dlatego też w realiach systemu gospodarczego zdeterminowanego przez sferę usług, informacja będąca dotychczasowo środkiem służącym do gromadzenia dóbr, sama stała się takim dobrem133.

Zróżnicowany zakres poszczególnych informacji determinował po stronie ustawodawcy konieczność wyodrębnienia i rozgraniczenia informacji publicznych od aspektu informacji niejawnych, które w przestrzeni publicznej winny funkcjonować jako objęte szczególną ochroną oraz tajemnicą o odpowiedniej klauzuli, np. ściśle tajne. W obowiązującym stanie prawnym emanacją takiego podejścia jest ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 182, poz. 1228 z późń. zm.). Uregulowania tego aktu normatywnego mają zasadnicze znaczenie dla oceny zachowania sprawcy przestępstwa w zakresie w jakim umożliwia pociągnięcie danej osoby do odpowiedzialności karnoprawnej.

Ustawodawca czyni to poprzez odpowiednie odwołania, np. „wbrew przepisom ustawy” (art.

132

A. Adamski, Przestępstwa komputerowe w nowym kodeksie karnym, Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, nr 17/2008, s. 26, 29 133 A. Adamski, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000, s. 15

54

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 266 § 1 k.k.), klauzula „tajne” lub „ściśle tajne” (art. 265 § 1 k.k.). W związku z tym wielokrotnie badając zachowanie się sprawcy przestępstwa należy odwołać się do uregulowań o charakterze szczególnym.

Ustawodawca

świadomie

wyróżnia

obok

„informacji”

pojęcie

„danych”.

Akceptowalna z punktu widzenia polskiego prawa karnego materialnego różnica między tymi sformułowaniami wskazana została w rekomendacji Organizacji Rozwoju i Współpracy Gospodarczej w sprawie Bezpieczeństwa Systemów Informacyjnych, gdzie przez „dane” rozumiemy wskazanie pewnych faktów, ewentualnie pojęć w sposób czysto formalny, który zarazem umożliwia ich interpretację, komunikowanie i scalanie. Z kolei sama „informacja” stanowi pewne znaczenie jakie nadawane jest danym przy pomocy danego kontekstu językowego, technicznego odnoszącego się do takich danych134.

Rozdział XXXIII k.k. jest o tyle istotny z punktu widzenia rozwoju technologicznego, iż kryminalizuje zachowania określane w doktrynie prawa karnego materialnego jako „przestępczość komputerowa”, czy też „cyberprzestępczość”. W obowiązującym stanie prawnym jedynym aktem prawa międzynarodowego karnego odnoszącym się w swojej treści do współpracy w zakresie ścigania przestępstw komputerowych jest Konwencja o zwalczaniu cyberprzestępczości podpisana w Bukareszcie w dniu 23 listopada 2001 roku (ETS/STE No. 185). Również Unia Europejska opracowała swoją strategię zwalczania tego rodzaju przestępczości ogłaszając m.in. komunikat w przedmiocie budowania bezpieczeństwa społeczeństwa informacyjnego poprzez zwiększanie bezpieczeństwa struktur informacyjnych i zwalczanie przestępczości komputerowej135.

Aktualna brzmienie k.k. przewiduje 8 artykułów (traktowanych jako poszczególne jednostki redakcyjne) kryminalizujących określone zachowania związane z ochroną informacji. W ogólnym zarysie możemy wyróżnić przestępstwa związane z naruszeniem tajemnicy państwowej, służbowej, nielegalnym uzyskaniem informacji, ich niszczeniem, ze spowodowaniem szkody w bazach danych, sabotażem komputerowym, zakłócaniem pracy w sieci oraz z bezprawnym wykorzystaniem programów komputerowych i danych umożliwiających dostęp do informacji.

134

Recommendation of the Council of the OECD concerning Guidelines for the Security of Informations System OECD/GD (92) 10, Paryż 1992 135 M. Siwicki, Naruszenie tajemnicy informacji, Edukacja prawnicza, nr 6/2012, s. 41

55

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Na marginesie należy wskazać, że wszystkie przestępstwa określone w omawianym rozdziale stanowią występki, bowiem zgodnie z art. 7 § 3 k.k. występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Jednocześnie są to przestępstwa, których dolna granica ustawowego zagrożenia wynosi mniej niż 3 lata pozbawienia wolności.

Z uwagi na charakter rodzajowy popełnianych przestępstw związanych z ochroną informacji, wiele z nich nie jest ścigana z oskarżenia publicznego, ale wyłącznie na wniosek pokrzywdzonego, np. art. 267 § 5 k.k. Takie unormowania zasadnie podyktowane są specyfiką tych przestępstw, gdzie niezwykle często są one związane z tajemnicą przedsiębiorstwa, ochroną systemów informatycznych, teleinformatycznych, tajemnicą korespondencji, tajemnicą służbową albo ochroną sieci wewnętrznych i zewnętrznych. Zatem słusznie zauważono, iż decyzja o podjęciu ściągania przestępstw winna leżeć po stronie pokrzywdzonego, który we własnym interesie ocenia zasadność skierowania takiego wniosku do organów ścigania, uwzględniając charakter i rodzaj naruszeń oraz swój własny interes.

OCHRONA INFORMACJI STANOWIACYCH TAJEMNICĘ

W punktu widzenia ustawodawcy, jak i interesów oraz bezpieczeństwa państwa polskiego zasadnym jest, aby katalog przestępstw przeciwko ochronie informacji otwierał przepis dotyczący w typie podstawowym wykorzystania lub ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”. W nauce prawa karnego istnieje wiele rozbieżności co do precyzyjnego określenia przedmiotu ochrony przestępstw stypizowanych w art. 265 § 1 – 3 k.k. Z jednej strony podkreśla się argumentację konstytucyjną przedmiotu ochrony, a z drugiej jego dwojaki charakter. Jak wskazuje P. Burzyński przedmiotem ochrony są te dobra, których ochrona stanowi materialne uzasadnienie objęcia określonych informacji poufnością, z zastrzeżeniem że taki sposób jest w ogóle dopuszczalny w świetle art. 61 Konstytucji RP136. Z kolei M. Leciak podkreśla jego podwójny charakter, ponieważ samo naruszenie tej sfery ochrony następuje już na samym początku, a dopiero w konsekwencji 136

P. Burzyński, Tajemnica państwowa jako przedmiot ochrony regulacji prawnokarnej, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 1/2002, s. 25

56

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 możliwe jest powstanie bliżej sprecyzowanego stanu zagrożenia dla podstawowych interesów państwa polskiego. Owe konsekwencje należy zatem uznać za dalszy przedmiot ochrony tego przepisu137.

Sama konstrukcja art. 265 k.k. obejmuje w zasadzie 3 zasadnicze typy. Typ podstawowy opisany został w § 1, typ kwalifikowany skupiający się na ujawnieniu informacji osobie działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego (§ 2 ) oraz typ nieumyślny dotyczący zapoznania się z daną informacją w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym upoważnieniem (§ 3). Naturalnie w poszczególnych typach naruszenia tajemnicy państwowej ustawodawca kształtuje odpowiedzialność karną poprzez modyfikowanie ustawowego zagrożenia za dany czyn.

Należy zauważyć, że ustawodawca nie definiuje w słowniczku ustawowym (art. 115 k.k.) pojęcia „tajemnicy państwowej”. Dlatego też koniecznym jest odwołanie się do unormowań zawartych w przepisach szczególnych, tj. w ustawie o ochronie informacji niejawnych, która w art. 5 ustanawia katalog informacji, którym winna być nadana klauzula „ściśle tajne”, „tajne”, „poufne” oraz „zastrzeżone”. To rozróżnienie opiera się na rozmiarze szkody, jaką spowoduje ich nieuprawnione ujawnienie. Klauzulę „ściśle tajne” nadaje się informacjom, których ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla RP, np. zagrozi niepodległości,

suwerenności,

bezpieczeństwu

wewnętrznemu

lub

porządkowi

konstytucyjnemu RP. Z kolei klauzulę „tajne” nadaje się takim informacjom, których ujawnienie spowoduje poważną szkodę dla RP, np. przez to, że uniemożliwi realizację zadań związanych z ochroną suwerenności lub porządku konstytucyjnego RP. Ustawodawca wyróżnia także w ust. 3 – 4 spowodowanie szkody oraz szkodliwy wpływ na wykonywanie władzy publicznej nadając im klauzulę „tajne” i „zastrzeżone”. Jednak z punktu widzenia regulacji art. 265 k.k. te informacje nie będą przedmiotem zainteresowania z aspekcie kreowania odpowiedzialności karnej sprawcy.

Omawiane przestępstwo ma nadto charakter powszechny, czyli może być popełnione przez każdą osobę odpowiadającą ogólnym cechom podmiotu przestępstwa. Jedynym zastrzeżeniem jest ujawnienie informacji stanowiącej tajemnicą państwową lub jej

137

M. Leciak, Tajemnica państwowa i jej ochrona w prawie karnym materialnym i procesie karnym, Toruń 2009, s. 125

57

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wykorzystanie wbrew przepisom ustawy138. Przywołane

orzeczenie

Sądu

Najwyższego

spotkało się z dość znaczną krytyką w nauce prawa, gdzie w opozycji do uchwały wskazywano, że warunkiem odpowiedzialności karnej z tego przepisu jest naruszenie konkretnego

zakazu

ujawnienia

tajemnicy

państwowej

zawartego

w

ustawach

pozakodeksowych, przy czym zakaz ten nie może być wyprowadzony z samej treści art. 265 k.k139.

Z punktu widzenia pociągnięcia sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej decydującym czynnikiem będzie samo oznaczenie danego dokumentu jako zawierającego informację o charakterze tajnym lub ściśle tajnym. Słusznie zatem wskazał w jednym ze swoich orzeczeń Sąd Apelacyjny w Krakowie, że w sprawie o naruszenie tajemnicy państwowej z art. 265 § 1 k.k. nie jest rzeczą sądu orzekającego ustalanie, czy ujawniona informacja stanowi tę tajemnicę, gdy zawierający ją dokument został opatrzony odpowiednią klauzulą. W przeciwnym razie okazałoby się, że sąd meriti winien taki dokument poddawać analizie i wnikliwemu badaniu, czy informacje opatrzone tą klauzulą odnoszą się do informacji wymienionych w ustawie140. Jednak dyrektywa wyrażona w wyżej wskazanym wyroku nie ma charakteru absolutnego. Doznaje ona bowiem ograniczeń w sytuacji, gdy może zachodzić jakakolwiek uzasadniona wątpliwość co do faktu, czy nadanie takiej klauzuli nie nastąpiło z naruszeniem prawa. W przeciwnym razie każdorazowe samo oznaczenie dokumentu klauzulą tajności (np. lista pracowników Urzędu Miejskiego w Szczecinie) determinowałoby odpowiedzialność karną. Naturalnie należy mieć na uwadze, że odpowiedzialność karna winna być miarkowana w zależności od ujawnienia, wykorzystania informacji z niższą bądź wyższą klauzulą tajności, badając przy tym całokształt zebranego w sprawie materiału dowodowego i okoliczności popełnienia przestępstwa.

Przedmiot ochrony kolejnej jednostki redakcyjnej (art. 266 k.k.) kształtuje się z kolei w sposób odmienny od przepisu art. 265 k.k., ponieważ nie skupia się na ochronie interesów związanych z realizacją postulatów bezpieczeństwa państwa, ograniczając swój przedmiot do równie istotnego zagadnienia, jakim jest interes prywatny sensu largo, choć nie tylko gdyż istotne z punktu widzenia interpretacji tego przepisu są również prawnie chronione interesy publiczne. Słusznie podnosi M. Bojarski, że w tym zakresie owe unormowania mają stanowić 138

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26.03.2009 r., sygn. I KZP 35/08, Legalis nr 122690 K. Tkaczyk, Glosa do uchwały SN z dnia 26 marca 2009 r., I KZP 35,08, Palestra, nr 5 – 6/2010, s. 270 -274 140 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10.09.2009 r., sygn. II AKa 139/09, Lex nr 486173 139

58

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 gwarancję zabezpieczenia przed ujawnieniem osobom do tego niepowołanym informacji stanowiącej tajemnicę zawodową, funkcyjną lub służbową141. Jest to zasadnicza różnica, gdyż w przypadku przestępstwa stypizowanego w art. 266 § 1 k.k. rodzajowym przedmiotem ochrony jest dyskrecjonalność informacji, zaś przedmiotem ochrony bezpośredniej prawo zachowania określonych informacji w tajemnicy. Dodatkowo sam obowiązek dyskrecji spoczywający na depozytariuszu informacji podyktowany może być potrzebą ochrony istotnego interesu prywatnego, stosunku zaufania łączącego dysponenta informacji z jej depozytariuszem, ale także prawidłowego wykonywania niektórych zawodów lub prowadzenia określonej działalności, w których szczególne znaczenie odgrywa stosunek zaufania142.

Przepis art. 266 k.k. konstytuuje penalizację w § 1 naruszenia tajemnicy prywatnej oraz zawodowej. Natomiast w § 2 kryminalizuje naruszenie tajemnicy służbowej przez funkcjonariusza publicznego.

Od strony przedmiotowej podkreślić należy, że do znamion przestępstwa z art. 266 § 1 k.k. należą takie okoliczności jak ujawnienie albo wykorzystanie informacji, ale nie w każdym wypadku. Penalizacja opisanych w tym przepisie zachowań następuje dopiero wtedy, gdy ujawnienie lub wykorzystanie informacji jest dokonywane wbrew przepisom ustawy albo przyjętemu na siebie zobowiązaniu. W pierwszej kolejności obowiązek musi wynikać z przepisów rangi ustawowej. Każdorazowo lex specialis musi przewidywać obowiązek zachowania informacji w tajemnicy, pod groźbą poniesienia odpowiedzialności karnej z tego przepisu. Takie uregulowania możemy odnaleźć np. w Prawie prasowym, czy też w Prawie bankowym.

Jak wskazuje A. Marek oprócz skonkretyzowanych w przepisach szczególnych obowiązków zachowania tajemnicy, zwraca się również uwagę na przyjęte przez dany podmiot zobowiązanie, które może wynikać z umowy o pracę albo być związane z powierzeniem określonych spraw do prowadzenia143. Natomiast Lech Gardocki uzupełnia ten katalog o sytuacje, gdy źródłem zobowiązania się określonej osoby jest żądanie pracodawcy do nieujawniania pewnych okoliczności lub faktów, np. właściciel przedsiębiorstwa może

141

M. Bojarski, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2010, s. 569 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21.03.2013 r., sygn. III K 267/12, Lex nr 1341622 143 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 660 142

59

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 zobowiązać pracowników do utrzymania w tajemnicy planów produkcji lub stanu zadłużenia przedsiębiorstwa144.

W tym miejscu wykazać trzeba, że nie zawsze realizacja znamion typu czynu zabronionego określonego w przepisie art. 266 § 1 k.k. będzie determinowała odpowiedzialność karną po stronie sprawcy przestępstwa z ww. przepisu. Wynika to z regulacji szczególnych dotyczących np. tajemnicy przedsiębiorstwa. Przykładowo art. 23 ust.

1 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 153, poz. 1503) w wyraźny sposób wykazuje duże podobieństwo do przestępstwa z art. 266 § 1 i 2 k.k. Swoim zasięgiem obejmuje on bowiem dość szeroki zakres zachowań a sama odpowiedzialność karnoprawna nie jest uzależniona od wystąpienia dodatkowych okoliczności. Dodatkowo ujawnienie lub wykorzystanie informacji dotyczy także tych, które związane są z pełnioną funkcją, działalnością publiczną albo naukową lub wykonywaną pracą.

Z kolei przepis art. 266 § 2 k.k. przewiduje przestępstwo ujawnienia tajemnicy służbowej przez funkcjonariusza publicznego, jeżeli może to narazić na szkodę prawnie chroniony interes. Wyraźnie z tego wynika, że przepisy k.k. znajdą zastosowanie dopiero wtedy, gdy nie dojdzie do realizacji znamion określonych w art. 23 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Najczęściej będą to przypadki, gdy nie zostanie wyrządzona żadna szkoda albo nie będzie ona miała poważnego charakteru. Chociaż nawet w tej sytuacji należy rozważyć możliwość usiłowania popełnienia czynu zabronionego określonego w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji145.

W aspekcie teoretycznym przestępstwa określone w art. 266 k.k. są przestępstwami skutkowymi i indywidualnymi. Ponadto mają one charakter umyślny a mogą być popełnione zarówno w zamiarze ewentualnym, jak i bezpośrednim. Zgodnie z § 3 przepisu ściganie przestępstwa naruszenia tajemnicy zawodowej następuje na wniosek pokrzywdzonego. Jest to czyn tzw. bezwzględnie wnioskowy, co oznacza że warunkiem wszczęcia albo kontynuowania postępowania jest wniosek pokrzywdzonego o ściganie. Brak wniosku od

144 145

L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2010, s. 316 M. Uliasz, Przestępstwo naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa, Monitor Prawniczy, nr 22/2001, s. 46

60

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 uprawnione osoby uniemożliwia prowadzenia postępowania146. A contrario przestępstwo określone w § 2 jest ścigane z urzędu, z oskarżenia publicznego.

OCHRONA INFORMACJI, BAZ DANYCH I ICH NOŚNIKÓW PRZED ZNISZCZENIEM LUB NARUSZENIEM

Gromadzone od 1999 roku statystyki policyjne wyraźnie wskazują, iż najczęściej popełnianym przestępstwem z omawianego rozdziału jest przestępstwo określone w art. 267 k.k. W związku z systematycznym podnoszeniem się świadomości prawnej społeczeństwa, do organów ścigania wpływa coraz więcej zawiadomień o popełnieniu przestępstwa z art. 267 § 1 – 4 k.k. Przykładowo w roku 1999 policja wszczęła 182 postępowania, z których w 113 przypadkach stwierdzono popełnienie czynu zabronionego. Jednakże już w roku 2014 liczba wszczętych postępowań wynosiła 2.686, przy czym liczba przestępstw stwierdzonych oscylowała wokół 1.901147.

Już z pobieżnej analizy art. 267 § 1 k.k. wyraźnie wynika, że przepis ten nie zawiera charakterystycznego zwrotu, który miałby za zadanie zredukować umyślność po stronie podmiotowej do zamiaru bezpośredniego. Jednak całościowo traktowana konstrukcja takiego typu przestępstwa, szczególnie z uwzględnieniem znamienia czasownikowego „uzyskuje”, eliminuje w istocie możliwość popełnienia tego występku w zamiarze wynikowym (dolus eventualis)148.

Bezpośrednim przedmiotem ochrony jest samo prawo do dysponowania informacją, które posiada przymiot prawa o charakterze podmiotowym. Wskazany przepis stanowi bowiem karnoprawną ochronę wartości konstytucyjnych takich jak prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego, czy też ochrony tajemnicy komunikowania się149.

146

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.01.2012 r., sygn. V KK 440/11, Legalis nr 456387 [Dostęp: 01.04.2015], <http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko14/63625,Naruszenie-tajemnicy-korespondencji-art-267.html> 148 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2.06.2003 r., sygn. II KK 232/02, Lex nr 78373 149 W. Wróbel, Komentarz do art. 267 Kodeksu karnego, Lex 2015 147

61

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Podobnie jak w poprzednim przypadku z mocy § 5 ściganie przestępstw określonych w § 1 – 4 następuje wyłącznie na wniosek pokrzywdzonego. Uzasadnione jest to okolicznością, iż w pierwszej kolejności należy określić podmiot będący dysponentem informacji chronionych przepisem art. 267 k.k. Dopiero bezprawna ingerencja w jego prawa podmiotowe, szczególnie poprzez bezprawne uzyskanie informacji determinuje możliwość skierowania wniosku o ściganie. Dlatego też każdorazowo oceniać należy naruszenie lub zagrożenie dóbr prawnych konkretnych podmiotów a decyzja co do ścigania sprawcy pozostaje po stronie podmiotu pokrzywdzonego.

Warto zwrócić również uwagę, że przestępstwa stypizowane w omawianym przepisie nie dotyczą każdego prawa do dysponowania informacją, a jedynie zachować godzących w ten aspekt, który przejawia się w prawie do wyłącznego dostępu do informacji oraz prawie do tajemnicy przekazu informacji.

Bezprawność podłączenia się do sieci telekomunikacyjnej lub przełamujania albo ominięcia elektronicznego, magnetycznego, informatycznego lub innego zabezpieczenia doprecyzowana została w orzecznictwie sądowym oraz przez komentatorów a powszechnie przestępstwa z art. 267 k.k. określane są mianem „hackingu”. Doktryna prawa karnego materialnego zgodnie podnosi, że penalizacja określonych zachowań z tego przepisu opiera się nie na tym, że dana informacja nie jest przeznaczona do wiadomości osoby trzeciej, a na tym, że taka informacja będąc zabezpieczoną w odpowiedni sposób została przez taką osobę uzyskana. Jednak owe uzyskanie dostępu do informacji również musi mieć charakter działania w zamiarze bezpośrednim (dolus directus). Wobec powyższego zapoznanie się z pocztą elektroniczną (mailową) przez pracodawcę, która gromadzona jest na określonym serwerze w zakładzie pracy bądź poza nim nie będzie stanowiło przestępstwa z art. 267 k.k., chyba że następuje w wyniku obejścia zabezpieczeń albo złamania kodu szyfrującego treść poczty150. Co więcej, w orzecznictwie sądów powszechnych podkreśla się, że nawet bezprawne posługiwanie się hasłami lub kodami umożliwiającymi dostęp do danej informacji nie stanowi przestępstwa. Dlatego też nie do zaakceptowania jest stanowisko jakoby nielegalne (czyli bez zgody posiadacza albo przy użyciu podstępu) uzyskanie kodów, haseł

150

A. Bojańczyk, Karnoprawne aspekty ochrony prawa pracowników do tajemnicy komunikowania się cz. II, Palestra, nr 3 – 4/2003, Lex 2015

62

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 dostępu do kont bankowych, internetowych i wszelkich innych jest tożsame przełamaniu, o którym mowa w art. 267 § 1 k.k.151.

Na gruncie stosowania prawa organom wymiaru sprawiedliwości może sprawiać problem interpretacyjny określenie pojęć dotyczących przełamania i obejścia zabezpieczeń.

Dlatego też dla właściwej oceny zachowania sprawcy, szczególnie pod względem technicznych każdorazowo winien być przeprowadzony dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu informatyki, gdyż pozyskanie takiej informacji jest istotne z punktu widzenia prawidłowego osądzenia sprawy i prowadzenia postępowania.

Najpopularniejszą wykładnią art. 267 § 1 k.k. w tym aspekcie jest stanowisko A. Adamskiego, który odróżnia przełamanie od ominięcia zabezpieczenia. Przez to pierwsze rozumie bezpośrednią ingerencję w systemy zabezpieczeń, natomiast za obejście uznaje takie działania, które nie oddziaływują bezpośrednio na aktualne zabezpieczenia oraz ich nie usuwają, np. przechwytywanie sesji152. Wskazana interpretacja jest także akceptowalna z punktu widzenia doktryny prawa karnego153.

W praktyce stosowania prawa okazuje się jednak, że realizacja znamion czynu zabronionego określonego w omawianym przepisie najczęściej dotyczy otwarcia zamkniętego pisma. Już samo brzmienie przepisu wskazuje, iż § 1 penalizuje otwarcie pisma zamkniętego.

Zatem zapoznanie się z treścią pisma niezabezpieczonego (ewentualnie znajdującego się w otwarciej kopercie) albo zaznajomienie się z osnową kartki pocztowej nie realizuje znamion przestępstwa z ustawy karnej.

Przez pismo rozumieć należy posiadający określone znaczenie układ znaków graficznych, cyfr, liter albo obrazów, gdzie są one skierowane przez nadawcę do ściśle określonego odbiorcy154. Pismo takie winno być umieszczone w opakowaniu dostatecznie zabezpieczonym, aby osoby postronne nie miały możliwości bez ingerencji w samo zabezpieczenie zapoznać się z jego treścią. Nie musi to być koniecznie koperta, czy kartonowe opakowanie ale każda forma, która uniemożliwia podjęcie opisanych działań w stosunku do przesyłki. Należy mieć również na uwadze, że od nadawcy nie wymaga się 151

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14.10.2008 r., sygn. II AKa 120/08, Lex nr 508308 M. Szmit, I. Politowska, O artykule 267 Kodeksu karnego oczami biegłego, Prawo mediów elektronicznych, 8/2008, Legalis 2015 153 por. B. Świątkiewicz, Przestępstwa internetowe w praktyce policyjnej, Studia Prawnicze, nr 4/2005, s. 110 154 L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1993, s. 693 152

63

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 nadmiernej staranności w zabezpieczaniu przesyłek, bowiem to na osobach trzecich, nieuprawnionych ciąży obowiązek powstrzymywania się od naruszenia zabezpieczeń pisma.

Dodatkowo jak wskazuje W. Wróbel otwarcie zamkniętego pisma może polegać nie tylko na rozerwaniu koperty ale także na zastosowaniu urządzeń prześwietlających. Istotne z tego punktu widzenia jest to, aby sprawca zapoznał się z treścią pisma albo przejął władztwo nad nim. W innym wypadku nie może być mowy o popełnieniu przestępstwa155.

Kolejny przepis chroniący informacje m.in. przed zniszczeniem (art. 268 k.k.) uzależnia poniesienie odpowiedzialności karnej od zniszczenia, uszkodzenia, usunięcia lub zmiany zapisu informacji istotnej. W kolejności ustawowej przez zniszczenie należy rozumieć całkowitą destrukcję informacji, przez uszkodzenie ich zepsucie. Natomiast przez usunięcie bądź zmianę zapisu rozumie się ingerencję dotyczącą wszelkich urządzeń lub przedmiotów zawierających zapis informacji (rękopis, tekst drukowany, płyta CD), a podmiotem przestępstwa może być tylko i wyłącznie osoba nieuprawniona do dokonywania ingerencji 156.

Ingerencja taka musi ponadto dotyczyć informacji posiadającej przymiot istotności. Wszelkie działania sprawcy w aspekcie informacji mało istotnych (ocenianych obiektywnie) nie będą wyczerpywać znamion przestępstwa określonych w tym przepisie. Typ kwalifikowany określony został w § 2, gdzie wskazano, że jeżeli wskazany czyn dotyczy zapisu na informatycznym nośniku danych, sprawca podlega wówczas zaostrzonej odpowiedzialności karnej. Ustawodawca celowo zaostrza odpowiedzialność w § 3, gdzie wyczerpanie znamion z § 1 i 2 łączy z wyrządzeniem znacznej szkody majątkowej.

Podnieść należy, że wymienione przestępstwa mogą być popełnione jedynie w ramach umyślnego zachowania się sprawcy. Słusznie wskazał Sąd Najwyższy, że jeśli oskarżonemu można zarzucić jedynie to, że nieumyślnie (w formie niedbalstwa) utrudniał wyższym przełożonych zapoznanie się ze skargami oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, to nie stanowi to wyczerpania znamion przestępstwa określonego w art. 268 k.k.157. Ściganie przestępstw określonych w art. 268 k.k. odbywa się zawsze na wniosek pokrzywdzonego (ściganie bezwzględnie wnioskowe).

155

W. Wróbel, Komentarz do art. 267 Kodeksu karnego, Lex 2015 A. Marek, Komentarz do artykułu 268 Kodeksu karnego, Lex 2015 157 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.05.2009 r., sygn. WA 13/09, Lex nr 598165 156

64

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przepis art. 268a k.k. kryminalizuje zachowania, których skutkiem jest zakłócenie w stopniu istotnym lub uniemożliwienie automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych informatycznych. W § 2 przewidziano typ kwalifikowany w zakresie w jakim sprawca (osoba nieuprawniona) wyrządza znaczną szkodę majątkową. Z kolei podobnie jak w przypadku wcześniej omawianych przestępstw ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego oraz może być ono popełnione jedynie z winy umyślnej, w obu postaciach zamiaru158.

Omawiany przepis został dodany do k.k. ustawą z dnia 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 69, poz. 626), która weszła w życie w dniu 1 maja 2004 roku.

Nowelizacja podyktowana była koniecznością dostosowania polskiego prawa do podpisanej przez Rzeczpospolitą Konwencję Rady Europy o cyberprzestępczości w dniu 23 listopada 2001 roku159. Jednakże w nauce prawa karnego podnosi się, że art. 268a k.k. w przeciwieństwie do art. 4 wyżej wskazanej konwencji bezpośrednio w żaden sposób nie chroni danych informatycznych przed ich zniszczeniem, usunięciem albo zmianą. Natomiast deklaruje jako przedmiot ochrony inny przymiot bezpieczeństwa elektronicznie przetwarzanej informacji, czyli jej dostępność. Nadto z bliżej nieokreślonych powodów przepis ten formułuje zakaz ingerencji człowieka w dane informatyczne. Prowadzi w związku z tym do stwierdzenia, że wprowadzenie do cudzego systemu nieautoryzowanych zmian, np. przy instalowaniu programów szpiegowskich, pozostaje poza zakresem karalności art. 268a k.k., co potwierdza orzecznictwo sądowe160.

W praktyce większość rozpoznawanych przed sądami powszechnymi spraw dotyczy ingerencji w standardowe oprogramowanie komputerowe (Microsoft Office, Windows) oraz interweniowanie w sferę dostępności pewnych usług telekomunikacyjnych. Istotna z punktu widzenia możliwości ponoszenia odpowiedzialności karnoprawnej jest okoliczność, czy sprawca przestępstwa (osoba nieuprawniona) nie dokonywała w imieniu lub na rzecz pokrzywdzonego zmian w systemach informatycznych. Bowiem wystąpienie takiej przesłanki teoretycznie, a co za tym idzie praktycznie uniemożliwia realizację znamion czynu zabronionego opisanego w omawianym przepisie. Podobne stanowisko zajął Sąd Rejonowy w 158

A. Grześkowiak, K. Wiak, Kodeks karny. Komentarz, Legalis 2015 J. Giezek, Komentarz do art. 268(a) Kodeksu karnego, Lex 2015 160 A. Adamski, Cyberprzestępczość – aspekty prawne i kryminologiczne, Studia Prawnicze, nr 4/2005, s. 51 159

65

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Dzierżoniowie, który stwierdził, że zachowanie byłej żony nie wypełnia znamion czynu zabronionego

z

art.

268a k.k., ponieważ

dokonując zmian na koncie

portalu

społecznościowego swojego męża (usunięcie konta osobistego na portalu naszaklasa.pl) nie była osobą nieuprawnioną, bowiem założyła to konto, prowadziła je, umieszczała zdjęcia, a nawet jej aktywność spotykała się z akceptacją byłego męża161.

Niektórzy komentatorzy podkreślają także, że odpowiednio przepis art. 268a i 269a k.k. nakładają się na siebie zakresowo a w takiej sytuacji funkcjonowanie tego ostatniego w obecnym brzmieniu wydaje się być zbędne162. Z taką sytuacją można mieć do czynienia w przypadku kwalifikowania modyfikacji pamięci DNS163 jako przestępstwa z obu tych przepisów z uwagi na występujące w tych przepisach znamię istotności stopnia zakłócenia pracy systemu komputerowego lub sieci teleinformatycznych164.

SABOTAŻ KOMPUTEROWY (INFORMATYCZNY)

Przestępstwo określone w art. 269 k.k. określane jest mianem „sabotażu komputerowego” polegającego na zniszczeniu, uszkodzeniu, usunięciu lub zmianie danych informatycznych o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego albo zakłóceniu lub uniemożliwieniu automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania takich danych. Z kolei § 2 omawianego artykułu kryminalizuje niszczenie albo wymienienie informatycznego nośnika danych, ewentualnie zniszczenie urządzenia służącego do automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych. Przedmiot ochrony wskazany został wprost w treści art. 269 k.k., a jest nim obronność kraju, bezpieczeństwo komunikacji, itp. Z uwagi na granice 161

Postanowienie Sądu Rejonowego w Dzierżoniowie z dnia 17.12.2014 r., sygn. II Kp 438/14, F. Radoniewicz, Postanowienia decyzji ramowej w sprawie ataków na systemy informatyczne a ujęcie cyberprzestępstw w kodeksie karnym, Ius Novum, nr 1/2009, s. 48 163 Po wpisaniu adresu internetowego w przeglądarce sieci Web i naciśnięciu klawisza Enter do serwera DNS wysyłane jest zapytanie. Jeżeli zapytanie zakończy się pomyślnie, żądana witryna sieci web otworzy się; w przeciwnym razie zostanie wyświetlony komunikat o błędzie. Rejestr zapytań zakończonych pomyślnie lub niepomyślnie przechowywany jest na komputerze w tymczasowej lokalizacji przechowywania, nazywanej pamięcią podręczną DNS, [dostęp: 02.04.2015], < http://windows.microsoft.com/pl-pl/windows/domain-namesystem-faq#1TC=windows-7> 164 A. Kiedrowicz – Wywiał, Phaming i jego penalizacja, Prokuratura i Prawo, nr 6/2011, s. 24 162

66

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 ustawowego zagrożenia należy stwierdzić, iż ustawodawca nie przewidział ani typu kwalifikowanego ani postaci uprzywilejowanej czynu. Jednakże oba typy przewidziane w treści art. 269 k.k. mają charakter skutkowy (materialny).

Sam sabotaż komputerowy jako przestępstwo został wyróżniony ze względu na rodzaj danych informatycznych stanowiących przedmiot oddziaływania sprawcy165.

Wśród podstawowych metod sabotażowych informatyka wyróżnia między innymi: 1) wirusy komputerowe, 2) robaki komputerowe, 3) bomby logiczne, 4) E – mail bombing, 5) DDoS, 6) Archive bomb oraz 7) SYN Flood166.

W kwestiach technicznych należy zauważyć także, że penalizowane zachowanie obejmuje również zniszczenie danych jako samego zapisu pewnych informacji, bez niszczenia samego nośnika (corpus mechanicum)167, np. płyty DVD. W aspekcie stosowania prawa pamiętać należy, że tylko i wyłącznie wypełnienie łącznie wszystkich znamion czynu zabronionego określonego w szczególności w art. 269 § 2 k.k. umożliwia pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej. Zatem nie będzie stanowiło przestępstwa opisanego w tym przepisie takie zachowanie człowieka, które z jednej strony prowadzi do zniszczenia lub wymiany nośnika danych albo do zniszczenia lub uszkodzenia urządzenia służącego do przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych, a z drugiej strony sprawca nie zniszczył, nie uszkodził, nie usunął lub nie zmienił zapisu danych o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego bądź nie doprowadził do zakłócenia lub

165

A. Grześkowiak, K. Wiak, Kodeks karny. Komentarz, Legalis 2015 [Dostęp: 02.04.2015], <http://cyberprzestepczosc.com.pl/?page_id=9> 167 P. Kozłowska – Kalisz, Komentarz do art. 269 Kodeksu karnego, Legalis 2015 166

67

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 uniemożliwienia automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania takich danych168.

Opisane przestępstwa mają ewidentnie charakter sektorowy. Art. 269 k.k. swoim zakresem zastosowania nie obejmuje bowiem danych zgromadzonych na serwerach prywatnych albo komercyjnych.

Z uwagi na charakter przestępstwa ma ono charakter powszechny. Może zostać popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, a ponadto jest ono ścigane z oskarżenia publicznego.

Kolejnym przestępstwem penalizującym określone zakłócenia pracy programów i systemów informatycznych jest art. 269a k.k. Przedmiotem ochrony tego przepisu jest szeroko rozumiane niezakłócanie funkcjonowania systemów sieci teleinformatycznych. W bezpośrednim ujęciu natomiast przedmiotem ochrony jest poufność i integralność informacji.

Ustawodawca oprócz istotności naruszeń określonych zakazów dla kryminalizacji danego zachowania narzuca także jego dokonanie poprzez transmisję, zniszczenie, usunięcie, uszkodzenie, utrudnienie dostępu lub zmianę danych informatycznych.

W przeciwieństwie do art. 269 k.k. omawiany przepis uzupełnia częściowo jego zakres zastosowania. Rozszerza on niewątpliwie katalog zachowań związanych z sabotażem informatycznym. Dodatkowo sabotaż komputerowy nie jest kwalifikowany wyłącznie w sferze państwowej i poszczególnych agend rządowych, sektorze publicznym, ale także w sektorze prywatnym i komercyjnym169.

WYKORZYSTANIE PROGRAMÓW I DANYCH

Ostatnim przepisem rozdziału XXXIII k.k. jest artykuł dotyczący bezprawnego wykorzystania programów i danych. Został on dodany wspomnianą nowelizacją z dnia 18 marca 2004 roku, która weszła w życie 1 maja 2004 roku. Kryminalizuje on wytwarzanie, 168

R. Królikowski, R. Zawłocki, Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do artykułów 222 – 316, Legalis 2015 169 M. Siwicki, Cyberprzestępczość, Warszawa 2013, s. 36

68

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 pozyskiwanie, zbywanie lub udostępnianie innym osobom urządzeń lub programów komputerowych przystosowanych do popełnienia choćby nawet jednego w wymienionych w tym przepisie przestępstw. Są to zatem zachowania o wysokim, znacznym stopniu społecznej szkodliwości czynu, które po części łączą w sobie elementy paserstwa i zachowań przygotowawczych do popełnienia przestępstw przeciwko ochronie informacji170. Kwestią dyskusyjną jest sformułowanie dotyczące „innych osób”. Do tego pojęcia wyraźnie odnosi się ustawodawca w liczbie mnogiej. Jednakże w ocenie Sądu Najwyższego, pomimo takiego użycia w art. 269b § 1 k.k. liczby mnogiej „innym osobom”, penalizacją objęte są opisane w tym aspekcie zachowania na rzecz jednej osoby171. Jednak owa interpretacja przepisu dokonana przez Sąd Najwyższy jest wysoce dyskusyjna.

W doktrynie prawa karnego materialnego podkreśla się, że sam art. 269b k.k. - w odróżnieniu od art. 6 konwencji o cyberprzestępczości - nie wymaga od sprawcy przestępstwa działania w zamiarze bezpośrednim (dolus directus), lecz uznaje za wystarczające do pociągnięcia sprawy do odpowiedzialności karnej zachowanie z zamiarem ewentualnym (wynikowym), co w bardzo istotny sposób poszerza zakres zastosowania tego przepisu. W związku z powyższym, przykładowo udostępnienie na stronie www „narzędzi" ze świadomością, że mogą one posłużyć innej osobie do zaatakowania wybranego przez nią systemu, narazić może udostępniającego na ryzyko odpowiedzialności karnej. W takiej sytuacji należy mu naturalnie postawić i udowodnić zarzut, że taką ewentualność przewidywał i na nią się godził. Mimo to jednak obserwacja praktyki wymiaru sprawiedliwości w sprawach o przestępstwa popełniane w zamiarze ewentualnym pokazuje, że wymóg ten ma raczej charakter czysto teoretyczny. „Godzenie się w sytuacji przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego" jest bowiem w praktyce jurysdykcyjnej i prokuratorskiej raczej przedmiotem domniemań niż dowodów172.

Art. 269b § 2 k.k. przewiduje przepadek przedmiotów określonych w § 1 w razie skazania sprawcy. Sąd obowiązkowo orzeka taki przepadek a dokonuje tego w sposób fakultatywny, jeżeli przedmioty te nie stanowiły własności sprawcy przestępstwa.

170

A. Marek, Komentarz do art. 269(b) Kodeksu karnego, Lex 2015 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21.11.2001 r., sygn. I KZP 26/01, Lex nr 49484 172 A. Adamski, Cyberprzestępczość – aspekty prawne i kryminologiczne, Studia Prawnicze, nr 4/2005, s. 51 171

69

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 PODSUMOWANIE Uregulowania zawarte w rozdziale XXXIII k.k. stanowią wyraz troski ustawodawcy polskiego o sferę bezpieczeństwa informacji związaną z rozwojem technicznym i technologicznym współczesnego świata. Systematyka kodeksowa wyraźnie wskazuje na hierarchizację poszczególnych dóbr prawnie chronionych. W pierwszej kolejności podnoszone zostają kwestie ściśle związane z obowiązkiem zachowania tajemnicy państwowej i służbowej. Dalsze uregulowania z kolei poświęcone zostają aspektom dotyczącym szeroko pojętego bezpieczeństwa informacji, systemów komputerowych, ich oprogramowania, a także sieci telekomunikacyjnych, by w części końcowej rozdziału odnieść się do samego oprogramowania i urządzeń technicznych.

Takie działanie legislacyjne uzasadnione jest współczesną rolą urządzeń technicznych w komunikacji o zasięgu lokalnym, ogólnopolskim jak i również międzynarodowym.

Jednakże zabezpieczenie interesów pokrzywdzonych nie sprowadza się jedynie do podmiotów istotnych z punktu widzenia integralności i suwerenności państwa polskiego i dużych koncernów prywatnych (m.in. w ramach tajemnicy przedsiębiorstwa), ale także do tajemnicy korespondencji między poszczególnymi osobami fizycznymi, obywatelami.

Penalizacja poszczególnych zachowań znajduje w związku z tym ścisłe odesłania do tzw. systemu zarządzania bezpieczeństwem. Poufność informacji, w szczególności w agendach rządowych, np. w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, stanowi punkt odniesienia do sprawnego i niezachwianego funkcjonowania państwa.

Należy zauważyć, że obecne uregulowania są skromne pod względem objętościowym, jednak w zasadzie czynią zadość postulatom nakładanym na Rzeczpospolitą Polską w aktach prawa międzynarodowego oraz aktach prawodawczych Unii Europejskiej. Szereg nowelizacji rozdziału XXXIII k.k. determinowany był nabyciem członkostwa Polski w ramach struktur unijnych. Dlatego też niektóre przepisy (art. 269b k.k.) weszły w życie z chwilą wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, tj. 1 maja 2004 roku.

Zakresem swojego zastosowania omawiane w niniejszym rozdziale przepisy niejednokrotnie wymagają odwołania się do innych aktów normatywnych o charakterze powszechnie obowiązującego prawa. Skondensowanie treści poprzez milczące, pomocnicze

70

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 odesłania np. do ustawy o ochronie informacji niejawnych w zakresie klauzul poufności („tajne” i „ściśle tajne”) pozwala uzyskać przejrzystość uregulowań i ich transparentność.

Warto zauważyć, iż z roku na rok wzrasta liczba postępowań wszczynanych przez organy ścigania z tytułu popełnianych przestępstw przeciwko ochronie informacji. Świadczy to o podnoszeniu się świadomości prawnej społeczeństwa, ale przede wszystkim o wadze bezpieczeństwa informacji w dobie współczesnego świata. Mimo wszystko jednak orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego w tym zakresie jest nadal niezbyt obszerne, a nawet ubogie. Podobnie jest z tego rodzaju literaturą, gdyż dla właściwego, kompleksowego i całościowego ujęcia zagadnienia wymagana jest nie tylko wiedza prawnicza, ale może nawet przede wszystkim wiedza specjalistyczna z zakresu informatyki i funkcjonowania systemów bezpieczeństwa, co wielokrotnie podkreślane było przez wielu przedstawicieli nauki prawa karnego materialnego.

Zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym istotny jest tryb ścigania tego typu przestępstw. Zdecydowana większość z nich ścigana jest na wniosek pokrzywdzonego, a nie z inicjatywy organów ścigania. Argumentem przemawiającym za takim uregulowaniem jest waga

interesów

pokrzywdzonych

z

uwzględnieniem

możliwości

poniesienia

odpowiedzialności karnej przez sprawcę przestępstwa. Niejednokrotnie rodzaj, charakter oraz waga informacji nie pozwalają podmiotom pokrzywdzonym na skierowanie sprawy na drogę postępowania karnego z uwagi na ową poufność informacji.

Reasumując stwierdzić zatem należy, że obecne uregulowania sprzyjają ochronie informacji i tworzą adekwatną oraz realną możliwość ochrony dóbr prawnych uznanych przez ustawodawcę za istotne z punktu widzenia przedmiotu prawnokarnego wartościowania. Sama istota rozdziału XXXIII k.k. musi być także skorelowana z konstytucyjnie gwarantowanym prawem dostępu do informacji publicznej. Okazuje się bowiem, że wiele wszczynanych postępowań, szczególnie z inicjatywy pokrzywdzonych organów administracji publicznej jest umarzanych z powodu braku spełnienia ustawowych znamion przestępstwa z uwagi na publiczny charakter informacji będących przedmiotem zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.

Waga

poszczególnych

przedmiotów

ochrony

(zarówno

pośrednich,

jak

i

bezpośrednich) przepisów rozdziału XXXIII k.k. całkowicie sprzyja i uzasadnia jego 71

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 funkcjonowanie w obecnie brzmiącym modelu. Postulowane zmiany de lege ferenda mają raczej dążyć nie tyle do ewolucji rozwiązań systemowych ale bardziej do dostosowania obowiązujących przepisów do realiów rozwoju technicznego, szczególnie informatycznego.

SUMMARY Provisions contained in Chapter XXXIII of the Criminal Code are an expression of concern about the Polish legislator information security sphere associated with technical and technological development of the modern world. Taxonomy Code of Canon Law clearly shows the hierarchy of individual values legally protected. First, the issues raised are closely related to the obligation of state and official secrets. Further regulations, in turn, are dedicated to the broad aspects concerning information security, computer systems, their software, and telecommunications networks, in the final part of the chapter refer to the same software and hardware.

Such legislative action is justified by the contemporary role of technical devices to communicate with a range of local, national as well as international level. However, the security interests of victims does not just refer to either the entities relevant to the integrity and sovereignty of the Polish state and large private companies (i.e. in the context of business secrets ), but also to the secret correspondence between individuals.

Criminalization individual's behavior in this regard reference is made to the so-called close. safety management system. Confidentiality of information, particularly in government agencies i.e. in the Internal Security Agency, is a reference to the smooth functioning of the state and unwavering.

It should be noted that the current legislation is modest in terms of volume, but basically satisfy the demands imposed on the Polish Republic in acts of international law and the legislative acts of the European Union. A number of amendments to the Criminal Code Chapter XXXIII was determined the acquisition of Polish membership in the framework of EU structures. Therefore, certain provisions (art. 269b of the Criminal Code ) came into force on the date of Polish accession to the European Union, i.e. 1 May 2004.

The scope of its application discussed in this chapter, the rules often require references to other normative acts of a generally applicable law. The concentration of content through the silent, the auxiliary reference i.e. the Law on the protection of classified information in 72

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 terms of confidentiality clauses („secret” and „top secret”) allows for transparency regulations and their transparency.

It is worth noting that the year-on- year increase in the number of proceedings initiated by law enforcement authorities in respect of offenses committed against protection of information. This shows raising the legal awareness of society, but above all the importance of information security in the era of the modern world. Even so, the case law of the ordinary courts and the Supreme Court in this regard is still not very extensive, and even poor. The same is with this kind of literature, as for the proper, comprehensive and holistic approach is required issues not only knowledge of the law, but perhaps most of all expertise in the field of computer science and operation of safety systems, which has repeatedly been emphasized by many representatives of science substantive criminal law.

Both in terms of theoretical and practical mode is important prosecution of such crimes.

The vast majority of them prosecuted at the request of the victim, not a law enforcement initiative. Argument in favor of this regulation is the weight of the interests of victims, including the possibility of incurring criminal liability for the offender. Often the type, nature and weight information does not allow aggrieved parties to refer the case to the criminal proceedings because of this confidential information.

In summary, therefore, be concluded that the current arrangements as to the protection of information and create an adequate and realistic opportunity to protect the legal interests recognized by the legislature to be important from the point of view of the subject valuation penal law. The very essence of Chapter XXXIII Criminal Code must also be correlated with the constitutionally guaranteed right of access to public information. It turns out that many of the filings, particularly at the initiative of victims of public administration is discontinued due to lack of fulfillment of the statutory elements of the offense because of the public nature of the information of the notification of the offense.

The weight of subject matter (both indirect and direct) the provisions of Chapter XXXIII of the Criminal Code fully promotes and justifies its operation in the currently sounding range. The proposed amendments de lege ferenda have rather sought not so much to the evolution of system solutions but more to adapt to the realities of the existing legislation technical development, especially information technology.

73

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz.

483) 2. Konwencja o zwalczaniu cyberprzestępczości podpisana w Bukareszcie w dniu 23 listopada 2001 roku (ETS/STE No. 185) 3. Recommendation of the Council of the OECD concerning Guidelines for the Security of Informations System OECD/GD (92) 10, Paryż 1992 4. Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 153, poz. 1503) 5. Ustawa z dnia 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 69, poz. 626) 6. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 182, poz. 1228 z późń. zm.)

7. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

Orzecznictwo: 1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21.03.2013 r., sygn. III K 267/12, Lex nr 1341622 2. Postanowienie Sądu Rejonowego w Dzierżoniowie z dnia 17.12.2014 r., sygn. II Kp 438/14, Legalis nr 1186367 3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21.11.2001 r., sygn. I KZP 26/01, Lex nr 49484 4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26.03.2009 r., sygn. I KZP 35/08, Legalis nr 122690 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10.09.2009 r., sygn. II AKa 139/09, Lex nr 486173

74

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14.10.2008 r., sygn. II AKa 120/08, Lex nr 508308 7. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.05.2009 r., sygn. WA 13/09, Lex nr 598165 8. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.01.2012 r., sygn. V KK 440/11, Legalis nr 456387 9. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2.06.2003 r., sygn. II KK 232/02, Lex nr 78373 Wydawnictwa zwarte: 1. Adamski A., Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000 2. Bojarski M., Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2010 3. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2010 4. Giezek J., Komentarz do art. 268(a) Kodeksu karnego, Lex 2015 5. Grześkowiak A., Wiak K., Kodeks karny. Komentarz, Legalis 2015 6. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 222 – 316. Tom 2, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010 7. Kozłowska – Kalisz P., Komentarz do art. 269 Kodeksu karnego, Legalis 2015 8. Królikowski R., Zawłocki R., Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do artykułów 222 – 316, Legalis 2015 9. Leciak M., Tajemnica państwowa i jej ochrona w prawie karnym materialnym i procesie karnym, Toruń 2009 10. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010 11. Marek A., Komentarz do art. 269(b) Kodeksu karnego, Lex 2015 12. Marek A., Komentarz do artykułu 268 Kodeksu karnego, Lex 2015 13. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2007 14. Peiper L., Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1993 15. Siwicki M., Cyberprzestępczość, Warszawa 2013 16. Wróbel W., Komentarz do art. 267 Kodeksu karnego, Lex 2015 Artykuły: 1. Adamski A., Cyberprzestępczość – aspekty prawne i kryminologiczne, Studia Prawnicze, nr 4/2005 75

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 2. Adamski A., Przestępstwa komputerowe w nowym kodeksie karnym, Nowa kodyfikacja karna, Krótkie komentarze, nr 17/2008 3. Bojańczyk A., Karnoprawne aspekty ochrony prawa pracowników do tajemnicy komunikowania się cz. II, Palestra, nr 3 – 4/2003, Lex 2015 4. Burzyński P., Tajemnica państwowa jako przedmiot ochrony regulacji prawnokarnej, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 1/2002 5. Kiedrowicz – Wywiał A., Phaming i jego penalizacja, Prokuratura i Prawo, nr 6/2011 6. M. Uliasz, Przestępstwo naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa, Monitor Prawniczy, nr 22/2001 7. Radoniewicz F., Postanowienia decyzji ramowej w sprawie ataków na systemy informatyczne a ujęcie cyberprzestępstw w kodeksie karnym, Ius Novum, nr 1/2009 8. Siwicki M., Naruszenie tajemnicy informacji, Edukacja prawnicza, nr 6/2012 9. Szmit M., Politowska I., O artykule 267 Kodeksu karnego oczami biegłego, Prawo mediów elektronicznych, 8/2008, Legalis 2015 10. Świątkiewicz B., Przestępstwa internetowe w praktyce policyjnej, Studia Prawnicze, nr 4/2005 11. Tkaczyk K., Glosa do uchwały SN z dnia 26 marca 2009 r., I KZP 35,08, Palestra, nr 5 – 6/2010

Źródła internetowe: 1. http://cyberprzestepczosc.com.pl/?page_id=9 2. http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko14/63625,Naruszenie-tajemnicy-korespondencji-art-267.html 3. http://windows.microsoft.com/pl-pl/windows/domain-name-systemfaq#1TC=windows-7

76

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Rozdział XXXIV. KK Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów.

Art. 270 [Fałsz materialny] § 1. Kto, w celu użycia za autentyczny, podrabia lub przerabia dokument lub takiego dokumentu jako autentycznego używa, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto wypełnia blankiet, opatrzony cudzym podpisem, niezgodnie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo takiego dokumentu używa. § 2a. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 271 [Fałsz intelektualny] § 1. Funkcjonariusz publiczny lub inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu, która poświadcza w nim nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. § 3. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Art. 272 [Wyłudzenie poświadczenia nieprawdy] Kto wyłudza poświadczenie nieprawdy przez podstępne wprowadzenie w błąd funkcjonariusza publicznego lub innej osoby upoważnionej do wystawienia dokumentu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 273 [Użycie poświadczeń nieprawdy] Kto używa dokumentu określonego w art. 271 lub 272, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 274 [Zbycie dowodu tożsamości] Kto zbywa własny lub cudzy dokument stwierdzający tożsamość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

77

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 275 [Posługiwanie się, kradzież, przywłaszczenie] § 1. Kto posługuje się dokumentem stwierdzającym tożsamość innej osoby albo jej prawa majątkowe lub dokument taki kradnie lub go przywłaszcza, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto bezprawnie przewozi, przenosi lub przesyła za granicę dokument stwierdzający tożsamość innej osoby albo jej prawa majątkowe.

Art. 276 [Niszczenie, ukrycie] Kto niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznym, ukrywa lub usuwa dokument, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 277 [Niszczenie znaków granicznych] Kto znaki graniczne niszczy, uszkadza, usuwa, przesuwa lub czyni niewidocznymi albo fałszywie wystawia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

78

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

PRZEMYSŁAW JADŁOWSKI173

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WIARYGODNOŚCI DOKUMENTÓW OFFENCES AGAINST THE CREDIBILITY OF DOCUMENTS słowa kluczowe: dokument, wiarygodność dokumentów, podrobienie dokumentu, fałszywy dokument keywords: document, credibility of documents, forging of document, false document

STRESZCZENIE Artykuł stanowi przegląd najbardziej istotnych problemów dogmatycznych i praktycznych,

związanych

ze

stosowaniem

przepisów

dotyczących

wiarygodności

dokumentów. W pierwszej kolejności, autor opisuje definicję dokumentu, określoną w art.

115 § 14 k.k., albowiem jest to pojęcie fundamentalne dla dalszych rozważań nad poruszanymi tematami. Następnie, poruszone zostaną zagadnienia dogmatyczne związane z typami czynów zabronionych określonych w art. 270-277 k.k., w szczególności zaś autor spróbuje jednoznacznie ustalić jakie w istocie dobro prawne chronione jest przez typizację określonych w tych przepisach czynów. W dalszej kolejności nastąpi

przedstawienie

najbardziej węzłowych problemów ze stosowaniem poszczególnych, wybranych, przepisów Rozdziału XXXIV Kodeksu karnego, zakończone – tam, gdy jest to w przekonaniu autora celowe – postulatami de lege ferenda. Artykuł zostanie zakończony podsumowaniem, w którym zostaną poruszone zagadnienia o charakterze bardziej ogólnym, wynikające z poczynionych wcześniej rozważań szczegółowych.

173

student prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego

79

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 EXTRACT This article is the review of the most important theoretical and practical problems, connected with application of the regulations of credibility of documents. Firstly, the author describes the definition of the document, located in article 115 § 14 of the Criminal code, as it is the fundamental issue. Subsequently, the issues of the types of prohibited acts constituted in articles 270 to 277 of the criminal code are described, especially in connection with sorts of legal interests which are protected by that penalization. Furthermore, the author analyses concrete, chosen regulations of the Chapter XXXIV of the Criminal code.

DEFINICJA DOKUMENTU NA GRUNCIE POLSKIEGO PRAWA KARNEGO – PERSPEKTYWA HISTORYCZNA Rozważań nad przestępstwami przeciwko wiarygodności dokumentów nie sposób rozpocząć od zdefiniowania pojęcia dokumentu. Słowo „dokument” występuje we wszystkich przepisach rozdziału XXXIV k.k., z wyłączeniem art. 277 k.k, który jednak także się nim – pod pojęciem „znaku granicznego” – posługuje (wbrew niektórym poglądom174, znak graniczny uznać trzeba za kwalifikowany dokument, gdyż wypełnia wszystkie znamiona określone w definicji legalnej tego pojęcia).

Dokument posiada na gruncie kodeksu karnego definicję legalną, zawartą w art. 115 § 14 k.k. Zgodnie z tym przepisem, dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym związane jest określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego albo okoliczności mającej znaczenie prawne.

Ustawodawca na gruncie prawa karnego przyjmował od początku XX w. i przyjmuje nadal bardzo szeroką definicję tego pojęcia, znacznie szerszą, niż w innych gałęziach prawa, w szczególności szerszą niż w prawie cywilnym procesowym, gdzie dokumentem (prywatnym) jest tylko taki nośnik informacji, który został przez osobę, od której pochodzi zaopatrzony podpisem175.

174 175

Np. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 250 patrz: art. 245 k.p.c.

80

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Aby móc precyzyjniej wskazać na wynikające z tej definicji znamiona dokumentu, koniecznym jest – w przekonaniu autora – prześledzenie ewolucji, jaką owa definicja przeszła w polskim prawodawstwie XX i XXI w. Pierwsza polska nowoczesna ustawa karna, a więc kodeks karny z 1932 r.176, definiował dokument jako każdy przedmiot, stanowiący dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne. Orzecznictwo i doktryna wskazały dość jednogłośnie, że na gruncie tej definicji nie jest istotne, czy dokument ten stanowi dowód bezpośredni, czy pośredni, sam przez się, czy dopiero w związku z innymi dowodami żywymi lub rzeczowymi177. Definicja ta, jakkolwiek wystarczająca na czasy, w których była stosowana, byłaby problematyczna do zastosowania we współczesnym obrocie, z kilku powodów.

Przede wszystkim, w przeciwieństwie do definicji współczesnej, ta zawarta w kodeksie Makarewicza nie odnosiła się do relacji pomiędzy przedmiotem, a okolicznością, której ma być dowodem. Sprawiało to, że dokumentem mógł być zarówno przedmiot, który stanowi dowód pewnej okoliczności ze względu na swoją treść (jak w definicjach z roku 1969, 1997 i 2004), jak i ze względu na inne z tymi okolicznościami powiązania. W takiej sytuacji można zapytać przykładowo, czy dokumentem w rozumieniu wymienionego powyżej przepisu będzie zamek wyłamany przez sprawcę przy dokonywaniu kradzieży z włamaniem?

Patrząc bowiem na definicję dokumentu z 1932 r. koniecznym jest odpowiedzieć na tak postawione pytanie pozytywnie. Niewątpliwie zamek w drzwiach jest przedmiotem, zaś w konkretnych okolicznościach stanowi dowód okoliczności włamania, niezaprzeczalnie mogącej mieć znaczenie prawne. Ustawodawca historyczny celowo więc postawił znak równości pomiędzy dokumentem a dowodem178, co należało oceniać raczej negatywnie, ze względu na rażącą niezgodność prawnego i potocznego znaczenia pojęcia dokumentu.

Kolejnym problemem, jaki dzisiaj występowałby już nagminnie, ale mógł pojawiać się także w latach, w których powstawał pierwszy polski kodeks karny, jest konieczność materialnego charakteru dokumentu, na który to charakter w sposób niewątpliwy wskazuje znamię „przedmiot”. W jaki bowiem sposób, mając na uwadze powyższe, zakwalifikować nośnik informacji w postaci np. strumienia danych przesyłanych w internecie lub (aby 176 177 178

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571), konkretnie art. 91 § 3 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 stycznia 1934 r., sygn. III K 1226/33 Por. J. Błachut, Dokument jako przedmiot ochrony prawnokarnej, Warszawa 2011, s. 27

81

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 pozostać przy realiach roku 1932) strumienia telegraficznego bądź fal radiowych? Na tak postawione pytanie definicja dokumentu zwarta w przedwojennym k.k. odpowiedzi nie udziela. Wynikało to prawdopodobnie z wyżej już przytoczonej tożsamości pojęcia dowodu i dokumentu, powiązanej z faktem, że przy ówczesnym rozwoju nauk technicznych nawet dane przesyłane w postaci zdematerializowanej, dla swojego odczytania wymagały pełnej materializacji i ten zmaterializowany zapis zdematerializowanego strumienia danych był już dokumentem na gruncie art. 91 § 3 k.k. z 1932 r. i podlegał ochronie prawnokarnej.

Kodeks karny z 1969 r.179 wprowadził nową, a może nieco tylko przekształconą, definicję dokumentu. Zgodnie z art. 120 § 13 tegoż kodeksu, dokumentem był każdy przedmiot, z którym związane jest określone prawo albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego albo okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne. Definicję tą ocenić należy wyżej niż przedwojenną180, gdyż przybliżała pojęcie dokumentu na gruncie prawa karnego do pojęcia na gruncie języka potocznego, wskazując, że jedynym możliwym powiązaniem przedmiotu, o którym chcemy powiedzieć, że jest dokumentem z okolicznością, którą ma dowieść jest powiązanie takiego rodzaju, że przedmiot ten stanowi dowód owej okoliczności ze względu na swoją treść (nie zaś np. cechy fizyczne).

W dalszym ciągu jednak aktualne pozostają uwagi dotyczące formy materialnej dokumentu.

Aby przerwać powiązanie dokumentu ze zmaterializowanym nośnikiem, ustawodawca wraz z nowym kodeksem karnym wprowadził w 1997 r. nową prawnokarną definicję dokumentu, zawartą w art. 115 § 14 k.k. W pierwotnym swoim brzmieniu, przepis ten definiował dokument jako każdy przedmiot lub zapis na komputerowym nośniku informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne.

Definicję tą ocenić należy negatywnie, jako po prostu nieudaną, choć może nie aż „najgorzej skonstruowaną w historii suwerennego prawodawstwa krajowego”181, jak próbują przedstawiać ją niektórzy autorzy. Nieudana była zaś ona z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, operowała pojęciem „komputerowego nośnika informacji”, którego znaczenia nie sposób odgadnąć182, a na pewno ciężko wyobrazić sobie „komputerowy nośnik informacji” 179

Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94) Por. B. Mik, Karnomaterialna ochrona dokumentów (zagadnienia wybrane), Prokuratura i prawo, nr 4/2001 181 Por. B. Mik, Karnomaterialna ochrona dokumentów (zagadnienia wybrane), Prokuratura i prawo, nr 4/2001 182 Niewątpliwie do komputerowych nośników danych zaliczymy pendrive, płytę CD/DVD, dysk twardy czy 180

82

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 nie będący przedmiotem. Podejmowało się próby odniesienia tej definicji do pojawiającego się w innych aktach prawnych pojęcia „elektronicznego nośnika informacji”, czy „dokumentu elektronicznego”183, jednakże trudno było uznać je za trafione, zważywszy na fakt, że nośniki „elektroniczne” obejmują niewątpliwie nie tylko te „komputerowe”, ale także chociażby magnetyczne, jak karty płatnicze, które nie są dokumentem w rozumieniu pierwotnego brzmienia art. 115 § 14 k.k.184, gdyż w przeciwieństwie do np. płyt CD, nie można określić ich jako nośniki „komputerowe” Ta niefortunna definicja została zmieniona przez ustawę z dnia 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 69, poz. 626). Pojęcie „komputerowego nośnika danych” zastąpione zostało pojęciem „innego zapisanego nośnika informacji”. Pojęcie to, niewątpliwie bardziej nieostre od poprzedniego, co może budzić pewne wątpliwości w sytuacji, gdy jednym z podstawowych celów ustawodawstwa karnego winna być maksymalizacja precyzji znamion

typu

czynu

zabronionego

(zaś

„dokument”

jest

przecież

znamieniem

przedmiotowym przestępstw penalizowanych w rozdziale XXXIV k.k.), jest jednak o wiele szersze i pozwala na zakwalifikowanie jako dokumenty wszelkie elektroniczne, informatyczne i im podobne nośniki danych, co zdaje się było celem ustawodawcy.

Dokumentem nie będzie za to pieczęć, która jest jedynie matrycą, zaś jej odbicie dopiero kształtuje dokument185.

PRZEDMIOT OCHRONY Pierwszą kwestią, która wymaga rozpoznania zawsze, gdy mowa o prawie karnym, to przedmiot ochrony, a więc ustalenie jakie dobra prawne są chronione przez ustawodawcę poprzez przepisy art. 270-277 k.k.

dyskietkę, ale wszystkie one stanowią przecież „przedmiot”; zapisana na nich treść może spełniać lub nie spełniać kryteria określone w dalszej części powyższej definicji 183 Por. J. Piórkowska-Flieger, Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów w nowym kodeksie karnym, Przegląd Sądowy, nr 10/1997 184 Por. G. Kopczyński, Kryminalistyczne aspekty przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów w kodeksie karnym z 1997 roku, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, nr 5/2000, czy R. Kędziora, Charakter prawny kart płatniczych w prawie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 12/2011 185 Por. Z. Kukuła, Przestępstwa przeciwko dokumentom w obrocie gospodarczym. Zbiór orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Warszawa 2013, s. 89

83

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Tytuł

rozdziału

XXXIV

k.k.

to

„Przestępstwa

przeciwko

wiarygodności

dokumentów”, więc można by podejrzewać, że właśnie wiarygodność dokumentów jest owym dobrem186. Takie też stanowisko podziela znaczna część doktryny187. W moim jednak przekonaniu nie jest to stanowisko trafne. Nie ma żadnego powodu, ażeby ustawodawca miał chronić wiarygodność dokumentu jako taką i to chronić tak dalece, że aż uciekać się do ultima ratio, którym zawsze jest prawo karne188, albowiem wiarygodność dokumentu nie przedstawia samoistnie żadnej wartości. W przeciwieństwie do życia, zdrowia, czy własności, wiarygodność dokumentu jest bowiem jedynie instrumentem służącym do realizacji celów społecznie pożądanych, nie zaś celem społecznie pożądanym 189. Dlatego też dobrami, w które godzi przestępstwo nie jest wiarygodność dokumentu, lecz dobra, które przez istnienie w obrocie niewiarygodnych dokumentów są zagrożone, a więc pewność i uczciwość obrotu prawnego, a także przewidywalność, zgodność z prawem i sprawiedliwość rozstrzygnięć sądowych i administracyjnych.

Uznanie przeciwne, a więc stwierdzenie, że celem, który przyświecał ustawodawcy przy penalizacji zachowań określonych w art. 270-277 k.k. było wyeliminowanie dokumentów niewiarygodnych, niechybnie prowadziłoby do absurdu. W takiej bowiem sytuacji, „dokument” (a więc przedmiot – dla ułatwienia niech będzie to kartka papieru – którego treść pozwalałaby na ustalenie jakiegoś prawa) wystawiony przez kogoś dla żartu, przy pełnej aprobacie dla żartobliwego charakteru wyrażanej przez adresata owego „dokumentu” musiałby być chroniony na równi z zupełnie prawdziwymi dokumentami, gdyż musielibyśmy dążyć do sytuacji, w której wszystkie desygnaty definicji z art. 115 § 14 k.k. są „wiarygodne”. Taka konkluzja niewątpliwie nie byłaby do zaakceptowania.

PODROBIENIE, PRZEROBIENIE DOKUMENTU LUB UŻYCIE DOKUMENTU PRZEROBIONEGO LUB PODROBIONEGO

186

Por. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 251 Za utożsamianiem tytułu rozdziału części szczególnej z chronionym dobrem opowiada się chociażby W. Wróbel, Pojęcie „dobra prawnego” w wykładni przepisów prawa karnego (w:) Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca pod red. Ł. Pohla, Poznań 2009, s. 629 188 Por. W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne – część ogólna, Kraków 2012, s. 25 189 Por. J. Błachut, Dokument jako przedmiot prawnokarnej ochrony, Warszawa 2011, s. 87 187

84

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 W art. 270 § 1 k.k., ustawodawca penalizuje trzy odrębne zachowania, a więc podrobienie dokumentu w celu użycia go jako autentycznego, przerobienie dokumentu w celu użycia go jako autentycznego (te dwa zachowania bywają nazywane w doktrynie fałszem materialnym dokumentu) oraz użycie dokumentu podrobionego lub przerobionego.

Pojęcie fałszu materialnego, w przeciwieństwie do fałszu intelektualnego sprowadza się do dokonaniu zmian w materialnej substancji dokumentu. Zagrożenie dla opisanych wyżej dóbr prawnych ma charakter wtórny wobec tych zmian, a więc fałszowanie rzeczywistości jest następstwem sfałszowania dokumentu190, nie zaś odwrotnie, jak w fałszu intelektualnym, o którym niżej.

Podrobienie dokumentu jest występkiem, który można popełnić jedynie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim, jest to bowiem przestępstwo kierunkowe, na co jednoznacznie wskazuje sformułowanie „w celu użycia go jako autentycznego”191. Stanowi typ formalny, toteż jedynym i wyłącznym znamieniem przedmiotowym jest wypełnienie opisu czasownikowego określonego w art. 270 § 1 k.k.192 W szczególności zaś nie jest konieczne badanie, czy przestępstwo odniosło jakikolwiek skutek, tj. czy podrobiony dokument w istocie został użyty jako autentyczny, albo czy ktokolwiek został przez jego podrobienie wprowadzony w błąd.

Penalizując podrobienie dokumentu, ustawodawca posłużył się metodą nazwową, nie opisywał więc czynności wykonawczej, a jedynie odniósł się do występującego w języku potocznym czasownika „podrabiać”. Może to budzić wiele wątpliwości w zakresie obejmowania bądź nieobejmowania wielu zachowań ludzkich zastosowaniem tegoż przepisu. „Podrabiać” oznacza w języku potocznym ni mniej ni więcej, tylko „wykonać imitację jakiejś rzeczy, mającą uchodzić za oryginał193” i zdaje się, że także w art. 270 k.k. należy nadać mu znaczenie podobne. Już pod rządami k.k. z 1932 r., doktryna i orzecznictwo rozumiały przez podrobienie „sporządzenie dokumentu przy zachowaniu pozorów, jakby

190

Por. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 18-19 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.02.2004 r., sygn. V KK 194/03 192 Por. W. Wróbel (w:) Kodeks karny – część szczególna pod red. A. Zolla, t. 2, Warszawa 2008, s. 1330, odmiennie aczkolwiek rażąco nietrafnie Z. Kukuła, Przestępstwa przeciwko dokumentom w obrocie gospodarczym. Zbiór orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Warszawa 2013, s.14 193 Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, t. 2, Warszawa 1979, s. 745 191

85

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 dokument ten pochodził od innej osoby (…), a nie od sprawcy”194. W tym samym kierunku poszła wykładnia przepisów kodeksów karnych z 1969 i 1997 r. Cechą podrobienia jest więc to, że nie wykonuje się go na dokumencie, lecz na przedmiocie który nie ma jeszcze takiego charakteru. Także i po wypełnieniu znamienia czasownikowego, przedmiot czynności wykonawczej nie jest dokumentem, tylko imitacją dokumentu195. Przestępstwo podrobienia w ogóle nie jest więc wykonywane na dokumencie.

W tym miejscu trzeba jednak zwrócić uwagę na kilka wątpliwości, mogących się pojawić w związku z tym znamieniem. W pierwszej kolejności, rozważyć należy co oznacza, że dokument pochodzi od pewnej osoby. Pojęcie to można rozumieć na gruncie teorii materialności, zwanej też na gruncie doktryny niemieckiej „formalną nauką o autorstwie”. W myśl tejże, dokument pochodzi od osoby, która sporządziła ją w sposób fizyczny, a więc jest nieautentyczny, gdy sporządził go ktoś inny niż osoba oznaczona jako sporządzający196.

Trudno jednak stosować taką definicję pochodzenia dokumentu na gruncie art. 270 § 1 k.k., powszechnym jest przecież, że kto inny sporządza dokument, kto inny jest jego faktycznym autorem, jeszcze zaś kto inny go podpisał. Inna koncepcja, głoszona przez A. Lutwaka197 zakłada, że dokument pochodzi od osoby, której wolą w chwili jego sporządzenia było wydanie oświadczenia o treści wskazanej w tym dokumencie. Również i ta teoria w moim przekonaniu nie zasługuje na aprobatę. Ustalmy bowiem hipotetycznie, że dwie strony zawierają umowę. Jedna z nich (z reguły będzie to przedsiębiorca – dla przykładu: bank) sporządza treść tej umowy, zaś druga treścią nie jest w ogóle zainteresowana, podpisuje ją jednak. Trudno w takiej sytuacji wyobrazić sobie, że kontrahent banku obejmował w chwili podpisu złożenie oświadczenia takiej treści, jaką określała umowa, bo treści tej nawet nie zna.

Nie da się jednak, nie wychodząc poza granice rozsądku, obronić tezy, że umowa nie pochodzi od owej strony, a więc, że nie jest dokumentem autentycznym. Z tego też powodu, najbardziej trafna zdaje się być trzecia z teorii, zwana teorią umysłowości198. Zgodnie z jej założeniami, dokument pochodzi od osoby, która w chwili w chwili składania oświadczenia chce wiedzieć, że to od niej oświadczenie pochodzi. Nie jest więc istotne, czy zna ona jego 194

Por. J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935, s. 348 Por. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 274 196 Por. B. Steinmetzem, Der Echtheitsbegriff im Tatbestand der Urkundenfälschung (§ 267 StGB), Berlin 1991, s. 28 197 Por. A. Lutwak, Fałsz dokumentu z fałszywej wykładni art. 187 kod. Kar – w szczególności co do pism adwokackich, Głos Prawa nr 3-4/1935 198 Por. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 277 195

86

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 treść, tylko czy chce złożyć oświadczenie, które na danym dokumencie się znajduje. Czyni to autentycznym umowę, którą rozważano wcześniej, ale także dokument podsunięty podstępnie osobie go podpisującej (np. zamiast innego, którego podpisanie obejmowała zamiarem).

Kolejnym pojawiającym się problemem jest bezprawność, a w dalszym ciągu karalność na podstawie art. 270 § 1 k.k. czynu, polegającego na tym, że sprawca podpisuje dokument nazwiskiem innej osoby, imitując jej podpis za zgodą osoby, której podpis jest imitowany, lub nawet na jej prośbę. W starszych opracowaniach pojawiały się bowiem głosy, że czyn taki nie stanowi przestępstwa, albowiem nie narusza żadnego dobra prawnego lub też (przy założeniu, że jednak narusza) wykonywany jest za zgodą dysponenta tym dobrem 199.

Takie pojmowanie problemu w mojej ocenie świadczy o braku świadomości tego, przeciwko jakiemu dobru skierowany jest czyn podrobienia dokumentu. Skoro bowiem, co ustalono powyżej, godzi on głównie w bezpieczeństwo obrotu, nie ma żadnego znaczenia, czy podrobienie dokumentu nastąpiło za zgodą, czy bez zgody osoby, na rzecz której dokument został wystawiony. Wystarczające jest bowiem, że w obrocie funkcjonuje dokument nieautentyczny, który – gdy zmienią się okoliczności i jego istnienie przestanie leżeć w interesie wystawcy – osoba, za zgodą której został podrobiony będzie mogła skutecznie zakwestionować, jako niepochodzący od niej, co stwarza dla bezpieczeństwa obrotu społecznie nieakceptowalne ryzyko. Dlatego też w pełni podzielić należy nowsze wypowiedzi doktryny200, jak i dość jednogłośne tezy orzecznictwa201, wskazujące, że dla bezprawności i karalności czynu bez znaczenia jest zgoda osoby, której podpis został sfałszowany. W określonych warunkach jednak, taka zgoda może mieć wpływ na karygodność czynu i pozwalać na zakwalifikowanie go jako wypadku mniejszej wagi z art. 270 § 2a k.k., a nawet (choć to już w sytuacjach raczej wyjątkowych) na uznanie, że art. 1 § 2 k.k. wyłącza jego karygodność.

Od podrobienia odróżnić należy przerobienie dokumentu. Przerobieniem jest działanie polegające na zmianie kształtu, lub formy czegoś, opracowaniu tego przedmiotu powtórnie.

W przeciwieństwie do podrobienia, jest to więc działanie na dokumencie. W wyniku przerobienia dokumentu, nadana jest mu nowa forma, treść, ale nie zmienia się charakter 199

Por. np. S. Śliwiński, Prawo karne materialne. Cześć szczególna, Warszawa 1948, s. 91-93 Por. np. J. Szmigielska, Fałsz materialny w polskim prawie karnym, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, nr 19/2006 201 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.09.2002 r., sygn. V KKN 29/01 200

87

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 przedmiotu jako dokumentu. Dlatego też zarówno przed, jak i po przerobieniu dokument musi spełniać wszystkie znamiona dokumentu z omawianego już art. 115 § 14 k.k.

W praktyce, istnieją często wątpliwości, czy dany czyn stanowić będzie podrobienie, czy przerobienie dokumentu. Problem ten aktualizuje się zwłaszcza w przypadku podrobienia podpisu. Istnieją bowiem w doktrynie głosy, zgodnie z którymi złożenie imitacji podpisu osoby trzeciej na przedmiocie, który już przed złożeniem owej imitacji jest przerobieniem dokumentu202, są jednak również twierdzące, że czyn taki stanowi jego podrobienie203. W moim przekonaniu pierwsza z wymienionych koncepcji jest prawidłowa. Skoro bowiem – jak ustalono wyżej – podrobienie polega na wytworzeniu imitacji dokumentu, nie może zostać dokonanie na przedmiocie, który już jest dokumentem. Jeśli na dokumencie widnieją dwa podpisy, z czego jeden – złożony jako pierwszy – jest autentyczny, złożenie na nim imitacji drugiego podpisu nie jest podrobieniem dokumentu, albowiem dokumentu nie tworzy, tylko jego przerobieniem, albowiem zmienia treść dokumentu z zawierającego oświadczenie jednej na zawierający oświadczenie dwóch stron.

Jak już wskazano w poprzedniej części rozważań, przestępstwo podrobienia lub przerobienia dokumentu jako kierunkowe popełnione być może jedynie w zamiarze bezpośrednim i to tylko z motywu określonego w tymże przepisie, a więc „w celu użycia za autentyczny”. Znamię to należy rozumieć w taki sposób, że sprawca podrabiając lub przerabiając dokument uczyni to mając na celu umożliwienie użycia dokumentu. Zamiar ten musi być ujęty w opisie zarzucanego czynu i udowodniony niezależnie od znamion strony przedmiotowej204. Nie będzie zatem stanowić przestępstwa podrobienie lub przerobienie dokumentu dokonane w celu ćwiczenia swoich umiejętności fałszerskich, lub w jakimkolwiek innym celu niezwiązanym z użyciem go za autentyczny. Dla wypełnienia znamion strony podmiotowej nie ma zaś znaczenia to, czy sprawca podrabia bądź przerabia dokument w celu użycia go osobiście, czy też przez inną osobę205, w obydwóch wypadkach bowiem czyni to w celu użycia dokumentu za autentyczny.

202

Por. np. R. Zakrzewski, Ochrona wiarygodności dokumentów w nowym kodeksie karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, Nr 7-8/1999 203 Por. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 279 204 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.02.2004 r., sygn. V KK 194/03 205 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17.03.2005 r., sygn. I KZP 2/05

88

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Najmniej wątpliwości budzi trzecie ze znamion czasownikowych znajdujących się w art. 270 § 1 k.k., a więc użycie dokumentu przerobionego bądź podrobionego. Poprzez użycie dokumentu należy rozumieć każde takie jego wykorzystanie, które wywiera, lub też w mniemaniu sprawcy ma wywrzeć na podmiocie, któremu dokument ten jest przedstawiany wrażenie, że jest autentyczny i powodować przez to określone skutki prawne. Nie ma przy tym znaczenia, czy dokument przedłożony zostanie organowi władzy publicznej (w sądzie, urzędzie, komornikowi sądowemu), czy też podmiotowi prywatnemu (w TU, w banku), istotne jest za to, aby miało to miejsce w celu zrealizowania praw, które z tym dokumentem się wiążą. Dlatego też nie będzie stanowić przestępstwa okazanie dokumentu innej osobie np. w celu zaimponowania jej206.

Wskazać również należy, że – w przeciwieństwie do podrobienia i przerobienia dokumentu – użycie dokumentu przerobionego lub podrobionego nie jest kierunkowe, nie musi zatem również być zrealizowane w zamiarze bezpośrednim: możliwe jest popełnienie go w zamiarze wynikowym (ewnetualnym).

Dla dopełnienia opisu przestępstw podrobienia, przerobienia dokumentu oraz użycia dokumentu podrobionego bądź przerobionego dodać należy, że w art. 270 § 2a k.k. ustawodawca przewiduje typ uprzywilejowany w postaci wypadku mniejszej wagi, zaś w § 3 ustanawia karalne przygotowanie do przestępstwa określonego w § 1.

POŚWIADCZENIE NIEPRAWDY

Art. 271 k.k. penalizuje w § 1 poświadczenie przez funkcjonariusza publicznego lub inną osobę uprawnioną do wystawiania dokumentu nieprawdy co do okoliczności mającej znaczenie prawne, co nazywane bywa fałszem intelektualnym. Nazwa ta jest efektem uznania, że – w przeciwieństwie do przestępstwa określonego w art. 270 k.k. – poświadczenie nieprawdy, jakkolwiek też prowadzące do społecznie nieakceptowanej niezgodności pomiędzy rzeczywistym stanem faktycznym lub prawnym a stanem wyrażonym w dokumencie, polega nie na ingerencji w strukturę dokumentu, lecz do wytworzenia 206

Por. M. Kalitowski (w:) Kodeks karny. Komentarz pod red. M. Filara, Warszawa 2012, s. 1217

89

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 dokumentu autentycznego, ale fałszywie rzeczywistość opisującego 207. Zafałszowanie dokumentu więc w tym wypadku nie polega na podrobieniu lub przerobieniu dokumentu jako przedmiotu materialnego, lecz na intelektualnym zafałszowaniu rzeczywistości na etapie sporządzania treści dokumentu.

Przestępstwo określone w art. 271 § 1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym208, którego sprawcą może być jedynie funkcjonariusz publiczny, bądź inna osoba uprawniona do wystawiania dokumentu. Nie ulega więc wątpliwości, że wystawienie dokumentu fałszywego intelektualnie przez osobę niebędącą funkcjonariuszem publicznym ani niebędącą uprawnioną do wystawienia danego typu dokumentu, choćby spełniało wszystkie znamiona strony przedmiotowej nie może być karalne na gruncie art. 271 § 1 k.k. Pojęcie funkcjonariusza publicznego posiada na gruncie polskiego prawa karnego definicję legalną, znajdującą się w art. 115 § 13 k.k. i niewątpliwie tak rozumianego funkcjonariusza obejmuje znamię podmiotowe omawianego przestępstwa. Wskazać w tym wypadku należy, że wbrew niezgodnym z obowiązującym stanem prawnym twierdzeniom niektórych przedstawicieli doktryny209, znamię podmiotowe „funkcjonariusz publiczny” i znamię podmiotowe „inna osoba uprawniona do wystawiania dokumentów” połączone jest funktorem alternatywy zwykłej, toteż zupełnie wystarczające jest spełnienie jednego z tych znamion, a więc sprawcą fałszu intelektualnego może być każdy funkcjonariusz publiczny, a nie tylko taki, który jest uprawniony do wystawiania dokumentów. Wyposażenie sprawcy w „uprawnienie do wystawiania dokumentów” wyraźnie bowiem ustawa przewiduje wyłącznie w stosunku do innej osoby, nie zaś w stosunku do funkcjonariusza210. Dodatkowo wskazać zaś należy, że uznanie, że odpowiadać z art. 271 § 1 k.k. nie może funkcjonariusz publiczny nieuprawniony do

wystawiania

dokumentu,

stawiałoby

funkcjonariusza,

który

dokonuje

fałszu

intelektualnego, naruszając przy okazji swoje kompetencje w lepszej sytuacji, niż funkcjonariusza, który dokonuje takiego fałszu nie naruszając kompetencji, gdyż odpowiedzialność karna tego pierwszego (z art. 231 § 1 k.k.) zależałaby od szkody dla interesu publicznego lub prywatnego, a tego drugiego – byłaby od szkody dla interesów

207

Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8.11.2002 r., sygn. II KKN 139/01 Por. np. R. Zakrzewski, Ochrona wiarygodności dokumentów w nowym kodeksie karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, Nr 7-8/1999 209 Por. np. R. Zawłocki (w:) Kodeks karny. Część szczególna pod red. A. Wąska, Warszawa 2012, s. 662 210 Por. M. Mozgawa (w:) Kodeks karny. Praktyczny komentarz, pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2010, s. 561 208

90

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 niezależna211. Dla przykładu jedynie wskazać można, że ową „inną osobą uprawnioną do wystawiania dokumentów” może być chociażby przedstawiciel banku czy funduszu sekurytyzacyjnego, uprawniony do wystawienia wyciągu z – kolejno – ksiąg bankowych, bądź ksiąg rachunkowych funduszu, lekarz uprawniony do wydania zaświadczenia lekarskiego, czy rzeczoznawca.

Poświadczenie nieprawdy może być dokonane wyłącznie umyślnie (brak klauzuli nieumyślności wymaganej przez art. 8 k.k.), zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i wynikowym (ewentualnym).

Najbardziej istotnym znamieniem strony przedmiotowej fałszu intelektualnego jest poświadczenie nieprawdy co do okoliczności mającej znaczenie prawne. Poprzez poświadczenie nieprawdy rozumieć może dwojakiego rodzaju działania, może ono polegać zarówno na potwierdzeniu okoliczności, które nie miały miejsca, jak i na ich przeinaczeniu lub zatajeniu, to jest poświadczeniu braku istnienia okoliczności, która miała miejsce. Z powyższego wynikać musi, że ażeby dokument mógł poświadczać nieprawdę w rozumieniu art. 271 § 1 k.k., musi być oświadczeniem wiedzy go wystawiającego. Dlatego też doktryna212 i orzecznictwo213 przyjmują raczej jednogłośnie, że nie stanowi przestępstwa wskazanie nieprawdziwych okoliczności w dokumencie stanowiącym nie oświadczenie wiedzy, lecz woli wystawiających go podmiotów, np. w umowie cywilnoprawnej.

Dla realizacji znamion strony przedmiotowej nie jest oczywiście istotne, czy poświadczenie stanowi osobny dokument (np. poświadczające nieprawdę zaświadczenie wydane w trybie art. 217 i nast. k.p.a.), czy też część innego dokumentu, bądź też jedynie znajdującą się na tym dokumencie adnotację (np. zamieszone na kserokopii fałszywe poświadczenie zgodności odpisu w oryginałem, wystawione przez notariusza), ważne jest jedynie, ażeby okoliczność poświadczana miała znaczenie prawne.

Owo potwierdzenie okoliczności mające znaczenie prawne także może budzić pewne wątpliwości, a więc wymaga pewnego wyjaśnienia. Poświadczenie stanowi czynność, w wyniku której osoba ciesząca się pewnym zaufaniem, czy to ze względu na swoje przymioty, czy tez (jak w art. 271 § 1 k.k.) pełnioną funkcję, dokonuje potwierdzenia, czy też 211

Por. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 581 Por. M. Gałązka (w:) Kodeks karny. Komentarz pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2014, s. 1160 213 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.05.2002 r., sygn. V KKN 323/99 212

91

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 uwiarygodnienia pewnych okoliczności. W szczególności należy poświadczenie odróżnić od oświadczenia, gdyż to drugie – w przeciwieństwie do pierwszego – przez samo swoje złożenie wywołuje pewne skutki prawne. Poświadczenie ma zaś walor wyłącznie komunikacyjny i dowodowy214. Ze względu właśnie na dowodowy charakter poświadczenia, tylko fałsz takich dokumentów, które mogą stanowić w określonych okolicznościach dowód tego, co zostało w nich poświadczone może być penalizowany poprzez treść art. 271 § 1 k.k.215. Z tego też powodu nie można uznać za przestępstwo poświadczenie nieprawdy w dokumencie do wewnętrznego użytku, czy to urzędu216, czy przedsiębiorstwa217. Oczywiście okoliczności takiej nie należy rozumieć w ten sposób, że dla karalności fałszu intelektualnego konieczne jest faktyczne wykorzystanie owego dokumentu jako dowodu – za w pełni wystarczającą uznać należy hipotetyczną taką możliwość218. Poświadczona okoliczność musi mieć znaczenie prawne, a więc wpływać na prawa lub obowiązki podmiotów stosunków prawnych.

Jak już wspomniano, przestępstwo fałszu intelektualnego może zostać popełnione jedynie umyślnie, w obydwóch formach zamiaru. Zamiarem sprawcy muszą zostać objęte oba znamiona przedmiotowe, a więc zarówno fakt poświadczenia (a w nim fakt, że poświadczana okoliczność nie miała miejsca, bądź też zaistniała okoliczność nieprawdziwie pominięta), jak również fakt, że poświadczana okoliczność ma znaczenie prawne.

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO DOKUMENTOM STWIERDZAJĄCYM TOŻSAMOŚĆ

Dokumenty stwierdzające tożsamość ich posiadacza pełnią zarówno w obrocie prawnym, jak i działalności organów państwa rolę tak istotną, że ustawodawca zdecydował się na objęcie ich ochroną odrębną od innych dokumentów, penalizując zarówno obrót takimi dokumentami (art. 274 k.k.), posługiwanie się dokumentem należącym do kogoś innego (przy czym drugi z tych czynów obejmuje – z wyjątkiem dokumentów stwierdzających tożsamość – 214

Por. J. Piórkowska-Flieger, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004, s. 279 Por. W. Wróbel (w:) Kodeks karny – część szczególna pod red. A. Zolla, t. 2, Warszawa 2008, s. 1336 216 Por. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 585 217 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 21.02.2003 r., sygn. II AKa 266/02 218 Por. Z. Kegel, J. Stako, Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych 1918, Kraków 2002, s. 102 215

92

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 także dokumenty stwierdzające prawa majątkowe; art. 275 § 1 k.k.), jak i nieuprawnione wywóz takich dokumentów za granicę (art. 275 § 2 k.k.). „Tożsamość” jest definiowana przez słowniki219 jako „fakty, cechy, dane personalne pozwalające

wyróżnić,

rozpoznać,

zidentyfikować

jakąś

osobę”.

Dokumentem

potwierdzającym tożsamość, będzie więc każdy dokument, który poświadcza, że osoba, która go okazuje posiada określone cechy (imię, nazwisko, adres zameldowania, datę urodzenia, imiona rodziców, nr PESEL itd.), pozwalające na jej identyfikację. Z pewnością dokumentem takim będzie dowód osobisty220, ale także wszelkie inne dokumenty urzędowe, które są dowodami potwierdzającymi dane składające się na tożsamość osoby221. Trudno podzielić pogląd, że dokumentami takimi są tylko dokumenty, co do których ustawa stanowi, że stwierdzają tożsamość222, albowiem to, że dokument stwierdza tożsamość jest faktem wynikającym z jego treści i mocy dowodowej, nie zaś z samego tylko brzmienia ustawy. Ze względu na to, że dokumenty te są przynależne tylko i wyłącznie jednej osobie, której tożsamość stwierdzają, zakazany jest obrót nimi. Warto jednak zwrócić uwagę, że nie obie strony obrotu dokumentem popełniają czyn zabroniony, o którym mowa w art. 274 k.k. – ustawodawca uznał za wystarczające ściganie wyłącznie zbywców tych dokumentów, zaś nie obejmowanie zakresem zastosowania normy sankcjonującej nabywców (mowa tylko o normie sankcjonującej, bo w moim przekonaniu nie budzi wątpliwości, że także nabycie dokumentu stwierdzającego cudzą tożsamość jest bezprawne). Nie ulega raczej wątpliwości, że mowa tylko o dokumencie aktualnym, ten bowiem, który utracił ważność, utracił jednocześnie moc stwierdzania tożsamości, więc nie jest objęty dyspozycją art. 274 k.k., co odpowiada nie tylko wykładni literalnej, ale i funkcjonalnej tego przepisu – nieaktualne dokumenty tożsamości sławnych osób stanowią nieraz przedmiot obrotu kolekcjonerskiego i trudno dostrzec w obrocie tym działanie, które można ocenić negatywnie.

219

Por. np. Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza, t. 4, Warszawa 2003, s. 96 Por. art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych (Dz. U. nr 167, poz. 1131 ze zm.)

221 Por. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 582 222 Zdania tego jest np. R.A. Stefański, Przestępstwo zbycia dokumentu tożsamości, Prokuratura i Prawo, nr 5/2006 220

93

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Znamieniem czasownikowym przestępstwa z art. 274 k.k. jest zbycie dokumentu.

Poprzez zbycie rozumieć należy nie tylko jego sprzedaż, ale każde działanie, które wiąże się z przeniesieniem władztwa nad rzeczą innej osobie223.

Art. 275 k.k. przewiduje odpowiedzialność karną zarówno za posługiwanie się dokumentem stwierdzającym m.in. tożsamość innej osoby, jak również za kradzież bądź przywłaszczenie

takiego

dokumentu..

Problematyczne

w

kontekście

dokumentów

stwierdzających tożsamość może być zdefiniowanie znamienia czasownikowego „posługiwać się”. Wyrażenie to w języku potocznym oznacza „używać czegoś jako środka do (…) osiągnięcia jakiegoś celu”224. Aby uznać, że sprawca posługuje się dokumentem, konieczne jest więc kumulatywne spełnienie dwóch przesłanek: przedmiotowej w postaci używania dokumentu i strony podmiotowej, a więc uczynienie tego dla osiągnięcia jakiegoś celu.

Poprzez używanie dokumentu rozumieć należy okazywanie go osobie trzeciej w taki sposób, ażeby ta myślała, że jest to dokument stwierdzający tożsamość okazującego, bądź też powoływanie się na ten dokument, uczynione w taki sam sposób225.

Posługiwanie się jednak – co zaznaczono wyżej oznacza także działanie celowe.

Dlatego też – wbrew tezom głoszonym przez znaczną część doktryny226 przynajmniej w zakresie posługiwania się konieczne jest działanie w zamiarze bezpośrednim. Zamiarem wynikowym (ewentualnym) objęte być może jedynie to, że dokument stwierdza tożsamość innej osoby, choć tą sytuację ciężko wyobrazić sobie w praktyce.

ZNISZCZENIE LUB UKRYCIE DOKUMENTU

Zgodnie z treścią art. 276 k.k., odpowiedzialności karnej podlega ten, kto niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznym, ukrywa lub usuwa dokument, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać. Przepis ten ma chronić prawo osoby uprawnionej do dysponowania dokumentem do swobodnego nim rozporządzania i jego używania.

223 224 225 226

Por. M. Rogalski, Przestępstwa telekomunikacyjne, Kraków 2006 Por. np. Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza, t. 3, Warszawa 2003, s. 413 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15.01.1998 r., sygn. II AKa 249/97 Por. M. Mozgawa (w:) Kodeks karny. Praktyczny komentarz, pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2010, s. 564

94

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Jest to jedyne, spośród powyżej opisywanych przestępstw, które ma charakter materialny, a więc dla przypisania odpowiedzialności karnej konieczne jest przypisanie sprawcy jednego z wymienionych w tym przepisie skutków. Jest typem umyślnym, choć ciężko zgodzić się z twierdzeniem części doktryny227 i orzecznictwa228, jakoby musiał być popełniony w zamiarze bezpośrednim. W szczególności nie przekonują argumenty, że wskazują na to znamiona czasownikowe, albowiem chociażby zniszczyć bądź uszkodzić coś można niewątpliwie także nieumyślnie, co dopiero zaś umyślnie, w zamiarze wynikowym.

Jako niekoniecznie akademicki przykład wskazać można włożenie wraz z ubraniami do pralki znajdującego się w kieszeni czyjejś karty płatniczej. Jeśli sprawca uczynił to tylko w celu dokuczenia posiadaczowi tejże karty, należy – mając na uwadze fakt, że zniszczenie tej karty w trakcie prania jest co prawda prawdopodobne, ale nie konieczne, z czego sprawca zdawał sobie sprawę – przyjąć, że działał w zamiarze wynikowym. Jeśli jednak dojdzie do zniszczenia owej karty, niewątpliwie popełni on przestępstwo z art. 276 k.k., właśnie w zamiarze wynikowym.

Przedmiotem czynności wykonawczej powyższego przestępstwa jest taki dokument, którym sprawca nie może wyłącznie dysponować. Nie jest oczywiście pojęcie to równoznaczne z własnością dokumentu jako rzeczy w rozumieniu art. 45 k.c., albowiem dokumenty jako środki mające na celu dowodzenie okoliczności faktycznych z cywilistycznej koncepcji własności rzeczy się wyrywają. Oczywistym będzie, że właściciel kartki papieru z wydrukowaną umową, w chwili gdy jego kontrahent podpisze umowę (przy założeniu, że jest to jej jedyny egzemplarz) nie jest wyłącznie uprawniony do dysponowania dokumentem.

Osobą nie-wyłącznie dysponującą dokumentem jest bowiem zarówno ten, który w ogóle nie ma prawa dysponować dokumentem, jak i ten, który może co prawda nim dysponować, ale nie wyłącznie, albowiem jego prawo jest wyłączone bądź to przez prawo innej osoby do używania dokumentu, bądź to przez jej prawo do powoływania się na dokument jako na środek dowodowy229.

Pierwszym ze znamion czasownikowych opisywanego przestępstwa jest zniszczenie dokumentu. Zniszczenie dokumentu rozumiane być powinno jako unicestwienie jego istnienia w obrocie prawnym, uczynienie go bezwartościowym, a wręcz pozbawionym cech 227 228 229

Por. np. Por. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 587 Por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5.04.2000 r., sygn. II AKa 14/00 Por. R. A. Stefański, Przestępstwo niszczenia dokumentów (art. 276 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 7-8/2002

95

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 klasyfikujących go jako dokument230. Może ono nastąpić bądź to przez fizyczne zniszczenie dokumentu jako przedmiotu231 (np. spalenie), bądź to przez pozbawienie go treści (np. wypalenie całości znajdującego się na nim tekstu czy podpisu). Istotne jest, żeby dokument utracił swoją rolę stał się nieprzydatnym przedmiotem. Analogicznie rozumieć należy zniszczenie dokumentu zapisanego na elektronicznym nośniku informacji – można to uczynić albo przez zniszczenie owego nośnika (płyty, pendrive, dysku twardego) w taki sposób, aby odczytanie znajdującej się na nim treści było niemożliwe, albo przez usunięcie (sformatowanie) znajdujących się nie nim danych.

Uszkodzenie dokumentu o tyle różni się od jego zniszczenia, że nie dotyka całości dokumentu, a jedynie jego części. W wyniku tej czynności, dokument nie przestaje być dokumentem, jednak jego wartość poznawcza i dowodowa w sposób znaczący maleje232. Jako przykłady uszkodzenia dokumentu wskazać można na jego przedarcie (dwie części dokumentu nadal dają złożyć się w całość, jednakże ich wartość dowodowa – ze względu na brak spoistości przedmiotu – jest znacznie niższa), czy też wymazanie części znajdującej się na nim treści (w zakresie pozostałej treści dokument nadal istnieje).

Uczynienie dokumentu bezużytecznym to takie jego przekształcenie, które sprawia, że nie ma on już żadnej wartości dowodowej (główną „użytecznością” dokumentu jest zawsze jego zdolność do bycia dowodem określonego stosunku prawnego lub zdarzenia, toteż brak tej „użyteczności” czyni go bezskutecznym), ale w taki sposób, że nie została zniszczona istota materialna dokumentu. Może to być uczynione przez przekreślenie dokumentu (zwłaszcza zaś takiego dokumentu, co do którego prawo lub zwyczaj wiążą z przekreśleniem skutek w postaci utraty mocy, np. weksla), czy zniekształcenie znajdującego się na nim podpisu.

Ukrycie dokumentu jest takim jego umiejscowieniem w przestrzeni, że osoba uprawniona do dysponowania tymże dokumentem nie może nim dysponować. Przesłanki tej nie można wiązać z samym tylko posiadaniem dokumentu przez osobę nieuprawnioną bez zgody dysponenta233, muszą być z tymże posiadaniem powiązane działania nakierowane na 230

Tak o zniszczeniu rzeczy J. Piskorski (w:) System prawa karnego, t. 9 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, Warszawa 2011, s. 355 231 Por. ponownie definicja dokumentu z art. 115 § 14 k.k.

232 Por. R. A. Stefański, Przestępstwo niszczenia dokumentów (art. 276 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 7-8/2002 233 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5.04.2000 r., sygn. II AKa 14/00

96

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 uniemożliwienie dysponentowi użycie dokumentu, np. zaprzeczenie jego posiadania i niewydanie go na żądanie dysponenta234.

Znamię czasownikowe usunięcia dokumentu wiąże się z dokumentami stanowiącym jakiś większy zbiór (najbardziej typowy, akademicki przykład – akta sprawy sądowej bądź administracyjnej), do którego przynależą. Usunięcie dokumentu polega na pozbawieniu go fizycznego powiązania z tym zbiorem, ci uniemożliwia skorzystanie ze zbioru jako kompletnego, zmniejszając wartość dowodową nie samego dokumentu usuniętego a sumę wartości dowodowych dokumentów znajdujących się w zbiorze.

PODUSMOWANIE Występowanie przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów pełni istotną, negatywną rolę w obrocie prawnym. Ustawodawca, uznając dokument za przedmiot wyjątkowej ochrony, jako najbardziej popularny i najczęściej występujący środek dowodzenia (co oczywiście jest typowe dla niemal wszystkich współczesnych kultur prawnych), penalizuje jednocześnie pełną gamę zachowań godzących autentyczność, moc dowodową i integralność dokumentu. W czasach coraz bardziej wzmożonej wymiany gospodarczej, opartej na pisemnych umowach i innych dokumentach nie ulega już żadnej wątpliwości, że ochrona ta jest konieczna. Warto jednak wskazać również na to, że – z wyłączeniem definicji dokumentu, która ewoluowała na przestrzeni lat w sposób szczegółowo powyżej opisany – przepisy dotyczące wiarygodności dokumentów pojawiające się w kolejnych polskich kodeksach karnych są wiernymi kopiami tych znajdujących się w kodeksie karnym z 1932 r. Oznacza to, że w zupełnie innych realiach społecznych i gospodarczych, przepisy te nadal zupełnie nieźle spełniają swoją rolę. Stanowi to kolejny dowód na wysoką jakość polskiej kultury prawnej i wybitność ponad osiemdziesięcioletniego dzieła Juliana Makarewicza i innych członków międzywojennej Komisji Kodyfikacyjnej.

234

Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.08.2000 r., sygn. V KKN 208/00

97

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 SUMMARY The existing of offences against the credibility of documents has an important, negative influence on the legal reality. The legislator – as the result of thinking about documents as the most popular and common type of evidence, penalizes various kinds of behavior attacking authenticity, evidential power and integrality of document. In the age of increasing rise of economic exchange, which is based on written contracts and other documents, it is obvious that such a protection is necessary. It is also important that (despite of de definition of document, which evolved in the way described in the article) the regulation of offences against the credibility of documents existing in all of Polish modern criminal codes are the faithful copies of the criminal code of 1932. It means that in the diametrical other social and economical reality, this regulation are as effective and suitable as before. This is the next evidence of the high quality of Polish legal culture and the eminence of Juliusz Makarewicz's and other members of Polish Codification Committee work.

98

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571) 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93) 3. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94) 4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553) 5. Ustawa z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych (Dz. U. nr 167, poz. 1131 ze zm.)

6. Ustawa z dnia 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 69, poz. 626)

Wydawnictwa zwarte: 1. Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, pod red. Ł. Pohla, Poznań 2009 2. Błachut J., Dokument jako przedmiot ochrony prawnokarnej, Warszawa 2011 3. Kegel Z., Stako J., Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych 1918-2000, Kraków 2002 4. Kodeks karny – część szczególna, pod red. A. Zolla, t. 2, Warszawa 2008 5. Kodeks karny. Część szczególna., pod red. A. Wąska, Warszawa 2012, 6. Kodeks karny. Komentarz., pod red. M. Filara, Warszawa 2012 7. Kodeks karny. Komentarz., pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Warszawa 2014

99

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 8. Kodeks karny. Praktyczny komentarz., pod red. M. Mozgawy, Warszawa 2010 9. Kukuła Z., Przestępstwa przeciwko dokumentom w obrocie gospodarczym. Zbiór orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Warszawa 2013 10. Makarewicz J., Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935 11. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010 12. Piórkowska-Flieger J., Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Warszawa 2004 13. Rogalski M., Przestępstwa telekomunikacyjne, Kraków 2006 14. Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, t. 2, Warszawa 1979 15. Steinmetzem B., Der Echtheitsbegriff im Tatbestand der Urkundenfälschung (§ 267 StGB), Berlin 1991 16. System prawa karnego, t. 9 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011 17. Śliwiński S., Prawo karne materialne. Cześć szczególna, Warszawa 1948 18. Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2003 19. Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne – część ogólna, Kraków 2012

Artykuły: 1. Kędziora R., Charakter prawny kart płatniczych w prawie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 12/2011 2. Kopczyński G., Kryminalistyczne aspekty przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów w kodeksie karnym z 1997 roku, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, nr 5/2000 3. Lutwak A., Fałsz dokumentu z fałszywej wykładni art. 187 kod. Kar – w

100

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 szczególności co do pism adwokackich, Głos Prawa nr 3-4/1935 4. Mik B., Karnomaterialna ochrona dokumentów (zagadnienia wybrane), Prokuratura i prawo, nr 4/2001 5. Piórkowska-Flieger J., Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów w nowym kodeksie karnym, Przegląd Sądowy, nr 10/1997 6. Stefański R.A., Przestępstwo zbycia dokumentu tożsamości, Prokuratura i Prawo, nr 5/2006 7. Szmigielska J., Fałsz materialny w polskim prawie karnym, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, nr 19/2006 8. Zakrzewski R., Ochrona wiarygodności dokumentów w nowym kodeksie karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, Nr 7-8/1999

101

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Rozdział XXXV. KK Przestępstwa przeciwko mieniu.

Art. 278 [Kradzież] § 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. § 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 4. Jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. § 5. Przepisy § 1, 3 i 4 stosuje się odpowiednio do kradzieży energii lub karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego.

Art. 279 [Kradzież z włamaniem] § 1. Kto kradnie z włamaniem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Jeżeli kradzież z włamaniem popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 280 [Rozbój] § 1. Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

Art. 281 [Kradzież rozbójnicza] Kto, w celu utrzymania się w posiadaniu zabranej rzeczy, bezpośrednio po dokonaniu kradzieży, używa przemocy wobec osoby lub grozi natychmiastowym jej użyciem albo doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

102

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 282 [Wymuszenie rozbójnicze] Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, przemocą, groźbą zamachu na życie lub zdrowie albo gwałtownego zamachu na mienie, doprowadza inną osobę do rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym albo do zaprzestania działalności gospodarczej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 283 [Wypadek mniejszej wagi] W wypadku mniejszej wagi, sprawca czynu określonego w art. 279 § 1, art.

280 § 1 lub w art. 281 lub 282, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 284 [Przywłaszczenie] § 1. Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Kto przywłaszcza sobie powierzoną mu rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. W wypadku mniejszej wagi lub przywłaszczenia rzeczy znalezionej, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 4. Jeżeli przywłaszczenie nastąpiło na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 285 [Kradzież impulsów telefonicznych] § 1. Kto, włączając się do urządzenia telekomunikacyjnego, uruchamia na cudzy rachunek impulsy telefoniczne, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 286 [Oszustwo] § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Tej samej karze podlega, kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy. § 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 4. Jeżeli czyn określony w § 1-3 popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

103

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 287 [Oszustwo komputerowe] § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia innej osobie szkody, bez upoważnienia, wpływa na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych lub zmienia, usuwa albo wprowadza nowy zapis danych informatycznych, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. Jeżeli oszustwo popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 288 [Naruszenie integralności rzeczy] § 1. Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. Karze określonej w § 1 podlega także ten, kto przerywa lub uszkadza kabel podmorski albo narusza przepisy obowiązujące przy zakładaniu lub naprawie takiego kabla. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 289 [Zabór pojazdu] § 1. Kto zabiera w celu krótkotrwałego użycia cudzy pojazd mechaniczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 pokonuje zabezpieczenie pojazdu przed jego użyciem przez osobę nieupoważnioną, pojazd stanowi mienie znacznej wartości albo sprawca następnie porzuca pojazd w stanie uszkodzonym lub w takich okolicznościach, że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia pojazdu albo jego części lub zawartości, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Jeżeli czyn określony w § 1 popełniono używając przemocy lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. W wypadkach określonych w § 1-3 sąd może wymierzyć grzywnę obok kary pozbawienia wolności. § 5. Jeżeli czyn określony w § 1-3 popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

104

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 290 [Wyrąb drzewa] § 1. Kto w celu przywłaszczenia dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie, podlega odpowiedzialności jak za kradzież. § 2. W razie skazania za wyrąb drzewa albo za kradzież drzewa wyrąbanego lub powalonego, sąd orzeka na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w wysokości podwójnej wartości drzewa.

Art. 291 [Paserstwo] § 1. Kto rzecz uzyskaną za pomocą czynu zabronionego nabywa lub pomaga do jej zbycia albo tę rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Art. 292 [Paserstwo nieumyślne] § 1. Kto rzecz, o której na podstawie towarzyszących okoliczności powinien i może przypuszczać, że została uzyskana za pomocą czynu zabronionego, nabywa lub pomaga do jej zbycia albo tę rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. W wypadku znacznej wartości rzeczy, o której mowa w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 293 [Paserstwo komputerowe] § 1. Przepisy art. 291 i 292 stosuje się odpowiednio do programu komputerowego. § 2. Sąd może orzec przepadek rzeczy określonej w § 1 oraz w art. 291 i 292, chociażby nie stanowiła ona własności sprawcy.

Art. 294 [Typy kwalifikowane] § 1. Kto dopuszcza się przestępstwa określonego w art. 278 § 1 lub 2, art. 284 § 1 lub 2, art. 285 § 1, art. 286 § 1, art. 287 § 1, art. 288 § 1 lub 3, lub w art. 291 § 1, w stosunku do mienia znacznej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Tej samej karze podlega sprawca, który dopuszcza się przestępstwa wymienionego w § 1 w stosunku do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury.

105

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 295 [Czynny żal] § 1. Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 278, 284-289, 291, 292 lub 294, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości albo zwrócił pojazd lub rzecz mającą szczególne znaczenie dla kultury w stanie nieuszkodzonym, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. § 2. Wobec sprawcy przestępstwa wymienionego w § 1, który dobrowolnie naprawił szkodę w znacznej części, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

106

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

MARTA SOBIECKA235, MIKOŁAJ ŚLĘZAK236

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU

OFFENCES AGAINST PROPERTY słowa kluczowe: mienie, własność, przestępstwo, przestępstwa przeciwko mieniu keywords: poperty, ownership, offence, offences against property

STRESZCZENIE W niniejszym rozdziale zostały omówione następujące przestępstwa: kradzież z art.

278 § 1 KK; piractwo komputerowe z art. 278 § 2 KK; kradzież z włamaniem z art. 279 KK; rozbój z art. 280 § 1 KK; kradzież rozbójnicza z art. 281 KK; wymuszenie rozbójnicze z art.

235

Studentka V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studentka II roku studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo Unii Europejskiej, prawo międzynarodowe, prawo pracy, ekonomia pracy, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

236 Student V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Wielokrotny stypendysta Rektora UW i licznych stypendiów regionalnych: Stypendium Prezydenta Miasta Sopot czy też Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo międzynarodowe, prawo upadłościowe, prawo karne, prawo gospodarcze, historia prawa, prawo finansów publicznych.

107

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 282 KK; przywłaszczenie z art. 284 § 1 KK; kradzież impulsów elektronicznych z art. 285 § 1 KK; oszustwo z art. 286 § 1 KK; szantaż z art. 286 § 2 KK; oszustwo komputerowe z art. 287 § 1 KK; niszczenie mienia z art. 288 § 1 KK; przerwanie kabla podmorskiego z art. 288 § 3 KK; zabór pojazdu mechanicznego z art. 289 § 1 KK; kradzież leśna z art. 290 § 1 KK; paserstwo umyślne z art. 291 § 1 KK; paserstwo nieumyślne z art. 292 § 1 KK.

EXTRACT In this chapter following offences are discussed: theft, software piracy, theft with burglary, robbery, larceny, destroying property, taking away property, fencing os stolen property, etc.

WPROWADZENIE Przestępstwa przeciwko mieniu to jedne z najstarszych rodzajów czynów karalnych, które w praktyce należą do najczęściej popełnianych przestępstw. W państwie opartym na zasadach wolnej gospodarki rynkowej, prawidłowe stosunki społeczno-gospodarcze opierają się na mieniu, którego ochrona prawna jest zadaniem ustrojowym. Ochrona mienia w prawie karnym oparta jest głównie o przepisy Rozdziału XXXV Kodeksu karnego, który nosi tytuł „Przestępstwa przeciwko mieniu”. Obejmuje on osiemnaście artykułów od 278-295 KK. Przepisy rozdziału XXXV KK mają na celu ochronę mienia, przez które należy rozumieć zgodnie z art. 44 Kodeksu cywilnego własność i inne prawa majątkowe.

Terminy cywilnoprawne użyte w tym rozdziale należy rozumieć tak samo jak w prawie cywilnym, chyba, że wyraźnie z przepisów prawa karnego wynika co innego. Za takim rozumieniem terminów świadczy fakt odwołania w tytule rozdziału do cywilistycznego pojęcia „mienie”, odrębna kryminalizacja kradzieży dóbr niebędących rzeczami, czy też wyraźna deklaracja w Uzasadnieniu do projektu Kodeksu karnego.

Wszystkie przestępstwa przeciwko mieniu ścigane są w trybie publiczno skargowym, zaś w drodze wyjątku Ustawodawca przewiduje tryb wnioskowy w art. 278 § 4, art. 279 § 2, art. 284 § 4, art. 285 § 2, art. 286 § 4, art. 287 § 3 i art. 289 § 5 KK w przypadku, gdy sprawca kradzieży i pokrzywdzony to osoby najbliższe zgodnie z art. 115 § 11 KK. Jedyne

108

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 przestępstwo, które jest ścigane na wniosek to przestępstwo z art. 288 § 1 i 2 KK237.

Prawie wszystkie przestępstwa z tego rozdziału są występkami, z wyjątkiem kwalifikowanego typu rozboju z art. 280 § 1 i 2 KK, który jest zbrodnią.

Celem lub skutkiem przestępstw z tego rozdziału jest korzyść majątkowa, przestępstwa te, więc godzą w prawa majątkowe pokrzywdzonego i zazwyczaj wyrządzają mu szkodę, która jeśli nie zostanie naprawiona będzie uzasadniała zastosowanie art. 46 § 1 KK lub nałożenie obowiązku naprawienia szkody w ramach środka probacyjnego. Powiązanie przestępstwa z korzyścią majątkową powoduje, że za rozważeniu wymaga orzeczeniu grzywny z art. 33 § 2 KK238.

KRADZIEŻ

PRZEDMIOT OCHRONY Dobrem chronionym w art. 278 KK są prawa majątkowe do: rzeczy ruchomej (§ 1), programu komputerowego (§ 2), energii (§ 5), prawa majątkowe związane z kartą uprawniającą do podjęcia pieniędzy z bankomatu (§ 5) oraz faktyczne władztwo nad: rzeczą ruchomą, nośnikiem, na którym zapisany jest program komputerowy, kartą bankomatową239.

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 19.04.1977r. (sygn. IV KR 211/70): kradzież należy zakwalifikować zabór rzeczy ruchomej nie tylko właścicielowi, lecz także każdej innej osobie, która nią aktualnie włada, nawet jeśli władztwo to nie ma podstawy prawnej czy wręcz wynika z przestępstwa. Wyjątkiem jest zabór rzeczy w celu dozo wolnej prawnie samopomocy240.

PODMIOT Podmiotem wszystkich przestępstw przewidzianych w art. 278 KK jest każda osoba, która według zasad ogólnych jest zdolna do poniesienia odpowiedzialności karnej.

237

Zob. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 239 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 240 Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 238

109

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przestępstwa z art. 278 KK należą zatem do przestępstw powszechnych241.

STRONA PRZEDMIOTOWA Zabór jest czynnością sprawczą kradzieży z art. 278 § 1 KK. Zabór to wyjęcie rzeczy spod władztwa innej osoby i objęcie jej we władanie przez sprawce wbrew woli osoby dysponującej rzeczą i bez podstawy prawnej242.

Zabór następuje jedynie wówczas, gdy sprawca w momencie powzięcia zamiaru przywłaszczenia rzeczy nie ma jej we władaniu, nawet w dzierżeniu czy władztwie prekaryjnym.

Kradzież jest przestępstwem skutkowym, którego skutkiem jest zmiana osoby władającej rzeczą. Jej dokonanie następuje w chwili objęcia rzeczy przez sprawcę we władztwo, niezależnie od jego utrwalenia i niezależnie od odległości od miejsca popełnienia przestępstwa243.

Cudza rzecz ruchoma jest przedmiotem wykonawczym kradzieży z art. 278 § 1 KK. Cudzą rzecz ruchomą należy definiować w znaczeniu cywilnoprawnym z uwzględnieniem art.

115 § 9 KK. Rzecz jest cudza, gdy nie stanowi własności sprawcy, ale przedmiotem wykonawczym kradzieży nie będzie rzecz zgubiona, która podlega ochronie zgodnie z art.

284 § 3 KK. Niemożliwa jest kradzież rzeczy niczyjej, ponieważ nie jest ona rzeczą cudzą i może być nabyta legalnie w myśl przepisów Kodeksu cywilnego. Przedmiotem kradzieży nie może być rzecz wspólna, gdyż współuprawnionemu nie możemy przypisać celu przywłaszczenia rzeczy, działa on w celu wykonywania nieprzysługujących mu praw do rzeczy244.

Przedmiotem wykonawczym kradzieży nie będą także dokumenty, które nie mieszą się w definicji art. 115 § 9 KK, bowiem ich zabór może zostać zakwalifikowany jako czyn z art. 275 § 1 KK albo z art. 276 KK.

241

Więcej: Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 Kodeks karny, t. I, Cześć szczególna, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2012 243 Wyrok Sądu Najwyższego z 11.01.1988r., sygn. II KR 343/87 244 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 242

110

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Wartość przedmiotu wykonawczego musi przekraczać ¼ minimalnego wynagrodzenia zgodnie z ustawą z dnia 10 października 2002r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę245, w przeciwnym wypadku mamy doczynienia z wykroczeniem . Próg ten wprowadziła ustawa z dnia 27 września 2013r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw246. Wcześniej granica wynosiła 250 złotych. Jeśli sprawca dokonuje jednym czynem zaboru kilku rzeczy, to należy w takim przypadku uwzględnić ich łączną wartość.

KRADZIEŻ KOMPUTEROWA Uzyskanie programu komputerowego jest czynnością sprawczą kradzieży z art. 278 § 2 KK. Ma ona szerszy zakres niż zabór i nie musi pozbawić pokrzywdzonego jego możliwości dysponowania programem. Obejmuje ona zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8.07.2009r. (sygn. II AKA 98/09): "wszelką formę przejęcia takiego programu bez zgody jego dysponenta w taki sposób, który umożliwia wykorzystywanie tego programu przez osobę nieuprawnioną". Powoduje to, że zarówno zabór nośnika z zapisanym na nim programem, jak i skopiowanie programu będą objęte dyspozycją tego przepisu. Przestępstwo z art. 278 § 2 KK ma materialny charakter. Zostaje dokonane, gdy sprawca umożliwi sobie bądź komuś innemu nieuprawnione korzystanie z programu247.

KRADZIEŻ ENERGII I KARTY BANKOMATOWEJ Czynności sprawcze kradzieży energii oraz kradzieży karty uprawniającej właściciela do podjęcia pieniędzy z bankomatu nie zostały przez ustawodawcę nazwane, co powoduje, że należy stosować odpowiednio przepis o kradzieży z art. 278 § 1 KK. Odrębna kryminalizacja kradzieży karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego jest równoznaczna z wyłączeniem jej spod kategorii rzeczy ruchomej, mimo, że jest ona w rozumieniu art. 115 § 9 KK „dokumentem uprawniającym do otrzymania sumy pieniędzy”. Jeśli jednak ta karta pełni funkcję płatniczą to należy ją uznać za rzecz jako 245

Dz. U. z 2002r., Nr 200, poz. 1679 Dz. U. z 2013r., poz. 1247 247 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 246

111

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 środek płatniczy, co skutkuje tym, że jej zabór powinniśmy kwalifikować z art. 278 § 1 KK. W przypadku zaboru karty bankomatowej znamię czasownikowe „zabiera” oznacza w odniesieniu do karty uprawniającej do podjęcia pieniędzy z bankomatu takie same zachowanie jak w przypadku do zaboru rzeczy ruchomej, które zostanie dokonane niezależnie od późniejszych prób użycia karty w bankomacie248.

Przy zaborze energii warto zwrócić uwagę na fakt, że energia elektryczna nie ma właściwej rzeczy postaci materialnej ani cechy samoistności. Sąd Najwyższy w wyroku z 25.09.2012r. (sygn. IV KK 167/12), stwierdził, że „istota przestępstwa kradzieży energii elektrycznej polega na korzystaniu z tej energii z pominięciem przyjmowanego w stosunkach danego rodzaju sposobu uzyskania lub korzystania z energii”. Kradzież energii polega więc, na bezprawnym uzyskaniu dostępu do źródła energii i korzystaniu z niej bez odpowiedniej umowy (post. SN z 1.9.2010 r., IV KK 73/10, OSNKW 2010, Nr 10, poz. 93) albo nawet wyłącznie na bezumownym korzystaniu z energii, do której bezprawny dostęp został uzyskany wcześniej przez inną osobę. Kradzież energii jest więc przestępstwem materialnym, którego dokonanie następuje przez przejęcie w posiadanie lub użytkowanie odpowiedniego rodzaju energii. Art. 278 KK do energii zalicza: energię elektryczną, gazową, cieplną, atomową, wodną. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że przepis dotyczący kradzieży energii nie ma zastosowania do nośnika energii wyodrębnionego w rzecz ruchomą (wyrok Sądu Najwyższego z dnia. 22.10.2013r., sygn. V KK 233/13)249.

STRONA PODMIOTOWA Wszystkie typy kradzieży z art. 278 KK są przestępstwami umyślnymi i kierunkowymi, znamiennymi celem, którego treścią jest działanie w celu przywłaszczenia.

Sprawca zamierza traktować cudzą rzecz, energie lub kartę jako własną, czyli włączyć ją do swojego majątku. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 2.10.1996r. (sygn.

II Aka 232/96) nie działa w celu przywłaszczenia ten, kto zabiera rzecz dla zaspokojenia swoich roszczeń250.

Działanie w celu uzyskania korzyści majątkowej należy do znamion kradzieży 248

Więcej na ten temat: Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 250 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 249

112

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 programu komputerowego, wyczerpuje je również sprawca, który uzyskuje cudzy program komputerowy nie w celu czerpania z niego zysku, ale na własny użytek, jeśli program jest dostępny tylko odpłatnie. Sprawca zaoszczędza sobie koszt nabycia takiego oprogramowania.

WYPADEK MNIEJSZEJ WAGI Wypadek mniejszej wagi zachodzi wówczas, gdy czyn wyczerpuje znamiona podstawowego typu przestępstwa, ale charakteryzuje się zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 9.10.1996r. (sygn. V KKN 79/06): „przewagą łagodzących elementów przedmiotowo-podmiotowych”, które sprawiają, że czyn nie przybiera zwyczajnej postaci, lecz zasługuje na znacznie łagodniejsze potraktowanie. Wypadek mniejszej wagi ma, więc status odrębnego typu przestępstwa. Odnosi się on do wszystkich typów kradzieży, które zostały przewidziane w art. 278 KK251.

Wypadek mniejszej wagi jest zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5.06.2002r. (sygn. II Aka 128/02): czynem, w którym "stopień społecznej szkodliwości oraz wina sprawcy są znacznie niższe niż w przypadku typu podstawowego, a nie są jeszcze subminimalne, jak w razie znikomości tych znamion, zupełnie odejmującej czynowi charakter przestępczy"252.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 278 KK są co do zasady przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

251

Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 252 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

113

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

144149

152456

2013

182970

205485

2012

191795

220012

2011

197253

221025

2010

188873

212480

2009

182811

203480

2008

182711

202749

2007

183283

225114

2006

202888

248512

2005

232644

272066

2004

255418

274880

2003

261867

257435

2002

228202

232376

2001

231519

226642

2000

226372

217695

1999

183282

181588

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63961,Kradziez-art-278.html 114

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 KRADZIEŻ Z WŁAMANIEM

PRZEDMIOT OCHRONY Art. 279 § 1 KK chroni takie same indywidualne dobra prawne, co art. 278 KK. Ponadto, chroni starania uprawnionej osoby o odpowiednie zabezpieczenie mienie, które polega na zamknięciu mienia w schowku w celu ochrony przed jego zaborem253.

PODMIOT Podmiotem przestępstwa przewidzianego w art. 279 KK jest każda osoba, która według zasad ogólnych jest zdolna do poniesienia odpowiedzialności karnej. Przestępstwo z art. 279 KK należy zatem do przestępstw powszechnych.

STRONA PRZEDMIOTOWA Strona przedmiotowa kradzieży z włamanie obejmuje stronę przedmiotową kradzieży.

Dokonanie kradzieży z włamaniem następuje, więc z chwilą objęcia przedmiotu wykonawczego kradzieży we władanie254. Kradzież z włamaniem jest przestępstwem niezależnie od wartości przedmiotu wykonawczego.

Włamanie możliwe jest wówczas, gdy rzecz znajduje się w pomieszczeniu zamkniętym. Pomieszczenie rozumiane jest szeroko, obejmuje więc nie tylko budynek czy lokal, ale także zamkniętą szufladę, sejf itp. Przedmiotem wykonawczym nie może być rzecz zabezpieczona w inny sposób na otwartej przestrzeni. W wyroku z 9.09.2004r. (sygn. V KK 144/04) Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Włamanie nigdy nie było utożsamiane z samym pokonaniem przez sprawcę zabezpieczenia mienia przed zaborem, jeśli mienie to nie znajdowało się w zamkniętym pomieszczeniu i jeśli działanie sprawcy nie polegało na przeniknięciu do tego pomieszczenia"255.

Przepis wymaga, aby pomieszczenie było zamknięte, a użyte zabezpieczenia, mają 253

P. Nowak, Wykładnia pojęcia "włamanie" na gruncie art. 279 § 1 Kodeksu karnego, Palestra nr 7-8/2013 Wyrok SN z 23.04.2013r.,sygn. V KK 280/12 255 Więcej na ten temat: P. Nowak, Wykładnia pojęcia "włamanie" na gruncie art. 279 § 1 Kodeksu karnego, Palestra nr 7-8/2013 254

115

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 utrudniać dostęp do pomieszczenia (np. kłódka, zabezpieczenie elektroniczne). Ma być to „wyraźna manifestacja woli właściciela czy posiadacza mienia - woli właśnie zabezpieczenia go przed innymi osobami”256. Zabezpieczenie powinno być, więc przeszkodą dla otwartego dostępu do rzeczy. Sprawca włamania, dostaje się do pomieszczenia w wyniku usunięcia przeszkody, która stanowi część konstrukcji pomieszczenia lub jego zamknięcie 257. Sposób pokonania przeszkody nie ma znaczenia, może to nastąpić w wyniku użycia siły fizycznej, jak i szczególnych umiejętności.

STRONA PODMIOTOWA Kradzież z włamaniem jest przestępstwem umyślnym i kierunkowym. Sprawca przestępstwa musi działać z zamiarem bezpośrednim nie tylko zaboru rzeczy, ale także włamania, jako środka umożliwiającego ten zabór. Należy podkreślić, że zamiar zaboru rzeczy musi wystąpić u sprawcy, najpóźniej w czasie podjęcia czynności, które realizują znamię włamania. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 23.04.2013r. (sygn. V KK 280/12): „Dokonanie włamania do zamkniętego pomieszczenia w innym tylko celu niż kradzież znajdujących się w nim rzeczy i dopiero następnie dokonanie ich zaboru nie wypełnia znamion przestępstwa określonego w art. 279 § 1 KK. Zachowanie takie może wypełnić dyspozycję unormowań zabraniających niszczenia mienia (pokonywanych zabezpieczeń) czy naruszania miru domowego oraz stanowi zwykłą kradzież - traktowaną w zależności od wartości zabranej rzeczy jako przestępstwo lub wykroczenie"258.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 279 KK są co do zasady przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli kradzież z włamaniem popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego259.

256

Postanowienie SN z 24.06.2010r., sygn. V KK 388/09 Wyrok SN z 18.12.2002 r., III KKN 423/00 258 Zob. K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1989 259 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 257

116

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

99957

115875

2013

111575

132072

2012

120217

142797

2011

129448

151050

2010

134054

155593

2009

134612

151336

2008

124926

140293

2007

142543

161352

2006

181504

202275

2005

240540

263830

2004

288769

314549

2003

286029

344502

2002

325229

353557

2001

348013

378605

2000

390148

424516

1999

396442

431479

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63963,Kradziez-z-wlamaniem-art-279.html 117

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

ROZBÓJ PRZEDMIOT OCHRONY W art. 280 KK ochronie podlega ten sam zakres praw majątkowych i posiadania, co przy kradzież przy kradzieży. Uboczne dobra chronione przed użyciem środków rozbójniczych to nietykalność cielesna, wolność od strachu, wolność w wymiarze fizycznym, zdrowie, zaś na gruncie art. 280 § 2 KK - życie przed narażeniem na niebezpieczeństwo260.

Rozbój traktowany jest jako kwalifikowana postać kradzieży261.

PODMIOT Podmiotem przestępstwa rozboju jest każda osoba, która jest zdolna do poniesienia odpowiedzialności karnej, jest to przestępstwo powszechne. Za rozbój także może ponieść także nieletni na podstawie art. 10 § 2 KK.

STRONA PRZEDMIOTOWA Strona przedmiotowa rozboju obejmuje znamiona kradzieży. Należy je interpretować tak samo jak w przypadku art. 278 § 1, 2 i 5 KK. Strona przedmiotowa obejmuje także środki, które służą do popełnienia przestępstwa takie jak: przemoc wobec osoby, groźbę natychmiastowego jej użycia, doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Warto nadmienić, że środki rozbójnicze poprzedzają kradzież albo zostają użyte

w

trakcie

kradzieży poprzez

jej ułatwienie,

przełamują

opór

ze

strony

pokrzywdzonego262.

Sprawca popełniając przestępstwo rozboju używa wobec pokrzywdzonego przemocy, która polega na oddziaływaniu na ciało człowieka w postaci co najmniej naruszenia nietykalności cielesnej, która jest ukierunkowana na zmuszenie pokrzywdzonego do znoszenia zaboru rzeczy263. W znamionach rozboju nie mieści się przemoc wobec rzeczy,

260

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 14.09.2009 r., sygn. II AKA 124/09 Wyrok Sądu Apelacyjnego Wrocławiu z 5.08.2004 r., sygn. II AKA 220/04 262 Wyrok Sądu Najwyższego z 13.05.2008 r., sygn. IV KK 489/07 263 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 23.10.2003 r., sygn. II AKA 292/03 261

118

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 która polega na wywieraniu wpływu na człowieka za pośrednictwem fizycznego oddziaływania na rzecz przez jej niszczenie, uszkodzenie, ukrycie czy zabranie. Pośrednia przemoc należy do znamion rozboju. Działania na pograniczu przemocy mogą w świetle przepisu zaś być uznane za groźbę użycia przemocy264. Rozbojem nie będzie czyn, w którym, pokrzywdzony nie dozna żadnej fizycznej dolegliwości, która spowodowałaby u niego zaniechanie oporu lub niemożność jego podjęcia, oczywiście nie dotyczy to doprowadzenia do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Obejmuje ono działania, które odbierają pokrzywdzonemu zdolność do przeciwdziałania kradzieży. Groźba natychmiastowego użycia przemocy ma węższy zakres niż w art. 115 § 12 K. Groźba może mieć konkludenty charakter i polegać na okazaniu pokrzywdzonemu przedmiotu265.

Rozbój jest przestępstwem materialnym, którego dokonanie następuje z chwilą objęcia przez sprawcę władztwa nad rzeczą. Rozbój ma dwa przedmioty wykonawcze, z których pierwszą jest osoba – ktokolwiek, kto swoją obecnością stanowi dla sprawcy przeszkodę dla zawładnięcia rzeczą. Drugim przedmiotem wykonawczym jest rzecz, którą należy rozumieć tak samo jak przy kradzieży z uwzględnieniem art. 278 § 2 i 5 KK266.

STRONA PODMIOTOWA Rozbój należy do przestępstw umyślnych, a dodatkowo kierunkowych. Sprawca musi działać w celu przywłaszczenia, co powoduje, że przestępstwo to jest możliwe jedynie w zamiarze bezpośrednim, który obejmuje przywłaszczenie rzeczy oraz stosowane środki rozbójnicze. Sprawca musi powziąć zamiar przywłaszczenia najpóźniej w trakcie stosowania środków rozbójniczych267.

ROZBÓJ KWALIFIKOWANY Posługiwanie się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem, posługiwanie się podobnie niebezpiecznym środkiem obezwładniającym, działanie w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu, działanie wspólnie z inną osobą, 264

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28.10.2013 r., sygn. II AKA 199/13 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 19.12.2012 r., sygn. II AKA 273/12 266 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 267 Wyrok Sądu Najwyższego z 12.01.2011 r., sygn. III KK 230/10 265

119

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem nalezą do znamion kwalifikowanego rozboju z art. 280 § 2 KK. Posługiwanie się oznacza korzystanie z broni palnej, noża, innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu lub środka obezwładniającego zgodnie z przeznaczeniem, jak i inne manipulacje, polegające np. na zademonstrowaniu pokrzywdzonemu takiego przedmiotu lub środka268. Pokrzywdzony musi wiedzieć, że sprawca dysponuje danym przedmiotem, co ma wzbudzić u pokrzywdzonego obawę, że sprawca użyje tego przedmiotu269, sprawca nie może tylko posiadać danego przedmiotu, ale musi także wystąpić możliwość użycia przez sprawcę tego przedmiotu270.

Niebezpiecznymi przedmiotami w myśl tego przepisu według orzecznictwa będą: narzędzia walki, zbite lub stłuczone szkło, żyletka, młotek, siekiera, rozgrzane żelazko itp. Środkami obezwładniającymi zaś są: miotacze gazu i paralizatory.

W przypadku działania sprawcy w sposób inny bezpośrednio zagrażający życiu, w orzecznictwie podkreśla się, że dla wypełnienia tej okoliczności nie wystarczy taki sposób działania sprawcy, który może spowodować i zazwyczaj powoduje nawet bardzo poważne uszkodzenia ciała, lecz chodzi tu o takie działania, których skutkiem jest zazwyczaj śmierć 271.

Powoduje to, że do znamion rozboju z art. 280 § 2 KK nie należą skutki w postaci powstania obrażeń, które zagrażają życiu pokrzywdzonego272.

Ostatnią z odmian typu kwalifikowanego rozboju należy współsprawstwo konieczne, które występuję w tym przestępstwie, gdy inny współsprawca posługuje się niebezpiecznym przedmiotem, środkiem lub sposobem. Warunkiem odpowiedzialności jest obejmowanie tej okoliczności co najmniej zamiarem ewentualnym273.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 280 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

268

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 22.11.2005 r., sygn. II AKA 168/05 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20.03.2014 r., sygn. II AKA 58/14 270 Więcej na ten temat: P. Wiatrowski, Typ podstawowy przestępstwa rozboju w doktrynie i orzecznictwie, Prokuratura i Prawo, nr 3/2010 271 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 17.12.2008 r., sygn. II AKa 284/08, 272 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 23.04.2014 r., sygn. II AKA 246/13 273 P. Wiatrowski, Typ podstawowy przestępstwa rozboju w doktrynie i orzecznictwie, Prokuratura i Prawo, nr 3/2010 269

120

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

7628

7673

2013

8804

12371

2012

10262

15483

2011

12101

16526

2010

13606

18145

2009

15740

19399

2008

16320

19899

2007

17872

21404

2006

23893

27823

2005

30245

34578

2004

34665

39392

2003

38056

42182

2002

34617

38648

2001

34709

39770

2000

37373

41893

1999

31720

35443

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63964,Rozboj-art-280.html 121

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

KRADZIEŻ ROZBÓJNICZA

PRZEDMIOT OCHRONY Art. 281 KK obejmuje ochroną te same indywidualne dobra, które chroni art. 280 § 1 KK Sprawca dopuszcza się bowiem zamachu na prawa majątkowe do rzeczy i dąży do utrzymania w jej posiadaniu274.

PODMIOT Gdy do znamion kradzieży rozbójniczej włączymy kradzież jako czynność sprawczą to musimy uznać ją za przestępstwo powszechne, którego podmiotem może być każda osoba, która jest zdolana do poniesienia odpowiedzialności karnej275. Inni autorzy276 zaliczają kradzież rozbójniczą do przestępstw indywidualnych przy założeniu, że jej czynność sprawcza ogranicza się do użycia środków rozbójniczych bezpośrednio po dokonaniu kradzieży, co powoduje, że wcześniejsze dokonanie kradzieży czy tez posiadanie rzeczy pochodzącej z kradzieży jest cechą podmiotu kradzieży rozbójniczej.

STRONA PRZEDMIOTOWA Strona przedmiotowa kradzieży składa się z tych samych znamion, co strona przedmiotowa rozboju, ale inna jest ich kolejność, która łączy się z celem działania sprawcy, który stosuje środki rozbójnicze po to, aby utrzymać się w posiadaniu zabranej rzeczy, bezpośrednio po dokonaniu kradzieży tej rzeczy277.

Kradzież rozbójnicza jest przestępstwem materialnym, którego skutek polega na użyciu przemocy wobec osoby, groźbie jej natychmiastowego użycia albo wystąpieniu u pokrzywdzonego stanu nieprzytomności lub bezbronności. Niektórzy przedstawiciele

274

M. Gałązka, Kradzież rozbójnicza - granica między podmiotem a stroną przedmiotową, Prokuratura i Prawo, nr 10/2013, 275 Tak np. Kodeks karny. Część szczególna, pod red. M. Królikowskiego i R. Zawłockiego, Warszawa 2013 276 M.in. B. Michalski [w:] Wąsek, Zawłocki (red.), Kodeks karny, t. II, s. 1054-1055 277 wyr. SA w Białymstoku z 19.03.2013 r., II AKA 42/13,

122

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 doktryny278 twierdza, że dokonanie kradzieży rozbójniczej następuje już w chwili użycia przemocy bądź groźby, bez względu na efekty tych środków przymusu 279.

STRONA PODMIOTOWA Kradzież rozbójnicza może być popełniona tylko umyślnie i ma charakter kierunkowy.

Sprawca działa w celu utrzymania się w posiadaniu zabranej rzeczy. Dodatkowym celem jego działania jest udaremnienie pościgu280.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 281 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

1131

1141

2013

1042

1182

2012

996

1202

2011

1047

1203

2010

1033

1214

2009

1026

1184

2008

979

1186

278

G. Łabuda [w:] Kodeks karny. Część szczególna., s. 1087 Więcej na ten temat: M. Gałązka, Kradzież rozbójnicza - granica między podmiotem a stroną przedmiotową, Prokuratura i Prawo, nr 10/2013, 280 wyr. SN z 28.11.1990 r., II KR 97/90, OSNKW 1991, Nr 7-9, poz. 40 279

123

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2007

1126

1362

2006

1471

1649

2005

1591

1769

2004

1699

1895

2003

1643

1904

2002

1440

1697

2001

1357

1438

2000

1218

1362

1999

1052

1154

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63968,Kradziez-rozbojnicza-art-281.html

WYMUSZENIE ROZBÓJNICZE

PRZEDMIOT OCHRONY Art. 282 KK chroni jako dobro główne mienie i swobodę działalności gospodarczej.

Jako dobro uboczne ochronie podlega nietykalność cielesna, wolność oraz w pewnym zakresie zdrowie.

PODMIOT Podmiotem wymuszenia rozbójniczego może być każda osoba, która jest zdolna do poniesienia odpowiedzialności karnej. Wymuszenie rozbójnicze jest przestępstwem powszechnym.

124

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PRZEDMIOTOWA Do znamion wymuszenia rozbójniczego należy każdy rodzaj przemocy, nie tylko wobec osoby, ale także wobec rzeczy. Sprawca może także stosować groźbę, której zakres jest węższy od groźby bezprawnej z art. 115 § 12 KK, obejmuje bowiem zamach na życie, zdrowie albo gwałtowny zamach na mienie. Przez zamach na życie lub zdrowie należy rozumieć jako popełnienie czynu naruszającego te dobra lub, który naraża je na niebezpieczeństwo, nie jest nim groźba naruszenia nietykalności cielesnej281. Gwałtownym zamachem na mienie będzie zaś pozbawienie władztwa nad mieniem za pomocą jego zniszczenia, uszkodzenia czy też podpalenia282.

Dokonanie wymuszenia rozbójniczego następuje wówczas, gdy pokrzywdzony rozporządzi mieniem albo zaprzestanie działalności gospodarczej283, gdy sprawca zastosował rozbójnicze środki. Dokonanie wymuszenia rozbójniczego następuje niezależnie od uzyskania przez sprawcę korzyści majątkowej284.

Pierwszym skutkiem wymuszenia rozbójniczego jest rozporządzenie mieniem, które może polegać np. na zawarciu umowy, dokonaniu określonego rozporządzenia w testamencie itp., niezależenie czy to rozporządzenie jest dla pokrzywdzonego korzystne czy też nie 285.

Drugim

skutkiem

wymuszenia

rozbójniczego

jest

zaprzestanie

działalności

gospodarczej. W znamieniu nie mieści się ograniczenie zakresu działalności gospodarczej, zmiana jej profilu ani jej rozpoczęcie. Nie ma natomiast znaczenia, czy zaprzestanie działalności jest definitywne czy też czasowe286.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo rozbójnicze może zostać popełnione tylko umyślnie, ma ono charakter

281

Wyrok Sądu Najwyższego z 20.05.1977 r., sygn. RW 145/77 Uchwała Sądu Najwyższego z 19.02.1997 r., sygn. I KZP 39/96 283 Wyrok Sądu Najwyższego z 18.10.2007 r., sygn. II KK 170/07 284 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 285 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 23.5.2013 r., sygn. II AKA 126/13 286 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 282

125

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 przestępstwa kierunkowego, którego treścią jest osiągnięcie korzyści majątkowej 287. Może zostać jedynie popełnione w zamiarze bezpośrednim, który musi obejmować zarówno osiągnięcie korzyści majątkowej, jak i rozbójniczy sposób realizacji tego osiągnięcia 288.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 282 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA

287 288

ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

712

1110

2013

703

5972

2012

803

7879

2011

936

8502

2010

1086

7859

2009

1208

5875

2008

1160

5074

2007

1315

4871

2006

1591

5710

2005

1923

5803

2004

2268

7349

Wyrok Sądu Najwyższego z 13.07.2005 r., sygn. IV KK 74/05 Wyrok Sądu Najwyższego z 12.10.2010 r., sygn. III KK 76/10

126

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2003

2753

7602

2002

3111

7463

2001

3529

8654

2000

3980

10278

1999

3314

8178

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63972,Wymuszenie-rozbojnicze-art-282.html

PRZYWŁASZCZENIE

PRZEDMIOT OCHRONY W art. 284 KK ustawodawca przewidział przestępstwo przywłaszczenia w typie podstawowym (§ 1), kwalifikowanym (§ 2), który nazywany jest sprzeniewierzeniem, oraz uprzywilejowanym (§ 3), który obejmuje przywłaszczenie rzeczy znalezionej i wypadek mniejszej wagi.

Dobrem chronionym przy przywłaszczeniu są prawa majątkowe, w typie podstawowym i wypadku mniejszej wagi w takim samym zakresie, jak dobro rodzajowe z rozdziału XXXV KK, natomiast w typie kwalifikowanym i w zakresie przywłaszczenia rzeczy znalezionej - związane z rzeczą ruchomą. Sprawca typu kwalifikowanego godzi ponadto w stosunek zaufania związany z powierzeniem mu rzeczy289.

289

Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015

127

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem wykonawczym przywłaszczenia jest cudza rzecz ruchoma lub przedmiot materialny będący nośnikiem prawa majątkowego.

Czynność sprawcza przestępstw z art. 284 KK określona została przez ustawodawcę słowami „przywłaszcza sobie”. Istotą przywłaszczenia jest zatem jakikolwiek czyn uzewnętrzniający zamiar włączenia rzeczy lub prawa majątkowego do własnego majątku.290 W odróżnieniu od kradzieży do znamion przywłaszczenia nie należy zabór. Czyn sprawcy przywłaszczenia dotyczy rzeczy, którą objął on wcześniej we władanie w sposób legalny.291 Przywłaszczenie uznawane jest za przestępstwo materialne, a jego skutek określany jest jako utrata rzeczy292, utrata możliwości dysponowania rzeczą293 lub utrata prawa majątkowego294.

Typ kwalifikowany przywłaszczenia - sprzeniewierzenie (art. 284 § 2 KK) polega na przywłaszczeniu rzeczy ruchomej, która została wcześniej sprawcy powierzona przez uprawnionego na mocy np. umowy najmu, użyczenia, przechowania. Powierzenie powinno być rozumiane jako przeniesienie władztwa nad rzeczą na inną niż właściciel osobę, powiązane z ustaleniem określonego postępowania z rzeczą przez osobę ją uzyskującą i połączone z zastrzeżeniem konieczności jej zwrotu w przyszłości.295 Może to być jakikolwiek stosunek prawny, nie ma też znaczenia forma powierzenia. Istotne jest to, że sprawca wykracza poza zakres praw, na których wykonywanie zgodził się uprawniony do rzeczy, przy czym powierzającym nie musi być właściciel.

Typ uprzywilejowany w postaci przywłaszczenia rzeczy znalezionej (art. 284 § 3 KK) polega na tym, że znalazca rzeczy postępuje z nią tak, jak z rzeczą własną. Przedmiotem wykonawczym jest tu rzecz zagubiona, czyli rzecz, nad którą właściciel utracił dotychczasowe władztwo bez zamiaru wyzbycia się własności i nie wie, gdzie rzecz się znajduje. Dla zakwalifikowania czynu jako przywłaszczenia rzeczy znalezionej konieczne jest 290

Wyrok Sądu Najwyższego z 2.12.2008 r., sygn. III KK 221/08; Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 291 Wyrok Sądu Najwyższego z 4.8.1978 r., sygn. RW 285/78, wyrok Sądu Najwyższego z 2.9.2004 r., sygn. II KK 344/03; wyrok Sądu Najwyższego z 20.5.2014 r., sygn. II KK 3/14 292 Szerzej: Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 293 Szerzej: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 294 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3.2.2014 r., sygn. II AKA 437/13 295 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 27.2.2014 r., sygn. II AKA 15/14

128

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 ustalenie, czy sprawca nie pozostawał w przekonaniu, że rzecz, którą znalazł, jest rzeczą niczyją w wyniku porzucenia z zamiarem wyzbycia się własności, co pozwoliłoby na nabycie jej własności w wyniku objęcia w posiadanie samoistne (art. 180-181 KC296).

PODMIOT W typie podstawowym i uprzywilejowanym przywłaszczenie może być popełnione przez każdą osobę zdolną do poniesienia odpowiedzialności karnej, jest to więc przestępstwo powszechne. Z koeli typ kwalifikowany jest przestępstwem indywidualnym możliwym do popełnienia tylko przez osobę, której wcześniej uprawniony powierzył władztwo nad rzeczą.

STRONA PODMIOTOWA Przywłaszczenie może być popełnione tylko umyślnie. Ma ono charakter przestępstwa kierunkowego, którego celem jest włączenie rzeczy lub prawa majątkowego do swojego majątku297. W orzecznictwie cel ten jest również określany jako animus rem sibi habendi, czyli wola zachowania rzeczy dla siebie.298 Dlatego przywłaszczenie może być popełnione tylko z zamiarem bezpośrednim299, przy czym cel przywłaszczenia nie zawsze jest równoznaczny z celem osiągnięcia korzyści majątkowej300.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 284 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

296

Art. 180 Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci.

Wyrok Sądu Najwyższego z 15.11.2002 r., sygn. IV KKN 380/99 298 Tak w: wyroku Sądu Najwyższego z 23.11.2006 r., sygn. II KK 186/06; wyrok Sądu Najwyższego z 6.1.1978 r., sygn. V KR 197/77; wyrok Sądu Najwyższego z 9.12.2003 r., sygn. III KK 165/03; wyrok Sądu Najwyższego z 24.4.2007 r., sygn. IV KK 34/07 299 Postanowienie Sądu Najwyższego z 6.11.2007 r., sygn. V KK 30/07 300 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 13.9.2012 r., sygn. II AKA 341/12 297

129

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

25639

20392

2013

28494

25448

2012

25695

26327

2011

23986

21354

2010

22842

19924

2009

19900

18229

2008

17842

16981

2007

17126

16751

2006

18609

17781

2005

19494

20017

2004

20577

25875

2003

21886

27234

2002

21360

25077

2001

19421

21672

2000

15929

17413

1999

12132

9067

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63974,Przywlaszczenie-art-284.html 130

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 KRADZIEŻ IMPLUSÓW TELEFONICZNYCH

PRZEDMIOT OCHRONY Przepis ten chroni prawa majątkowe związane ze świadczeniem usług telekomunikacyjnych i korzystaniem z nich. Uszczerbku mogą, więc doznać prawa majątkowe dostawy usług telekomunikacyjnych, a także abonenta.

PODMIOT Podmiotem przestępstwa kradzieży impulsów telefonicznych może być każda osoba zdolna do odpowiedzialności karnej. Jest to, więc przestępstwo powszechne.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przestępstwo kradzieży impulsów telefonicznych składa się z dwóch czynności, które są powiązane ze sobą przyczynowo. Pierwszą jest włączenie się do urządzenia telekomunikacyjnego, drugą jest uruchomienie impulsów telefonicznych. Według M. Dąbrowskiej-Kardas i P. Kardasa301, "włączenie się do urządzenia telekomunikacyjnego" może polegać na "jakiejkolwiek ingerencji w urządzenie, której konsekwencją jest uzyskanie możliwości korzystania z tego urządzenia przez osobę nieuprawioną". Może to, w szczególności polegać na przełamaniu zabezpieczenia chroniącego dostęp do takiego urządzenia, w tym też na podłączeniu się do urządzenia telekomunikacyjnego przez wykorzystanie

fal

radiowych

lub

elektromagnetycznych

lub

usunięciu

funkcji

zabezpieczającej PIN-u w telefonie komórkowym, ale już nie na użyciu cudzego telefonu niezabezpieczonego PIN-em302.

301

Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 302

131

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przedmiotem wykonawczym tego przestępstwa jest urządzenie telekomunikacyjne, które zgodnie z art. 2 pkt 46 prawa telekomunikacyjnego to: „urządzenie elektryczne lub elektroniczne przeznaczone do zapewniania telekomunikacji". Może być przeznaczone do "podłączenia bezpośrednio lub pośrednio do zakończeń sieci" i wówczas nosi nazwę telekomunikacyjnego urządzenia końcowego. Impulsami telefonicznymi zaś są jednostki rozliczeniowe w rozumieniu art. 80 ust. 1 prawa telekomunikacyjnego303.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo kradzieży impulsów telefonicznych może zostać popełnione tylko umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym, który wystąpi, gdy sprawca, przewiduje możliwość, że jego działania spowodują włączenie się do urządzenia telekomunikacyjnego i uruchomienie impulsów elektronicznych na cudzy rachunek304.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 285 KK są co do zasady przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli kradzież impulsów telefonicznych popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

303

Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 304 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006

132

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA

ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

105

504

2013

144

2656

2012

160

167

2011

169

188

2010

189

174

2009

151

325

2008

116

347

2007

134

498

2006

345

815

2005

536

1769

2004

832

1751

2003

522

2304

2002

498

450

2001

512

833

2000

532

641

1999

484

722

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko133

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 16/63975,Podlaczenie-sie-do-cudzego-aparatu-telefonicznego-art-285.html

OSZUSTWO I ŻĄDANIE OKUPU ZA ZABRANĄ RZECZ

PRZEDMIOT OCHRONY Rodzajowym przedmiotem ochrony art. 286 KK jest mienie, które należy rozumieć tak samo jak tytułowe dobro rodzajowe.

Art. 286 § 1 KK ubocznie chroni również uczciwość obrotu majątkowego oraz wolność od oszukańczych zabiegów w zakresie rozporządzania mieniem305. Natomiast art.

286 § 2 KK chroni ubocznie mienie będące przedmiotem żądanej korzyści majątkowej i dodatkowo jeżeli sprawca posiada rzecz, której zwrot oferuje - także prawa majątkowe do tej rzeczy306.

STRONA PRZEDMIOTOWA Do znamion oszustwa, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 KK należą trzy sposoby jego popełnienia: wprowadzenie innej osoby w błąd, wyzyskanie błędu oraz wyzyskanie niezdolności innej osoby do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Pierwszy i drugi sposób popełnienia tego czynu opiera się na błędzie pokrzywdzonego, którego wyobrażenie o rzeczywistości nie odpowiada faktom w zakresie istotnym dla podjęcia decyzji o określonym rozporządzeniu mieniem.307 Sprawca albo błąd ten wywołuje albo wykorzystuje fakt, że pokrzywdzony z innego powodu jest już w błędzie. Trzeci sposób popełnienia oszustwa wiąże się ze szczególnymi cechami osoby dokonującej rozporządzenia mieniem, mianowicie jest ona niezdolna do należytego pojmowania przedsiębranego działania w sposób trwały lub przejściowy. Przedmiotem wykonawczym oszustwa jest osoba, którą sprawca za pomocą oszukańczych metod skłania do aktywnego udziału w realizacji jego 305

Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 307 Wyrok Sądu Najwyższego z 2.12.2002 r., sygn. IV KKN 135/00 306

134

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 zamiaru, oraz mienie będące przedmiotem rozporządzenia przez tę osobę. Cechą charakterystyczną oszustwa jest dobrowolność decyzji pokrzywdzonego o rozporządzeniu mieniem, której towarzyszy

brak świadomości co do rzeczywistych skutków tego

rozporządzenia, w odróżnieniu od wymuszenia rozbójniczego, w którym pokrzywdzony ma świadomość skutków rozporządzenia, ale nie dokonuje go dobrowolnie.308 Oszustwo jest przestępstwem materialnym, na co wskazuje znamię czynnościowe "doprowadza". Dokonanie oszustwa następuje zatem dopiero z chwilą niekorzystnego rozporządzenia mieniem.309 Przedmiotem wykonawczym przestępstwa z art. 286 § 2 KK, tj. żądania okupu za zabraną rzecz, jest cudza rzecz, która została bezprawnie zabrana, oraz osoba, wobec której sprawca wysuwa żądanie korzyści majątkowej. Czynność sprawcza przestępstwa z art. 286 § 2 KK polega na żądaniu korzyści majątkowej, która ma być ekwiwalentem zwrotu zabranej rzeczy. Ze względu na takie ujęcie czynności sprawczej omawiane przestępstwo należy zaliczyć do formalnych i uznać, że dla jego dokonania nie ma znaczenia, czy żądana korzyść zostanie udzielona ani czy sprawca zwróci rzecz310.

PODMIOT Podmiotem oszustwa, tj. przestępstwa z art. 286 § 1 KK może być każda osoba zdolna do poniesienia odpowiedzialności, a więc jest to przestępstwo powszechne.

Podmiotem przestępstwa z art. 286 § 2 KK, tj. żądania okupu za zabraną rzecz może być każda osoba zdolna do odpowiedzialności karnej, , a więc jest to przestępstwo powszechne.

STRONA PODMIOTOWA

308

Postanowienie Sądu Najwyższego z 25.5.2006 r., sygn. IV KK 403/05; wyrok Sądu Najwyższego z 10.6.2010 r., sygn. IV KK 1/10 309 Wyrok Sądu Najwyższego z 15.11.2002 r., sygn. IV KKN 618/99 310 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

135

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Oszustwo to czyn, który może być popełniony tylko umyślnie. Jest to przestępstwo kierunkowe, znamienne celem, którego treścią jest osiągnięcie korzyści majątkowej. Sprawca powinien obejmować wszystkie znamiona oszustwa zamiarem bezpośrednim.311 Przestępstwo żądania okupu za zabraną rzecz może być popełnione tylko umyślnie, przy czym zalicza się je ponadto do przestępstw kierunkowych.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 286 KK są co do zasady przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli czyn określony w § 1-3 art. 286 KK popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

78681

101736

2013

73351

93971

2012

65652

84409

2011

61034

90618

2010

55969

86366

2009

53720

76476

2008

49424

73505

311

Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015

136

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2007

50398

73332

2006

59021

82122

2005

57863

85184

2004

56805

99013

2003

56665

109630

2002

55536

96314

2001

55592

92826

2000

45876

80368

1999

34812

42291

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63976,Oszustwo-art-286.html

OSZUSTWO KOMPUTEROWE

PRZEDMIOT OCHRONY Rodzajowym przedmiotem ochrony art. 286 KK jest mienie, które należy rozumieć tak samo jak tytułowe dobro rodzajowe, oczywiście w zakresie związanym z danymi informatycznymi312. Zamach skierowany zostaje na te prawa majątkowe, do których dostęp możliwy jest za pośrednictwem danych informatycznych, chociaż jego dalszą konsekwencją może być również szkoda w mieniu niezwiązanym z tymi danymi.313

312

T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004 Więcej na ten temat: M. Janowski, Przestępstwo tzw. oszustwa komputerowego, Prokuratura i Prawo, nr 10/2011 313

137

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Pojęcie danych informatycznych należy rozumieć zgodnie z art. 1 lit. b Konwencji o cyberprzestępczości jako „dowolne przedstawienie faktów, informacji lub pojęć w formie właściwej do przetwarzania w systemie informatycznym, łącznie z odpowiednim programem powodującym wykonanie funkcji przez system informatyczny”. Ubocznie ochronie z art. 287 KK podlegają też informatyczne systemy przetwarzania, gromadzenia i przesyłania danych związanych z prawami majątkowymi oraz integralność, poufność i dostępność tych danych. 314

STRONA PRZEDMIOTOWA Strona przedmiotowa oszustwa komputerowego ujęta została w dwie odmiany. W pierwszej sprawca wpływa na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych, a w drugiej - zmienia, usuwa albo wprowadza nowy zapis danych informatycznych. Pierwsza odmiana jest ingerencją w funkcje wykonywane przez system informatyczny, a druga ingerencją w zapisane dane informatyczne.315 Wymienione czynności sprawcze są objęte zakazem karnym, jeśli następują bez upoważnienia, czyli bez odpowiedniego umocowania ze strony uprawnionego podmiotu.316 Dyspozycja art. 287 § 1 KK nie wymaga zaistnienia skutku polegającego na jakiejkolwiek dyspozycji majątkowej będącej odpowiednikiem rozporządzenia mieniem z art.

286 § 1 KK. Jednak wydaje się, że słowa „zmienia”, „usuwa”, „wprowadza nowy zapis” należałoby rozumieć jako czynności skutkowe i w tym zakresie uznać omawiane przestępstwo za materialne.317 W odróżnieniu od art. 286 § 1 KK przedmiotem wykonawczym czynu sprawcy nie jest człowiek, lecz urządzenie będące częścią systemu informatycznego funkcjonującego automatycznie lub nośnik, na którym zapisane są dane informatyczne.318 314

T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004

315

Więcej na ten temat: M. Janowski, Przestępstwo tzw. oszustwa komputerowego, Prokuratura i Prawo, nr 10/2011 316 M. Janowski, Przestępstwo, s. 56; R. Korczyński, R. Koszut, "Oszustwo", s. 27 317 Tak: R. Zawłocki [w:] Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015 ; Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014; wyr. Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 14.10.2008 r., sygn. II AKA 120/08, 318 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015

138

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

PODMIOT Podmiotem oszustwa komputerowego może być każda osoba zdolna do odpowiedzialności karnej, jest to więc przestępstwo powszechne.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo z art. 287 KK może być popełnione tylko umyślnie. Jest to przestępstwo kierunkowe, które sprawca popełnia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub w celu wyrządzenia innej osobie szkody. Pojęcie szkody należy odnosić wyłącznie do uszczerbku o charakterze majątkowym.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 287 KK są co do zasady przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli oszustwo komputerowe popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

2567

2154

2013

1768

1573

2012

1285

1351 139

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2011

1012

1364

2010

838

623

2009

673

978

2008

472

404

2007

322

492

2006

285

444

2005

326

568

2004

229

390

2003

219

168

2002

114

368

2001

59

171

2000

127

247

1999

52

164

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63977,Oszustwo-komputerowe-art-287.html

NARUSZENIE INTEGRALNOŚCI CUDZEJ RZECZY

PRZEDMIOT OCHRONY W art. 288 § 1 KK kryminalizacji podlega naruszenie integralności cudzej rzeczy, a w art. 288 § 2 KK - wypadek mniejszej wagi tego czynu. Indywidualnym dobrem chronionym 140

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 tymi przepisami są prawa majątkowe do rzeczy oraz jej posiadanie w zakresie, w jakim ich wykonywanie wymaga nienaruszalności rzeczy i jej zdolności do używania zgodnie z przeznaczeniem. Rodzajowym przedmiotem ochrony oczywiście jest mienie rozumiane jak wyżej.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem wykonawczym przestępstwa z art. 288 § 1 i 2 KK jest cudza rzecz, ruchoma i nieruchoma, w rozumieniu art. 45 Kodeksu cywilnego319, z uwzględnieniem art.

115 § 9 KK320. W art. 288 § 1 KK wymienione są alternatywnie trzy czynności sprawcze, dlatego jest to przestępstwo wieloodmianowe. Wszystkie mogą być zrealizowane zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. Zniszczenie rzeczy należy rozumieć jako jej nieodwracalne i całkowite unicestwienie albo nieodwracalne pozbawienie właściwości charakterystycznych dla rzeczy określonego rodzaju, do których ją zaliczano. 321 Uszkodzenie polega na naruszeniu substancji rzeczy, które nie sięga granic jej zniszczenia, zwłaszcza jeśli ma charakter odwracalny.322 Uczynienie rzeczy niezdatną do użytku uniemożliwia używanie jej zgodnie z dotychczasowym przeznaczeniem mimo nienaruszenia jej substancji.323 Wymienione czynności sprawcze mają charakter skutkowy, co przesądza o zaliczeniu przestępstw z art. 288 § 1 oraz § 2 KK do materialnych.

PODMIOT Podmiotem przestępstw z art. 288 § 1 oraz 2 KK może być każda osoba zdolna do poniesienia odpowiedzialności karnej, są to więc przestępstwa powszechne.

319

Dz. U. z 2014 r., poz. 121 tj.

Art. 45 [Rzecz] Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne.

320 Art. 115 § 9. [Rzecz ruchoma lub przedmiot] Rzeczą ruchomą lub przedmiotem jest także polski albo obcy pieniądz lub inny środek płatniczy oraz dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce.

321 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 322 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 323 Więcej na ten temat: Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red.

R. Zawłockiego, Warszawa 2015

141

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa z art. 288 § 1 oraz § 2 KK mogą być popełnione tylko umyślnie, w obydwu postaciach zamiaru.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwa z art. 288 § 1 i § 2 KK są ścigane

na wniosek pokrzywdzonego.

Oczywiście pokrzywdzonym może być nie tylko właściciel rzeczy, ale również inny podmiot mający do danej rzeczy prawo majątkowe. Wszystkie osoby pokrzywdzone mogą złożyć wnioski o ściganie niezależnie od siebie.324

STATYSTYKA POLICYJNA

324

ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

47780

44000

2013

59338

57946

2012

66309

67743

2011

71510

72603

2010

70041

69601

2009

77067

75058

2008

76063

72107

2007

71347

67999

Wyrok Sądu Najwyższego z 9.12.2003 r., sygn. III KK 165/03

142

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2006

66841

62797

2005

70422

65788

2004

74917

70821

2003

67272

68203

2002

69188

64319

2001

64139

59833

2000

62392

56879

1999

51897

47663

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63978,Zniszczenie-lub-uszkodzenie-cudzej-rzeczy-art-288.html

ZABÓR POJAZDU MECHANICZNEGO

PRZEDMIOT OCHRONY Ochronie w art. 289 § 1-3 KK podlega posiadanie i prawo do używania pojazdu mechanicznego. Przepisy te chronią również inne prawa majątkowe do pojazdu mechanicznego, w tym prawo własności. Typy kwalifikowane chronią jako dobra uboczne: prawa majątkowe związane z nienaruszalnością pojazdu mechanicznego (art. 289 § 2 KK) oraz nietykalność cielesną, wolność i zdrowie człowieka (art. 289 § 3 KK).

143

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

STRONA PRZEDMIOTOWA Pojęcie pojazdu mechanicznego, który jest przedmiotem wykonawczym przestępstw z art. 289 KK nie zostało zdefiniowane ustawowo. W orzecznictwie325 i w literaturze326 za mechaniczne uznaje się pojazdy zaopatrzone w poruszający je silnik, niezależnie od pojemności silnika oraz pojazdy szynowe zasilane z trakcji elektrycznej. Zatem pojazdami mechanicznym nie są: zaprzęgi konne, statki żaglowe, szybowce, lotnie, rowery, itp. Wymóg, aby pojazd mechaniczny był cudzy, należy interpretować tak, jak przy kradzieży.

Czynność sprawcza przestępstwa porwania pojazdu mechanicznego polega na jego zaborze i należy ją interpretować tak samo jak przy kradzieży. Zabór nie musi polegać na uruchomieniu pojazdu, ale konieczne jest objęcie go przez sprawcę we władztwo.327 W art. 289 § 2 KK przewidziane są cztery okoliczności kwalifikujące czyn jako § 2, a nie § 1 art. 289 KK. Są one ujęte w formie alternatywy. Pierwsza z nich polega na pokonaniu zabezpieczenia pojazdu przed jego użyciem przez osobę nieupoważnioną, co wskazuje na manipulacje zbliżone do włamania z art. 279 § 1 KK, ale z pominięciem wymogu, aby pojazd znajdował się w pomieszczeniu zamkniętym lub aby sam takie pomieszczenie tworzył..

Kolejna okoliczność to znaczna wartość pojazdu, którą należy ustalić na podstawie art. 115 § 5 KK. Dwie następne polegają na porzuceniu zabranego pojazdu w stanie uszkodzonym lub w okolicznościach, w których zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia pojazdu albo jego części lub zawartości. Oznacza to pozostawienie pojazdu bez zabezpieczenia dostępu do niego, na łasce losu328. Stan uszkodzony odpowiada uszkodzeniu rzeczy z art. 288 § 1 KK, bez względu na wartość szkody i na to, kto pojazd uszkodził.329 Istnienie niebezpieczeństwa utraty lub uszkodzenia pojazdu, jego części lub zawartości uzależnione jest od okoliczności, w jakich pojazd został porzucony; warunku tego nie spełnia samo porzucenie.

W § 3 art. 289 KK ustawodawca ujął rozbójniczy zabór pojazdu mechanicznego.

Okolicznością kwalifikującą zabór pojazdu mechanicznego jako rozbójniczy jest sposób 325

Wyrok Sądu Najwyższego z 25.10.2007 r., sygn. III KK 270/07 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 327 Wyrok Sądu Najwyższego z 3.12.1986 r., sygn. RW 824/86 328 Wyrok Sądu Najwyższego z 18.10.1983 r., sygn. RW 826/83 329 Wyrok Sądu Najwyższego z 8.3.1977 r., sygn. RW 62/77 326

144

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 działania sprawcy typowy dla przestępstw rozbójniczych, przy czym przemoc nie została ograniczona do przemocy wobec osoby i obejmuje też przemoc wobec rzeczy, oczywiście z wyłączeniem oddziaływania na pojazd określonego w art. 289 § 2 KK.

PODMIOT Wszystkie typy przestępstw z art. 289 KK należy zaliczyć do powszechnych.330 Nie sposób zgodzić się z poglądem uznającym typ kwalifikowany z art. 289 § 2 KK w zakresie porzucenia zabranego pojazdu za przestępstwo indywidualne.331

STRONA PODMIOTOWA Porwanie pojazdu mechanicznego może być popełnione tylko umyślnie i w celu krótkotrwałego użycia, ma ono zatem charakter kierunkowy. To właśnie cel popełnienia przestępstwa stanowi podstawowe kryterium odróżnienia przestępstwa zaboru pojazdu mechanicznego od kradzieży, której celem nie jest krótkotrwałe użycie pojazdu tylko jego przywłaszczenie332.

Jak podkreśla Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 9.06.1993 r., sygn. II AKR 45/93, użycie krótkotrwałe rozumiane jest jako "wykorzystanie pojazdu dla przejażdżki czy doraźnego przemieszczenia się, korzystanie z niego przez niedługi czas, nienoszące cech dysponowania pojazdem jak rzeczą własną”. W orzecznictwie przyjmuje się, że każde użycie pojazdu,

które

przekracza

granice

krótkotrwałości,

jest

równoznaczne

z

celem

przywłaszczenia.333 Wszystkie okoliczności kwalifikujące z art. 289 § 2 KK muszą być objęte umyślnością.

330

Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 331 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 332 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 333 Wyrok Sądu Najwyższego z 22.1.1982 r., sygn. III KR 333/81, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 10.4.2003 r., sygn. II AKA 38/03

145

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Z uwagi na to, że sposób działania sprawcy z art. 289 § 3 KK ma charakter środka, za pomocą którego sprawca realizuje swój cel, konieczne jest objęcie całości czynu, łącznie ze sposobem jego popełnienia, zamiarem bezpośrednim.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 289 KK są co do zasady przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli czyn określony w § 1-3 art. 289 KK popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

2675

2914

2013

2988

3329

2012

3280

4127

2011

3591

4422

2010

3540

4720

2009

4305

5430

2008

4422

5439

2007

4695

5751

2006

5172

6606

2005

6811

8776

146

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2004

8355

10963

2003

8224

12035

2002

9610

13657

2001

10386

15520

2000

12228

18792

1999

10127

21198

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63979,Krotkotrwale-uzycie-pojazdu-mechanicznego-art-289.html

KRADZIEŻ LEŚNA

PRZEDMIOT OCHRONY Dobrem chronionym przez art. 290 § 1 KK są prawa majątkowe do drzew rosnących w lesie334. Oczywiście kryminalizowany wyrąb musi nastąpić bez zgody uprawnionego.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem wykonawczym przestępstwa kradzieży leśnej jest drzewo rosnące w lesie. Pojęcie drzewa dotyczy tu więc wyłącznie drzewa w stanie surowym, tj. takim, w jakim pozostało w lesie po wyrąbaniu lub powaleniu, w żaden sposób nieprzerobionego. 335 Zabór

334

Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 335 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z 3.9.2009 r., sygn. V KK 171/09; wyrok Sądu Najwyższego z 2.4.2012 r., sygn. V KK 429/11

147

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 drzewa już wcześniej wyrąbanego lub powalonego należy ocenić jako kradzież z art. 278 § 1 KK albo wykroczenie z art. 119 § 1 KW.336 Czynność sprawcza kradzieży leśnej, określona słowami dopuszcza się wyrębu, interpretowana jest jako każdy sposób odłączenia drzewa od podłoża, z którym jest połączone za pomocą korzeni, w tym nie tylko wyrąbanie za pomocą siekiery, ale też ścięcie piłą, wykopanie, wyłamanie, wyrwanie z korzeniami, itp337.

Przestępstwo kradzieży leśnej uznawane jest za skutkowe.338 Jego dokonanie następuje w momencie odłączenia drzewa od podłoża. Podkreślić należy, że dalsze zachowania sprawcy nie należą do znamion kradzieży leśnej, a więc jeśli sprawca drzewo wyrąbie i zabierze, dokonuje dwóch czynów, z których pierwszy jest kradzieżą leśną, a drugi - kradzieżą zwykłą.

PODMIOT Podmiotem kradzieży leśnej może być każda osoba zdolna do odpowiedzialności karnej, jest to więc przestępstwo powszechne.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo kradzieży leśnej może być popełnione tylko umyślnie. Jest to przestępstwo kierunkowe. Celem sprawcy jest przywłaszczenie wyrąbanego drzewa. W razie braku takiego celu wyrąb drzewa w cudzym lesie bez zgody uprawnionego należałoby oceniać na podstawie art. 288 § 1-2 KK.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 290 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

336

Wyrok Sądu Najwyższego z 1.12.2008 r., sygn. V KK 386/08 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 338 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 337

148

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

STATYSTYKA POLICYJNA ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

1009

674

2013

1607

1294

2012

1866

1525

2011

2061

1618

2010

1507

1170

2009

1762

1375

2008

1888

1457

2007

1725

1401

2006

2200

1863

2005

2660

2176

2004

2693

2169

2003

2705

2124

2002

2566

1938

2001

2731

2234

2000

2645

2074

1999

2246

1918

149

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63980,Kradziez-lesna-art-290.html

PASERSTWO PRZEDMIOT OCHRONY Paserstwo godzi w różne dobra prawne, w zależności od sposobu działania sprawcy i od rodzaju czynu zabronionego, z którego pochodzi przedmiot wykonawczy. Jeśli pochodzi on z czynu przeciwko mieniu, to art. 291 KK chroni prawa majątkowe do rzeczy.339 W przypadku gdy paserstwo polega na nabyciu, przyjęciu lub pomocy do zbycia rzeczy, to komentowany przepis chroni obrót majątkowy, niezależnie od tego, z jakiego czynu zabronionego pochodzi rzecz.

STRONA PRZEDMIOTOWA Przedmiotem wykonawczym paserstwa jest rzecz uzyskana za pomocą czynu zabronionego, zarówno ruchoma, jak i nieruchoma. Czynności o charakterze paserskim w stosunku do dokumentów, którym nie przysługuje na gruncie prawa karnego status rzeczy, należy oceniać na podstawie art. 275 § 2 i art. 276 KK.340 Przy czym przedmiotem wykonawczym paserstwa może być tylko ta rzecz, która została uzyskana za pomocą czynu zabronionego, a nie rzecz uzyskana w zamian za nią.341 Wśród czynności sprawczych paserstwa nabycie i przyjęcie rzeczy mają charakter materialny, a ich dokonanie wymaga przejścia władztwa nad rzeczą ze zbywcy na pasera.

Czynności te nie powodują oczywiście skutków czynności cywilnoprawnych, ale są na nich wzorowane. W zamiarze stron nabycie rzeczy ma doprowadzić do przeniesienia na pasera władztwa odpowiadającego swoją treścią prawu własności, a przyjęcie - innych praw 339

Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 340 Wyrok Sądu Najwyższego z 8.4.2003 r., sygn. V KK 289/02; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 13.11.2003 r., sygn. II AKA 236/03 341 Wyrok Sądu Najwyższego z 22.2.1971 r., sygn. I KR 265/70; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22.5.2013 r., sygn. II AKA 120/13,; inaczej wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 8.8.1991 r., sygn. II AKR 74/91,

150

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 majątkowych do rzeczy.342 Nie ma przy tym znaczenia, czy są to czynności odpłatne czy nieodpłatne.343 Pomoc do zbycia i pomoc do ukrycia rzeczy mają charakter formalny, zatem dokonane są niezależnie od tego, czy zbycie lub ukrycie rzeczy faktycznie nastąpiło344.

PODMIOT Podmiotem paserstwa może być każda osoba zdolna do poniesienia odpowiedzialności karnej, jest to więc przestępstwo powszechne. Przy czym podkreślić należy, że za paserstwo nie odpowiada sprawca przestępstwa, z którego pochodzi rzecz.345

STRONA PODMIOTOWA Paserstwo z art. 291 KK może być popełnione tylko umyślnie, w obydwu postaciach zamiaru. Ustawodawca nie wymaga więc pełnej wiedzy sprawcy co do pochodzenia rzeczy, wystarczające jest, że sprawca przewiduje taką możliwości, że rzecz pochodzi z czynu zabronionego, i godzi się na to.346 Do znamion paserstwa nie należy cel osiągnięcia korzyści majątkowej.347

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 291 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

342

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 Wyrok Sądu Najwyższego z 13.3.1986 r., sygn. II KR 44/86 344 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 345 Wyrok Sądu Najwyższego z 22.12.1986 r., sygn. I KR 445/86 346 Wyrok Sądu Najwyższego z 24.5.2011 r., sygn. III KK 360/10, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14.12.2012 r., sygn. II AKA 324/12, 347 Wyrok Sądu Najwyższego z 14.5.2013 r., sygn. III KK 395/12; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 5.9.2013 r., sygn. II AKA 138/13 343

151

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA348 ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

3300

7769

2013

3590

8192

2012

3412

11643

2011

3664

12590

2010

3543

11450

2009

3075

11688

2008

3170

15732

2007

3734

16788

2006

4479

18834

2005

4365

17329

2004

3947

18206

2003

3568

16280

2002

3205

12305

2001

2955

13606

2000

2966

13097

1999

2130

10782

348

Zaprezentowane liczby zawierają w sobie także liczbę przestępstw 'paserstwo programu komputerowego' zawartego w art. 293.

152

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63981,Paserstwo-art-291.html

PASERSTWO NIEUMYŚLNE

PRZEDMIOT OCHRONY Paserstwo nieumyślne godzi w to samo dobro prawne, co umyślne. Warto podkreślić, że w art. 292 KK ustawodawca przewidział dwa nieumyślne typy paserstwa: podstawowy (§ 1) i kwalifikowany (§ 2)349.

STRONA PRZEDMIOTOWA Czynności sprawcze oraz przedmiot wykonawczy są takie same jak przy paserstwie umyślnym.

Znaczną wartość rzeczy będącej przedmiotem wykonawczym typu kwalifikowanego paserstwa nieumyślnego z art. 292 § 2 KK należy ustalać na podstawie art. 115 § 5 KK.

PODMIOT Podmiot paserstwa nieumyślnego jest taki sam jak w przypadku paserstwa umyślnego.

STRONA PODMIOTOWA Różnica między typami paserstwa z art. 291 § 1 i z art. 292 § 1 KK dotyczy strony podmiotowej. W art. 292 § 1 KK jest ona opisana przy charakterystyce przedmiotu wykonawczego jako rzeczy, o której na podstawie towarzyszących okoliczności sprawca powinien i może przypuszczać, że została uzyskana za pomocą czynu zabronionego. Chociaż nie jest to formuła nieumyślności z art. 9 § 2 KK, to niewątpliwie wskazuje na jej 349

Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015

153

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 nieświadomą odmianę, czyli na niedbalstwo. Wobec tego pojawia się wątpliwość, czy art. 292 § 1 KK obejmuje również paserstwo objęte lekkomyślnością. Doktryna rozstrzyga tą wątpliwość w następujący sposób.350 Sprawca paserstwa nieumyślnego albo nie przewiduje możliwości, że rzecz pochodzi z czynu zabronionego, chociaż powinien i może nabrać takich podejrzeń, albo przypuszcza, że może ona pochodzić z czynu zabronionego, lecz na to się nie godzi, zakładając, że pochodzenie rzeczy jest legalne351.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 292 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA352 ROK

liczba postępowań wszczętych

liczba przestępstw stwierdzonych

2014

1026

1688

2013

1259

2144

2012

1134

2843

2011

1241

2891

2010

1249

2985

2009

1126

2876

2008

1028

2896

2007

1200

3188

350

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 352 Zaprezentowane liczby zawierają w sobie także liczbę przestępstw 'paserstwo programu komputerowego' zawartego w art. 293.

351

154

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2006

1417

3412

2005

1446

3396

2004

1195

3194

2003

898

2737

2002

882

2801

2001

962

2976

2000

1060

3354

1999

1051

3052

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko16/63992,Paserstwo-nieumyslne-art-292.html

PASERSTWO KOMPUTEROWE

PRZEDMIOT OCHRONY W art. 293 § 1 KK przewidziane jest przestępstwo paserstwa komputerowego. Jego opis opiera się na odesłaniu do przepisów przewidujących paserstwo dotyczące rzeczy (art.

291 i 292 KK). Oczywiście rekonstruując ten opis, zawarte w nich znamiona należy zatem odnieść nie do rzeczy, lecz do programu komputerowego. Paserstwo komputerowe godzi w te samo dobra prawne, co paserstwo dotyczące rzeczy353.

353

Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015

155

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PRZEDMIOTOWA Czynności sprawcze oraz przedmiot wykonawczy paserstwa komputerowego są takie same jak przy paserstwie dotyczącym rzeczy.

PODMIOT Podmiot paserstwa komputerowego jest taki sam, jak w przypadku paserstwa dotyczącego rzeczy.

STRONA PODMIOTOWA Jak wynika z odesłania do art. 291 i 292 KK, paserstwo komputerowe występuje w odmianie umyślnej i nieumyślnej.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 293 KK są przestępstwami publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.

PODSUMOWANIE Podsumowując, należy stwierdzić, że przestępstwa przeciwko mieniu należą do najczęściej popełnianych przestępstw. Mają zdanie chronić mienie, którego ochrona jest podstawowym zadaniem ustawodawcy w demokratycznym państwie prawnym.

SUMMARY Summing up, it must be stated that offences against property are committed very often. They are aimed at preserving property. Preserving property is one of basic tasks that face lawmakers.

156

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 BIBLOGRAFIA

Akty prawne:

1. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 533

Wydawnictwa zwarte:

1. Bednarzak J., Przestępstwo oszustwa w polskim prawie karnym, Warszawa 1971 2. Bożyczko Z,, Kradzież z włamaniem i jej sprawca, Warszawa 1970 3. Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989 4. Kodeks karny, t. I, Cześć szczególna, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2012 5. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 6. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 7. Kodeks karny. Komentarz., pod red. R. Stefańskiego, Legalis 2015 8. Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 9. Marek A., Komentarz do kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000 10. Oczkowski T., Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004 11. Pływaczewski E., Przestępstwo paserstwa w ustawodawstwie polskim, Toruń 1986 12. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze. System Prawa Karnego, tom 9, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2015 13. RogalskI M., Przestępstwa telekomunikacyjne, Kraków 2006

157

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Artykuły: 1. Gałązka M., Kradzież rozbójnicza - granica między podmiotem a stroną przedmiotową, Prokuratura i Prawo, nr 10/2013, 2. Janowski M., Przestępstwo tzw. oszustwa komputerowego, Prokuratura i Prawo, nr 10/2011 3. Jeleń Z., Pojęcie broni palnej, Prok. i Pr. 2002, Nr 5, 4. Nowak P., Wykładnia pojęcia "włamanie" na gruncie art. 279 § 1 Kodeksu karnego, Palestra nr 7-8/2013, 5. Palka P., Przestępstwo czy wykroczenie paserstwa - rozważania wokół przedmiotu czynności wykonawczej, Prokuratura i Prawo, nr 7-8/ 2005, 6. Wiatrowski P., Typ podstawowy przestępstwa rozboju w doktrynie i orzecznictwie, Prokuratura i Prawo, nr 3/2010

158

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Rozdział XXXVI. KK Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu.

Art. 296 [Nadużycie zaufania] § 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 1a działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 3 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 4a. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego. § 5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.

Art. 296a [Łapownictwo menedżerskie] § 1. Kto, pełniąc funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą lub pozostając z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, żąda lub przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, w zamian za nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku mogące wyrządzić tej jednostce szkodę majątkową albo stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto w wypadkach określonych w § 1 udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej.

159

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 § 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 wyrządza znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 5. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 2 albo w § 3 w związku z § 2, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedział.

Art. 296b (uchylony)

Art. 297 [Oszustwo finansowe] § 1. Kto, w celu uzyskania dla siebie lub kogo innego, od banku lub jednostki organizacyjnej prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie ustawy albo od organu lub instytucji dysponujących środkami publicznymi - kredytu, pożyczki pieniężnej, poręczenia, gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub z gwarancji lub podobnego świadczenia pieniężnego na określony cel gospodarczy, instrumentu płatniczego lub zamówienia publicznego, przedkłada podrobiony, przerobiony, poświadczający nieprawdę albo nierzetelny dokument albo nierzetelne, pisemne oświadczenie dotyczące okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wymienionego wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew ciążącemu obowiązkowi, nie powiadamia właściwego podmiotu o powstaniu sytuacji mogącej mieć wpływ na wstrzymanie albo ograniczenie wysokości udzielonego wsparcia finansowego, określonego w § 1, lub zamówienia publicznego albo na możliwość dalszego korzystania z instrumentu płatniczego. § 3. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wykorzystaniu wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego, określonych w § 1, zrezygnował z dotacji lub zamówienia publicznego albo zaspokoił roszczenia pokrzywdzonego.

Art. 298 [Oszustwo ubezpieczeniowe] § 1. Kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty takiego odszkodowania, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania.

Art. 299 [Pranie brudnych pieniędzy] § 1. Kto środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, prawa majątkowe lub inne mienie ruchome lub nieruchomości, pochodzące z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego, przyjmuje, przekazuje lub wywozi za granicę, pomaga do przenoszenia ich własności lub posiadania albo podejmuje inne czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie ich

160

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 przestępnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, ich wykrycie, zajęcie albo orzeczenie przepadku, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. Karze określonej w § 1 podlega, kto będąc pracownikiem lub działając w imieniu lub na rzecz banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub innego podmiotu, na którym na podstawie przepisów prawa ciąży obowiązek rejestracji transakcji i osób dokonujących transakcji, przyjmuje, wbrew przepisom, środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, dokonuje ich transferu lub konwersji, lub przyjmuje je w innych okolicznościach wzbudzających uzasadnione podejrzenie, że stanowią one przedmiot czynu określonego w § 1, lub świadczy inne usługi mające ukryć ich przestępne pochodzenie lub usługi w zabezpieczeniu przed zajęciem. § 3.(uchylony) § 4.(uchylony) § 5. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 lub 2, działając w porozumieniu z innymi osobami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 6. Karze określonej w § 5 podlega sprawca, jeżeli dopuszczając się czynu określonego w § 1 lub 2, osiąga znaczną korzyść majątkową. §7. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2, sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio albo pośrednio z przestępstwa, a także korzyści z tego przestępstwa lub ich równowartość, chociażby nie stanowiły one własności sprawcy. Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli przedmiot, korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. § 8. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1 lub 2, kto dobrowolnie ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz okoliczności jego popełnienia, jeżeli zapobiegło to popełnieniu innego przestępstwa; jeżeli sprawca czynił starania zmierzające do ujawnienia tych informacji i okoliczności, sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art. 300 [Niezaspokojenie roszczeń wierzyciela] § 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Jeżeli czyn określony w § 1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 4. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na

161

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wniosek pokrzywdzonego.

Art. 301 [Pozorne bankructwo] § 1. Kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności. § 3. Kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 302 [Faworyzowanie wierzycieli, łapownictwo] § 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Tej samej karze podlega wierzyciel, który w związku z określonym w § 2 postępowaniem przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych wierzycieli albo takiej korzyści żąda.

Art. 303 [Nierzetelna dokumentacja] § 1. Kto wyrządza szkodę majątkową osobie fizycznej, prawnej albo jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nieprowadzenie dokumentacji działalności gospodarczej albo prowadzenie jej w sposób nierzetelny lub niezgodny z prawdą, w szczególności niszcząc, usuwając, ukrywając, przerabiając lub podrabiając dokumenty dotyczące tej działalności, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 wyrządza znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca przestępstwa określonego w § 1 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 4. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1-3 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 304 [Wyzysk] Kto, wyzyskując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym,

162

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 305 [Zakłócanie przetargu publicznego] § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, udaremnia lub utrudnia przetarg publiczny albo wchodzi w porozumienie z inną osobą działając na szkodę właściciela mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz której przetarg jest dokonywany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto w związku z publicznym przetargiem rozpowszechnia informacje lub przemilcza istotne okoliczności mające znaczenie dla zawarcia umowy będącej przedmiotem przetargu albo wchodzi w porozumienie z inną osobą, działając na szkodę właściciela mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz której przetarg jest dokonywany. § 3. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Art. 306 [Fałszowanie oznaczeń produktu] Kto usuwa, podrabia lub przerabia znaki identyfikacyjne, datę produkcji lub datę przydatności towaru lub urządzenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 307 [Czynny żal]

§ 1. Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 296 lub 299-305, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. § 2. Wobec sprawcy przestępstwa wymienionego w § 1, który dobrowolnie naprawił szkodę w znacznej części, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art. 308 [Odpowiedzialność zarządców] Za przestępstwa określone w tym rozdziale odpowiada jak dłużnik lub wierzyciel, kto, na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania, zajmuje się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób lub podmiotu nie mającego osobowości prawnej.

Art. 309 [Wysokość grzywny] W razie skazania za przestępstwo określone w art. 296 § 3, art. 297 § 1 lub art.

299, grzywnę orzeczoną obok kary pozbawienia wolności można wymierzyć w wysokości do 3 000 stawek dziennych.

163

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

MARTA SOBIECKA354

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU OFFENCES AGAINST ECONOMIC CIRCULATION

słowa kluczowe: przestępstwo, obrót gospodarczy, przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu keywords: offence, economic circulation, offences against economic circulation

STRESZCZENIE W rozdziale zostały omówione następujące przestępstwa: niegospodarność menedżera (art. 296 § 1–4); bierne przekupstwo menedżerskie (art. 296a § 1); czynne przekupstwo menedżerskie (art. 296a § 2); dezinformacja finansowa (art. 297 § 1); ukrywanie niebezpieczeństwa finansowego (art. 297 § 2); upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego (art. 298 § 1); udaremnianie ustalenia pochodzenia nielegalnych wartości majątkowych (art.

354

Studentka V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studentka II roku studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo Unii Europejskiej, prawo międzynarodowe, prawo pracy, ekonomia pracy, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

164

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 299 § 1); świadczenie usług ukrywających nielegalne pochodzenie wartości majątkowych (art. 299 § 2); niezaspokojenie interesów wierzyciela (art. 300 § 1); egzekucyjne niezaspokojenie interesów wierzyciela (art. 300 § 2); transferowe niezaspokojenie interesów wierzyciela (art. 301 § 1); umyślne bankructwo (art. 301 § 2); nieumyślne bankructwo (art.

301 § 3); faworyzowanie wybranych wierzycieli (art. 302 § 1); czynne przekupstwo na szkodę wierzycieli (art. 302 § 2); bierne przekupstwo na szkodę wierzycieli (art. 302 § 3); nieprawidłowe prowadzenie dokumentacji gospodarczej (art. 303 § 1–3); lichwa (art. 304); zakłócenie przetargu publicznego (art. 305 § 1); dezinformacja w przetargu publicznym (art.

305 § 2); fałszerstwo w oznaczeniu produktu (art. 306).

EXTRACT In this chapter following offences are discussed: mismanagement, corruption of a manager, financial disinformation, staging event leading to receiving the insurance money, not fulfilling one’s obligations, usury, rendering public procurement fruitless, etc.

WPROWADZENIE Zdaniem R. Zawłockiego „przestępstwa gospodarcze są wyrazem patologicznej ekonomicznej aktywności człowieka”355. Pod pojęciem aktywności ekonomicznej człowieka należy rozumieć „wszelkie zachowania stanowiące element procesu gospodarowania, tj. racjonalnego

spożytkowania

ograniczonych

zasobów

mających

alternatywne

zastosowania”356. A. Bachrach podkreśla, że w ramach tak ujętego zachowania jako podstawy czynu zabronionego można wyróżnić „działania gospodarcze (tj. podmiotów profesjonalnych – przedsiębiorców), które stanowią zdecydowaną większość czynów zabronionych w obrocie gospodarczym, oraz czynności konsumenckie”357.

355

Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 M. Gulcz, Ekonomia, Poznań 2002, s. 21 357 A. Bachrach, Przestępczość gospodarcza. Pojęcie i próba systematyzacji, Państwo i Prawo, nr 6/1969 s. 959.

T. Cyprian, Próba określenia przestępstwa gospodarczego, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 3/1958 s. 17.

356

165

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Jak wskazuje J. Skorupka358 „u podstaw przestępstwa gospodarczego leży określona decyzja gospodarcza. Sprawca, dokonując przestępstwa gospodarczego, realizuje w istocie własną decyzję gospodarczą. Zdarza się także, że sprawca przestępstwa gospodarczego realizuje cudzą decyzję gospodarczą. Dotyczy to wszystkich rodzajów przestępstw gospodarczych”.359

Przy czym koniecznie należy zwrócić uwagę na to, że decyzja

ekonomiczna jest „wynikiem subiektywnej oceny obiektywnych warunków” 360. Jest to istotne w kontekście odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze. Decyzje gospodarcze mogą być rozpatrywane jako czyny w rozumieniu prawa karnego, ponieważ ich podstawą jest uzewnętrzniony akt woli określonej osoby361.

NIEGOSPODARNOŚĆ MENEDŻERA

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA Przepisy art. 296 KK, określające przestępstwo niegospodarności menedżera, jak podkreśla D. Czajka362 stanowią podstawowy karnoprawny instrument ochrony obrotu gospodarczego. Prawdopodobnie z tego względu ustawodawca umieścił je na samym początku rozdziału określającego przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu.

R.

Zawłocki zauważa, że art. 296 kryminalizuje zachowanie, którego istota sprowadza się do naruszenia swoich kompetencji (uprawnień i obowiązków) przez menedżera, przez co przestępstwo to można uznać za swoisty archetyp przestępstwa gospodarczego, którego istota również sprowadza się do naruszenia swoich powinności przez uczestnika obrotu gospodarczego.363

358

J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 45 Por. O. Górniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994, s. 132, oraz R. Kuciński, Przestępstwa giełdowe, Warszawa 2000. s. 7 i nast.

360 Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 361 Szerzej: Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012: „Należy tutaj odrzucić pogląd, iż u podstaw przestępstw gospodarczych leży zachowanie ekonomicznie w pełni zdeterminowane okolicznościami zewnętrznymi. Jest to bowiem zawsze zachowanie samodzielne i subiektywne, a towarzyszy mu wiele złożonych i dynamicznych zjawisk, które wymagają zbadania przy rozważaniu kwestii odpowiedzialności karnej.”

362 D. Czajka, Przestępstwa menedżerskie, Warszawa 2000, s. 108.

363 Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012, s.

465.

359

166

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Art. 296

składa się z pięciu paragrafów, które określają poszczególne formy

przestępstwa wielotypowego: § 1 – podstawowy typ przestępstwa niegospodarności, § 1a – podstawowy typ przestępstwa „bezszkodowej” niegospodarności, § 2 – dwa kwalifikowane typy przestępstw niegospodarności (§ 1 i 1a), ze względu na cel osiągnięcia korzyści majątkowej, § 3 – dwa kwalifikowane typy przestępstw niegospodarności (z § 1 i 2), ze względu na wyrządzenie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach, § 4 – dwa nieumyślne typy przestępstw niegospodarności (z § 1 i 3), § 5 – klauzulę niepodlegania karze w związku z dobrowolnym naprawieniem przez sprawcę całej wyrządzonej szkody jeszcze przed wszczęciem postępowania karnego.364

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiot ochrony przestępstw typizowanych w poszczególnych paragrafach art. 296 jest tożsamy. Rodzajowym przedmiotem przepisów art. 296 KK jest dobro prawne wspólne dla wszystkich przepisów umieszczonych przez ustawodawcę w Rozdziale XXXVI KK, tj. prawidłowy, rzetelny i uczciwy obrót gospodarczy, w którym funkcjonują uczciwe zasady gry rynkowej a decyzje gospodarcze podejmowane są w oparciu o interes ekonomiczny kontrahentów. Indywidualnym przedmiotem ochrony przepisów art. 296 KK są interesy gospodarcze konkretnego przedsiębiorstwa zarządzanego przez sprawcę określonego przestępstwa365.

STRONA PRZEDMIOTOWA Karalne zachowanie się sprawcy czynu zabronionego z art. 296 KK wyznaczają łącznie dwa elementy: 1) czynności sprawcze w postaci nadużycia przez sprawcę swoich uprawnień lub niedopełnienie przez niego swoich obowiązków oraz 2) karalny skutek w postaci wyrządzenia pokrzywdzonemu określonej szkody majątkowej. Pomiędzy szkodą

364

Więcej na ten temat: Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 365 Więcej na ten temat: J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005

167

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 przedsiębiorstwa a zachowaniem się jego menedżera musi występować ścisły związek przyczynowy.366 Rekonstrukcja czynu zabronionego z art. 296 KK, w zakresie znamion strony przedmiotowej, sprowadza się do konieczności przeprowadzenia następujących zabiegów: 1) wskazania faktycznego zachowania się sprawcy, będącego „zajmowaniem się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą” przedsiębiorstwa, 2) wskazania powinności sprawcy, poprzez rekonstrukcję treści jego uprawnień i obowiązków, odnoszących się do ww. zachowania faktycznego, 3) sprawdzenia, czy zachowanie to stanowi nadużycie udzielonych jemu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, związanych z „zajmowaniem się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą” przedsiębiorstwa, 4) sprawdzenia, czy w związku z ww. zachowaniem przedsiębiorstwo to poniosło określoną w ustawie szkodę majątkową, 5) wskazania bezspornego związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy tym zachowaniem (przesłanką) a karalnym skutkiem (wynikiem) w postaci ww. szkody majątkowej.367 Jeżeli chodzi o drugie znamię to należy je interpretować w następujący sposób. Przez „nadużycie uprawnień” należy rozumieć wszelkie zachowania polegające na przekroczeniu przez sprawcę przyznanych jemu kompetencji.368 Natomiast niedopełnienie ciążącego obowiązku oznacza niewypełnienie czynności, do których dokonania sprawca jest zobowiązany. Wskazana bezczynność menedżera może polegać na tym, że dana osoba albo w ogóle nie wykonała czynności, które w danych okolicznościach powinna była wykonać, albo wykonała je częściowo lub w sposób nienależyty. Niedopełnienie obowiązku może także polegać na wykonaniu obowiązku niezgodnie z jego treścią369.

Przestępstwo z art. 296 KK jest materialne, tzn. znamienne karalnym skutkiem.

Skutek ten został określony przez ustawodawcę jako wyrządzenie przez sprawcę „znacznej szkody majątkowej” w § 1 oraz „szkody majątkowej w wielkich rozmiarach” w § 3.

Wskazany rezultat zachowania się sprawcy stanowi warunek dokonania rozważanego przestępstwa. Szkodą na mieniu znacznej wartości jest szkoda, której wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł. Pod pojęciem „szkoda” umieścić 366

O. Górniok, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 381–382.

J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005 368 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 369 Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 367

168

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 należy zarówno straty (damnum emergens), jak i utracony zysk (lucrum cessans)370. Szkoda ta dotyczyć ma jednak tylko strat lub braku przysporzeń po stronie jednostki organizacyjnej, którą zarządzał sprawca, a nie szkód powstałych po stronie osoby trzeciej. Należy zważyć, iż w pojęciu szkody majątkowej nie mieszczą się daniny publicznoprawne, należne instytucjom państwowym i samorządu terytorialnego, albowiem wskazane instytucje nie prowadzą działalności gospodarczej. Ich interes nie stanowi przedmiotu ochrony rozważanego przepisu.371

PODMIOT Przestępstwo z art. 296 KK jest indywidualne, albowiem jego sprawcą może być konkretnie oznaczona osoba fizyczna, obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zarządzania przedsiębiorstwem (menedżer). W szczególności chodzi tutaj wyłącznie o osobę fizyczną, która jest obowiązana do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa. Przy czym zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 3.11.2004 r., sygn. IV KK 173/04 działalność gospodarczą należy rozumieć zgodnie z art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej372, natomiast sprawy majątkowe obejmują wszystko, co związane jest z majątkiem i sytuacją majątkową danego podmiotu. Warto podkreślić, iż art. 296 KK można stosować nawet, gdy dana osoba została wadliwie powołana do zajmowania się sprawami majątkowymi przedsiębiorcy373. Co więcej sprawcą rozważanego czynu może być również adwokat oraz radca prawny.374

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo z art. 296 § 1 KK można popełnić umyślnie, z zamiarem bezpośrednim albo ewentualnym, bowiem ustawa wymaga, aby sprawca obejmował swoim zamiarem 370

Uchwała Sądu Najwyższego z 21.6.1995 r., sygn. I KZP 22/95; Por. też O. Górniok, Kodeks karny.

Komentarz, Warszawa 2004,, s. 388 i nast..

371 Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 372 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 373 Więcej na ten temat: Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 374 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006, s. 497–498.

169

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wszystkie znamiona strony przedmiotowej rozważanego czynu, w tym także wyrządzoną szkodę.375 Również przestępstwo z art. 296 1a KK na charakter umyślny i może być popełnione w zamiarze bezpośrednim albo ewentualnym. Sprawcy musi tutaj towarzyszyć wola doprowadzenia w sposób określony w ustawie do bezpośredniego niebezpieczeństwa wystąpienia określonej szkody.376 Zachowanie określone w art. 296 § 2 KK odnosi się do sytuacji, w której sprawca „działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”.

Przepis art. 296 § 4 KK wprowadza odpowiedzialność karną za niezamierzone wyrządzenie szkody przez menedżera w prowadzonym przez niego przedsiębiorstwie.

TRYB ŚCIGANIA Co do zasady występki z art. 296 są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

558

114

2013

561

138

2012

489

112

2011

427

99

ROK

375 376

Wyrok Sądu Najwyższego z 11.12.1998 r., sygn. III KKN 461/98 Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012

170

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2010

365

226

2009

551

186

2008

539

185

2007

795

474

2006

926

680

2005

868

501

2004

873

650

2003

991

770

2002

913

377

2001

814

274

2000

673

524

1999

599

253

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63915,Naduzycie-zaufania-art-296.html

ŁAPOWNICTWO MENEDŻERSKIE

PRZEDMIOT OCHRONY Zamieszczenie przestępstwa określonego w art. 296a KK w rozdziale grupującym przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu powoduje, że rodzajowym przedmiotem ochrony tego przepisu jest prawidłowość funkcjonowania obrotu gospodarczego oraz zasady uczciwego obrotu w warunkach gospodarki rynkowej.377 Przepis art. 296a § 1 KK chroni 377

Szerzej: O. Górniok, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004,, s. 432 i nast.

171

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 także zaufanie społeczne wobec osób zajmujących się prowadzeniem działalności gospodarczej378.

Indywidualnym przedmiotem ochrony art. 296 KK jest prawidłowe funkcjonowanie jednostek gospodarczych oraz szeroko rozumiane interesy przedsiębiorców, a także interesy konsumentów nabywających towary i usługi oferowane przez tych przedsiębiorców. Nie będzie zatem nadużyciem stwierdzenie, że konstrukcja opisana w art. 296a KK służy ochronie zasad uczciwej, wolnej i opartej na dobrych obyczajach konkurencji379.

STRONA PRZEDMIOTOWA Znamiona czynnościowe z art. 296a § 1 KK - żądanie oraz przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy - mają takie samo znaczenie, jak w art. 228 § 1 i 4 KK o czym mowa odpowiednim rozdziale niniejszej serii monografii.

Znamieniem typu kwalifikowanego biernego łapownictwa gospodarczego z art. 296a § 4 KK jest wyrządzenie przez sprawcę znacznej szkody majątkowej. Szkoda jest skutkiem czynu (nie następstwem z art. 9 § 3 KK) i musi być objęta zamiarem bezpośrednim albo ewentualnym.380 Znamiona czynnościowe z art. 296a § 2 KK - udzielenie oraz obietnica udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej - mają to samo znaczenie, co w art. 229 KK.

PODMIOT Podmiotem biernego łapownictwa menedżerskiego określonego w art. 296a § 1 KK może być osoba, która pełni funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą lub związana z taką jednostką umową o pracę, zlecenie lub dzieło (przestępstwo indywidualne właściwe). Określenie „jednostka organizacyjna wykonująca działalność gospodarczą” odnosić należy do wszelkich form prowadzenia tej działalności, 378

Więcej na ten temat: A. Matusiak, Przekupstwa menadżerskie, Ius Novum nr 3/2013 Więcej na ten temat: J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005 380 Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 379

172

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 chociaż w przypadku osób fizycznych określenie to wymaga istnienia przynajmniej minimalnej struktury organizacyjnej będącej przedsiębiorstwem w znaczeniu funkcjonalnym. ełnienie funkcji kierowniczej należy ustalać na podstawie struktury organizacyjnej pokrzywdzonej jednostki z uwzględnieniem zakresu kompetencji sprawcy, które powinny mieć charakter władczy, związany z podejmowaniem decyzji, zaś istnienie stosunku pracy, zlecenia lub umowy o dzieło - na podstawie przepisów regulujących te instytucje381.

Podmiotem czynnego łapownictwa menedżerskiego określonego w art. 296a § 2 KK może być każda osoba zdolna do odpowiedzialności karnej, jest to bowiem przestępstwo powszechne.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo biernego łapownictwa menedżerskiego może być popełnione tylko umyślnie, przy czym sprawca nie musi mieć woli wywiązania się ze świadczenia będącego ekwiwalentem łapówki382. Dlatego nie można wykluczyć po jego stronie zamiaru ewentualnego, którego treść polegałaby na przewidywaniu możliwości, że przyjmowana korzyść (jej obietnica) jest zapłatą za czyn określony w komentowanym przepisie i godzeniu się na to. Zamiar ewentualny nie jest jednak możliwy przy realizacji znamienia czasownikowego polegającego na żądaniu.

Przestępstwo z art. 296a § 2 KK może być popełnione tylko umyślnie, ale znamionująca je motywacja zdaje się wykluczać zamiar ewentualny.383

TRYB ŚCIGANIA Co do zasady występki z art. 296a są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu. Jednak jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego.

381

Więcej na ten temat: A. Matusiak, Przekupstwa menadżerskie, Ius Novum nr 3/2013 O. Górniok, S. Hoc, S. Przyjemski, Kodeks karny, t. III, Warszawa 2001 383 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 382

173

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 KLAUZULA BEZKARNOŚCI Artykuł 296a § 5 KK tworzy normę mającą na celu złamanie solidarności pomiędzy stronami - uczestnikami przestępstwa korupcji w sektorze prywatnym. Jest to przepis analogiczny do uregulowań zawartych w art. 229 § 6 KK i w innych przepisach penalizujących korupcję czynną. Zarówno udzielający korzyść (obietnicę), jak i jej beneficjent popełniają odmiennie typizowane przestępstwa, stanowiące w zasadzie swoje "lustrzane odbicie". Ustawodawca uznał, jak należy sądzić, iż społeczne poczucie sprawiedliwości i porządek publiczny nie zostaną naruszone poprzez rezygnację z penalizacji korupcji czynnej. Jest to czytelny sygnał, że uznaje się sprzedajność osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie i działających na jego szkodę za zjawisko bardziej społecznie szkodliwe niż przekupstwo384.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

59

76

2013

44

372

2012

60

104

2011

59

42

2010

57

73

2009

44

86

2008

26

43

2007

169

169

ROK

384

Więcej na ten temat: A. Matusiak, Przekupstwa menadżerskie, Ius Novum nr 3/2013

174

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Źródło:

2006

36

36

2005

10

10

2004

0

0

2003

0

0

http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-

17/63917,Korupcja-gospodarcza-art-296a.html

OSZUSTWO KREDYTOWE

PRZEDMIOT OCHRONY Przestępstwo oszustwa kredytowego zostało po raz pierwszy wprowadzone do polskiego prawa przez ustawę z 1994 r. Przepis ten, z niewielkimi zmianami, został recypowany przez art. 297 KK. Dalsze zmiany w ukształtowaniu znamion tego przestępstwa wprowadziła nowelizacja Kodeksu karnego, dokonana ustawą z 18.3.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń. Zmiany z 2004 r. zasadniczo nie zmieniły istoty tego czynu, więc poglądy doktryny wypracowane przed rokiem 2004 pozostają nadal aktualne.

Regulacja zawarta w art. 297 KK ma na celu zabezpieczenie prawidłowego i rzetelnego funkcjonowania wymienionych w tym przepisie instytucji gospodarczych, a więc kredytu, pożyczki, gwarancji i poręczenia, akredytywy, dotacji, subwencji, elektronicznego instrumentu płatniczego oraz zamówienia publicznego. Przedstawiciele doktryny podkreślają, że zakłócenie funkcjonowania tych instytucji osłabia ich skuteczność jako elementów systemu gospodarczego i instrumentów interwencjonizmu państwowego oraz pokładane w

175

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 nich zaufanie, które jest niezbędne dla funkcjonowania całości danego systemu gospodarczego.385 Charakterystyka różnych instytucji chronionych na gruncie art. 297 KK pozwala na uogólnienie, iż przy takich instytucjach jak zamówienia publiczne, dotacje lub subwencje przedmiotem ochrony jest interes publiczny, bowiem to w interesie publicznym leży ich rzetelne przyznawanie, przy zachowaniu procedur wymaganych przez prawo oraz wydatkowanie ich zgodnie z przeznaczeniem.386 Natomiast przy instytucjach ze sfery bankowej, takich jak kredyt i pożyczka bankowa, istota prawnokarnej ochrony polega na zabezpieczeniu ich prawidłowego funkcjonowania ze wskazaniem, że nieprawidłowości w procesie ich udzielania mogą stwarzać zagrożenie dla całego lub części systemu bankowego387.

STRONA PRZEDMIOTOWA W pierwotnej treści przepisu art. 297 § 1 KK, określono trzy możliwe sposoby działania sprawcy, mianowicie przedłożenie fałszywych dokumentów, przedłożenie dokumentów stwierdzających nieprawdę lub przedłożenie pisemnych, nierzetelnych oświadczeń. Nowela do KK z dnia 18.03.2004 r. wprowadziła w ujęciu czynności wykonawczych dwie zmiany. Jedna z nich nie ma istotnego znaczenia, gdyż zamiast przedłożenia fałszywych dokumentów wprowadzono pojęcia przedłożenia podrobionego lub przerobionego dokumentu, co oznacza przecież to samo. Druga zmiana wprowadziła jednak zupełnie nowy sposób działania sprawcy, polegający na przedłożeniu nierzetelnych dokumentów. Ta zmiana w sposób istotny rozszerzyła znamiona strony przedmiotowej tego przestępstwa.

Konieczność przedłożenia w określonej procedurze dokumentów lub oświadczeń powoduje zaś, że czyn z art. 297 § 1 KK może być popełniony wyłącznie przez działanie.388 Przez przedkładanie dokumentów lub oświadczeń należy rozumieć nie tylko ich fizyczne 385

T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004 Szerzej: m.in. T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004 387 Szerzej: m.in. Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 388 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z 5.11.2002 r.,sygn. II KKN 476/00, w którym podkreślono, że istotą czynu z art. 297 § 1 KK jest przedłożenie fałszywych lub nieprawdziwych dokumentów lub oświadczeń 386

176

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 złożenie we właściwej instytucji, ale każde udostępnienie dokumentu lub oświadczenia, przy czym nie ma tu znaczenia forma i postać przekazywanego dokumentu, gdyż w grę wchodzi tu dokument oryginalny, jego kopia lub postać elektroniczna.389 Podrobienie dokumentu polega na nadaniu mu pozorów autentyczności, przy czym obojętne jest, czy dokonano podrobienia całej treści dokumentu, czy tylko jego części. Przerobienie dokumentu to dokonanie zmian w treści autentycznego dokumentu.390 Działanie sprawcy może polegać również na „przedkładaniu nierzetelnych pisemnych oświadczeń”, przy czym przedkładanie nierzetelnych oświadczeń jest karalne tylko w sytuacji, gdy jego treść dotyczy, okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskania dostępu do danej instytucji gospodarczej. Oświadczenia nierzetelne to nie tylko nieprawdziwie lub niezupełne informacje o pewnych okolicznościach, ale także takie ich ujęcie, które może sugerować ich adresatowi niezgodny z prawdą stan rzeczy391.

Przestępstwo oszustwa kredytowego to przestępstwo formalne, a więc uzyskanie przez sprawcę określonej w przepisie instytucji nie należy do jego znamion392. Nie ma tu więc także znaczenia, czy na skutek działania sprawcy, podmiot udzielający określonej instytucji gospodarczej poniósł z tego powodu jakąkolwiek szkodę majątkową, bowiem przestępstwo to jest dokonane z chwilą przedłożenia określonego dokumentu lub oświadczenia. 393

PODMIOT Przestępstwo z art. 297 § 1 KK jest niewątpliwie przestępstwem powszechnym, a więc może być popełnione przez każdą osobę. Warto podkreślić, iż sprawcą może być nie tylko osoba zainteresowana uzyskaniem danej instytucji gospodarczej dla siebie, ale także osoba uczestnicząca w określonej procedurze wyłącznie w celu uzyskania właściwej instytucji dla innej osoby. Takie ukształtowanie znamion podmiotu tego czynu stało się podstawą do przyjęcia, że sprawcą przestępstwa może być także reprezentant innego podmiotu, a w 389

Szerzej: m.in. Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 390 Szerzej: T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004 391 Tak: Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; O. Górniok, Kodeks karny.

Komentarz, Warszawa 2004 392 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 393 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z 17.10.2006 r., sygn. WA 28/06,

177

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 szczególności podmiotu będącego osobą prawną.394 Część przedstawicieli doktryny jednak nie zgadza się z tym poglądem. Twierdzą oni, że osoba wchodząca w skład organu osoby prawnej występując o kredyt dla tej osoby prawnej nie działa na rzecz innej osoby, skoro jej działanie jest w sferze prawnej rozumiane jako własne działanie osoby prawnej.395 Należy także podnieść, że nowela z marca 2004 r. dokonała pewnej modyfikacji art.

297. Mianowicie zamiast działania na rzecz innej osoby wprowadzono pojęcie działania na rzecz kogo innego. Wydaje się, że zmiana ta nie ograniczyła zakresu potencjalnych podmiotów tego przestępstwa, bowiem pojęcie „kogo innego” należy utożsamiać z dotychczasowym pojęciem innej niż sprawca osoby, a więc chodzi tu o inną osobę fizyczną, osobę prawną lub inny podmiot zbiorowy. 396

STRONA PODMIOTOWA W stronie podmiotowej tego przestępstwa wymagana jest umyślność działania sprawcy w zamiarze bezpośrednim kierunkowym, ale cel działania sprawcy jest tu ograniczony wyłącznie do zamiaru uzyskania dostępu do jednej z ujętych w przepisie art. 297 § 1 KK instytucji gospodarczej. Niewątpliwie jest to łatwa do udowodnienia okoliczność, gdyż przejawem chęci osiągnięcia tego celu jest obiektywny fakt złożenia stosownego wniosku przez sprawcę lub podjęcie przez niego innych czynności, mających na celu uzyskanie danej instytucji gospodarczej od określonego podmiotu. 397 Określony w art. 297 § 1 KK cel działania sprawcy nie musi być tzw. złym zamiarem.

To znaczy sprawca w chwili np. zaciągania kredytu może działać w przekonaniu, że z zaciągniętych zobowiązań w całości się wywiąże.398

394

T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004, s. 144 Tak: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 396 Szerzej: Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; O. Górniok, Kodeks karny.

Komentarz, Warszawa 2004 397 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 398 Szerzej: H. Pracki, Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, Prokuratura i Prawo, nr 1/1995 s. 48; 395

178

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 ART. 297 § 2 KK Przestępstwo określone w § 2 art. 297 KK ma niewielki związek z klasyczną konstrukcją przestępstwa oszustwa.399 Istotą tego czynu jest bowiem naruszenie obowiązku informacyjnego, które polega na zaniechaniu poinformowania banku lub innego uprawnionego podmiotu o okolicznościach wpływających na wstrzymanie lub ograniczenie wysokości

udzielonego

kredytu,

pożyczki,

gwarancji

lub

innej

formy

wsparcia

gospodarczego, o której mowa w tym przepisie. Ten czyn sprawcy ma więc miejsce już po uzyskaniu dostępu do danej instytucji gospodarczej banku lub innego podmiotu lub na wcześniejszym etapie, gdyż jak uważa J. Wojciechowski400, paragraf ten dotyczy przede wszystkim pracowników banków i innych instytucji, którzy z racji swoich obowiązków zawodowych zobowiązani są do informowania o okolicznościach istotnych dla decyzji o kredytach itp. i mając świadomość wyłudzania kredytu, pożyczki, gwarancji itp. nie podejmują właściwych przeciwdziałań.

Przestępstwo z art. 297 § 2 KK jest przestępstwem indywidualnym, gdyż wiąże się z naruszeniem przez sprawcę spoczywającego na nim obowiązku informowania o wszelkich zmianach okoliczności, które mogą mieć wpływ na wstrzymanie lub ograniczenie dostępu do określonej instytucji gospodarczej. Obowiązek ten, z zasady wynikać będzie z wyraźnych postanowień regulaminów, umów związanych z przyznaniem określonych instytucji gospodarczych.401 Ponieważ istota czynności wykonawczych tego przestępstwa polega na niepoinformowaniu właściwej instytucji o znanych sprawcy okolicznościach, które mają wpływ np. na posiadaną przez niego zdolność kredytową, to ten czyn zabroniony może być popełniony wyłącznie przez zaniechanie402.

Przestępstwo dotyczy tylko informacji o określonej treści, gdyż karalne jest zaniechanie poinformowania danej instytucji o istotnych okolicznościach, które mogą mieć wpływ na wstrzymanie lub ograniczenie udzielonego kredytu itp. Nie chodzi tu więc o każdą informację związaną z kredytobiorcą lub innym beneficjentem. Na pewno jednak w grę 399

R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 400 J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 519–520 401 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; O. Górniok, Kodeks karny.

Komentarz, Warszawa 2004 402 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012

179

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wchodzą tu informacje dotyczące pogorszenia sytuacji finansowej, zmniejszenia wartości istniejących zabezpieczeń itp.403

KLAUZULA NIEKARALNOŚCI Art. 297 § 3 KK zawiera klauzulę niekaralności sprawcy, który jeszcze przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wykorzystaniu wsparcia finansowego lub elektronicznego instrumentu płatniczego, czy też zrezygnował z dotacji lub zamówienia publicznego lub zaspokoił roszczenia pokrzywdzonego. Działanie sprawcy skutkujące jego bezkarnością może przyjąć następujące formy. Przy kredycie, pożyczce pieniężnej, gwarancji bankowej, akredytywie, poręczeniu, elektronicznym instrumencie płatniczym może ono polegać na zapobiegnięciu wykorzystania tych instytucji, a przy dotacji lub subwencji chodzi o rezygnację z tych instytucji. Niewątpliwie są to pojęcia zbliżone do siebie treściowo i chodzi tu zarówno o niepodjęcie przyznanego kredytu, pożyczki, subwencji itp., jak również o ich zwrot przed wykorzystaniem.404

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 297 są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

3380

7968

2013

3371

6637

ROK

403

T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; O. Górniok, Kodeks karny.

Komentarz, Warszawa 2004 404

180

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2012

3880

7851

2011

4165

9286

2010

5335

11844

2009

6599

11415

2008

6098

10792

2007

5989

9101

2006

6346

8843

2005

5680

8045

2004

4064

5589

2003

2804

4869

2002

2728

5020

2001

3396

6041

2000

3254

7054

1999

2288

7986

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63921,Oszustwo-kredytowe-art-297.html

OSZUSTWO UBEZPIECZENIOWE

PRZEDMIOT OCHRONY Podobnie jak przy oszustwie kredytowym z art. 297 § 1 KK, także przy oszustwie ubezpieczeniowym mamy do czynienia z powiązaniem znamion przestępstwa z określoną 181

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 instytucją gospodarczą, a więc z ubezpieczeniem. Tym samym także i w tym przypadku dochodzi do zinstytucjonalizowania chronionego dobra i jest nim ponadindywidualny interes społeczny, polegający na utrzymaniu społecznej i funkcjonalnej sprawności instytucji ubezpieczeniowych.405 Jednakże i w tym wypadku, z uwagi na możliwość doprowadzenia do wypłaty nienależnego w całości lub w części odszkodowania z tytułu ubezpieczenia, chroniony jest tu także interes majątkowy instytucji ubezpieczeniowych.

STRONA PRZEDMIOTOWA Istota strony przedmiotowej omawianego przestępstwa polega na spowodowaniu zdarzenia dającego podstawę do wypłaty odszkodowania określonego w umowie ubezpieczeniowej. Większość doktryny jest zdanie, że ograniczenie znamion przestępstwa określonego w art. 298 § 1 KK do spowodowania zdarzenia powoduje, że z zakresu omawianego przepisu wyłączone są świadczenia z ubezpieczeń osobowych. 406 Jednak w doktrynie wyrażono także pogląd, że określenie „umowa ubezpieczenia” przemawia za uznaniem, że art. 298 odnosi się do wszelkich umów tego rodzaju, a więc dotyczących zarówno mienia, jak i osoby.407 Pojęcie „sprowadzenia zdarzenia ” wywołuje spore rozbieżności w doktrynie. W doktrynie prezentowane są dwa odmienne stanowiska związane z wykładnią tego pojęcia.

Zgodnie z pierwszym chodzi o realne i rzeczywiste wystąpienie zdarzeń, które mogą być podstawą do żądania wypłaty odszkodowania, zgodnie z treścią zawartej umowy ubezpieczeniowej, gdyż na płaszczyźnie wykładni językowej, spowodowanie zdarzenia jest czymś innym od jego upozorowania.408 Określenie istoty czynu, jako sprowadzenia zdarzenia będącego podstawą do wypłaty odszkodowania

powoduje,

że

jednym

z

405

warunków

pociągnięcia

sprawcy

do

Tak: T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004; Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006; O. Górniok, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004 406 A. Bentkowski, Nowe przepisy karne dotyczące przestępstw ubezpieczeniowych, Państwo i Prawo, nr 11/ 1996, s. 61; J. Skorupka, Uwagi porównawcze na tle cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych ubezpieczycieli, Prokuratura i Prawo, nr 2/2000,s. 49; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001, s. 40; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 39; 407 J. Warylewski, T. Kopoczyński, K. Potulski, Odpowiedzialność karna menedżerów rynku ubezpieczeniowego, Gdańsk 2006, s. 57 408 J. Wojciechowski, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z komentarzem, Warszawa 1995, s. 28

182

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 odpowiedzialności karnej za dokonanie oszustwa asekuracyjnego jest uprzednie zawarcie umowy ubezpieczeniowej.409 Przy czym fakt, że umowa ubezpieczeniowa musi obowiązywać w chwili dokonania czynu powoduje, że spoza działania przepisu art. 298 § 1 KK wyłączone są zachowania polegające na zawarciu antydatowanej umowy ubezpieczenia, która obejmuje swoim zasięgiem te zdarzenia, które w rzeczywistości w chwili ich wystąpienia nie były objęte ochroną ubezpieczeniową. Tym samym z zakresu przepisu art. 298 § 1 KK wyłączone są działania polegające na upozorowaniu zdarzeń dających podstawę do wypłaty odszkodowania. Natomiast zgodnie z drugim stanowiskiem, wchodzi tu w rachubę każdy rodzaj zdarzenia, a więc nie ma tu znaczenia, czy sprawca sprowadza określone zdarzenie w rzeczywistości, czy tylko stwarza pozory jego wystąpienia. A więc zdarzenie jest rozumiane jako wywołanie jakiejkolwiek zmiany stanu rzeczywistego, a więc zdarzeniem będzie także pozorowanie wystąpienia wypadku komunikacyjnego w określonym miejscu i czasie, czy upozorowanie dokonania włamania.410 Oszustwo asekuracyjne może być dokonane zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie.411 Jest to przestępstwo materialne, przy czym skutek polega na sprowadzeniu zdarzenia dającego podstawę do wypłaty odszkodowania.412

PODMIOT Przestępstwo z art. 298 § 1 KK ma charakter powszechny. Ujęcie jego znamion wskazuje, że istotą czynu jest sprowadzenie zdarzenia dającego podstawę do wypłaty odszkodowania objętego umową ubezpieczenia. Oczywiste więc jest, że zamiar sprawcy nie ogranicza się tylko do spowodowania samego zdarzenia, ale polega także na chęci wykorzystania tego zdarzenia do wypłaty nienależnego w całości lub w części 409

Więcej na ten temat: A. Bentkowski, Nowe przepisy karne dotyczące przestępstw ubezpieczeniowych, Państwo i Prawo, nr 11/ 1996, s. 61; J. Skorupka, Uwagi porównawcze na tle cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych ubezpieczycieli, Prokuratura i Prawo, nr 2/2000,s. 49; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001, s. 40; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 39; 410 K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 39 411 T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001, 412 Więcej na ten temat: A. Bentkowski, Nowe przepisy karne dotyczące przestępstw ubezpieczeniowych, Państwo i Prawo, nr 11/ 1996, s. 61; J. Skorupka, Uwagi porównawcze na tle cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych ubezpieczycieli, Prokuratura i Prawo, nr 2/2000,s. 49; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001, s. 40; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 39;

183

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 odszkodowania. Z tego właśnie powodu najczęściej sprawcą czynu z art. 298 KK jest osoba objęta ubezpieczeniem. Jednak z uwagi na fakt, że do znamion tego przestępstwa nie należy warunek działania w celu uzyskania odszkodowania dla siebie, podmiotem tego przestępstwa może być również osoba działająca w celu uzyskania odszkodowania dla kogoś innego, a więc osoba niebędącą stroną umowy ubezpieczenia, na podstawie której może być wypłacone odszkodowanie.413

STRONA PODMIOTOWA Strona podmiotowa oszustwa asekuracyjnego polega na umyślności działania w zamiarze bezpośrednim kierunkowym, jakim jest cel w postaci uzyskania odszkodowania.

Dla bytu przestępstwa istotne jest więc to, aby zamiar sprawcy powstał przed spowodowaniem zdarzenia, dającego prawo do wypłaty odszkodowania.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 298 są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu.

KLAUZULA NIEKARALNOŚCI W art. 298 § 2 KK, wprowadzono szczególną klauzulę czynnego żalu, która zapewnia sprawcy niekaralność pod warunkiem dobrowolnego zapobiegnięcia wypłacie odszkodowania przed wszczęciem postępowania karnego. Istotne jest więc podjęcie przez sprawcę działań, na których skutek nie doszło do wypłaty odszkodowania. Do przykładowych form takich działań, można zaliczyć: cofnięcie wniosku o wypłatę odszkodowania lub niepodjęcie przyznanego odszkodowania.414 Trafnie podnosi się także, że klauzula niekaralności obejmuje każdego sprawcę, a nie tylko osobę ubezpieczoną. W grę więc 413

Więcej na ten temat: A. Bentkowski, Nowe przepisy karne dotyczące przestępstw ubezpieczeniowych, Państwo i Prawo, nr 11/ 1996, s. 61; J. Skorupka, Uwagi porównawcze na tle cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych ubezpieczycieli, Prokuratura i Prawo, nr 2/2000,s. 49; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001, s. 40; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 39; 414 K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 39;

184

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wchodzi tu także zachowanie polegające na nakłonieniu przez sprawcę osoby uprawnionej do odszkodowania do rezygnacji z uzyskania odszkodowania.415

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

103

161

2013

113

113

2012

70

93

2011

67

54

2010

45

123

2009

64

95

2008

48

134

2007

83

150

2006

154

196

2005

146

162

2004

208

125

2003

236

178

2002

312

199

2001

337

163

2000

232

179

ROK

415

T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

185

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

1999

171

91

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63923,Oszustwo-asekuracyjne-art-298.html

PRANIE BRUDNYCH PIENIĘDZY

PRZEDMIOT OCHRONY Zwalczanie procederu prania pieniędzy stanowi jeden z najważniejszych aspektów polityki kryminalnej w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej.416 Jednak samo zjawisko prania pieniędzy stanowi w Polsce relatywnie nową formę zachowania sankcjonowanego przez prawo, bowiem pojawiło się dopiero w związku z transformacją ustrojową z 1989 roku.

Treść przepisu art. 299 KK wskazuje, że omawiana regulacja służy ochronie wielu dóbr prawnych. Wynika to z faktu, że przestępstwo prania pieniędzy jest występkiem o niezwykle złożonym charakterze, którego byt zależy od uprzedniego popełnienia czynu zabronionego, z którego osiągnięto określony zysk417. Za rodzajowy przedmiot ochrony uznać zatem należy prawidłowe i rzetelne funkcjonowanie obrotu gospodarczego i finansowego418.

Ubocznym przedmiotem ochrony omawianej regulacji jest prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.419 Należy zauważyć, że zwalczanie prania pieniędzy obejmuje nie tylko przeciwdziałanie wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł, ale także zwalczanie przestępstw, z których pochodzą te inkryminowane środki. Dlatego za kolejny uboczny przedmiot ochrony należy z uznać dobro 416

T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 418 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 419 Szerzej: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 417

186

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 prawne, zagrożone przez każdy z czynów zabronionych, będących czynem pierwotnym w stosunku do prania pieniędzy.420 Indywidualnym przedmiotem ochrony omawianego przepisu jest mienie, zarówno podmiotów pokrzywdzonych czynem pierwotnym, jak i innych podmiotów uczestniczących w obrocie finansowym.421

STRONA PRZEDMIOTOWA Typ podstawowy czynu zabronionego określonego w art. 299 § 1 KK polega na przyjmowaniu, przekazywaniu lub wywożeniu za granicę, pomaganiu do przenoszenia własności lub posiadania albo podejmowaniu innych czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie przestępnego pochodzenia lub miejsc umieszczenia, wykrycia, zajęcia albo orzeczenia przepadku środków płatniczych, instrumentów finansowych, praw majątkowych, innego mienia ruchomego lub nieruchomości, pochodzących z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego.422 Przepis art. 299 § 1 KK zawiera zamknięty katalog przedmiotów czynności sprawczych. Należą do niego: środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, prawa majątkowe, inne mienie ruchome lub nieruchomości. Kryterium ich wyodrębnienia jest zatem rodzaj lub źródło pochodzenia. Zgodnie z treścią powołanego przepisu, warunkiem kryminalizacji jest pochodzenie tych przedmiotów – bezpośrednio lub pośrednio – z korzyści sprzecznych z prawem.423 Postać popełnienia przestępstwa prania pieniędzy, unormowana w art. 299 § 1 KK zawiera zamknięty katalog czynności sprawczych, do którego należą: przyjęcie, przekazanie, wywożenie za granicę, pomaganie do przenoszenia własności lub posiadania, a także podejmowanie innych czynności mogących udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie przestępnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, wykrycia, zajęcia albo orzeczenia przepadku środków majątkowych, stanowiących przedmioty czynności sprawczych omawianego przestępstwa. Można przyjąć, że wymienione czynności sprawcze określają jednocześnie metody prania pieniędzy. Należy przy tym podkreślić, że odpowiedzialność 420

T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 422 T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001 423 K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001 421

187

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 karna za przestępstwo prania pieniędzy może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy określone zachowanie zostanie zakwalifikowane jako jedna z wymienionych powyżej czynności. 424 Typ podstawowy czynu zabronionego określonego art. 299 § 2 KK polega na podejmowaniu przez pracownika banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub innego podmiotu, na którym, na podstawie przepisów prawa, ciąży obowiązek rejestracji transakcji i osób dokonujących transakcji, lub osoby działającej w imieniu lub na rzecz takiej instytucji lub podmiotu następujących czynności: przyjmowanie, wbrew przepisom, środków płatniczych, instrumentów finansowych, papierów wartościowych, wartości dewizowych, dokonywanie ich transferu lub konwersji lub przyjmowanie ich w innych okolicznościach wzbudzających uzasadnione podejrzenie, że stanowią one przedmiot czynu określonego w § 1, lub świadczenie innych usług mających ukryć ich przestępne pochodzenie lub usług w zabezpieczeniu przed zajęciem.425 Przedmiotem czynności sprawczych tej postaci przestępstwa prania pieniędzy są, podobnie jak w przypadku czynu określonego w art. 299 § 1 KK, środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe oraz wartości dewizowe.

Postać popełnienia przestępstwa prania pieniędzy, unormowana w art. 299 § 2 KK zawiera zamknięty katalog czynności sprawczych, do którego należą: przyjęcie wbrew przepisom, dokonanie transferu lub konwersji, przyjęcie w innych okolicznościach wzbudzających uzasadnione podejrzenie, że stanowią przedmiot czynu zabronionego oraz świadczenie innych usług mających ukryć przestępne pochodzenie lub usług w zabezpieczeniu przed zajęciem wartości majątkowych stanowiących przedmioty czynności sprawczych omawianego przestępstwa. Podobnie jak w przypadku czynności sprawczych określonych w dyspozycji przepisu art. 299 § 1 KK, można przyjąć, że wymienione czynności sprawcze określają jednocześnie metody prania pieniędzy. Należy jednak podkreślić, że ze względu na ściśle określony krąg podmiotów, kryminalizacja wymienionych czynności uzależniona jest od podejmowania ich w ramach świadczenia pracy w określonych instytucjach bądź też działania w imieniu lub na rzecz tych podmiotów.

Przepis art. 299 § 5 KK przewiduje surowszą odpowiedzialność karną w przypadku popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego określonego w § 1 lub 2, działającego w porozumieniu z innymi osobami. Należy zauważyć, że rozważany występek może stanowić 424

K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 425

188

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 przestępstwo powszechne bądź indywidualne w zależności od tego, czy zachowanie sprawcy realizuje znamiona stypizowane w § 1 czy 2. Wykładnia językowa rozważanego przepisu wskazuje na to, że dla przyjęcia surowszej karalności wymagane jest współdziałanie sprawcy z co najmniej dwiema innymi osobami („z innymi osobami”). Natomiast w odniesieniu do pojęcia „działając w porozumieniu” zasadne wydaje się przyjęcie, że jego zakres znaczeniowy jest szerszy niż w przypadku formy zjawiskowej współsprawstwa i obejmuje wszystkie postacie sprawczego i niesprawczego udziału w popełnieniu przestępstwa, tj. wszystkie formy zjawiskowe stypizowane w art. 18 KK426.

Przepis art. 299 § 6 KK normuje kwalifikowaną postać popełnienia czynu zabronionego określonego w § 1 lub 2. Znamieniem kwalifikującym jest tutaj osiągnięcie przez sprawcę znacznej korzyści majątkowej z popełnienia czynu zabronionego stypizowanego w § 1 lub 2 rozważanego przepisu. W świetle art. 115 § 4 oraz 115 § 5 KK osiągnięcie znacznej korzyści majątkowej w rozumieniu rozważanego przepisu polegać będzie na przysporzeniu przez sprawcę korzyści majątkowej w wysokości przekraczającej 200 000 zł sobie lub innemu podmiotowi. Kwalifikowany typ rozważanego występku może stanowić przestępstwo powszechne bądź indywidualne w zależności od tego, czy zachowanie sprawcy realizuje znamiona określone w § 1 czy 2.

PODMIOT Postać popełnienia przestępstwa prania pieniędzy, unormowana w art. 299 § 1 KK stanowi przestępstwo powszechne, którego sprawcą może być każda osoba fizyczna, zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Sprawca nie musi zatem wywodzić się ze struktur przestępczości zorganizowanej ani też działać w ramach sektora finansowego. Należy także wskazać, że podmiotem omawianego przestępstwa może być także osoba działająca w imieniu innego podmiotu lub reprezentująca inny podmiot, np. osobę prawną.427

426

Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001 427 Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001

189

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Podmiotem czynu określonego w art. 299 § 2 KK może być pracownik lub osoba działająca w imieniu lub na rzecz banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub innego podmiotu, na którym, na podstawie przepisów prawa, ciąży obowiązek rejestracji transakcji i osób dokonujących transakcji. Omawiany typ stanowi więc przestępstwo indywidualne.

Wykładnia pojęcia „pracownik” dostarcza pewnych problemów interpretacyjnych. W doktrynie najszerzej reprezentowany jest pogląd, zgodnie z którym pojęcie „pracownik” w rozumieniu rozważanego przepisu powinno być interpretowane w kontekście ogólnego pojęcia „zatrudnienie”, uwzględniającego wszystkie jego podstawy prawne, a zatem wykraczającego poza definicję zawartą w art. 2 Kodeksu pracy428. Ponadto zakresem normowania objęte zostały także osoby działające w imieniu bądź na rzecz instytucji obowiązanych.

STRONA PODMIOTOWA Z powyższych rozważań wynika, że zespół ustawowych znamion strony przedmiotowej przestępstwa prania pieniędzy został sformułowany w sposób bardzo szeroki.

Co więcej, z praktycznego punktu widzenia, można by niemal przyjąć, że prawie każde zachowanie, którego przedmiotem są wartości majątkowe przestępnego pochodzenia, może zostać zakwalifikowane jako czyn prania pieniędzy. 429 Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 299 KK, wszystkie określone w nim typy czynów zabronionych mają charakter umyślny. Oznacza to, że w chwili popełnienia czynu sprawca musi obejmować swoim zamiarem całokształt znamion ustawowych strony przedmiotowej, określających dany typ czynu, przy czym może to być zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny430. Nie jest przy tym konieczne, aby zachowanie sprawcy miało charakter

428

Ustawa z dnia 17 września 2014 r. – kodeks pracy, Dz.U. z 2014 r. poz. 1502 Art. 2 [Pojęcie pracownika] Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę. powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

429 Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001 430 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28.10.2009 r., sygn. II AKA 184/09, Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012

190

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 kierunkowy, tzn. aby było podejmowane w jakimkolwiek celu, np. wprowadzenia nielegalnie uzyskanych składników majątkowych do obrotu finansowego lub gospodarczego.

W zakresie czynu stypizowanego w art. 299 § 1 KK zachowanie sprawcy musi charakteryzować się podwójnym zamiarem, tzn. sprawca musi obejmować umyślnością zarówno fakt podjęcia określonych czynności sprawczych, jak i fakt, że ich przedmiotem są określone wartości majątkowe przestępnego pochodzenia.

W odniesieniu do czynu z § 2 wymagane jest, by zachowanie sprawcy charakteryzowało się, obok umyślności w stosunku do czynności sprawczej, dodatkowo jeszcze umyślnością w odniesieniu do wynikającego z przepisów prawa obowiązku rejestracji transakcji lub osób dokonujących transakcji, ciążącym na instytucji, w której sprawca jest zatrudniony bądź w imieniu lub na rzecz której działa.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 299 są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu.

PRZEPADEK PRZEDMIOTÓW I KORZYŚCI Na mocy art. 299 § 7 KK w przypadku skazania za typ podstawowy rozważanego przestępstwa, unormowany w § 1 lub 2, sąd obligatoryjnie orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio albo pośrednio z przestępstwa, a także korzyści z tego przestępstwa lub ich równowartości, chociażby nie stanowiły one własności sprawcy.

KLAUZULA NIEKARALNOŚCI Ze względu na złożoność omawianego przestępstwa, skutkującą m.in. tym, że wykrycie jego sprawców jest niejednokrotnie bardzo utrudnione, ustawodawca wprowadził w § 8 rozważanej regulacji klauzulę uchylającą karalność. Przy zaistnieniu określonych w tym przepisie okoliczności gwarantuje ona bowiem bezkarność sprawcy, który dopuścił się przestępstwa prania pieniędzy, unormowanego w § 1 lub 2, a zatem popełnił jeden z jego typów podstawowych.

191

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Podstawą normatywną uchylenia karalności sprawcy jest wszelako, by sprawca dobrowolnie ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz okoliczności jego popełnienia oraz by to zachowanie sprawcy zapobiegło popełnieniu innego przestępstwa.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

213

210

2013

155

278

2012

122

369

2011

90

277

2010

116

300

2009

159

277

2008

180

251

2007

167

255

2006

202

151

2005

151

161

2004

140

98

2003

123

25

2002

71

13

2001

57

21

ROK

192

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2000

30

3

1999

17

2

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-17/63924,Praniepieniedzy-art-299.html

UDAREMNIENIE LUB USZCZUPLENIE ZASPOKOJENIA WIERZYCIELI

WPROWADZENIE Przepisy art. 300–302 KK określają grupę przestępstw przeciwko wierzycielom, która stanowi szczególną kategorię kodeksowych przestępstw gospodarczych. Jej spójność ma charakter wielopłaszczyznowy, m.in.: historyczny – z uwagi na wspólną genezę, funkcjonalny – z uwagi na identyczny indywidualny przedmiot ochrony, i wreszcie normatywny – poprzez odwoływanie się do identycznych znamion ustawowych.

W ramach tej grupy przestępstw można wyróżnić następujące trzy jednorodne grupy typów czynów karalnych431: 1) przestępstwa niezaspokojenia należności wierzyciela (w tym: proste niezaspokojenie wierzyciela z art. 300 § 1 KK, egzekucyjne niezaspokojenie wierzyciela z art. 300 § 2 KK, transferowe niezaspokojenie wierzyciela z art. 301 § 1 KK, faworyzujące niezaspokojenie wierzyciela z art. 302 § 1 KK) 2) przestępstwa bankructwa (w tym: umyślne bankructwo z art. 301 § 2 KK, nieumyślne bankructwo z art. 301 § 3 KK) 3) przestępstwa korupcji na szkodę wierzyciela (w tym: czynne przekupstwo na szkodę wierzyciela z art. 302 § 2 KK, bierne przekupstwo na szkodę wierzyciela z art. 302 § 3 KK).

431

Podział za: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012;

193

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przestępstwa określone w art. 300–302 KK generalnie mogą zostać popełnione przez trzy zasadnicze

typy

sprawców:

dłużnika

właściwego,

osobę

współodpowiedzialną

(współdłużnika lub gwaranta) oraz osoby wskazane w art. 308 KK (np. osoby faktycznie zastępujące dłużników).

Wszystkie przestępstwa przeciwko wierzycielom są występkami.

PRZEDMIOT OCHRONY Rodzajowy przedmiot ochrony przepisów art. 300–302 KK jest tożsamy z rodzajowym przedmiotem ochrony wszystkich przepisów Rozdziału XXXVI KK. Sprowadza się on zatem do dobra prawnego w postaci podstaw prawidłowego obrotu gospodarczego.

Oznacza to, iż poszkodowanie wierzyciela w sposób określony w którymkolwiek z ww. przepisów, które jednak nie narusza ww. ogólnego dobra prawnego, nie jest karalne.

Indywidualnym dobrem prawnym, chronionym przepisami art. 300–302 KK, są majątkowe interesy wierzycieli. W szczególności odnoszą się one do formalnej i faktycznej możności realizacji uprawnionych majątkowych roszczeń przysługujących wierzycielom, wynikających z zobowiązań powstałych w ramach obrotu gospodarczego. 432

STRONA PRZEDMIOTOWA Strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 300 § 1 i 3 KK składa się z następujących elementów: czynności sprawczych w postaci usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania, okoliczności towarzyszącej realizacji czynności sprawczych w postaci grożącej niewypłacalności lub upadłości sprawcy czynności karalnych oraz skutku w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela przez sprawcę czynności karalnych. Wszystkie czynności sprawcy (dłużnika) muszą odnosić się do składników jego majątku. Przestępstwo z art. 300 § 1 KK jest przestępstwem materialnym (skutkowym). Skutek określają tutaj znamiona odnoszące się do 432

J Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012;

194

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 niezaspokojenia wierzyciela, tj. udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela.

Przestępstwo z § 3 art. 300 KK to taki sam czyn jak w § 1, tyle że musi on wyrządzić szkodę wielu wierzycielom, przy czym określenie „wielu” należy interpretować jako „więcej niż jednego”.

Na stronę przedmiotową czynu zabronionego z art. 300 § 2 KK składają się łącznie następujące elementy: znamiona czynnościowe i skutek, określone identycznie, jak w art. 300 § 1 KK oraz przedmiot znamion czynnościowych w postaci majątku zajętego lub zagrożonego zajęciem.

W odniesieniu do przestępstwa z art. 300 § 1 KK, różnica na

płaszczyźnie strony przedmiotowej przebiega wyłącznie w szczególnym charakterze przedmiotu czynności sprawczych i braku szczególnej okoliczności ich realizacji, która występuje w art. 300 § 1 KK. Wskazany szczególny charakter przedmiotu czynności sprawczych związany jest ze szczególną, wymagającą ustalenia, faktyczną okolicznością ich realizacji (zrealizowane albo przygotowywane czynności egzekucyjne), jakkolwiek nie stanowi ona formalnie (ustawowo) wymaganego warunku karalności, ujmowanego jako szczególna okoliczność popełnienia czynu. Należy ją bowiem ujmować wyłącznie jako okoliczność określającą szczególny status przedmiotu omawianego przestępstwa.433

PODMIOT Przestępstwa niezaspokojenia należności wierzyciela zasadniczo mają charakter przestępstw indywidualnych, albowiem ich sprawcą jest dłużnik. Wydaje się, że nie musi on być

podmiotem

gospodarczym,

jednakże

karnoprawnie

relewantny

stosunek

zobowiązaniowy, jaki powinien łączyć dłużnika z wierzycielem musi mieć charakter relacji gospodarczej.434 Podmiotem czynów zabronionych z art. 300 KK jest dłużnik, co bezspornie wynika z ich ustawowej treści. W przypadku podmiotu czynu z art. 300 § 2 KK, za nietrafny należy

433

Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001 434 Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

195

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 uznać pogląd, iż analizowanego przestępstwa może się dopuścić każda osoba, w której dyspozycji znajdowało się mienie zajęte lub zagrożone zajęciem.435 Stronę podmiotową czynu z art. 300 § 2 KK określa zamiar pokrzywdzenia przez dłużnika swoich wierzycieli poprzez celowe udaremnienie egzekucji (zbywanie składników swojego majątku). Jest to więc przestępstwo o charakterze kierunkowym. Sprawcy rozważanego przestępstwa, oprócz celu udaremnienia egzekucji, towarzyszy także świadomość bytu i treści orzeczenia stanowiącego podstawę zajęcia. Dłużnik, odnosząc swoje zachowanie bezpośrednio przeciwko egzekucji, musi swoją świadomością obejmować także zakres okoliczności z nią związanych.

STRONA PODMIOTOWA Przestępstwo z art. 300 § 1 i 3 KK ma charakter umyślny. Określone w tych paragrafach czyny zabronione można popełnić z zamiarem bezpośrednim albo z zamiarem ewentualnym.

Stronę podmiotową czynu z art. 300 § 2 KK określa zamiar pokrzywdzenia przez dłużnika swoich wierzycieli poprzez celowe udaremnienie egzekucji (zbywanie składników swojego majątku). Jest to więc przestępstwo o charakterze kierunkowym. Sprawcy rozważanego przestępstwa, oprócz celu udaremnienia egzekucji, towarzyszy także świadomość bytu i treści orzeczenia stanowiącego podstawę zajęcia. Dłużnik, odnosząc swoje zachowanie bezpośrednio przeciwko egzekucji, musi swoją świadomością obejmować także zakres okoliczności z nią związanych.

TRYB ŚCIGANIA Czyn z art. 300 § 2 jest przestępstwem publiczno skargowym, ściganym z urzędu.

Natomiast ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego, o ile pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa.

435

Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000

196

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

2673

1041

2013

2571

1054

2012

2370

846

2011

2038

745

2010

1851

763

2009

1692

680

2008

1915

1060

2007

2380

1223

2006

2772

1665

2005

2949

1819

2004

3162

2200

2003

3198

2098

2002

2828

1872

2001

2641

1612

2000

2557

2273

1999

2198

1733

ROK

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63929,Udaremnienie-lub-uszczuplenie-zaspokojenia-wierzycieli-art-300.html

197

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

POZORNE BANKRUCTWO

STRONA PRZEDMIOTOWA Karalne zachowanie się sprawcy przestępstwa z art. 301 § 1 KK polega na tworzeniu w oparciu o przepisy prawa nowej jednostki gospodarczej i przenoszeniu na tę jednostkę składników majątku dłużnika. Wymienione elementy (sposoby) zachowania sprawcy oczywiście nie muszą występować w określonej kolejności. Przenoszenie składników majątku na nową jednostkę gospodarczą to, w rozumieniu art. 301 § 1 KK, każda czynność dłużnika, przez którą jednostka ta nabywa przysługujące mu dotychczas prawo majątkowe (każda czynność rozporządzająca dłużnika, na skutek której rzeczona jednostka nabywa określony składnik jego majątku). Omawiane przestępstwo należy zaliczyć do przestępstw materialnych (skutkowych)436.

Strony przedmiotowe czynów zabronionych z art. 301 § 2 i 3 KK ujęto bardzo syntetycznie, wyraża je bowiem tylko jeden niedookreślony czasownik określający czynność sprawczą – „doprowadza”, stanowiącą przesłankę karalnego skutku w postaci upadłości lub niewypłacalności dłużnika (sprawcy). W przypadku przestępstwa z art. 301 § 3 KK, czynność sprawcza „doprowadza” (przez dłużnika do swojego bankructwa) jest sprecyzowana pod postacią przykładowych (typowych) zachowań: „trwonienia części składowych majątku, zaciągania zobowiązań lub zawierania transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania”. Karalny skutek przestępstw określonych w art. 301 § 2 i 3 KK będzie wynikał z: 1) zaprzestania płacenia przez dłużnika swoich długów w sytuacji, w której obiektywnie trudno stwierdzić, kiedy zacznie on znowu je spłacać (w każdym razie brakuje przesłanek, aby stwierdzić, iż długi będą spłacane w dającej się określić przyszłości), 2) zaprzestania płacenia przez dłużnika swoich długów trwale i od dłuższego czasu, 3) wydania przez sąd upadłościowy postanowienia o ogłoszeniu upadłości dłużnika437.

436

Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 437 Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

198

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 PODMIOT Podmiotem czynu zabronionego z art. 301 § 1 KK może być wyłącznie dłużnik przynajmniej dwóch wierzycieli, dlatego jest to przestępstwo indywidualne.

Wydaje się, iż – odnośnie do art. 301 § 2 i 3 KK – doprowadzenie do swojego bankructwa może naruszać ww. rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony tylko wtedy, gdy jego sprawca, czyli dłużnik jest podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą. 438

STRONA PODMIOTOWA Stronę podmiotową czynu z art. 301 § 1 KK określa zamiar pokrzywdzenia przez dłużnika swoich wierzycieli poprzez przeniesienie składników swojego majątku na nową jednostkę gospodarczą. Czynności sprawcze omawianego czynu zabronionego odnoszą się do zachowania umyślnego (zamierzonego) w obu postaciach zamiaru. Sprawca nie musi działać w celu pokrzywdzenia (niezaspokojenia) swoich wierzycieli. Wystarczy tylko, iż tworząc nowy podmiot i przenosząc do niego swój majątek, godzi się na taki skutek.439 Przestępstwo z art. 301 § 2 KK ma charakter umyślny. Stronę podmiotową czynu określonego w tym przepisie określa zamiar doprowadzenia przez dłużnika do swojego bankructwa. Rozważany występek może być popełniony w zamiarze bezpośrednim albo w zamiarze ewentualnym. Dłużnik może odpowiadać na podstawie omawianego przepisu tylko wtedy, gdy ma świadomość, iż jego zachowanie, tj. czynności prawne i faktyczne mogą, w stopniu

odpowiednio

prawdopodobnym,

doprowadzić

do

jego

upadłości

lub

niewypłacalności.

Przestępstwo z art. 301 § 3 KK, co stanowi wyjątek wśród przestępstw przeciwko wierzycielom, ma charakter nieumyślny. Stronę podmiotową czynu zabronionego określonego w tym przepisie charakteryzuje niezamierzone, nieostrożne (lekkomyślne) doprowadzenie przez dłużnika do swojego bankructwa. Karalność jest tutaj ograniczona

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 438 Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Karna z 20.11.2000 r., sygn. I KZP 31/00 439 K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

199

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 jedynie do postaci nieumyślności, która charakteryzuje się przewidywaniem możliwości popełnienia czynu zabronionego.

TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 301 są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

60

19

2013

53

17

2012

53

22

2011

62

21

2010

41

24

2009

34

42

2008

48

46

2007

56

53

2006

106

75

2005

103

92

2004

119

86

2003

132

120

2002

137

60

ROK

200

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2001

148

75

2000

110

72

1999

77

52

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63935,Doprowadzenie-do-upadlosci-lub-niewyplacalnosci-art-301.html

FAWORYZOWANIE NIEKTÓRYCH WIERZYCIELI, ŁAPOWNICTWO

STRONA PRZEDMIOTOWA Karalne zachowanie się sprawcy przestępstwa z art. 302 § 1 KK polega na: 1) enumeratywnie wymienionych czynnościach sprawczych (spłacanie lub zabezpieczenie niektórych, czyli wybranych wierzycieli); 2) szczególnych (łącznie rozpatrywanych) okolicznościach realizacji czynności sprawczych, tj.: grożącej dłużnikowi niewypłacalności lub upadłości lub niemożności zaspokojenia należności wszystkich wierzycieli oraz na 3) karalnym skutku czynności sprawczych, w postaci działania na szkodę innych (niż spłaconych lub zabezpieczonych) wierzycieli. Chociaż najczęściej spłacanie wierzyciela przybierze postać zapłaty określonej sumy pieniężnej, to jednak należy przyjąć, że chodzić tu może o każdą formę przeniesienia przez dłużnika na wierzyciela oznaczonych składników majątku. Przestępstwo z art. 302 § 1 KK ma charakter materialny, a znamieniem karalnego skutku jest w nim wyrażenie „czym działa na szkodę pozostałych”440.

Przepisy art. 302 § 2 i 3 KK określają przestępstwa korupcji na szkodę wierzyciela.

Oba przestępstwa odnoszą się do wzajemnie przeciwnego (opozycyjnego), ale i uzupełniającego się aspektu zachowania, polegającego na przekupstwie. Występek z § 3 jest w szczególności naturalną konsekwencją poprzedzającego go czynu karalnego z § 2.

440

Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012

201

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 302 § 2 KK polega na udzielaniu lub obiecaniu udzielenia korzyści majątkowej (jednemu z wierzycieli). Wskazane karalne zachowanie się przekupującego ma na celu skłonienie wierzyciela do działań na szkodę innych wierzycieli, musi więc on te działania poprzedzać w czasie, przy czym dla odpowiedzialności karnej na podstawie rozważanego przepisu nie ma znaczenia, czy wierzyciel istotnie przedsięwziął działanie na szkodę innych wierzycieli. Dla kwestii odpowiedzialności karnej jest tutaj również obojętne, czy wierzyciele ponieśli rzeczywistą szkodę.

Strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 302 § 3 KK polega na dwuodmianowym (rozłącznym) karalnym zachowaniu się sprawcy (wierzyciela), który: 1) przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych (pozostałych) wierzycieli od osoby, która takiej korzyści udziela w związku z postępowaniem upadłościowym lub układowym dotyczącym dłużnika wymienionego wierzyciela albo 2) żąda od osoby trzeciej korzyści za działanie na szkodę innych (pozostałych) wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub układowym dotyczącym ich dłużnika. Poza zakresem kryminalizacji znajduje się zachowanie sprawcy polegające na przyjęciu (w jakimkolwiek sensie) obietnicy korzyści441.

PODMIOT Przestępstwa z art. 302 § 1 KK może być popełnione tylko przez dłużnika, jest to więc przestępstwo indywidualne.

Przestępstwa czynnego przekupstwa wierzyciela z art. 302 § 2 KK może dopuścić się każda osoba mogąca ponosić odpowiedzialność karną, co oznacza, iż ma ono charakter powszechny. Rozważany przepis karny nie wymaga, aby sprawca był w szczególny sposób związany z długiem, wierzycielem lub postępowaniem upadłościowym.

Powszechny

charakter przestępstwa z art. 302 § 2 KK sprawia, iż w praktyce nie będzie miała tutaj zastosowania klauzula odpowiedzialności zastępczej za dłużnika lub wierzyciela, wskazana w art. 308 KK

441

Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012

202

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przestępstwo z art. 302 § 3 KK ma charakter indywidualny, albowiem jego sprawcą jest wierzyciel. Wierzyciel, wskazany w tym przepisie, musi być wierzycielem tego samego dłużnika, co wierzyciel pokrzywdzony rozważanym przestępstwem. Sprawcą rozważanego przestępstwa nie musi być jednak wierzyciel, który formalnie objęty jest postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości442.

STRONA PODMIOTOWA Stronę podmiotową czynu z art. 302 § 1 KK określa zamiar pokrzywdzenia przez dłużnika niektórych swoich wierzycieli poprzez spłacanie lub zabezpieczanie tylko wybranych. Konstrukcja i treść rozważanego przepisu wskazują jednoznacznie, iż czyn zabroniony w nim określony można popełnić w sposób umyślny, w obydwu postaciach przestępnego zamiaru (bezpośredniego i ewentualnego).

Przestępstwa przekupstwa na szkodę wierzycieli mają charakter umyślny. Stronę podmiotową czynu z art. 302 § 2 KK określa zamiar pokrzywdzenia przez sprawcę określonych wierzycieli. Treścią przestępnego zamiaru jest tutaj działanie na szkodę wierzycieli poprzez udzielenie lub złożenie obietnicy udzielenia, przez sprawcę na rzecz jednego z wierzycieli, korzyści majątkowej. Treść i funkcja rozważanego przepisu pozwalają uznać, iż odnosi się on wyłącznie do zamiaru bezpośredniego. Większość komentatorów stoi na stanowisku, iż rozważany przepis nie zawiera wprawdzie określenia „w celu”, lecz analiza art. 302 § 2 KK wskazuje, iż cel pokrzywdzenia wierzyciela jest faktycznie jednym z jego znamion, ponieważ sprawca udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej wierzycielowi po to, aby ten podjął się działania na szkodę innych wierzycieli443.

Stronę podmiotową czynu z art. 302 § 3 KK określa zamiar pokrzywdzenia wierzycieli przez sprawcę przy przyjęciu albo żądaniu korzyści za działanie na ich szkodę. Znamiona czynu zabronionego wymienione w rozważanym przepisie można zrealizować umyślnie i to wyłącznie z zamiarem bezpośrednim444.

442

Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 444 Więcej na ten temat: K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001; R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze.

System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 443

203

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 TRYB ŚCIGANIA Czyny z art. 302 są przestępstwami publiczno skargowymi, ściganymi z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

59

29

2013

51

73

2012

49

29

2011

35

28

2010

41

28

2009

34

17

2008

38

27

2007

60

87

2006

54

74

2005

67

146

2004

75

103

2003

80

89

2002

67

56

2001

50

56

2000

49

49

1999

31

19

ROK

204

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63938,Faworyzowanie-niektorych-wierzycieli-art-302.html

NIERZETELNE PROWADZENIE DOKUMENTACJI

PRZEDMIOT OCHRONY Rodzajowy przedmiot ochrony przepisów określających przestępstwa gospodarcze, a w szczególności przepisów Rozdziału XXXVI KK, stanowią podstawy prawidłowego obrotu gospodarczego w postaci uczciwości i rzetelności w działalności gospodarczej.

Indywidualny przedmiot ochrony art. 303 KK określany jest jako majątek uczestników obrotu gospodarczego – i to zarówno tych, u których szkoda w ich majątku powstaje w związku z nieprowadzeniem lub nieprawidłowym prowadzeniem dokumentacji ich działalności gospodarczej przez sprawcę, jak też tych, u których szkoda taka powstaje w związku z nieprowadzeniem lub nieprawidłowym prowadzeniem przez sprawcę dokumentacji jego własnej działalności gospodarczej lub dokumentacji działalności gospodarczej podmiotu trzeciego.445

STRONA PRZEDMIOTOWA Podmioty

prowadzące

działalność

gospodarczą

zobowiązane

są

do

jej

dokumentowania w sposób określony przez przepisy ustawy – przy czym rodzaj i zakres dokumentacji zależy od formy prawnej działalności, jej rodzaju, a niekiedy ponadto od decyzji podmiotu gospodarczego. Czynność wykonawcza w art. 303 KK polega na nieprowadzeniu wymaganej dokumentacji działalności gospodarczej albo na prowadzeniu jej w sposób nierzetelny lub niezgodny z prawdą, w szczególności poprzez niszczenie, usuwanie, przerabianie lub podrabianie dokumentów dotyczących tej działalności – i wyrządzenie w ten sposób szkody majątkowej osobie fizycznej, prawnej albo jednostce organizacyjnej 445

Tak: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

205

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 niemającej osobowości prawnej. Czynność sprawcza może przyjąć formę działania lub zaniechania w odniesieniu do przedmiotu zamachu, którym jest dokumentacja działalności gospodarczej.

Badany czyn zabroniony ma charakter skutkowy. Warunkiem przyjęcia, z punktu widzenia strony przedmiotowej, że czyn zabroniony z art. 303 KK został dokonany, jest faktyczne wystąpienie szkody w bezpośrednim i adekwatnym związku przyczynowym z zachowaniem sprawcy. Zatem wyrządzenie innemu podmiotowi (osobie fizycznej, osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niemającej osobowości prawnej) szkody majątkowej jest skutkiem przestępstwa z art. 303 KK. Szkoda majątkowa to zaistniały wbrew woli dysponenta, nieuzasadniony ekonomicznie i prawnie uszczerbek w jego majątku. W literaturze i w orzecznictwie wskazuje się, że szkoda majątkowa w ujęciu art. 303 § 1 KK obejmuje zarówno szkodę rzeczywistą (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans)446.

PODMIOT Sprawcą czynu zabronionego z art. 303 § 1–3 KK jest podmiot indywidualny – osoba zobowiązana do prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej. W doktrynie wskazuje się na możliwość uznania przestępstwa z art. 303 KK za powszechne, z uwagi na brak dookreślenia indywidualnych cech sprawcy w treści regulacji. Sprawcą w tym ujęciu miałby być każdy, kto podjął się prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej przedsiębiorcy i nieprzypadkowo oraz niedorywczo dokumentację tę faktycznie prowadzi bądź kto podjął się prowadzenia tej dokumentacji, ale z obowiązku tego się nie wywiązał.447 Za indywidualnym charakterem sprawcy przemawia jednak argument, że obowiązek prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej, zawężający zakres podmiotowy badanej regulacji, może zostać nałożony jedynie przez ustawę lub przez umowę między podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą i podmiotem prowadzącym dla niego dokumentację tej działalności, względnie w ramach stosunku prawnego wynikającego z prowadzenia cudzych spraw bez 446

Tak Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z 27.2.1976 r., sygn. VI KZP 10/75, oraz w uchwale z 21.6.1995 r., sygn. I KZP 22/96 447 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

206

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 zlecenia. Niektórzy autorzy przywołują jako źródło obowiązku prowadzenia dokumentacji ponadto orzeczenie sądu i decyzję właściwego organu (np. postanowienie o zabezpieczeniu dowodu, zarządzenie zobowiązujące do przedstawienia dokumentu).448 Sprawcą czynu z art. 303 KK może być zatem zarówno osoba, która prowadzi dokumentację własnej działalności gospodarczej, jak i osoba, która prowadzi dokumentację cudzą (na podstawie umowy, polecenia służbowego czy nawet prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia), pod warunkiem że obowiązek prowadzenia danej dokumentacji nakłada przepis ustawy. Nie popełnia natomiast czynu zabronionego osoba, która prowadzi dokumentację nierzetelną lub niezgodną z prawdą, jednak czyni to dobrowolnie i wyłącznie na własny użytek.449

STRONA PODMIOTOWA Omawiany czyn jest występkiem, jednak ustawa nie przewiduje odpowiedzialności za popełnienie go w formie nieumyślnej; jest on zatem zabroniony jedynie w razie popełnienia go w formie umyślnej. Ustawa nie dookreśla ani wprost, ani poprzez sposób ujęcia strony przedmiotowej, formy zamiaru. Zamiar może być zatem bezpośredni lub ewentualny.

Ustawa przewiduje w art. 303 § 2 KK obostrzoną sankcję, jeżeli wyrządzona przez sprawcę szkoda majątkowa jest znaczna. Skutek w postaci znacznej szkody majątkowej musi być objęty zamiarem sprawcy w formie bezpośredniej lub ewentualnej.

Przepis art. 303 § 3 KK przewiduje łagodniejszą sankcję w razie zaistnienia wypadku mniejszej wagi.

TRYB ŚCIGANIA Ściganie przestępstwa określonego w art. 303 § 1–3 KK następuje na wniosek pokrzywdzonego. Brak wniosku o ściganie stanowi negatywną przesłankę wszczęcia i

448 449

Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006

207

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 toczenia się postępowania karnego (art. 17 § 1 pkt 10 Kodeksu postępowania karnego 450).

Jedynie w sytuacji, w której pokrzywdzonym jest Skarb Państwa (ale już nie wtedy, gdy jest nim np. jednostka samorządu terytorialnego), postępowanie przygotowawcze wszczynane jest z urzędu.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

28

66

2013

37

60

2012

29

9

2011

28

9

2010

32

8

2009

41

15

2008

37

18

2007

71

42

2006

114

39

2005

104

83

2004

122

170

2003

121

107

ROK

450

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – kodeks postępowania karnego, Dz.U. Nr 89, poz. 555

Art. 17 [Przesłanki procesowe] § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy: […] 10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej […] .

208

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2002

161

142

2001

160

175

2000

134

284

1999

158

155

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63939,Nierzetelne-prowadzenie-dokumentacji-art-303.html

LICHWA

PRZEDMIOT OCHRONY Pojęcie lichwy w języku polskim od dawna rozumiane jest dość jednoznacznie.

Lichwa oznacza pożyczanie pieniędzy na bardzo wysoki procent i osiąganie z tego tytułu dużych korzyści. Terminem tym oznacza się także ów wygórowany procent, jak i odsetki od pożyczonej sumy.451 Karnoprawna treść omawianego pojęcia jest znacznie szersza. Instytucja lichwy w prawie karnym przeszła bogatą i skomplikowaną ewolucję. Wydaje się obecnie, że najtrafniejsze będzie definiowanie lichwy jako niedozwolonego wyzysku pod pozorem dwustronnych zobowiązań prywatnoprawnych i osiąganie tą drogą zysku, zakazanego przez prawo.452 Szczególnym przedmiotem ochrony przestępstwa lichwy jest niezakłócony obrót gospodarczy, wolny od wyzysku, zachowujący uczciwość i względną równowagę wzajemnych świadczeń stron. Ubocznym przedmiotem ochrony są natomiast indywidualne interesy profesjonalnych i nieprofesjonalnych uczestników obrotu.

451

Tak np. A. Wiślicki [w:] Podręczna Encyklopedya Powszechna, t. IV, s. 365; M. Szymczak [w:] Słownik, t. II, s. 31; E. Dreń, E. Polański, Wielki słownik, s. 406; 452 R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

209

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PRZEDMIOTOWA Znamię czynnościowe przestępstwa lichwy polega na zawarciu z kontrahentem umowy nakładającej nań obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, przy wykorzystaniu jego przymusowego położenia.

Lichwa opiera się na dwustronnej umowie. Warunkiem dojścia do skutku omawianego przestępstwa jest więc zawarcie umowy ważnej w rozumienia prawa cywilnego. Jeżeli bowiem umowa dotknięta jest tzw. bezwzględną nieważnością, to od początku nie wywołuje skutków prawnych, a więc nie może być mowy o zastrzeżeniu przez taką czynność prawną jakiegokolwiek świadczenia. W polskim prawie cywilnym, w przeciwieństwie np. do prawa niemieckiego, wyzysk nie skutkuje bezwzględną nieważnością umowy. Zgodnie z art. 388 KC, jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, to druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może żądać unieważnienia umowy, przy czym uprawnienia te wygasają z upływem lat 2 od dnia zawarcia umowy453. Świadczenie wyzyskane od pokrzywdzonego musi mieć charakter ekonomiczny, ale nie musi być majątkowe. Świadczenie może polegać na daniu, czynieniu, nieczynieniu lub znoszeniu. Zastrzeżone świadczenie musi być niewspółmierne. W ustawie wprowadzono zmianę w porównaniu z poprzednim stanem prawnym, w którym niewspółmierność musiała być

oczywista.

Dysproporcja

pomiędzy

świadczeniem

sprawcy

a

świadczeniem

pokrzywdzonego nie wystarcza do przyjęcia przestępstwa lichwy. Konieczne jest wyzyskanie przymusowego położenia, a więc szczególnie trudnych okoliczności, w jakich znalazł się kontrahent. Przymusowe położenie wykładać należy obiektywnie, a nie subiektywnie.

Decyduje bezstronna ocena sytuacji, a nie subiektywne przekonanie osoby lub jednostronne spojrzenie grupy osób, np. zarządu spółki.

453

Więcej na ten temat: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

210

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przestępstwo lichwy zostaje dokonane z chwilą zawarcia umowy. Należy również dopuścić możliwość spełnienia znamion przestępstwa z art. 304 KK w sytuacji późniejszej, rażąco niekorzystnej dla jednej ze stron zmiany warunków wcześniejszej umowy.

454

Dlatego

powszechnie uznaje się lichwę za przestępstwo bezskutkowe (formalne). Do jego zaistnienia nie jest bowiem potrzebna żadna zmiana w świecie zewnętrznym, w szczególności w postaci spełnienia świadczenia przez pokrzywdzonego czy też doprowadzenia go do upadłości.

PODMIOT Przestępstwo z art. 304 KK ma charakter ogólny, powszechny, co oznacza, że jego znamiona może wypełnić każdy, a więc zarówno sprawca prowadzący samodzielnie działalność gospodarczą jak i takiej działalności nieprowadzący. Zarówno po stronie sprawcy – wierzyciela, jak i po stronie pokrzywdzonego – dłużnika może występować zarówno podmiot prowadzący działalność gospodarczą, jak i jej nieprowadzący. Warunkiem odpowiedzialności za przestępstwo wyzysku jest jednak zaistnienie mieszanej konfiguracji stron umowy.

STRONA PODMIOTOWA Lichwa jest przestępstwem umyślnym. W polskiej doktrynie prawa karnego od dawna trwa spór odnośnie do tego, czy omawiane przestępstwo można popełnić w obu postaciach zamiaru. Mniejszość przyjmuje, że przestępstwo lichwy popełnić można umyślnie w postaci zamiaru bezpośredniego (doli directi) lub zamiaru ewentualnego (doli eventualis).455 Większość natomiast koncentruje się na ustawowym zwrocie „wyzyskując przymusowe położenie” oraz związanej z tym motywacji sprawcy. Przedstawiciele tego poglądu odrzucają możliwość popełnienia lichwy w obu postaciach umyślności, bowiem „życiowo rzecz biorąc, trudno sobie wyobrazić, aby mogło się zdarzyć zawarcie takiej umowy bez zamiaru bezpośredniego”456. Niektórzy autorzy dodatkowo podkreślają kierunkowość działania 454

R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 455 Tak obecnie R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 456 Więcej na ten temat: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod

211

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 sprawcy, wyrażającą się w celu osiągnięcia korzyści.457 Ten pogląd należy podzielić. W lichwie bowiem sprawca chce głównie osiągnąć zysk, ale oprócz tego chce również wyzyskać przymusową sytuację pokrzywdzonego. Zwrot „wyzyskując położenie” implikuje celowość działania sprawcy.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwo lichwy ścigane jest z urzędu w trybie publicznoskargowym.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

46

170

2013

43

21

2012

29

15

2011

21

13

2010

39

57

2009

23

6

2008

30

10

2007

31

15

2006

34

37

ROK

red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001 457 K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

212

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2005

32

45

2004

31

144

2003

25

88

2002

27

28

2001

19

21

2000

15

23

1999

16

23

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63940,Lichwa-art-304.html

ZAKŁÓCANIE PRZETARGU PUBLICZNEGO

PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiot ochrony w przepisie art. 305 § 1 KK określany jest niejednolicie. Część autorów przyjmuje, że jest nim procedura przetargu publicznego 458. Wyrażany jest także pogląd, że przedmiotem ochrony tego przepisu są interesy majątkowe właściciela mienia objętego przetargiem lub podmiotu, na rzecz którego przetarg jest dokonywany459. Jeszcze szerzej przedmiot ochrony widzą ci autorzy, dla których przedmiotem ochrony jest majątkowy interes beneficjenta przetargu, to jest każdej osoby zaangażowanej majątkowo w przetarg460, a zatem także interesy uczestników przetargu.

458

R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 459 Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 460 J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005

213

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PRZEDMIOTOWA Czynności sprawcze w przestępstwie z art. 305 KK polegają na: udaremnieniu przetargu (§ 1), utrudnieniu przetargu (§ 1), wejściu w porozumienie z inną osobą (§ 1 i 2), rozpowszechnianiu informacji mających znaczenie dla zawarcia umowy będącej przedmiotem przetargu (§ 2), przemilczaniu istotnych okoliczności mających znaczenie dla zawarcia umowy będącej przedmiotem przetargu (§ 2).

W doktrynie prawa karnego pojęcie wymienionych czynności nie budzi zasadniczych wątpliwości. Powszechnie przyjmuje się, że udaremnieniem jest uniemożliwienie odbycia przetargu za pomocą wszelkich sposobów i środków. Przez utrudnianie rozumie się każde postępowanie, które zakłóca jego tok. Zachowanie sprawcy polegające na wejściu wporozumienie zinną osobą pojmuje się jako porozumienie przynajmniej dwóch osób, którego przedmiotem jest wspólne i szkodliwe działanie przeciwko właścicielowi mienia albo podmiotu, na rzecz którego przetarg jest organizowany. Przez rozpowszechnianie rozumie się upowszechnianie, czynienie powszechnie wiadomym. Przemilczanie oznacza natomiast zaniechanie wymaganego przekazania informacji o danych okolicznościach.

Przestępstwo z art. 305 KK w obu odmianach sprawczych (§ 1 i 2) ma charakter materialny. Znamieniem skutku jest wywołanie realnego niebezpieczeństwa dla prawnie chronionych

interesów

podmiotów

pokrzywdzonych.

Jest

to

zatem

przestępstwo

sprowadzenia niebezpieczeństwa określonego skutku.461

PODMIOT Typy czynów zabronionych z art. 305 § 1 i 2 KK stanowią przestępstwa powszechne, których sprawcą może być każda osoba podlegająca odpowiedzialności karnej.

461

Więcej na ten temat: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

214

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PODMIOTOWA Sprawca czynów zabronionych z art. 305 § 1 i 2 KK musi działać umyślnie, w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym.

Sprawca przestępstwa z art. 305 § 1 KK musi ponadto działać w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

TRYB ŚCIGANIA Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 art. 305 KK następuje na wniosek pokrzywdzonego, o ile pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

186

63

2013

144

65

2012

43

8

2011

54

26

2010

45

10

2009

48

9

2008

77

18

2007

84

19

2006

82

15

ROK

215

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2005

92

45

2004

85

19

2003

72

19

2002

57

9

2001

70

20

2000

51

13

1999

46

11

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63941,Udaremnienie-przetargu-art-305.html

USUWANIE LUB FAŁSZOWANIE OZNACZEŃ PRODUKTU

PRZEDMIOT OCHRONY Rodzajowy przedmiot ochrony przepisów określających przestępstwa gospodarcze stanowią podstawy prawidłowego obrotu gospodarczego w postaci uczciwości i rzetelności w działalności gospodarczej.

Natomiast indywidualny przedmiot ochrony art. 306 KK określany jest jako stanowiąca dobro powszechne, prawdziwość informacji zawartej w znaku identyfikacyjnym, dacie produkcji lub dacie przydatności towaru lub urządzenia, w warunkach obrotu gospodarczego lub w związku z tym obrotem.

216

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 STRONA PRZEDMIOTOWA Zachowanie sprawcy opisane w art. 306 KK obejmuje usuwanie, podrabianie lub przerabianie znaków identyfikacyjnych, daty produkcji lub daty przydatności towaru lub urządzenia na produktach legalnego pochodzenia. Wskazane czynności wymagają podjęcia przez sprawcę pewnej aktywności, co uprawnia do przyjęcia, że mogą być popełnione wyłącznie w formie działania. Ustawa nie przewiduje wymogu zaistnienia jakiegokolwiek skutku w związku z zachowaniem sprawcy, choć niektórzy autorzy proponują przyjęcie, że przestępstwo to ma charakter skutkowy. Skutkiem miałoby być „usunięcie, podrobienie lub przerobienie” znaku identyfikacyjnego, daty produkcji lub przydatności towaru lub urządzenia jako wynik ich usuwania, podrabiania lub przerabiania462. Według innej propozycji skutkiem jest zmiana wyglądu nośnika, na który oddziaływał sprawca 463. Wydaje się jednak, że przy przyjęciu zaproponowanych form ujęcia skutku każde dokonane przestępstwo formalne miałoby charakter materialny. Ustawa nie wymaga także dla dokonania czynu z art. 306 KK wprowadzenia innej osoby w błąd zachowaniem sprawcy.

PODMIOT Pomimo iż w treści art. 306 KK ustawodawca nie przypisał podmiotowi szczególnych cech osobistych, które uprawniałyby do przyjęcia, że jest to przestępstwo indywidualne, w doktrynie i w orzecznictwie pojawiły się w tym zakresie rozbieżne opinie. W uchwale z dnia 26.09.2002 r., sygn. I KZP 25/02 Sąd Najwyższy wskazał, że podmiotem przestępstwa określonego w art. 306 KK może być każdy, a więc jest to przestępstwo powszechne. Za takim stanowiskiem przemawia, w ocenie SN, wykładnia językowa ustawowych znamion, która pozwala na jednoznaczne określenie podmiotu, co wyklucza potrzebę odwoływania się do

pozajęzykowych

reguł

wykładni.

Zgodnie

z

przeciwstawnym

stanowiskiem,

prezentowanym w doktrynie, przestępstwo z art. 306 KK ma charakter indywidualny z uwagi na wymóg popełnienia go w warunkach obrotu gospodarczego 464. Okoliczność ta ma stanowić podstawę do przyjęcia, że jego sprawcą może być jedynie uczestnik obrotu 462

Więcej na ten temat: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001 463 Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 464 L. Gardocki, Prawo karne, 2002, s. 318

217

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 gospodarczego, którym jest przedsiębiorca (działający na szkodę innego przedsiębiorcy lub konsumenta) lub konsument (działający na szkodę przedsiębiorcy) występujący w konkretnym analizowanym przypadku w warunkach tego obrotu465.

STRONA PODMIOTOWA Czyn z art. 306 KK jest zabroniony jedynie w formie umyślnej. Może być popełniony z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym.

Zamiar sprawcy nie musi obejmować – niestanowiącego znamienia strony przedmiotowej – wprowadzenia innej osoby w błąd co do autentyczności oznaczeń ani celu w postaci wprowadzenia do obrotu towarów lub urządzeń posiadających usunięte, przerobione lub podrobione znaki identyfikacyjne, datę produkcji lub przydatności.

TRYB ŚCIGANIA Przestępstwo z art. 306 KK ścigane jest z oskarżenia publicznego, bez wymogu złożenia wniosku o ściganie.

STATYSTYKA POLICYJNA liczba

liczba

postępowań

przestępstw

wszczętych

stwierdzonych

2014

726

1569

2013

680

728

2012

708

541

2011

637

697

ROK

465

Więcej na ten temat: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

218

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

2010

702

663

2009

590

680

2008

639

970

2007

139

887

2006

957

1101

2005

1473

1652

2004

2345

2670

2003

2708

2598

2002

2557

2224

2001

2347

2460

2000

1971

1746

1999

1144

1014

Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko17/63943,Usuwanie-lub-falszowanie-oznaczen-towaru-art-306.html

KLAUZULA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZASTĘPCZEJ Z uwagi na zawartą w art. 308 KK klauzulę odpowiedzialności zastępczej, ustawodawca rozszerzył krąg podmiotów, które mogą odpowiadać karnie za przestępstwa ujęte w Rozdziale XXXVI KK, także na osoby niebędące dłużnikiem i wierzycielem, które zajmowały się jego sprawami majątkowymi. Odpowiedzialność karna zastępcza osoby faktycznie działającej za dłużnika właściwego, bez odpowiedniej legitymacji prawnej, jest ograniczona treścią art. 103–105 Kodeksu cywilnego466. Zgodnie z art. 103 KC, pełnomocnik 466

Ustawa z dnia 17 grudnia 2013 r. – kodeks cywilny, Dz.U. z 2014 r. poz. 12; dalej” KC

219

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 (dłużnika) zobowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał oraz do naprawienia szkody. Jego odpowiedzialność opiera się na zasadzie ryzyka, jakie łączy się z występowaniem w obrocie gospodarczym w roli zastępcy dłużnika. Należy uznać, iż tak określone granice odpowiedzialności cywilnej pełnomocnika obowiązują także w odniesieniu do przepisów art.

300–302 KK (oraz art. 308 KK).

Klauzula odpowiedzialności zastępczej nie określa karalnego zachowania się sprawcy.

Jej istota sprowadza się bowiem do umożliwienia pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osoby fizycznej, która nie spełnia cech podmiotu czynu zabronionego, a to z uwagi na fakt, iż podmiot ten (dłużnik) jest jednostką organizacyjną. W związku z tym należy podkreślić, iż osoba odpowiedzialna zastępczo może ponieść odpowiedzialność karną na podstawie określonego przepisu karnego tylko wtedy, gdy swoim zachowaniem wypełnia znamiona ustawowe określonego w nim czynu zabronionego. Podstawą odpowiedzialności karnej zastępczej określonej osoby fizycznej może być wyłącznie jej indywidualnie ujmowany faktyczny czyn, którego istota sprowadza się do realnego przyczynienia się do stwierdzonego faktu naruszenia określonej normy sankcjonowanej, które odpowiada usiłowaniu albo dokonaniu danego przestępstwa przeciwko wierzycielowi. Norma z art. 308 KK dodaje ponadto (jedynie) kolejny konieczny warunek odpowiedzialności karnej takiej osoby, w postaci szczególnej relacji pomiędzy sprawcą a podmiotem czynu, czyli dłużnikiem będącym jednostką organizacyjną.467

Art. 103 [Umowy rzekomego pełnomocnika] § 1. Jeżeli zawierający umowę jako pełnomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta. § 2. Druga strona może wyznaczyć osobie, w której imieniu umowa została zawarta, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. § 3. W braku potwierdzenia ten, kto zawarł umowę w cudzym imieniu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego zakresu.

Art. 104 [Czynność jednostronna rzekomego pełnomocnika] Jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu jest nieważna. Jednakże gdy ten, komu zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu, zgodził się na działanie bez umocowania, stosuje się odpowiednio przepisy o zawarciu umowy bez umocowania.

Art. 105 [Pierwotnie umocowany] Jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, czynność prawna jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć.

467 Więcej na ten temat: R. Zawłocki [w:] Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000; T. Stępień, K. Stępień, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001

220

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 PODSUMOWANIE Zwalczanie patologii gospodarki wolnorynkowej wymaga zastosowania wobec jej sprawców

odpowiedzialności

karnej.

Przepisy

karne

stanowiące

podstawę

tej

odpowiedzialności określają przestępstwa gospodarcze. Stanowią one tym samym specyficzne prawne instrumenty polityki państwa. Wszystkie te przepisy cechuje wspólny rodzajowy przedmiot ochrony w postaci obrotu gospodarczego, a ściślej – zasad stanowiących podstawę funkcjonowania prawidłowego obrotu gospodarczego.

W KK ustawodawca postanowił umieścić te przestępstwa gospodarcze, które charakteryzuje z jednej strony – najcięższy ładunek społecznej szkodliwości, z drugiej zaś – szeroki zasięg stosowania takich przepisów w praktyce. Przyjmuje się w związku z tym, że Rozdział XXXVI KK obejmuje podstawowe przestępstwa gospodarcze (sensu stricto). W szerszym ujęciu, mianem przestępstw gospodarczych (sensu largo) określa się kodeksowe przestępstwa

przeciwko

obrotowi

finansowemu

oraz

pozakodeksowe

przestępstwa

gospodarcze określone w ustawach regulujących szeroko rozumiany obrót gospodarczy.

SUMMARY Combating business related pathologies led to the creation of offences against economic circulation. In narrow meaning this notion means offences listed in the chapter XXXVI of the criminal code. In broad meaning it means not only offences listed in the chapter XXXVI, but also those listed in the chapter XXXVII and those listed in other statutes.

221

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 533

Wydawnictwa zwarte: 1. Buczkowski K., Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000 2. Buczkowski K., M. Wojtaszek, Pranie pieniędzy, Warszawa 2001 3. Czajka D., Przestępstwa menedżerskie, Warszawa 2000 4. Górniok O., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004 5. Górniok O., Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994 6. Gulcz M., Ekonomia, Poznań 2002, s. 21 7. Kuciński R., Przestępstwa giełdowe, Warszawa 2000.

8. Górniok O., Hoc S., Przyjemski S., Kodeks karny, t. III, Warszawa 2001 9. Kodeks karny, t. I, Cześć szczególna, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2012 10. Kodeks karny, Część szczególna t. III, pod red. A. Zolla, Warszawa 2006 11. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 12. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 13. Prawo karne gospodarcze. System Prawa Handlowego, tom 10, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2012 14. Skorupka J., Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005 15. Stępień T., Stępień K., Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, Toruń 2001, 16. Warylewski J., Kopoczyński T., Potulski K., Odpowiedzialność karna menedżerów rynku ubezpieczeniowego, Gdańsk 2006, 17. Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997

222

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Artykuły:

1. Bachrach A., Przestępczość gospodarcza. Pojęcie i próba systematyzacji, Państwo i Prawo, nr 6/1969 2. Bartosiewicz A., Kubacki R., Prawnokarna ochrona przetargu publicznego, Monitor Prawniczy, nr 2/2002, 3. Bojarski J., Oczkowski T., Penalizacja korupcji gospodarczej w polskim prawie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 4/2004

4. Cyprian T., Próba określenia przestępstwa gospodarczego, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 3/1958 5. Głuchowski J., Znamię karalnego skutku czynu zabronionego z art. 296a Kodeksu karnego, Palestra, nr 5-6/2012, 6. Golonka A., Korupcja gospodarcza jako przestępstwo przeciwko zasadom uczciwej konkurencji, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 3/2013 7. Hryniewicz E., Zawłocki R., Nieumyślność bankructwa jako podstawa odpowiedzialności karnej, Monitor Prawniczy, nr 6/2006 8.

Iwański M., Nowa postać łapownictwa gospodarczego (po nowelizacji art. 296a § 1 k.k.), Państwo i Prawo, nr 10/ 2009

9. Matusiak A., Przekupstwa menadżerskie, Ius Novum nr 3/2013 10. Pawelec K. J., Przestępstwo prania pieniędzy w systemie prawa polskiego.

Zagadnienia węzłowe, Rejent nr 1/2014, 11. Pracki H., Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, Prokuratura i Prawo, nr 1/1995 12. Skorupka J., Uwagi porównawcze na tle cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych ubezpieczycieli, Prokuratura i Prawo, nr 2/2000 13. Zakrzewski R., Ochrona obrotu gospodarczego w nowym kodeksie karnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, nr 11/ 1997

223

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Rozdział XXXVII. KK Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi.

Art. 310 [Fałszowanie pieniędzy] § 1. Kto podrabia albo przerabia polski albo obcy pieniądz, inny środek płatniczy albo dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce lub z pieniędzy, innego środka płatniczego albo z takiego dokumentu usuwa oznakę umorzenia, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. § 2. Kto pieniądz, inny środek płatniczy lub dokument określony w § 1 puszcza w obieg albo go w takim celu przyjmuje, przechowuje, przewozi, przenosi, przesyła albo pomaga do jego zbycia lub ukrycia, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. W wypadku mniejszej wagi sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. § 4. Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w § 1 lub 2, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 311 [Oszustwo kapitałowe] Kto, w dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi, rozpowszechnia nieprawdziwe informacje lub przemilcza informacje o stanie majątkowym oferenta, mające istotne znaczenie dla nabycia, zbycia papierów wartościowych, podwyższenia albo obniżenia wkładu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 312 [Puszczenie w obieg] Kto puszcza w obieg podrobiony albo przerobiony pieniądz, inny środek płatniczy albo dokument określony w art. 310 § 1, który sam otrzymał jako prawdziwy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Art. 313 [Fałszowanie urzędowego znaku wartościowego] § 1. Kto, w celu użycia lub puszczenia w obieg, podrabia albo przerabia urzędowy znak wartościowy albo ze znaku takiego usuwa oznakę umorzenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto urzędowy znak wartościowy podrobiony, przerobiony albo z usuniętą oznaką umorzenia puszcza w obieg, nabywa lub go używa albo przechowuje w celu puszczenia w obieg.

Art. 314 [Fałszowanie znaku urzędowego] Kto, w celu użycia w obrocie gospodarczym, podrabia albo przerabia znak urzędowy, mający stwierdzić upoważnienie lub wynik badania albo w obrocie publicznym używa przedmiotów opatrzonych takimi podrobionymi albo przerobionymi znakami,

224

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 315 [Fałszowanie narzędzi pomiarowych lub probierczych] § 1. Kto, w celu użycia w obrocie gospodarczym, podrabia lub przerabia zalegalizowane narzędzie pomiarowe lub probiercze, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto podrobionego albo przerobionego narzędzia pomiarowego lub probierczego w obrocie gospodarczym używa albo takie narzędzie w celu użycia w obrocie gospodarczym przechowuje.

Art. 316 [Przepadek] § 1. Pieniądze, dokumenty i znaki wartościowe podrobione, przerobione albo z usuniętą oznaką umorzenia oraz podrobione lub przerobione narzędzia pomiarowe, jak również przedmioty służące do popełnienia przestępstw określonych w tym rozdziale ulegają przepadkowi, chociażby nie stanowiły własności sprawcy. § 2. Podrobione albo przerobione znaki urzędowe określone w art. 314 należy usunąć, chociażby to miało być połączone ze zniszczeniem przedmiotu.

225

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

MARIUSZ KOCISZEWSKI468

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI PIENIĘDZMI I PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI OFFENCES AGAINST TRADING IN CURRENCIES AND SECURITIES słowa kluczowe: kodeks karny, papiery wartościowe, obrót gospodarczy keywords: penal code, securities, economic trade

STRESZCZENIE Bezpieczeństwo obrotu gospodarczego stanowi podstawę gospodarki wolnorynkowej.

Polski ustawodawca dostarcza instrumentów zapewniających ochronę wiarygodności i bezpieczeństwa pieniędzy, środków płatniczych, papierów wartościowych oraz prawidłowy obrót nimi. Celem niniejszego rozdziału jest omówienie instytucji i rozwiązań prawnych przyjętych w artykułach 310 – 316 Kodeksu karnego. Scharakteryzowano przewidziane w nich

poszczególne

przestępstwa

przeciwko

obrotowi

pieniędzmi

i

papierami

wartościowymi oraz kwestie dotyczące definicji legalnych, które mogą wyniknąć ze stosowania analizowanych przepisów.

468

Mariusz Kociszewski, student III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz I roku studiów licencjackich w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie

226

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 EXTRACT Safety of economic trade is the pillar of free market economy. Polish legislator provides instruments guaranteeing credibility and safety of currency, means of payment, securities, as well as honest trade.

The purpose of this chapter is to introduce legal

regulations stated in articles 310 – 316 of the Penal Code. Discussed are crimes against trade in money and securities and matters concerning legal definitions that may result from its application.

WPROWADZENIE Autorzy projektu Kodeksu karnego z 1997 r. wyodrębnili rozdział XXXVII, penalizujący czyny których przedmiotem są pieniądze, inne środki płatnicze oraz dokumenty równoważne, w tym papiery wartościowe. Tej kategorii przestępstw poświęcono artykuły 310 – 316 Kodeksu Karnego. Systematyka rozdziału obecnego rozdziału XXXVII została zaczerpnięta z Kodeksu karnego z roku 1969 (Rozdział XXXI – Fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych i narzędzi pomiarowych, obejmujący artykuły 227 – 232). Z kolei rozwiązanie Kodeksu z 1969 r. nawiązuje do dorobku przedwojennego Kodeksu karnego z roku 1932 (gdzie znaleźć można Rozdział XXVII – Fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych i narzędzi mierniczych, obejmujący artykuły 175 – 186). Redakcja Rozdziału XXXVII Kodeksu z 1997 r. jest dostosowana do zmian w obrocie gospodarczym, które dokonały się na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, przy czym dorobek doktryny prawa karnego jest widoczny w obecnym kształcie przepisów469.

Problematyka

walki

z

przestępstwami

fałszowania

pieniędzy,

papierów

wartościowych oraz puszczania ich do obiegu znajduje się w polu zainteresowania Unii Europejskiej. Troska o rozwój swobodnej wymiany towarów, usług, kapitału i siły roboczej wymaga istnienia bezpiecznych środków płatniczych i walki z próbami podważenia zaufania do bezpieczeństwa obrotu. Za kluczową regulację prawa unijnego dotyczącą przestępstw z analizowanej kategorii należy uznać Dyrektywę Parlamentu i Rady 2014/62 UE z dnia 15

469

J. Piórkowska – Flieger (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 781

227

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 maja 2014 r. w sprawie prawnokarnych środków ochrony euro i innych walut przed fałszowaniem, zastępującą decyzję ramową Rady 2000/383/WSiSW470.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 Dyrektywy, Państwa członkowskie przyjmują środki niezbędne do zapewnienia, aby następujące czyny, gdy są popełnione umyślnie, podlegały karze jako przestępstwo: a) każde podrobienie lub przerobienie pieniędzy mające na celu oszustwo, niezależnie od zastosowanych środków; b) wprowadzenie do obiegu fałszywych pieniędzy mające na celu oszustwo; c) przywóz, wywóz, transport, przyjmowanie lub uzyskiwanie fałszywych pieniędzy, w celu wprowadzenia ich do obiegu, przy świadomości, że są one fałszywe; d) produkcja, przyjmowanie, uzyskiwanie lub posiadanie w celu oszustwa: (i) narzędzi, przedmiotów, programów komputerowych i danych oraz wszelkich innych środków szczególnie dostosowanych do podrabiania lub przerabiania pieniędzy; lub (ii)zabezpieczeń, takich jak hologramy, znaki wodne lub inne składniki pieniędzy, które służą do ich ochrony przed fałszowaniem471.

Polskie prawo przewiduje penalizację czynów wymienionych w art. 3 ust. 1 Dyrektywy.

ART. 310 – FAŁSZOWANIE ŚRODKÓW PŁATNICZYCH I PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Przedmiotem ochrony w art. 310 KK jest autentyczność pieniędzy i innych środków płatniczych oraz dokumentów równoważnych - dobra prawne niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania systemu gospodarczego472.

470

Poprzednio obowiązującą regulacją była dyrektywa ramowa Rady z 29 maja 2000 r. w sprawie zwiększenia ochrony poprzez sankcje karne i inne sankcje za fałszowanie w związku z wprowadzeniem euro (2000/383/WSiSW) 471

Art. 3 Dyrektywy Parlamentu i Rady 2014/62 UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie prawnokarnych środków ochrony euro i innych walut przed fałszowaniem, zastępująca decyzję ramową Rady 2000/383/WSiSW, L 151/1

228

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Komentowany przepis odnosi się do pieniądza polskiego lub obcego, innego środka płatniczego albo dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierającego obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenia uczestnictwa w spółce. Powyższe pojęcia należy rozumieć zgodnie z ustawą o Narodowym Banku Polskim, ustawą – Prawo dewizowe oraz ustawą – Kodeks spółek handlowych473.

Pieniądzem określa się znaki pieniężne, banknoty i monety, znajdujące się w obiegu lub wycofane z niego, lecz nadal podlegające wymianie 474. Art. 310 § 1 KK znajduje zastosowanie do pieniądza polskiego oraz obcego. Pieniądzem polskim są banknoty i monety opiewające na złote i grosze475. Pieniądzem obcym są środki płatnicze innych państw (pozostające w obiegu) oraz pieniądze państw Unii Europejskiej476.

Przyjmując założenie, że jednostka pieniężna może być rozpatrywana jako oderwana od znaku pieniężnego, należy odnosić art. 310 § 1 KK również do pieniądza bezgotówkowego477. Istotne pozostaje rozstrzygnięcie czy pojęcie pieniądz i znak pieniężny są pojęciami tożsamymi. Zdaniem części doktryny, jednostka pieniężna może funkcjonować w oderwaniu od znaku pieniężnego, stąd zakres przedmiotowy komentowanego przepisu może zostać rozszerzony. Wówczas dopuszczalne jest zastosowanie § 1 art. 310 KK także do fałszowania zapisu na rachunku bankowym. Dotychczasowe orzecznictwo zdaje się potwierdzać powyższą tezę478.

Zgodnie z ustawą – Prawo dewizowe, przez krajowe środki płatnicze rozumie się znaki pieniężne, będące prawnym środkiem płatniczym w kraju, a także środki płatnicze

472

J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1403 i nast.; M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red.

M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 907 473 M. Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod. red. M. Mozgawa, Warszawa 2014, s. 768 474 Art. 2 ust. 1 pkt. 7 Ustawy – Prawo dewizowe z dnia 27 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 1036); przedmiotem przestępstwa z art. 310 § 1 nie jest przerobienie autentycznych, lecz nie będących w obiegu prawnym. Nie oznacza to, że czyn ten nie wypełni znamion innego przestępstwa, np. oszustwa 475 Art. 31 Ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 908, z późn. zm.)

476 O. Górniok, Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 53 i nast.

477 J. Skorupka (w:) System prawa karnego. Tom IX, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011, s. 773-774, 792 793 478 M. Gałązka [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiaka, K. Wiaka, Warszawa 2014, s. 1107

229

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie oraz wystawione w walucie polskiej papiery wartościowe i dokumenty, pełniące funkcję środków płatniczych479.

Zagranicznymi środkami płatniczymi są waluty obce i dewizy, pełniące rolę środka płatniczego480. Waluty obce to znaki pieniężne, będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym oraz podlegające wymianie znaki pieniężne, które zostały wycofane z obiegu 481.

Dewizy stanowią wystawione w walutach obcych papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące rolę środka płatniczego, w tym bony skarbowe.

W polskim prawie brak jest definicji legalnej o charakterze ogólnym papieru wartościowego. Wydaje się, że o zakwalifikowaniu dokumentu do kategorii papieru wartościowego powinny przesądzać przepisy regulujące jego status, w tym decydującą rolę mogą odgrywać cechy dokumentu482. Dokumentami wymienionymi § 1 w szczególności mogą być akcje, obligacje, świadectwa udziałowe, polisy ubezpieczeniowe, listy zastawne, świadectwa depozytowe483.

Przedmiotem przestępstwa z art. 310 § 1 KK może być czek, w zależności od nadanej mu treści i funkcji, ujmowany jako środek płatniczy - dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej484. W przypadku niewypełnienia blankietu czeku na zlecenie własne sprawcy, nie można traktować czeku jako środka płatniczego albo dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej485.

Do kategorii innych środków płatniczych w świetle §

1 zaliczają się karty

płatnicze486. Z kolei karta bankomatowa, służąca jedynie do podejmowania pieniędzy, nie

479

Art. 2 ust. 1 pkt. 6 Ustawy – Prawo dewizowe z 27 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 1036) Art. 2 ust.1 pkt. 6 Ustawy – Prawo dewizowe z 27 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 1036) 481 Art. 2 ust. 1 pkt. 9 Ustawy – Prawo dewizowe z 27 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 1036); Walutą obcą są także stosowane przez niektóre organizacje międzynarodowe rozrachunkowe jednostki pieniężne, np. SDR, stosowane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Warunkiem uznania międzynarodowej jednostki rozrachunkowej za walutę obcą jest jej wymienialność 482 M. Gałązka [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiaka, K. Wiaka, Warszawa 2014, s. 1107 483 Istotną rolę w wyjaśnieniu wątpliwości dot. zakresu dokumentów równoważnych w art. 310 par. odgrywa orzecznictwo. Pod. m.in. uchwała Sądu Najwyższego z 13.12.2000 r., sygn. I KZP 41/00 (w sprawie książeczki oszczędnościowej), wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 29.12.2000 r., sygn. II AKa 479/00 (w sprawie książeczki oszczędnościowej PKO) 484 Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 30.09.1998 r., sygn.I KZP 3/98 485 Por. też J.J. Nalewajko, Czek rachunku oszczędnościowo – rozliczeniowego jako przedmiot czynności wykonawczej zbrodni z art. § 1 kodeksu karnego, Prokuratura i prawo, nr 7-8/2000 486 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 20.11.2012 r., sygn.II AKa 467/12 480

230

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 posiada cechy środka płatniczego487. Z podobnych względów nie mogą być uznane za środki płatnicze magnetyczne karty telefoniczne oraz karty konsumenckie, uprawniające do preferencyjnych zniżek lub podobnych korzyści. Natomiast tzw. białe karty magnetyczne, zawierające naniesione informacje pochodzące z oryginalnej karty płatniczej, stanowią inne środki płatnicze w rozumieniu § 1488.

Nierozstrzygnięta pozostaje kwestia bonów towarowych. Zdaniem części doktryny i orzecznictwa, stanowi on jedynie dowód zakupu towarów o określonej cenie, w którym nie sprecyzowano jakiego rodzaju towary i w jakiej ilości zakupiono489. Lokowałoby to bon towarowy poza kategorią innych środków płatniczych. Stanowisko doktryny nie jest jednolite.

Z. Ćwiąkalski wskazuje, że bon towarowy powinien być uznany za środek płatniczy490.

Zgodnie z § 1, zachowanie sprawcy obejmuje: 1. podrabianie pieniądza, innego środka płatniczego albo dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierającego obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenia uczestnictwa w spółce; 2. przerobienie pieniądza, innego środka płatniczego albo dokumentu uznawanego za równoważny; 3. usuwanie z wymienionych dokumentów oznak umorzenia; Za czynność podrobienia należy uznać wytworzenie nowego przedmiotu, mającego wygląd autentycznego, niezależnie od zastosowanej techniki, przy czym wystarczające jest, by niedoświadczony człowiek nie mógł od razu przekonać się o nieprawidłowości wręczonego mu przedmiotu. Sprawca nie musi osiągnąć efektu wprowadzenia w błąd osoby doświadczonej491.

Dla bytu przestępstwa jest natomiast istotne, by można było się posłużyć falsyfikatem jako środkiem płatniczym. Wypełni znamiona przestępstwa z art. 310 § 1 KK przygotowywanie fałszywych banknotów przy użyciu drukarki laserowej, specjalistycznego sprzętu, nieudolne kopiowanie, jak i umieszczanie na autentycznych banknotach znaków lub 487

J. Skorupka, Karta płatnicza jako przedmiot czynności wykonawczych przestępstwa z art. 310 § 1, Prokuratura i Prawo, nr 7-8/ 2001, s. 65-66 488 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 11.07.2008 r., sygn.II AKa 143/08 489 Uchwała Sądu Najwyższego z 26.11.2003 r., I KZP 21/03 490 Por. Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 815 491 Wyrok Sądu Najwyższego z 3.10.1975 r., sygn.IV KR 221/75

231

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 elementów dodatkowych, sugerujących inną niż rzeczywista wartość nominalną. Jak zostało wskazane, niedoświadczony człowiek, nawet postępujący racjonalnie, nie jest w stanie rozpoznać autentyczności wręczonego mu przedmiotu, jeżeli działa w pośpiechu. Nikt nie jest zobowiązany do posiadania specjalistycznej wiedzy i sprzętu, pozwalającego na potwierdzenie ze znacznym stopniem prawdopodobieństwa autentyczności banknotów, które posiada. Stąd bez znaczenia pozostaje ocena stopnia nieudolności dokonanego fałszerstwa, gdyż nie decyduje ono o wypełnieniu znamion przestępstwa z § 1492. Przyjęcie stanowiska odmiennego mogłoby doprowadzić do rozszerzenia zjawiska przygotowywania i puszczania w obieg technicznie niezaawansowanych falsyfikatów, co godziłoby w dobro prawne, chronione w omawianym artykule.

Zgodnie z definicją czynu zabronionego, dla wypełnienia znamion przestępstwa niezbędne jest jednak osiągnięcie społecznej szkodliwości w stopniu większym niż znikomy493. Prowadzi to do wniosku, że możliwe jest uniknięcie zakwalifikowania czynu z § 1 jako przestępstwa, z uwagi na brak przesłanki karygodności.

Ze względu na szczególny charakter dobra, jakim jest bezpieczeństwo obrotu wymienionymi środkami, nie jest istotne czy i w jakim zakresie nastąpiło uszczuplenie mienia i kto poniósł z tego tytułu szkodę494. Ustawodawca rozszerza przedmiot ochrony, nie wiążąc wypełnienia znamion czynu zabronionego z poniesioną przez poszkodowanego stratą.

Czynność przerobienia należy rozumieć w taki sposób, jak w art. 270 § 1 KK495.

Poprzez przerobienie pieniądza, innego środka płatniczego albo dokumentu równoważnego należy rozumieć dokonywanie zmian w autentycznym pieniądzu, środku płatniczym lub dokumencie równoważnym. Przerobiony może być jedynie przedmiot już istniejący.

Podobnie jak w przypadku podrobienia, wystarczającym jest, że dokonane zmiany mogą wprowadzić w błąd człowieka niedoświadczonego496.

Czynnością usunięcia znaku umorzenia jest uczynienie znaku wycofującego z obiegu pieniądz autentyczny, inny środek płatniczy lub dokument równoważny, niewidocznym oraz

492

Wyrok Sądu Administracyjnego w Lublinie z 15.10.2013 r., sygn. II AKa 189/13 Wyrok Sądu Administracyjnego w Gdańsku z 14.03.2012 r., sygn. II AKa 54/12 494 Z. Siwik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2014, s. 1565 495 Wyrok Sądu Najwyższego z 11.10.2000 r., sygn. III KKN 600/99 496 Wyrok Sądu Najwyższego z 4.08.1977 r., sygn. V KR 86/77 493

232

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 nadanie mu w ten sposób pozorów pozostawania w obiegu497. Działanie to przywraca przedmiotowi jego wygląd pierwotny, sprzed umieszczenia na nim oznaki umorzenia.

Najczęściej pod postacią oznaki umorzenia rozumie się specjalny stempel właściwego organu, zawierający informację o umorzeniu dokumentu.

Art. 310 § 2 KK zawiera opis etapu następującego po działaniach z art. 310 § 1 KK. Ustawodawca penalizuje w nim puszczanie w obieg lub w takim celu przyjmowanie, przechowywanie, przewóz, przenoszenie, przesyłanie lub pomoc w zbyciu lub ukryciu pieniądza, innego środka płatniczego lub dokumentu równoważnego, określonego w § 1.

Puszczanie w obieg oznacza wprowadzanie do obrotu pieniędzy, środków płatniczych lub dokumentów równoważnych, które jest właściwe dla oryginalnych odpowiedników, zaś okoliczności czynu pozwalają na stwierdzenie, że znajdą się one w posiadaniu innych podmiotów498. Nie ma znaczenia forma czynności. Dla wypełnienia znamion przestępstwa z § 2 wystarczające jest puszczenie w obieg falsyfikatu, o którym sprawca wiedział, że jest nieprawdziwy. Sprawca nie musi odnosić z tego tytułu jakiejkolwiek korzyści. Dyskusyjne jest czy konieczny element stanowi wprowadzenie odbiorcy w błąd co do autentyczności falsyfikatu. Wydaje się, że wystarczająca do spełnienia przesłanek z § 2 jest sama świadomość sprawcy, co pozwala na rozszerzenie katalogu czynów podlegających analizowanej regulacji499.

W odniesieniu do weksla, czynność podrobienia może polegać na wpisaniu przez sprawcę własnego nazwiska jako remitenta i podpisanie dokumentu nazwiskiem wystawcy500.

Orzecznictwo wpracowało zbliżone do czeku zasady kwalifikacji dokumentów należących do tej kategorii. Pewnym jest, że dokument sporządzony na blankiecie weksla, niespełniający wymogów prawa wekslowego, wekslem nie jest i nie stosuje się do niego art. 310 § 1 KK501.

497

J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1614 498 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 888) 499 Por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 15.05.1972 r., sygn. II KR 201/72 - Sąd Najwyższy wskazał na konieczność wprowadzenia odbiorcy falsyfikatu w błąd co do jego autentyczności jako konieczną przesłankę wypełnienia znamion przestępstwa puszczania fałszywego pieniądza w obieg 500 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 914 501 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 1.03.2001 r., sygn.II AKa 48/01; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7.10.1998 r., II AKa, 302/98; por. też J. Kołacz, Weksel in blanco jako przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa z art. 310 § 1 Kodeksu karnego, Prokuratura i prawo, Nr 7-8/2009

233

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Podrobienie karty płatniczej polega na wszystkich danych z karty oryginalnej lub części danych oryginalnych do wytworzenia falsyfikatu karty. Przerobienie karty może obejmować zeskanowanie danych z karty oryginalnej i ich użycie przy wykorzystaniu kart sfałszowanych lub autentycznych, lecz zgubionych albo nieważnych 502.

W art. 310 § 3 KK ustawodawca wprowadził przestępstwo, którego znamiona są identyczne ze znamionami czynów z paragrafów poprzedzających, jednak stopień bezprawności jest zmniejszony. Jak wskazuje M. Gałązka, decydującym czynnikiem dla zakwalifikowania czynu z § 3 jest zastosowanie kryteriów z art. 115 § 2 KK, w tym wzięcie pod uwagę liczby sfałszowanych pieniędzy (środków płatniczych albo dokumentów równoważnych), wartości nominalnej, podobieństwa do przedmiotu autentycznego, a także motywacji sprawcy503.

Kwestią sporną pozostaje, czy można art. 310 § 3 KK uznać za uprzywilejowany typ przestępstwa z § 1 i § 2. Z. Siwik uznaje, że jest to przykład wypadku mniejszej wagi, podobnie jak większość orzecznictwa i doktryny. Pogląd ten można uznać za dominujący504.

Ustawodawca przewidział karalność przygotowania popełnienia czynu zabronionego z art. 310 § 1 § 2 KK. O przygotowaniu można mówić, jeżeli w celu popełnienia czynu zabronionego sprawca podejmuje środki, które mają stworzyć warunki przedsięwzięcia czynu bezpośrednio zmierzającego do jego dokonania. Przykładem tego typu postępowania jest nabycie specjalistycznego sprzętu technicznego, służącego do wytwarzania fałszywych pieniędzy, zakup materiałów (farby drukarskiej, hologramów) a także samodzielne sporządzanie surowców, np. papieru. Również samo przyjmowanie fałszywych pieniędzy, sui generis, może stanowić przygotowanie do puszczenia ich w obieg, a tym samym stanowi wypełnienie znamion czynu z art. 310 § 4 KK505. § 4 obejmuje zachowania względnie odległe od popełnienia czynu z § 1 lub § 2. Nie jest przy tym konieczne, aby sprawca wykonał dalsze czynności, niezbędne do podrobienia 502

M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 915; za przykład przerobienia karty można uznać tzw. skimming, polegający na skopiowaniu danych karty przy użyciu urządzenia montowanego na bankomacie lub terminalu płatniczym, a następnie przeniesieniu tych danych na inną kartę płatniczą, celem posłużenia się nią jak oryginałem 503 M. Gałązka [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiaka, K. Wiaka, Warszawa 2014, s.1110 504 Z. Siwik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2014, s. 1583-1584; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25.01.2001 r., sygn.II AKa 8/01; odmiennie: M. Kulik [w:] Kodeks karny.

Komentarz, pod. red. M. Mozgawa, Warszawa 2014, s. 772 505 M. Gałązka [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiaka, K. Wiaka, Warszawa 2014, s. 1110

234

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 lub puszczenia w obieg fałszywych pieniędzy, środków płatniczych lub dokumentów równoważnych. Zakres przygotowania należy zatem uznać za szeroki, co odpowiada wadze czynu i jego znaczeniu dla bezpieczeństwa obrotu gospodarczego506.

Podmiotem przestępstwa z art. 310 KK może być każdy zdolny do ponoszenia odpowiedzialności karnej człowiek. Czyny te należy zatem zakwalifikować jako przestępstwa powszechne.

Przestępstwa z art. 310 § 1 KK należą do kategorii umyślnych, kierunkowych.

W zakresie § 2, puszczanie w obieg i pomoc w zbyciu lub ukryciu nie ma charakteru kierunkowego. Dla wypadku mniejszej wagi z § 3 niewystarczające jest, gdy sprawca przewiduje skutki swojego działania i godzi się na nie507. Niezbędny jest w tym przypadku zamiar bezpośredni. Podobnie przewidzianego w § 4 występku przygotowania można dokonać wyłącznie w zamiarze bezpośrednim.

Art. 310 § 2 może pozostawać w zbiegu z przestępstwem oszustwa (art. 286 § 1 KK lub § 3 KK)508. Ponadto jeśli oskarżony w trakcie przygotowywania sfałszowanych pieniędzy w celu ich późniejszego wprowadzenia do obiegu, wprowadza jeden ze sfałszowanych banknotów do obiegu, zasadne jest przyjęcie jedności czynu, gdyż przechowywanie należy uznać za środek prowadzący do osiągnięcia właściwego celu509.

ART. 311 – ROZPOWSZECHNIANIE NIEPRAWDZIWYCH INFORMACJI W OBROCIE PAPIERAMI WARTOŚCIOWYMI

Przedmiotem ochrony art. 311 KK jest rzetelność i prawdziwość dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi, a także prawidłowość obrotu wymienionymi dokumentami510.

506

Z. Siwik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2014, s. 1586 Z. Siwik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2014, s. 1584 508 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 26.11.1997 r., sygn. II AKa 227/97 509 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7.06.1998 r., sygn. II AKa 302/98 510 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 938 507

235

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Przedmiotem przestępstwa jest dokumentacja dotycząca publicznego i niepublicznego obrotu papierami wartościowymi. Są to dokumenty dotyczące czynności podejmowanych w związku z obrotem papierami wartościowymi, w szczególności dokumentacja o istotnym znaczeniu dla nabycia, zbycia, emisji lub wykupu papierów wartościowych511.

Strona

przedmiotowa

analizowanego

przestępstwa

polega

zarówno

na

rozpowszechnianiu jak i przemilczaniu informacji o stanie majątkowym oferenta. Przez rozpowszechnianie informacji należy rozumieć czynienie ich powszechnie wiadomymi.

Przemilczenie stanowi nieujawnianie określonych danych. Dla art. 311 KK znaczenie mają nie tylko informacje dotyczące aktualnego lub przyszłego stanu majątkowego, ale także odnoszące się do stanu przeszłego. Istotność danych powinna być oceniana z punktu widzenia konkretnego stanu faktycznego. Może się zdarzyć, że informacje podobne w różnych stanach faktycznych, będą miały odmienne skutki dla oferenta. Informacje istotne to te, których posiadanie przez inwestora umożliwiłoby mu podjęcie decyzji o nabyciu papierów wartościowych, ich zbyciu, podwyższeniu lub obniżeniu wkładu512 Nie muszą być obiektywnie nieprawdziwe. Wystarczy, że mają one istotne znaczenie dla decyzji klienta.

Ustawodawca rozszerza w ten sposób ochronę obrotu papierami wartościowymi, dla którego znaczenie informacji o stanie oferenta jest kluczowe513.

Podmiotem czynu z art. 311 KK może być każdy człowiek (przestępstwo powszechne). Czyn należy do kategorii umyślnych, może być popełniony zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Jedynie przemilczenia informacji można się dopuścić się wyłącznie w zamiarze bezpośrednim514.

Zbieg przepisów w odniesieniu do art. 311 KK możne nastąpić w odniesieniu do przepisów penalizujących przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów (art. 270 § 1 KK, art. 271 KK i inne) oraz niszczenia danych teleinformatycznych (art. 268 KK)515.

511

J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1487-1488 512 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 913 513 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 939-940 514 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 942 515 J. Piórkowska – Flieger (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 788

236

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

ART. 312 – PUSZCZANIE W OBIEG FAŁSZYWYCH ŚRODKÓW PŁATNICZYCH I PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Przedmiotem ochrony art. 312 KK jest bezpieczeństwo obrotu pieniężnego, obrotu innymi środkami płatniczymi oraz dokumentami równoważnymi, wskazanymi w art. 310 § 1 KK. Przedmiotem przestępstwa jest podrobiony lub przerobiony pieniądz, inny środek płatniczy albo dokument równoważny. Dokonując analizy art. 310 KK należy wskazać, że przedmiot czynności sprawczej jest analogiczny w art. 310 i 312 KK516.

Czynność sprawcza obejmuje puszczanie w obieg podrobionego lub przerobionego pieniądza, innego środka płatniczego lub dokumentu równoważnego, który sprawca otrzymał jako prawdziwy. Nie jest istotne w jaki sposób otrzymanie nastąpiło. Jak wskazuje J. Skorupka, najczęściej art. 312 KK znajduje zastosowanie, gdy sprawca nieświadomie przyjmuje falsyfikaty i pozbywa się ich dla uniknięcia straty517. Może to być przyjęcie pieniędzy jako reszty z zakupów lub ich znalezienie. Z kolei sprawca będzie odpowiadał z art. 310 § 2 KK, jeżeli dokument otrzymał jako fałszywy lub sam dopuścił się jego fałszerstwa. W tym przypadku mamy do czynienia z działaniem w celu osiągnięcia korzyści majątkowej oraz z istniejącą od samego początku świadomością nieprawdziwości dokumentu, co uzasadnia kwalifikację czynu z art. 310 § 2 KK518.

Przestępstwo z art. 312 KK jest przestępstwem powszechnym. Odpowiedzialność karną może ponosić każdy człowiek. Czyn można popełnić jedynie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym. Za słusznością takiego rozstrzygnięcia przemawia fakt, że sprawca może puścić fałszywe pieniądze, które otrzymał jako prawdziwe, w obieg, nie mając pewności co do ich autentyczności. W rezultacie choć ma świadomość, że pieniądze mogą być falsyfikatami, wprowadza je w obieg i godzi się z tym faktem. Dopuszczenie zamiaru 516

M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 947 517 J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1690 518 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z 4.12.1972 r., sygn. II KR 201/72

237

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 ewentualnego wydaje się dlatego dopuszczalne. W doktrynie można się spotkać ze stanowiskami odmiennymi519.

Art. 312 KK może pozostawać w zbiegu z przestępstwem oszustwa (art. 286 § 1 KK).

Wyjątkowo może wystąpić zbieg właściwy z art. 312 KK, gdy sprawca puszcza w obieg pieniądze, inne środki płatnicze lub dokumenty równoważne, o których wiedział że są fałszywe jak i środki, które otrzymał jako prawdziwe520.

ART. 313 – FAŁSZOWANIE ZNAKÓW WARTOŚCIOWYCH

Przedmiotem ochrony art. 313 KK jest bezpieczeństwo obrotu urzędowymi znakami wartościowymi.

Przedmiotem czynu z art. 313 KK jest urzędowy znak wartości, stanowiący oficjalny dowód uiszczenia opłaty na rzecz Skarbu Państwa lub podmiotu państwowego za otrzymaną usługę, dokonaną transakcję lub czynność521. Przykładami urzędowych znaków wartości są znaczki pocztowe, urzędowe blankiety wekslowe, znaki opłaty sądowej, znaki akcyzy.

Dokonując oceny wypełnienia znamion czynu, należy mieć na względzie ograniczenie zakresu fałszerstwa znaków, które pozwala na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej. Nie będzie

stanowiło

przestępstwa

sfałszowanie

znaczka

pocztowego

dla

celów

filatelistycznych522. Jak wskazuje O. Górniok, zakres art. 313 KK obejmuje jedynie te urzędowe znaki wartości, które pozostają w obiegu523. Ochrona jest ograniczona do polskich urzędowych znaków wartości524.

519

M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 948; odmiennie: J. Piórkowska – Flieger [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 789 oraz M. Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod. red.

M. Mozgawa, Warszawa 2014, s. 775 520 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 950 521 J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1499 522 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 847 523 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 222-316, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1492 524 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 847

238

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Czynność sprawcza polega na podrabianiu lub przerabianiu urzędowego znaku wartościowego, a także puszczaniu w obieg, nabyciu, użyciu lub przechowywaniu w celu puszczenia w obieg urzędowego znaku wartościowego z usuniętą oznaką umorzenia. Czyny z art. 313 § 1 i 2 KK nie mogą polegać na zaniechaniu525.

Użycie polega na posłużeniu się znakiem urzędowym jak oryginałem. Przez pojęcie użycia należy ponadto rozumieć wykorzystanie znaku na potrzeby własne sprawcy526.

Podrobienie obejmuje wykonanie falsyfikatu nadającego się do użycia w świetle art. 313 § 1.

Zdaniem Z. Ćwiąkalskiego, jedynie w przypadku gdy każdy przeciętny człowiek może na pierwszy rzut oka odróżnić podrobiony falsyfikat od oryginału można mówić o przestępności czynu527.

Przerobienie jest rozumiane jako ingerencja w znak oryginalny, powodująca

zmianę jego cech.

Przestępstwo z art. 313 KK ma charakter powszechny. W odniesieniu do puszczania w obieg, nabywania lub używania, dopuszczalny jest zamiar bezpośredni i ewentualny.

W zakresie pozostałych odmian czynu strona podmiotowa może przybrać postać wyłącznie zamiaru bezpośredniego528.

Dopuszczalny jest zbieg przestępstw z art. 313 KK i 286 § 1 KK oraz 286 § 3 KK (oszustwo). Czyn z art. 313 § 2 KK pozostaje w zbiegu z § 1, jeśli stopień społecznej szkodliwości jest znacząco niższy od wskazanego w art. 313 § 1 KK 529. Pomiędzy art. 313 KK a art. 270 § 1 KK zachodzi jedynie zbieg pozorny530.

525

Odmiennie: J. Piórkowska – Flieger (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 791 526 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 845 527 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 844 528 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 954-955 529 M. Kulik [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod. red. M. Mozgawa, Warszawa 2014, s. 775 530 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 957

239

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

ART. 314 – FAŁSZOWANIE ZNAKÓW URZĘDOWYCH

Przedmiotem ochrony art. 314 KK jest bezpieczeństwo obrotu znakami urzędowymi, a także pewność obrotu tymi znakami531.

Przedmiotem przestępstwa z art. 314 KK są znaki urzędowe stwierdzające upoważnienie albo wyniki badania, także przedmioty opatrzone podrobionymi albo przerobionymi znakami. Do pierwszej grupy zaliczane są znaki, które dają uprawnienie do przeprowadzania określonych czynności532. Drugą grupę reprezentują m.in. pieczęć lekarza weterynarii przeprowadzającego badanie mięsa oraz znaki oznaczające wyrób z metalu szlachetnego533. Znaki nie muszą mieć określonej wartości, tak jak znaki o których mowa w art. 313 KK. Ich wartość może pochodzić z faktu użycia. Analizowany przepis nie dotyczy znaków wycofanych z obiegu534.

Czynność sprawcza obejmuje podrabianie albo przerabianie znaku urzędowego, który ma stwierdzić upoważnienie albo wynik badania, a także używanie przedmiotów opatrzonych podrobionymi albo przerobionymi znakami w obrocie publicznym. Rozumienie znamion czasownikowych (podrobienie i przerobienie) jest analogiczne do art. 310 § 1 KK. Wydaje się, że pojęcie „używa” można z kolei rozumieć zgodnie z interpretacją terminu w art. 313 § 2 KK535.

Istotą obrotu gospodarczego jest wymiana dóbr i usług, z reguły z wykorzystaniem pieniądza, w szczególności towarzyszące wymianie stosunki prawne między uczestnikami.

Charakterystycznym elementem jest zaangażowanie co najmniej jednego podmiotu będącego przedsiębiorcą.536 Szerszym pojęciem jest obrót publiczny, obejmujący wymianę dóbr i usług

531

Art. 314 jako jedyny z Rozdziału XXXVII został znowelizowany po wejściu w życie kodeksu karnego; obecne brzmienie ustalone przez ustawę z 10.09.1999 r. (Dz.U. Nr 83, poz. 931); zmiana weszła w życie 17 października 1999 r.

532 J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1388 533 J. Piórkowska – Flieger [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 792; por. także art. 3 ustawy z dnia 1 kwietnia 2011 r. – Prawo gospodarcze, Dz. U. Nr 92, poz. 529 534 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 960 535 J. Piórkowska – Flieger (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 792 536 K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 17 i nast.

240

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 między podmiotami, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Część doktryny kwalifikuje obrót publiczny jako kategorię odrębną od obrotu gospodarczego537.

Podmiotem przestępstwa może być każdy człowiek zdolny do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Czyny z art. 314 KK mogą zostać popełnione wyłącznie umyślnie.

Fałszowania znaków urzędowych można dopuścić się jedynie w zamiarze bezpośrednim.

W przypadku używania w obrocie publicznym przedmiotów opatrzonych podrobionymi lub przerobionymi znakami, dopuszczalny jest zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny538.

Art. 314 może pozostawać w zbiegu z art. 286 § 1 i § 3 KK (oszustwo)539. Jak wskazuje Z. Ćwiąkalski, można mówić o kumulatywnym zbiegu art. 314 KK z art. 315 § 1 KK, jeżeli sprawca podrabia urzędowy znak legalizacji narzędzia pomiarowego lub probierczego, poczym umieszcza go na narzędziu, następnie przerobionym540.

ART. 315 – FAŁSZOWANIE LUB PODRABIANIE NARZĘDZI POMIAROWYCH LUB NARZĘDZI PROBIERCZYCH

Przedmiotem ochrony w art. 315 jest autentyczność, rzetelność i bezpieczeństwo zalegalizowanych narzędzi pomiarowych lub probierczych oraz bezpieczeństwo obrotu nimi541.

Przedmiotem przestępstwa są zalegalizowane (tj. sprawdzone przez właściwe organy) narzędzia pomiarowe lub probiercze. Definicję przyrządów pomiarowych zawiera ustawa z 11 maja 2001 r. – Prawo o miarach, zgodnie z którą przyrządem pomiarowym określa się urządzenie, układ pomiarowy lub elementy układu pomiarowego, przeznaczone do

537

J. Piórkowska – Flieger [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 793; Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 855; na przesłankę występowania instytucji publicznej jako jednej ze stron stosunku prawnego wskazuje m.in. O. Górniok – por. O. Górniok [w:] Kodeks karny. Komentarz, T. III, pod red. O. Górniok, S. Hoca, S.M. Przyjemskiego, Gdańsk 2001, s. 436 538 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 962 539 J. Piórkowska – Flieger [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 794 540 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 856 541 J. Piórkowska – Flieger [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 794

241

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 wykonywania pomiarów samodzielnie lub przy użyciu wielu urządzeń dodatkowych 542.

Pojęcie narzędzia pomiarowego jest tożsame do narzędzia probierczego. Przykładami przyrządów (narzędzi) pomiarowych są liczniki wody, różnego rodzaj wagi, w tym elektroniczne, taksometry. Urządzenia mogą podlegać kontroli metrologicznej, zmierzającej do ustalenia czy spełniają wymagania przewidziane ustawą, co jest potwierdzane wydaniem stosownej legitymacji543.

Podmiotem czynu z art. 315 może być każdy człowiek. Przestępstwa określonego w § 1 można dopuścić się jedynie w zamiarze bezpośrednim. Określone w § 2 użycie sfałszowanych narzędzi pomiarowych lub urządzeń probierczych w obrocie gospodarczym może się wiązać z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym544.

Fałszowanie a następnie używanie narzędzi pomiarowych na własne potrzeby, np. w celach doświadczalnych, nie wypełnia znamion przestępstwa z art. 315 KK545.

Może dojść do zbiegu przepisów z art. 315 § 1 KK i z art. 314 (zbieg kumulatywny) albo 315 § 2 KK (zbieg realny). Z kolei art. 315 § 2 może pozostawać w zbiegu z art. 286 § 1 lub § 3 KK (bieg kumulatywny)546.

ART. 316 – PRZEPADEK OWOCÓW

Art. 316 § 1 KK ma charakter przepisu szczególnego względem art. 44 § 1 KK547.

Zgodnie z art. 316 § 1 przepadkowi ulegają pieniądze, dokumenty i znaki wartościowe podrobione lub z których usunięto oznakę umorzenia, a także przedmioty służące popełnianiu przestępstw określonych w art. 310, 311, 312, 313, 314, 315 KK. Przepadek podrobionych

542

Art. 4 Ustawy z dnia 11 maja 2001 r. – Prawo o miarach (Dz. z 2013 r. 1069) Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. – Prawo o miarach (Dz. z 2013 r. 1069); w Polsce nadzór nad administracją miar sprawowany jest przez Główny Urząd Miar 544 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 968; M. Jachimowicz, Przestępstwo podrabiania lub przerabiania zalegalizowanych narzędzi pomiarowych, Prokuratura i prawo, nr 12/2007, s. 60 545 M. Jachimowicz, Przestępstwo podrabiania lub przerabiania zalegalizowanych narzędzi pomiarowych, Prokuratura i prawo, nr 12/2007, s. 64 546 M. Błaszczyk [w:] Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz,. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 970 547 Wyrok Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 14.02.2003 r., II AKa 72/03; por. też: T. Fołta, A.Mucha, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 kwietnia 2003 r., sygn. II AKa 72/2003, Prokuratura i prawo, nr 7-8/2008 543

242

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 lub przerobionych narzędzi pomiarowych (probierczych) może zostać orzeczony na podstawie art. 44 § 1, uwzględniając art. 44 § 5. Zakres przedmiotów podlegających przepadkowi obejmuje również surowce i urządzenia służące dokonywaniu fałszerstw (papier, hologramy, sprzęt komputerowy, programy komputerowe, pieczęcie)548.

Owoce przestępstw wymienione w § 1 ulegają przepadkowi, nawet jeśli są własnością sprawcy. Należy wskazać, że analizując art. 316 § 1 KK w relacji do art. 44 KK, że nie stosuje się art. 44 § 7 KK do podlegających przepadkowi przedmiotów będących współwłasnością.549 Według § 2 podrobione albo przerobione znaki urzędowe muszą zostać usunięte, nawet jeśli wiąże się to ze zniszczeniem przedmiotu. Oznacza to fizyczną likwidację znaku550.

Celem regulacji jest uniemożliwienie ponownego wprowadzenia do obiegu przedmiotów opatrzonych fałszywymi znakami551.

PODSUMOWANIE Bezpieczeństwo obrotu gospodarczego jest szczególnie zagrożone przez proceder podrabiania pieniędzy (środków płatniczych, papierów wartościowych) oraz wprowadzanie ich do obiegu i na te zagrożenia polski ustawodawca odpowiedział właściwie. Przestępstwom przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi poświęcono w Kodeksie jedynie 6 artykułów, jednak należy wskazać, że kodeksowe uregulowania są pełne i wyczerpujące.

Wysoką jakość przepisów i ich efektywność potwierdza tylko jedna nowelizacja od roku 1997. Rozdział XXXVII Kodeksu karnego spełnia wymogi nałożone nową dyrektywą Parlamentu i Rady 2014/62 UE.

548

J. Piórkowska – Flieger [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 796 J. Skorupka [w:] Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010, s. 1720 550 Z. Ćwiąkalski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008, s. 864 551 J. Piórkowska – Flieger (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 794 549

243

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 SUMMARY Currently, economic circulation is particularly threatened by counterfeiting the currency (means of payment, securities) and issuing falsified documents. Although only 6 articles in Penal Code are dedicated to crimes against trade in money and securities, regulations should be considered as complete and comprehensive. High quality and effectiveness of regulations is confirmed by only one amendment since 1997. Regulations comply with requirements of the directive 2014/62.

244

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Dyrektywa Parlamentu i Rady 2014/62 UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie prawnokarnych środków ochrony euro i innych walut przed fałszowaniem, zastępująca decyzję ramową Rady 2000/383/WSiSW, L 151/1 2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. 2015 poz. 396) 3. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. – Prawo o miarach (Dz. z 2013 r. 1069) 4. Ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 2013 r. poz.908, z późn. zm.)

5. Ustawa – Prawo dewizowe z dnia 27 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 1036) Wydawnictwa zwarte: 1. Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011 2. Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2014 3. Kodeks karny. Komentarz, T. III, pod red. O. Górniok, S. Hoca, S.M. Przyjemskiego, Gdańsk 2001 4. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiaka, K. Wiaka, Warszawa 2014 5. Kodeks karny. Komentarz, pod. red. M. Mozgawa, Warszawa 2014 6. Kodeks karny. Komentarz. T. II, pod red. R. Zawłockiego, A. Wąska, Warszawa 2010 7. Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz. Tom II, pod red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013 8. Kodeks karny. Część szczególna, T. III, pod red. A. Zolla, Kraków 2008 9. System prawa karnego. Tom IX, pod red. R. Zawłockiego, Warszawa 2011 10. Górniok O., Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII kodeksu karnego.

Komentarz, Warszawa 2000 11. Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 1994

245

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Artykuły: 1. Fołta T., Mucha A., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 17 kwietnia 2003 r., sygn. II AKa 72/2003, Prokuratura i prawo, nr 7-8/2008 2. Jachimowicz M., Przestępstwo podrabiania lub przerabiania zalegalizowanych narzędzi pomiarowych, Prokuratura i prawo, nr 12/2007 3. Kołacz J., Weksel in blanco jako przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa z art. 310 § 1 Kodeksu karnego, Prokuratura i prawo, Nr 7-8/2009 4. Nalewajko J.J., Czek rachunku oszczędnościowo – rozliczeniowego jako przedmiot czynności wykonawczej zbrodni z art. § 1 kodeksu karnego, Prokuratura i prawo, nr 7 - 8/2000 5. Skorupka J., Karta płatnicza jako przedmiot czynności wykonawczych przestępstwa z art. 310 § 1, Prokuratura i Prawo, nr 7-8/ 2001, s. 65-66

Orzecznictwo: 1. Wyrok Sądu Najwyższego z 4.12.1972 r., II KR 201/72 2. Wyrok Sądu Najwyższego z 3.10.1975 r., IV KR 221/75 3. Wyrok Sądu Najwyższego z 4.08.1977 r., V KR 86/77 4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 26.11.1997 r., II AKa 227/97 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7.06.1998 r., II AKa 302/98 6. Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 30.09.1998 r., I KZP 3/98 7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7.10.1998 r., II AKa, 302/98 8. Wyrok Sądu Najwyższego z 11.10.2000 r., III KKN 600/99 9. Uchwała Sądu Najwyższego z 13.12.2000 r., I KZP 41/00 10. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 29.12.2000 r., II AKa 479/00 11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 1.03.2001 r., II AKa 48/01 12. Wyrok Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 14.02.2003 r., II AKa 72/03 13. Uchwała Sądu Najwyższego z 26.11.2003 r., I KZP 21/03 14. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 11.07.2008 r., II AKa 143/08 15. Wyrok Sądu Administracyjnego w Gdańsku z 14.03.2012 r., II AKa 54/12

246

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

247

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

248

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą.

2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego.

3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła.

4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo.

5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym.

6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

Prowadzenie strony internetowej.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE?    

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ 249

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

250

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4 Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

251

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

252

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

253

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

254

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

255

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

256

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

257

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

258

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

259

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 4 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 4

[…] W końcu należy podkreślić szczególny charakter serii, który wiąże się z uczczeniem wybitego dydaktyka uniwersyteckiego, przedwcześnie zmarłego mgr Zygmunta Wiernikowskiego. Autor niniejszej recenzji pragnie wyrazić swój szacunek dla inicjatywy i zaangażowania studentów Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Jestem przekonany, że niezwykły człowiek, wybitny nauczyciel i autorytet akademicki, jakim był Zygmunt Wiernikowski, zostanie uczczony i upamiętniony dziełem nieszablonowym i odpowiadającym wszystkim kryteriom pracy naukowej.

prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

260