WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ Tom 1

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1

WYBRANE PROBLEMY SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

UBEZPIECZEŃ TOM 1 – UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE

SELECTED INSURANCE ISSUES 1 VOLUME 1 – SOCIAL INSURANCE

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

2

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ TOM 1 – UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE

SELECTED INSURANCE ISSUES VOLUME 1 – SOCIAL INSURANCE

MONOGRAFIA NAUKOWA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, czerwiec 2016 roku 3

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Projekt okładki: Marta Sobiecka Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: dr hab. Marcin Kawiński dr Joanna Nieżurawska dr Tomasz Lasocki

ISBN: 978-83-64552-42-7 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

4

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

5

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS

ZBIEG TYTUŁÓW UBEZPIECZENIOWYCH W RAMACH PRZYMUSOWEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak) ....................................................................... 13 COLLISION OF INSURANCE TITLES (Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak) ....................................................................... 13 EWOLUCJA SYSTEMU EMERYTALNEGO W LATACH 1999-2014 – WNIOSKI I UWAGI (Łukasz Łukowski, Witold Pawelski) ................................................................. 31 EVOLUTION OF PENSION SYSTEM IN THE YEARS 1999-2014 – CONCLUSIONS AND REMARKS (Łukasz Łukowski, Witold Pawelski) ................................................................. 31 EMERYTURA KOLEJOWA – RYS HISTORYCZNY ZMIAN (Mikołaj Ślęzak) .................................................................................................. 46 RAILWAY PENSION – HISTORICAL EVOLUTION (Mikołaj Ślęzak) .................................................................................................. 46

6

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

ZAWARCIE UMOWY O PRACĘ W OKRESIE CIĄŻY A PRAWO DO ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO – ANALIZA NAJNOWSZEGO DOROBKU JUDYKATURY (Marta Sobiecka) ................................................................................................. 59

CONCLUDING EMPLOYMENT CONTRACT DURING PREGNANCY VERSUS THE RIGHT TO SOCIAL INSURANCE – ANALYSIS OF RECENT JUDICATURE (Marta Sobiecka) ................................................................................................. 59 UMOWY CYWILNOPRAWNE W ŚWIETLE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH – ZARYS PROBLEMATYKI (Katarzyna Sakowska) ......................................................................................... 87 CIVIL CONTRACTS IN THE LIGHT OF SOCIAL INSURANCE – BRIEF OUTLINE (Katarzyna Sakowska) ......................................................................................... 87 ZMIANY W UMOWACH CYWILNOPRAWNYCH PO 1 STYCZNIA 2016 ROKU Z PERSPEKTYWY UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH (Paulina Natywa) ............................................................................................... 103

CHANGES IN CIVIL CONTRACTS AFTER JANURAY 1, 2016 FROM THE PERSPECTIVE OF SOCIAL INSURANCE (Paulina Natywa) ............................................................................................... 103

7

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

FINANSOWANIE SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE (Kamil Sypek) ................................................................................................... 116

FINANCING OF THE SYSTEM OF SOCIAL INSURANCE IN POLAND (Kamil Sypek) ................................................................................................... 116 PRAWIDŁOWE FUNKCJONOWANIE SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH JAKO PRZEDMIOT OCHRONY PRAWA KARNEGO (Michał Pieróg).................................................................................................. 134 CORRECT FUNCTIONING OF THE SYSTEM OF SOCIAL INSURANCE AS PROTECTED BY CRIMINAL LAW (Michał Pieróg).................................................................................................. 134 ROZWAŻANIA NAD SPECYFIKĄ POSTĘPOWAŃ ADMINISTRACYJNYCH W SPRAWACH Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH (Olga Połowianiuk-Keczmerska) ...................................................................... 158 REMARKS ON SPECIFICITY OF ADMINISTRATIVE PROCEEDINGS IN MATTERS RELATING TO SOCIAL INSURANCE (Olga Połowianiuk-Keczmerska) ...................................................................... 158

8

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

9

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych powstałą dzięki wytężonej pracy Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ” składać się będzie z dwóch tomów.

TOM 1 będzie obejmował wybrane zagadnienia dotyczące ubezpieczenia społecznego.

TOM 2 będzie obejmował wybrane zagadnienia dotyczące ubezpieczeń gospodarczych, zdrowotnych, rolniczych i inne zagadnienia.

Chcielibyśmy serdecznie podziękować Recenzentom za cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji.

Redaktorzy

Warszawa, czerwiec 2016 roku 10

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Dear Readers,

we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the Warsaw University.

Whole series entitled “SELECTED INSURANCE ISSUES” will encompass two volumes.

VOLUME 1 will include selected issues regarding social insurance.

VOLUME 2 will include selected issues regarding business insurance, health insurance, agricultural insurance and other issues.

We would like to thank all the Reviewers for Their valuable remarks and support that They gave us.

Editors Warsaw, June 2016 11

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

12

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 MARTA SOBIECKA1 MIKOŁAJ ŚLĘZAK2

ZBIEG TYTUŁÓW UBEZPIECZENIOWYCH W RAMACH PRZYMUSOWEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

COLLISION OF INSURANCE TITLES

słowa kluczowe: powszechne ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie społeczne rolników, przymus ubezpieczenia, tytuł ubezpieczeniowy, zbieg tytułów ubezpieczeniowych

keywords: public social security, social security for farmers, insurance title, collision of insurance titles

1

Absolwentka jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentka studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Dwukrotna Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo pracy i prawo ubezpieczeń społecznych, ekonomia pracy, prawo Unii Europejskiej, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

2

Absolwent jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Dwukrotny Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Wielokrotny stypendysta Rektora UW i licznych stypendiów regionalnych: Stypendium Prezydenta Miasta Sopot czy Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, prawo pracy, prawo ubezpieczenia społecznego, prawo handlowe, prawo międzynarodowe, prawo upadłościowe, prawo karne, prawo gospodarcze, historia prawa oraz prawo finansów publicznych.

13

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

STRESZCZENIE Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, w której dana osoba spełnia warunki do objęcia przymusem ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczenia rentowego z dwóch lub więcej tytułów. Przypadki takie określa się mianem zbiegu tytułów do ubezpieczenia społecznego.

Wyróżnia się dwa kategorie zbiegów przymusu ubezpieczenia, mianowicie zbieg dwóch lub kilku tytułów w ramach przymusu ubezpieczenia powszechnego oraz zbieg przymusu ubezpieczenia powszechnego z przymusem ubezpieczenia rolniczego.

EXTRACT One person can have right to social security from two or more different insurance titles. Such a situation is described as collision of insurance titles. There are two types of such collisions.

Firstly, two public titles can collie with each other. Secondly, public insurance title can collide with the title giving right to social security for farmers.

WPROWADZENIE Utworzenie systemu ubezpieczenia społecznego jest jedną z form 3 realizacji normy art. 67 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi, że obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Obywatel ma, więc prawo do żądania udzielenia dostępu do systemu gwarantującego ochronę we wskazanym w Konstytucji zakresie, a państwo musi swój obowiązek zrealizować nie tylko przez utworzenie odpowiednich instytucji i uchwalenie odpowiednich ustaw, ale także przez przymuszenie obywateli do uczestnictwa w systemie ubezpieczeń.4 Przymus ubezpieczenia oznacza objęcie systemem niezależnie od woli ubezpieczonego i konieczności podjęcia jakichkolwiek działań w tym zakresie.

3 4

Obok zaopatrzenia społecznego i pomocy społecznej.

I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 64

14

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Zgodnie z art. 4 pkt. 1 u.s.u.s. ubezpieczony to osoba fizyczna, która podlega ubezpieczeniu społecznemu dobrowolnie (wtedy zgłoszenie do ubezpieczenia ma charakter konstytutywny) lub obowiązkowo (wtedy taka osoba jest objęta ubezpieczeniem już w momencie zajścia zdarzenia, z którym przepisy ustawy wiążą obowiązek ubezpieczenia, bez względu na to czy taka osoba została zgłoszona do ubezpieczenia i czy opłacono za nią składkę). Niniejszy artykuł dotyczy jedynie przymusu ubezpieczenia społecznego i zbiegów w jego ramach występujących. Zbieg tytułów do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego to „sytuacja, gdy jedna osoba podejmuje kilka rodzajów aktywności, z których każda osobno wiąże się z obowiązkiem ubezpieczenia społecznego – ustawodawca wskazuje jednak czy i który z tych tytułów obowiązek wyłącza”5. Wyróżnia się dwa kategorie zbiegów przymusu ubezpieczenia, mianowicie zbieg dwóch lub kilku tytułów w ramach przymusu ubezpieczenia powszechnego

oraz

zbieg

przymusu

ubezpieczenia

powszechnego

z

przymusem

ubezpieczenia rolniczego. Oprócz tych dwóch zjawisk występuje jeszcze zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego z podleganiem zaopatrzeniu społecznemu, o którym również zostanie wspomnianych kilka słów.

OBOWIĄZEK UBEZPIECZENIA A PRZYMUS UBEZPIECZENIA Na początek klaryfikująca uwaga terminologiczna. W doktrynie wyróżnia się dwa pojęcia, które nie są tożsame: obowiązek ubezpieczenia i przymus ubezpieczenia. Są to dwa z trzech (obok dobrowolności ubezpieczenia) sposobów objęcia ubezpieczeniem. Przymus ubezpieczenia dotyczy ubezpieczenia społecznego, natomiast obowiązek ubezpieczenia dotyczy ubezpieczeń gospodarczych. Według I. Jędrasik-Jankowskiej6 podstawowa różnica między obowiązkiem, a przymusem ubezpieczenia to moment przejęcia odpowiedzialności przez ubezpieczyciela. Niewykonanie obowiązku ubezpieczenia (np. w przypadku ubezpieczenia OC posiadaczy samochodów) skutkuje brakiem ochrony, bowiem nie dochodzi do transferu ryzyka. W ubezpieczeniach obowiązkowych transfer ryzyka następuje dopiero po skutecznym

zawarciu

umowy

i opłaceniu

wymaganej

składki.

Natomiast

objęcie

przymusowym systemem ubezpieczenia społecznego następuje z mocy ustawy poprzez wskazanie w ustawie kręgu osób, które posiadają tytuły ubezpieczeniowe. Stosunek

5 6

G. Szyburska – Wójcik, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium., Warszawa 2015, s. 70 I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 64-65

15

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 ubezpieczenia społecznego powstaje, więc ex lege wraz z uzyskaniem tytułu do obowiązkowego podlegania ubezpieczeniu społecznemu na wypadek zajścia określnego ryzyka7. W ubezpieczeniu przymusowym transfer ryzyka zachodzi niezależnie od czynności technicznych, takich jak zgłoszenie do ubezpieczenia i opłacenie składki8.

TYTUŁY UPRAWNIAJĄCE DO UBEZPIECZENIA POWSZECHNEGO Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych 9 ustaliła katalog tytułów do ubezpieczenia społecznego. Zgodnie z art. 6 ustawy przymusowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu podlegają: 1) pracownicy, z wyłączeniem prokuratorów10 2) osoby wykonujące pracę nakładczą11 3) członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych12 4) osoby wykonujące pracę na podstawie umowy, zwane „zleceniobiorcami”, oraz osoby z nimi współpracujące, z wyłączeniem uczniów lub studentów do ukończenia przez nich 26 lat życia13

7

I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 65 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2007r. sygn. I UK 225/06; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2008r. sygn. I UK 303/07 9 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. z 1998r., Nr 137, poz. 887), dalej: u.s.u.s.

10 Tj. osoby pozostające w stosunku pracy oraz z mocy art. 8 ust. 2a u.s.u.s. osoby wykonujące umowę cywilnoprawną z własnym pracodawcą lub na jego rzecz, z wyłączeniem prokuratorów na mocy art. 6 ust.1 pkt.

1 u.s.u.s. oraz sędziów na mocy art. 180 ust. 3 i 4 Konstytucji RP oraz art. 100 § 2 i 5 ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 71-77; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 26-52 11 Tzw. chałupnicy, przy czym zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 3 września 2010r. sygn. I UK 91/10 umowa o pracę nakładczą, na podstawie, której chałupnik nie świadczył pracy w ilości gwarantującej wynagrodzenie w wysokości, co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę nie stanowi uprawnionego tytułu podlegania przymusowi ubezpieczenia społecznego. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 77-78; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 53-54 12 Od rozpoczęcia do zakończenia wykonywania pracy. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 78; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 54-56 13 Umowy cywilnoprawne, o których mowa w tym przepisie to umowa agencyjna, umowa zlecenia lub inna umowa o świadczeniu usług, do której na mocy k.c. stosuje się przepisy o zleceniu. Nie ma jednolitości, co do traktowania osób realizujących kontrakty menedżerskie w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.

Funkcjonuje pogląd, że nie traktuje się ich jako zleceniobiorców, ale uznaje się, że czynności związane 8

16

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 5) osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące14 6) posłowie i senatorowie pobierający uposażenie oraz posłowie do Parlamentu Europejskiego, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 30 lipca 2004 r. o uposażeniu posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej15 7) osoby pobierające stypendium sportowe16 8) pobierający stypendium słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej17 9) osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania18 10) bezrobotni19 z zarządzaniem stanowią tytuł do ubezpieczenia wynikający z prowadzenia działalności. Jednak organ rentowy zwykle traktuję umowę kontraktu menedżerskiej jako samodzielny tytuł do ubezpieczenia, a nie jako pracę wykonywaną w ramach prowadzonej działalności. W indywidualnych przypadkach warto poddać sprawę rozstrzygnięciu sądu. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 78-79; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016, s. 56-65; G. Szyburska – Wójcik, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium., Warszawa 2015, s.

50 - 52 14 Osoby prowadzące pozarolniczą działalność to: osoby prowadzące działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej (także wspólnicy spółki cywilnej) lub na podstawie innych przepisów szczególnych (jak np. rzemieślnicy), komornicy, bowiem do nich na mocy art. 28 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji stosuje się przepisy dotyczące osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, twórcy, tj. osoby tworzące dzieła legitymujące się decyzją Komisji ds. Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców przy ministrze właściwym do spraw kultury, artyści, tj. osoby wykonujące zarobkowo działalność artystyczną dzieła legitymujące się decyzją Komisji ds. Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców przy ministrze właściwym do spraw kultury, osoby prowadzące działalność w zakresie wolnego zawodu, jak np. adwokaci czy lekarze, wspólnicy jednoosobowej spółki z o.o., spółki jawnej, spółki komandytowej lub spółki partnerskiej, osoby prowadzące niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół na podstawie przepisów o systemie oświaty. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 79-83; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 65-80 15 Od dnia nabycia prawa do uposażenia do dnia utraty prawa do uposażenia. Oczywiście parlamentarzyści niepobierający uposażenia mogą podlegać ubezpieczeniu z innych tytułów. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 84-85; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 80-82 16 Stypendyści sportowi określeni w ustawie o sporcie są objęci ochroną od dnia spełnienia warunków do pobierania stypendium sportowego, z wyjątkiem osób uczących się lub studiujących, jeżeli nie podlegają ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu, do dnia zaprzestania spełniania tych warunków. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 82-83 17 Krajowa Szkoła Administracji Publicznej to państwowa jednostka organizacyjna posiadająca osobowość prawną, której zadaniem jest kształcenie i przygotowanie do służby publicznej urzędników służby cywilnej oraz kadr wyższych urzędników administracji RP, której zasady funkcjonowania reguluje ustawa o Krajowej Szkole Administracji Publicznej. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85 18 Nie chodzi tu o nieodpłatne prace porządkowe czy pomocnicze na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej w wymiarze poniżej 90 godzin miesięcznie (art. 128 Kodeksu Karnego Wykonawczego), ani o prace charytatywne i prace nieodpłatne przy pracach publicznych. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 87-88

17

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 11) osoby pobierające stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez inne niż powiatowy urząd pracy podmioty kierujące na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe dorosłych20 12) osoby pobierające stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych21 13) duchowni22 14) żołnierze niezawodowi pełniący czynną służbę wojskową, oprócz żołnierzy pełniących służbę kandydacką23 15) osoby odbywające służbę zastępczą24 16) funkcjonariusze Służby Celnej25 17) osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego26

19

Tj. osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy. Szerzej o tym tytule: Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 8384 20 Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 84-86 21 Takie stypendium jest przyznawane przez starostę w okresie odbywania studiów podyplomowych. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85-87; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 84-86 22 Z tego tytułu ubezpieczeniu podlegają księża Kościoła katolickiego, członkowie zakonów męskich Kościoła katolickiego, członkinie zakonów żeńskich Kościoła katolickiego, a także odpowiedniki tych osób w innych kościołach i związkach wyznaniowych od dnia przyjęcia do stanu duchownego do dnia wystąpienia z tego stanu, a w przypadku alumnów, tj. kandydatów do stanu duchownego, nowicjuszów, postulantów i juniorystów, tj. kandydatów do stanu zakonnego od dnia ukończenia 25 lat. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 88-90; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 86-87 23 Do czynnej służby wojskowej zalicza się: zasadniczą służbę wojskową, która może zostać przywrócona w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa, przeszkolenie wojskowe, ćwiczenia wojskowe, służbę przygotowawczą, służbę okresową, służbę w razie ogłoszenia mobilizacji i służbę w czasie wojny. Szerzej o tym tytule: Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 87-89 24 Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 90; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 90-91 25 Podlegają ubezpieczeniu od dnia nawiązania stosunku służby do dnia zwolnienia ze służby, przy czym zawieszenie w pełnieniu obowiązków nawet do 3 miesięcy wlicza się do okresu służby, z wyjątkiem zawieszenia spowodowanego wszczęciem przeciwko funkcjonariuszowi postępowania karnego w sprawie o przestępstwo umyślne ściągane z oskarżenia publicznego lub postępowania karnego skarbowego w sprawie o umyślne przestępstwo skarbowe, chyba, że został wydany wyrok uniewinniający albo umorzono postępowanie z przyczyn wymienionych w art. 103 ust. 4 i 5 ustawy o Służbie Celnej. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 83-84; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 91-92

18

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 18) osoby pobierające świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osoby pobierające zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, a także osoby pobierające wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie, wynikające z odrębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy27 21) osoby pobierające świadczenie szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia28 22) członkowie rad nadzorczych wynagradzani z tytułu pełnienia tej funkcji 23) osoby rezygnujące z aktywności zawodowej z uwagi na sprawowanie opieki nad dzieckiem (też dzieckiem współmałżonka) przez okres do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 5 lat, a w przypadku dziecka, które ze względu na niepełnosprawność wymaga osobistej opieki – przez okres do 6 lat, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 18 lat, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są: a) osobami, które prowadziły pozarolniczą działalność gospodarczą przez okres, co najmniej 6 miesięcy i zaprzestały jej prowadzenia albo zawiesiły wykonywanie działalności gospodarczej na podstawie art. 14a ust. 1d ustawy o swobodzie działalności gospodarczej b) osobami, które prowadziły inną niż określona w przepisach o swobodzie działalności gospodarczej pozarolniczą działalność, o której mowa w art. 8 ust.

6, przez okres co najmniej 6 miesięcy i które zaprzestały jej prowadzenia c) zleceniobiorcami, którzy wykonywali pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, przez okres, co najmniej 6 miesięcy i którzy zaprzestali jej wykonywania

26

Jak widać np. stosunek pracy kreujący tytuł pracownika może przerodzić się po przejściu na zasiłek macierzyński w odrębny tytuł ubezpieczeniowy. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85-87; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s. 92-98 27 Obecnie te świadczenia jako czasowe zdezaktualizowały się, co oczywiście nie pozbawia możliwości zaliczenia okresów od dnia nabycia prawa do tych świadczeń do ich utraty jako okresów składkowych. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85-87; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s 100-101 28 Na podstawie art. 70 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Szerzej o tym tytule: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 85-87; Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s 100-101

19

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 d) osobami współpracującymi, o których mowa w art. 8 ust. 11, przez okres co najmniej 6 miesięcy z osobami, o których mowa w pkt 1-3, i które zaprzestały tej współpracy e) osobami

duchownymi,

podlegającymi

z

tego

tytułu

ubezpieczeniom

społecznym przez okres, co najmniej 6 miesięcy29.

ZBIEG TYTUŁÓW W RAMACH PRZYMUSU UBEZPIECZENIA POWSZECHNEGO30 Zbieg przymusu ubezpieczenia powszechnego uregulowany w art. 9 u.s.u.s. występuje, gdy jedna osoba wykonuje kilka rodzajów działalności przynoszącej dochody, dzięki czemu ma kilka tytułów do ubezpieczenia społecznego. Już na wstępie podkreślić należy, że reguły kolizyjne dotyczące zbiegów mają zastosowanie jedynie do przymusu ubezpieczenia emerytalnego i do przymusu ubezpieczenia rentowego. Jak podkreśla I. Jędrasik – Jankowska 31 oba rodzaje ubezpieczenia dotyczą ryzyka, które ma charakter niezależny od konkretnego tytułu ubezpieczenia, dzięki czemu ubezpieczonemu wystarczy ochrona z jednego ze zbiegających się tytułów. Natomiast ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie wypadkowe, co do zasady, powinno obejmować wszystkie równoległe tytuły.32 Na potrzeby wprowadzenia reguł kolizyjnych dotyczących zbiegu kilku tytułów do ubezpieczenia emerytalnego i do ubezpieczenia rentowego I. Jędrasik – Jankowska 33 dokonała, na podstawie przepisów art. 9 u.s.u.s., podziału tytułów na: tytuły bezwzględne, tytuły ogólne budżetowe i tytuły ogólne.

29

Szerzej o tym tytule: Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016, s. 86-87; I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 88-89 30 Zobacz także: Ubezpieczenie społeczne. 509 pytań i odpowiedzi, pod red. J. Pawłowskiej, Warszawa 2008, s. 56-92; Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i J. StrusińskiejŻukowskiej, Warszawa 2014, s. 93-365 Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s 112-120 31 I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 93 32 Mimo iż ryzyka chronione przez te ubezpieczenia są ściśle związane z konkretnym tytułem do ubezpieczenia w rzeczywistości możliwe jest posiadanie tylko jednego ubezpieczenia chorobowego i jednego ubezpieczenia wypadkowego mimo posiadania kilku równoległych tytułów uprawniających do posiadania ubezpieczenia.

Możliwość ta nie dotyczy tzw. tytułów bezwzględnych, ponieważ one zawsze podlegają obowiązkowi ubezpieczenia.

33 I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 93 - 94

20

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Tytuły bezwzględne (skrót: Bezwzg) to te tytuły uprawniające do posiadania ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, które w sytuacji zbiegu nigdy nie mogą być zwolnione z obowiązku ubezpieczenia. Do tytułów bezwzględnych należy: tytuł pracownika, tytuł członka rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, tytuł funkcjonariusza Służby Celnej, tytuł osoby pobierającej zasiłek macierzyński.

Tytuły ogólne budżetowe (skrót: Ogbudż) to te tytuły uprawniające do posiadania ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, które są objęte przymusem ubezpieczenia tylko, jeżeli wstępują jako jedyne tytułu danej osoby, co oznacza, że w sytuacji zbiegu tytułu ogólnego budżetowego z jakimkolwiek innym, tytuł ten będzie zawsze zwolniony od przymusu ubezpieczenia. Tytuły ogólne budżetowe, jak sama nazwa wskazuje, są finansowane z budżetu państwa. Do tytułów ogólnych budżetowych należą: tytuł osoby duchownej34 (w zbiegu z powadzeniem pozarolniczej działalności gospodarczej), tytuł osoby przebywającej na urlopie wychowawczym, tytuł stypendysty sportowego, tytuł osoby bezrobotnej, tytuł osoby rezygnującej z zatrudnienia z powodu konieczności opieki nad osobą najbliższą.

Tytuły ogólne (skrót: Og) definiuje się w sposób negatywny, jako tytuły niebędące bezwzględnymi, ani ogólnymi budżetowymi. Należą do nich: tytuł osoby duchownej (w zbiegu z każdym innym tytułem oprócz prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej), tytuł zleceniobiorcy, tytuł prowadzenia działalności pozarolniczej, tytuł posła i senatora, a także tytuł osoby wykonującej pracę nakładczą.

Powyższy podział tytułów pozwala na sformułowanie pięciu reguł kolizyjnych regulujących zbiegi obowiązku ubezpieczenia powszechnego. Od dwóch reguł są wyjątki.

Reguły i wyjątki skrótowo ujęto w poniższym schemacie.

34

Jest to jedyny tytuł uprawniający do posiadania ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczenia rentowego, który w sytuacji zbiegu zachowuje się inaczej, zależnie od tego, z jakim tytułem się zbiega.

21

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Jak wynika z powyższego schematu: 

Reguła 1 – w razie zbiegu tytułów bezwzględnych  obowiązek ubezpieczenia dotyczy każdego z nich.



Reguła 2 – w razie zbiegu tytułu bezwzględnego z tytułem ogólnym  tytuł bezwzględny podlega ubezpieczeniu obowiązkowemu, a tytuł ogólny może być objęty ubezpieczeniem dobrowolnym, natomiast w razie zbiegu tytułu bezwzględnego z tytułem ogólnym budżetowym  tytuł bezwzględny podlega ubezpieczeniu obowiązkowemu, a tytuł ogólny budżetowy jest wyłączony z ubezpieczenia



Reguła 3 – w razie zbiegu tytułów ogólnych  tytuł ogólny pierwszy w czasie jest objęty ubezpieczeniem obowiązkowo, a tytuł późniejszy w czasie może być objęty ubezpieczeniem dobrowolnie, przy czym ubezpieczony może wystąpić do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem o zamianę tytułów, dzięki czemu tytuł późniejszy w czasie zostanie objęty obowiązkiem ubezpieczenia, a tytuł wcześniejszy będzie mógł być ubezpieczony dobrowolnie

22

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 

Reguła 4 – w razie zbiegu tytułu ogólnego z tytułem ogólnym budżetowym  tytuł ogólny jest objęty ubezpieczeniem obowiązkowo, a tytuł ogólny budżetowy jest wyłączony z ubezpieczenia



Reguła 5 – zbieg członkostwa w radzie nadzorczej z jakimkolwiek innym tytułem oznacza obowiązek ubezpieczenia z obu zbiegających się tytułów.

Od reguły 2 występują dwa wyjątki. Po pierwsze, zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia z tytułu ogólnego nie znajduje zastosowania, gdy podstawa wymiaru składki z tytułu bezwzględnego jest niższa niż minimalne wynagrodzenie za pracę. W tej sytuacji oba równoległe tytuły – bezwzględny i ogólny – podlegają obowiązkowi ubezpieczenia.

Po drugie, zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia z tytułu ogólnego nie znajduje zastosowania, gdy dochodzi do uznania osoby wykonującej umowę zlecenia za pracownika.

Do uznania za pracownika może dojść w dwóch przypadkach. Pierwszy z nich to zawarcie umowy o dzieło lub umowy zlecenia przez podmioty pozostające ze sobą w stosunku pracy (tj. przez pracodawcę i pracownika). Drugi to tzw. trójkąt umów35 pomiędzy pracownikiem, pracodawcą i osobą trzecią, przedstawiony na poniższym schemacie.

35

Określenie wprowadzone przez I. Jędrasik – Jankowską [w] I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 74 - 77

23

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Od reguły 3 występują 3 wyjątki. Po pierwsze, w sytuacji zbiegu wykonywania umowy cywilnoprawnej z tytułem prowadzenia działalności gospodarczej, objęcie działalności gospodarczej ubezpieczeniem jest dobrowolne, gdy podstawa wymiaru składki z tytułu umowy cywilnoprawnej jest równa, co najmniej 60% przeciętnego wynagrodzenia za pracę.

Po drugie, w sytuacji zbiegu dwóch umów zlecenia, ubezpieczenie z tytułu drugiej umowy w czasie jest dobrowolne tylko, gdy podstawa wymiaru składki z tytułu pierwszego zlecenia jest równa, co najmniej 60% przeciętnego wynagrodzenia za pracę. Po trzecie, w sytuacji zbiegu tytułu prowadzenia działalności gospodarczej z byciem duchownym, prowadzenie działalności gospodarczej jest objęte ubezpieczeniem obowiązkowo, a tytuł duchownego jest wyłączony z ubezpieczenia. Jest to jedyny zbieg, w którym tytuł duchownego zachowuje się jak tytuł ogólny budżetowy.

TYTUŁY UPRAWNIAJĄCE DO UBEZPIECZENIA ROLNICZEGO36 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z 20 grudnia 1990r. 37 reguluje szczegółowo krąg osób i zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników.

W ubezpieczeniu społecznym rolników wyodrębniono osobno ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie oraz ubezpieczenie emerytalno – rentowe. Każdemu ze wskazanych działów ubezpieczenia rolnik może podlegać przymusowo lub dobrowolnie.

W niniejszym artykule skupiono się jedynie na analizie przymusu ubezpieczenia, dlatego ominięto zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu dobrowolnie.

Ubezpieczeniu emerytalno - rentowemu podlegają z mocy ustawy następujące osoby: 1) rolnik 38 , którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 hektara przeliczeniowego39 lub dział specjalny;

36

Więcej o ubezpieczeniu społecznym rolników: W. Koczur, Zabezpieczenie społeczne. Zarys problematyki, Katowice 2012, s. 55-74, System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red. G. Szpor, Warszawa 2013, s. 220-250 37 Dz. U. z 1991r., Nr 7, poz. 24 38 Pod pojęciem rolnika rozumie się pełnoletnią osobę fizyczną, zamieszkującą i prowadzącą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, osobiście i na własny rachunek, działalność rolniczą w pozostającym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym, a także osobę, która przeznaczyła grunty prowadzonego przez siebie gospodarstwa rolnego do zalesienia.

39 Hektar przeliczeniowy to jednostka umowna stanowiąca podstawę opodatkowania podatkiem rolnym – nie odpowiada on powierzchni rzeczywistej, jest jednak stosowany ze względu na podkreślenie walorów lub wad gruntu.

24

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 2) domownik rolnika 40 , którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny; 3) osoba pobierająca rentę strukturalną współfinansowaną ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej lub ze środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich; 4) małżonek osoby pobierającej rentę strukturalną, jeżeli renta strukturalna jest współfinansowana ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej lub ze środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich i wypłacana jest ze zwiększeniem na tego małżonka.

ZBIEG

PRZUMUSU

UBEZPIECZENIA

POWSZECHNEGO

I

PRZYMUSU

UBEZPIECZENIA ROLNICZEGO41 Zbieg przymusu ubezpieczenia powszechnego z przymusem ubezpieczenia rolniczego regulują art. 5a i art. 16 ust. 3 u.u.s.r. 42 . Na mocy tych przepisów regułą jest wyłączenie przymusu ubezpieczenia rolniczego, jeżeli zbiega się on z przymusem ubezpieczenia społecznego z innego tytułu. Jest to jedna z podstawowych zasad ubezpieczenia społecznego rolników określana mianem zasady subsydiarności ubezpieczenia rolniczego. 43 Tak, więc pierwszeństwo zawsze ma tytuł „nierolniczy”.

Jedyny wyjątek od zasady subsydiarności ubezpieczenia społecznego rolników dotyczy

zbiegu

przymusu

ubezpieczenia

rolniczego

z

przymusem

ubezpieczenia

emerytalnego i rentowego z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, 40

Pod pojęciem domowinka rozumie się osobę bliską rolnikowi, która ukończyła 16 lat, pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie, stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest związana z rolnikiem stosunkiem pracy.

Obecnie, odmiennie aniżeli w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, nie wymaga się, aby praca w gospodarstwie rolnym stanowiła główne źródło utrzymania domownika.

41 Zobacz także: I. Jędrasik - Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 95-96 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i J. Strusińskiej-Żukowskiej, Warszawa 2014, s. 93-365 Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red.

J. Kuźniara, Warszawa 2016,s 120-122 42 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991r., Nr 7, poz. 24) 43 Dokładnie polega ona na wykluczeniu podlegania ubezpieczeniu rolniczemu w czasie podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu – ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, określonemu w odrębnych przepisach. Szerzej: System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red.

G. Szpor, Warszawa 2013, s. 221-224

25

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 który jest uregulowany w art. 5a u.u.s.r. Na mocy tego przepisu rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu z mocy ustawy, przez co najmniej 3 lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy prowadzeniu tej działalności, podlega nadal ubezpieczeniu rolniczemu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub przy współpracy przy prowadzeniu tej działalności. Rolnik lub domownik by mógł nadal podlegać rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu musi złożyć w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej lub od rozpoczęcia współpracy przy prowadzeniu takiej działalności. Aby móc z tego uprawnienia skorzystać rolnik (lub analogicznie domownik) musi spełnić następujące kryteria: rolnik jednocześnie musi prowadzić działalność rolniczą lub stale pracować w gospodarstwie rolnym, które obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 hektara przeliczeniowego, lub w dziale specjalnym, rolnik nie może pozostawać w stosunku pracy lub w stosunku służbowym i nie może mieć ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Niezachowanie tego terminu powoduje ustanie obowiązku ubezpieczenia rolniczego od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności.

ZBIEG

PRZYMUSU

UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO

I

PODLEGANIA

ZAOPATRZENIU SPOŁECZNEMU Ze względów klaryfikacyjnych zdecydowano się również po krótce wspomnieć o sytuacji, w której zbiega się przymus ubezpieczenia społecznego z faktem podlegania zaopatrzeniu społecznemu. Ubezpieczenie społeczne (czyli odpłatny transfer ryzyka) i zaopatrzenie społeczne (czyli bezpłatny transfer ryzyka) to dwa odrębne systemy realizujące rożnymi technikami ideę zabezpieczenia społecznego. Odrębność obu systemów przejawia się m.in. w całkowitej niezależności zasad przystąpienia do każdego z nich. Inaczej mówiąc, spełnienie warunków do przystąpienia do każdego z nich, oznacza objęcie danej osoby ochroną w każdym z systemów na zasadach w nim przewidzianych 44 , zatem de facto nie dochodzi do żadnego zbiegu.

44

Szerzej: Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016,s 214-215

26

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

PODSUMOWANIE Konkludując należy podnieść, iż: 

Zbieg tytułów do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego to sytuacja, gdy jedna osoba podejmuje kilka rodzajów aktywności, z których każda osobno wiąże się z przymusem ubezpieczenia społecznego.



Wyróżnia się dwa kategorie zbiegów przymusu ubezpieczenia, mianowicie zbieg dwóch lub kilku tytułów w ramach przymusu ubezpieczenia powszechnego oraz zbieg przymusu ubezpieczenia powszechnego z przymusem ubezpieczenia rolniczego.



Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych ustaliła katalog

tytułów

podlegających

przymusowi

powszechnego

ubezpieczenia

społecznego. 

Zbieg obowiązku ubezpieczenia powszechnego uregulowany jest w art. 9 u.s.u.s.



Na potrzeby wprowadzenia reguł kolizyjnych dotyczących zbiegu kilku tytułów do ubezpieczenia emerytalnego i do ubezpieczenia rentowego I. Jędrasik – Jankowska dokonała, na podstawie przepisów art. 9 u.s.u.s., podziału tytułów na: tytuły bezwzględne, tytuły ogólne budżetowe i tytuły ogólne.



Podział tytułów na: tytuły bezwzględne, tytuły ogólne budżetowe i tytuły ogólne pozwala na sformułowanie pięciu reguł kolizyjnych regulujących zbiegi obowiązku ubezpieczenia powszechnego. Od dwóch reguł są wyjątki.



Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z 20 grudnia 1990r. reguluje szczegółowo krąg osób i zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników.



Zbieg przymusu ubezpieczenia powszechnego z przymusem ubezpieczenia rolniczego regulują art. 5a i art. 16 ust. 3 u.u.s.r.



Na mocy u.u.s.r. regułą jest wyłączenie przymusu ubezpieczenia rolniczego, jeżeli zbiega się on z przymusem innego ubezpieczenia społecznego (zasada subsydiarności ubezpieczenia społecznego rolników).



Jedyny wyjątek od zasady subsydiarności ubezpieczenia społecznego rolników dotyczy zbiegu ubezpieczenia rolniczego z przymusem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, który jest uregulowany w art. 5a u.u.s.r.

27

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

SUMMARY Concluding, it must be stated that: 

One person can have right to social security from two or more different insurance titles. Such a situation is described as collision of insurance titles.



There are two types of such collisions. Firstly, two public titles can collide with each other. Secondly, public insurance title can collide with the title giving right to social security for farmers.



The collision of two public insurance titles is regulated by art.9 of the act on the system of social security.



The collision of public insurance title with the title giving right to social security for farmers is regulated by art. 5a and art. 16 of the act on social security for farmers.

28

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1.

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991r., Nr 7, poz. 24)

2.

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. z 1998r., Nr 137, poz. 887)

Wydawnictwa zwarte: 1. Jędrasik – Jankowska I,, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016 2. Koczur W., Zabezpieczenie społeczne. Zarys problematyki, Katowice 2012 3. Leksykon prawa ubezpieczeń społecznych – 100 podstawowych pojęć, pod red.

A. Wypych-Żywickiej, Warszawa 2009 4. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. W. Barana, Warszawa 2015 5. System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red. G.Szpor, Warszawa 2013 6. Szyburska – Wójcik G., Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium., Warszawa 2015 7. Ubezpieczenie gospodarcze i społeczne w Polsce, pod red. P. Jamróza, Warszawa 2016 8. Ubezpieczenie społeczne. 509 pytań i odpowiedzi, pod red. J. Pawłowskiej, Warszawa 2008 9. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i J. Strusińskiej - Żukowskiej, Warszawa 2014 10. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. J. Wantoch Rekowskiego, Warszawa 2014 11. Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016

29

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Artykuły: 1. Kubacki R, Tytuł do ubezpieczeń dla członka zarządu spółki kapitałowej, Monitor Prawa Pracy, nr 8/2015 2. Sadlik R, Faktyczne prowadzenie działalności gospodarczej jako podstawa podlegania ubezpieczeniom społecznym, Monitor Prawa Pracy, nr 1/2015

Źródła internetowe: 1. Ubezpieczenia społeczne i

ubezpieczenie zdrowotne osób duchownych, poradnik

ZUS dostępny na stronie: http://www.zus.pl/pliki/poradniki/Ubezpieczenia%20spo%C5%82eczne%20i%20ubez pieczenie%20zdrowotne%20os%C3%B3b%20duchownych.pdf 2. Zabezpieczenie społeczne w Polsce, poradnik ZUS dostępny na stronie: http://www.zus.pl/pliki/poradniki/2352_15_Zabezp_Spo%C5%82_w_polska_interakt ywny.pdf 3. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu oraz ustalania podstawy wymiaru składek, poradnik ZUS dostępny na stronie: http://www.zus.pl/pliki/poradniki/Zasady%20podlegania%20ubezpieczeniom%20spo %C5%82ecznym%201.01.2016.pdf 4. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu oraz ustalania podstawy wymiaru składek osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących, poradnik ZUS dostępny na stronie: http://www.zus.pl/pliki/poradniki/Poradnik_pozarolnicza_dzialalnosc_01_2016.pdf 5. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu oraz ustalania podstawy wymiaru składek osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, poradnik ZUS dostępny na stronie: http://www.zus.pl/pliki/poradniki/Poradnik_umowy_cywilnoprawne_01.01.2016.pdf

30

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 ŁUKASZ ŁUKOWSKI45 WITOLD PAWELSKI46

EWOLUCJA SYSTEMU EMERYTALNEGO W LATACH 1999-2014 – WNIOSKI I UWAGI

EVOLUTION OF PENSION SYSTEM IN THE YEARS 1999 – 2014 – CONCLUSIONS AND REMARKS

słowa kluczowe: Konstytucja, zabezpieczenie społeczne, ubezpieczenie emerytura keywords: retirement, the Constitution, social security, insurance

STRESZCZENIE Zabezpieczenie społeczne, a w jego ramach ubezpieczenie emerytalne, to jedna z najważniejszych instytucji socjalnych w każdym państwie. Największą trudność związaną z funkcjonowanie systemu emerytalnego w państwie sprawia konieczność zbilansowania adekwatnej do wieku beneficjenta wysokości emerytur z aktualnymi potrzebami budżetu państwa. Niniejszy artykuł omawia ewolucję systemu emerytalnego w latach 1999 – 2014, a także omawia aksjologiczne uzasadnienie prawa do zabezpieczenia społecznego z odniesieniem do przepisów ustawy zasadniczej regulujących to zagadnienie. Autorzy 45

Doktorant w Katedrze Prawa Konstytucyjnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.

Działacz Interdyscyplinarnego Centrum Badań Humanistycznych UŁ, Koła Naukowego Prawa Konstytucyjnego oraz wieloletni wiceprezes Podatkowego Koła Naukowego „Advisor”. Przygotowuje rozprawę doktorską na temat pozycji ustrojowej Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

46

Student IV roku prawa Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Wieloletni członek Koła Naukowego Prawa Konstytucyjnego oraz działacz Studenckiego Koła Nauk Prawa Europejskiego, a także seminarzysta w katedrze Postępowania Cywilnego. Przedmiotem zainteresowania jest wpływ prawa publicznego na obrót prywatnoprawny;.

31

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 zwracają uwagę na fakt, iż prawo do zabezpieczenia emerytalnego do osiągnięcia wieku emerytalnego stanowi ekspektatywę, czyli uprawnienie do oczekiwania ze strony władzy publicznej poszanowania gwarantowanego konstytucyjnie prawa. W prawo przeradza się ona po spełnieniu przesłanek, w tym wypadku po osiągnięciu wieku emerytalnego. Z niewielkimi wyjątkami, głosy przedstawicieli doktryny są zgodne w kwestii niedoskonałości obecnych regulacji prawnych mających za zadanie ochronę prawa obywateli do pobierania świadczeń emerytalnych. Autorzy przedstawiają ponadto wady systemu emerytalnego po reformach z lat 90. ubiegłego wieku wraz z postulatami rozwiązań naprawczych.

EXTRACT Social security, including in particular retirement provisions, is one of the most important social institutions in each country. The most difficult part regarding functioning of pension system is necessity of balancing the amount of retirement age appropriate to the current needs of the state budget. This paper comments evolution of pension system in the years 1999 – 2014 and constitutional justification for the right to social security with a comprehensive commentary to the provisions of the Constitution concerning this subject. The authors draw attention to the fact that the right to pension security is expressis verbis, expectation - or privilege to expect from the state authorities to respect civil rights. With a few exceptions, statements of the representatives of the doctrine are consistent in terms of the imperfections of the current legislation to protect the right of citizens to receive pension benefits. The authors depict the disadvantages of the pension scheme from 1990s and proposals of recovery measures.

WPROWADZENIE

Problem

emerytury

jako

zabezpieczenia

społecznego

należnego

każdemu

człowiekowi, wykonującemu określoną pracę zarobkową przez większą część swojego życia, od zawsze wzbudzał zarówno w polskim społeczeństwie, jak i w polskiej doktrynie prawa, szereg kontrowersji. Dla władzy państwowej, emerytury stanowią koszt, który nie zostanie zbilansowany w budżecie państwa, dla obywateli zaś – formę gwarancji utrzymania, jaką daje 32

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 im państwo w sytuacji, gdy zaawansowany wiek nie pozwala im na świadczenie pracy.

Konstytucyjna gwarancja prawa do emerytury jest przesłanką, która pozwala sądzić, iż dane państwo pełni względem obywatela rolę służebną, a tym samym czyni zadość ustanowionej artykułem 2 Konstytucji 47 sprawiedliwości społecznej, nakazującej zapewnienie godziwego utrzymania obywatelowi, który utrzymuje się ze swojej pracy. Już w czasach II Rzeczypospolitej, prawo do zabezpieczenia społecznego zostało ustanowione przepisem artykułu 102 ustęp 2 Konstytucji marcowej48, który stanowił, że każdy obywatel ma prawo do opieki Państwa nad jego pracą, a w razie braku pracy, choroby, nieszczęśliwego wypadku i niedołęstwa -

do ubezpieczenia społecznego.

Dostrzegamy zatem

kompleksowe

uregulowanie wszystkich przypadków niemożności świadczenia pracy w jednym przepisie rangi konstytucyjnej i uznanie niedołęstwa za przesłankę przyznania zabezpieczenia społecznego w sytuacji zaistnienia innej przyczyny niezdolności do pracy niż bezrobocie, czy utrata zdrowia. Konstytucja kwietniowa z 1935 roku 49 nie zawierała odnośnego rozdziału poświęconego wolnościom i prawom obywatelskim, a zatem w razie braku innych przepisów, prawa obywatelskie były rozumiane zgodnie z literą Konstytucji marcowej. W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, po uchwaleniu Konstytucji z 22 lipca 1952 roku50 prawo do zabezpieczenia społecznego ze względu na wiek zostało włączone do ustawy zasadniczej w postaci artykułu 60, który konstytuował instytucję emerytury wraz z prawem do ochrony zdrowia jako lex specialis względem ustanowionego artykułem 58 owej Konstytucji prawa do pracy. Artykuł 60 ustęp 1 stanowił, iż obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy.

Jednocześnie punkt 1 ustępu drugiego tegoż artykułu 60 51 ustanawiał już na szczeblu konstytucyjnym

instytucję

ubezpieczenia

społecznego

robotników

i

pracowników

umysłowych na wypadek choroby, starości i niezdolności do pracy oraz rozbudowę różnych form pomocy społecznej52 mającego służyć za gwarancję owego prawa. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z uwagi na swój aspekt propagandowy zawierała normy o niezwykle demokratycznej wymowie, niemniej jednak nie miało to przełożenia na większą 47

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. 1921, nr 44, poz. 267) 49 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. 1935, nr 30, poz. 227) 50 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz. U. 1952, nr 33, poz. 232, tekst jednolity Dz. U. 1976, nr 7, poz. 36) 51 Po nowelizacji z 1976 roku obowiązywał jako artykuł 70 Konstytucji PRL 52 Alina Miruć zaznacza, że co prawda obecna Konstytucja nie zawiera pojęcia pomocy społecznej niemniej odwołuje się do niej w sposób pośredni poprzez instytucję zabezpieczenia społecznego [za:] A. Miruć, Konstytucyjne podstawy prawa do pomocy społecznej w Polsce, Administracja nr 1/2010, s. 73 48

33

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 efektywność realizacji praw ustanowionych owymi normami

53

. Normy konstytucyjne

stanowiące o prawach i wolnościach obywatelskich zyskały rzeczywistą moc prawną dopiero w okresie transformacji ustrojowej, która dokonała się w wyniku obrad Okrągłego Stołu.

Uchwalenie w roku 1992 Małej Konstytucji nie spowodowało żadnych znaczących zmian w sferze wolności i praw obywatelskich. Ów stan prawny utrzymywał się do dnia 17 października 1997 roku, kiedy to w życie weszła obecnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

KONSTYTUCYJNA REGULACJA PRAWA DO ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Marcin Zieleniecki wyróżnia, na podstawie przepisów Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, dwa rozumienia pojęcia „prawo do zabezpieczenia społecznego”. W pierwszym, aksjologicznym znaczeniu jest to uprawnienie do żądania zaspokojenia ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych potrzeb niezbędnych do zachowania godności oraz swobodnego rozwoju osobowości 54 . W drugim znaczeniu, bardziej legalistycznym, rozumie je jako systemy świadczeń udzielanych w razie zaistnienia jednego z wymienionych w przepisie ryzyk socjalnych (m.in. bezrobocie, choroba, starość)55.

W obecnie obowiązującej ustawie zasadniczej, prawo do zabezpieczenia społecznego zostało ustanowione artykułem 67. Konstrukcja zarówno ustępu pierwszego, jak i drugiego została luźno oparta na postanowieniach Konstytucji marcowej stanowiących o tym samym zagadnieniu. Ustęp pierwszy statuuje prawo do zabezpieczenia społecznego w sytuacji niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Jest to przepis rangi konstytucyjnej będący w istocie najwyższą podstawą prawną do funkcjonowania w obrocie prawnym instytucji renty i emerytury. W ostatnim zdaniu przepis artykułu 67 ustęp 1 Konstytucji odsyła do regulacji ustawowych mających za zadanie określenie zakresu i form owego zabezpieczenia społecznego. Przedmiotem zainteresowania ustrojodawcy w ustępie drugim stało się zjawisko bezrobocia – a zatem niezdolności do pracy niezależnej od woli danego człowieka.

53

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż według przeważającej części doktryny prawa konstytucyjnego, Konstytucja z 1952 roku miała charakter fikcyjny 54 M. Zieleniecki, Prawo do zabezpieczenia społecznego, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XIII/2005, s. 567 55 M. Zieleniecki, Prawo do zabezpieczenia społecznego, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XIII/2005, s. 569

34

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Wiesław Skrzydło w swym komentarzu do artykułu 67 Konstytucji wskazuje na dwie zasadnicze przesłanki przyznania emerytury. Są to świadczenie pracy przez określony oraz osiągnięcie oznaczonego wieku emerytalnego56. Krzysztof Ślebzak formułuje, na podstawie treści artykułu 67 ustęp 1 Konstytucji, wymóg stworzenia systemu ochrony obejmującego wszystkich obywateli oraz zagwarantowania każdemu obywatelowi tej ochrony w ramach powyższego systemu57. Lech Garlicki z prawa do zabezpieczenia społecznego wyprowadza dwupłaszczyznową ochronę praw nabytych do rent i emerytur 58 . Po pierwsze, chodzi o ekwiwalentność owych świadczeń, to znaczy zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy wysokością uiszczanych składek emerytalnych a wymiarem wypłacanego świadczenia 59 . Po drugie, nieodzownym jest utrzymywanie realnej wartości świadczenia socjalnego, co oznacza, że renty i emerytury powinny być waloryzowane w sytuacji realnej zmiany aktualnej wartości pieniądza60. L. Garlicki podkreśla jednocześnie, że zakres i sposób waloryzacji a szczególnie problem, czy w warunkach inflacji owe świadczenia zostaną podniesione do poziomu świadczeń aktualnie wypłacanych, nie jest konstytucyjnie zagwarantowane i należy do materii ustawodawstwa zwykłego61.

Analizując artykuł 67 w kontekście artykułu 20 Konstytucji należy również przyjąć za komentatorami, iż solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych przemawia za tym, by istota świadczeń emerytalnych i rentowych nie została naruszona oraz by owe partnerstwo opowiadało się za względną nienaruszalnością owych świadczeń 62. Niektórzy komentatorzy z owej zasady wyprowadzają również ekspektatywę, czyli uzasadnione oczekiwanie, iż w sytuacji spełnienia przez daną osobę wymaganych przesłanek, świadczenie (w tym wypadku emerytura) zostanie przyznane

63

. Michał Jackowski uznaje, na podstawie

orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, świadczenie emerytalne w przypadku osób, które osiągnęły wiek emerytalny za ekspektatywę maksymalnie ukształtowaną. Zachodzi ona w sytuacji, gdy nie doszło, co prawda, do wydania aktu przyznającego prawo ani stwierdzającego przysługiwanie prawa, ale spełnione zostały wszystkie przesłanki 56

W. Skrzydło, Komentarz do artykułu 67 Konstytucji RP, Lex Omega 2015 K. Ślebzak, Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009, s. 322 58 Owa ochrona praw nabytych wynika z samej natury ubezpieczenia społecznego [za:] M. Jackowski, Zasada ochrony praw słusznie nabytych, Przegląd Sejmowy nr 1/2008, s. 22 59 L. Garlicki, Komentarz do artykułu 67 Konstytucji RP, tom III, Warszawa 2002, s. 7 60 L. Garlicki, Komentarz do artykułu 67 Konstytucji RP, tom III, Warszawa 2002, s. 7 61 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 marca 2000 r., sygn. K 4/99, OTK ZU 2000, nr 2, poz. 65 62 P. Tuleja [w:] Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, pod red. P. Kardasa, T. Sroki i W. Wróbla, Warszawa 2012, s. 256 63 M. Bartoszewicz, Komentarz do artykułu 67 Konstytucji, Lex Omega 2015 57

35

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 warunkujące nabycie danego prawa, w przypadku zaś osób, które nie osiągnęły wieku emerytalnego mamy do czynienia z ekspektatywą, jednak nie można mówić o niej jako o ukształtowanej maksymalnie 64 . Na podkreślenie zasługuje fakt, iż zasada ochrony praw nabytych zabrania arbitralnego znoszenia lub ograniczania przysługujących jednostce praw podmiotowych, nie wyklucza natomiast w sposób absolutny stanowienia przepisów mniej korzystnych dla jednostki 65 . Na uwagę zasługuje fakt, iż zgodnie z poglądami doktryny, prawa socjalne należą do tej kategorii praw i wolności, co do których została pozostawiona szersza swoboda legislacyjna w kwestii formułowania ewentualnych ograniczeń66.

Bogusław Banaszak 67 wskazuje na trzy możliwe ujęcia problematyki prawa do zabezpieczenia społecznego w przepisach ustawy zasadniczej danego państwa. Zgodnie z pierwszym, występującym już dziś rzadko, sfera socjalna jest wyłączona z zakresu regulacji konstytucyjnej i przekazana w ręce ustawodawstwa zwykłego68. Drugie ujęcie stawia prawa socjalne w szeregu praw konstytucyjnych, jednak przedstawia je wyłącznie jako cele działalności państwa 69 , trzecie zaś ujęcie – stosowane w prawie polskim - pozwala na dochodzenie praw socjalnych na drodze prawnej 70 . Twierdzenie to uzupełnia Teresa Bińczycka - Majewska 71 , zdaniem której Konstytucja nie określa zakresu ani form zabezpieczenia społecznego, odsyłając w tym względzie do postanowień ustawy. W takim sformułowaniu zawarta jest ogólna kompetencja dla ustawodawcy zwykłego i przyzwolenie do swobodnego kształtowania przezeń zakresu i form zabezpieczenia nieokreślonych bliżej potrzeb obywateli, a nie tylko tych, które zostały wymienione expressis verbis w omawianym przepisie i które są tam ujmowane jako minimalny próg zabezpieczenia obywateli.

Kamil Antonów 72 podkreśla, że generalny charakter art. 67 ust. 1 Konstytucji w zakresie wieku emerytalnego nie oznacza zupełnej dowolności ustawodawcy w kreowaniu instytucji i mechanizmów gwarantujących prawo do emerytury, co oznacza że prawodawca

64

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 stycznia 2000 r., K 18/1999, OTK ZU 2000, nr 1, poz. 1 [za:] M. Jackowski, Ekspektatywa jako przedmiot ochrony konstytucyjnej, Państwo i Prawo nr 1/2007, s. 96-97 65 M. Jackowski, Ekspektatywa jako przedmiot ochrony konstytucyjnej, Państwo i Prawo nr 1/2007, s. 96-97 66 P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności (wybrane problemy), Warszawa 2009, s. 189 67 B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw europejskich, Warszawa 2009, s. 179 68 Ów system występuje dziś w prawie szwedzkim i bynajmniej nie wpływa na lekceważenie przez ustawodawcę sfery socjalnej, a wręcz przeciwnie – jest przedmiotem szczególnego zainteresowania legislatywy 69 System ten występuje m.in. w prawie szwajcarskim, islandzkim, norweskim 70 B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw europejskich, Warszawa 2009, s. 179 71 K. Ślebzak [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Warszawa 2004, s.

121 72 K. Antonów, Prawo do emerytury, Kraków 2003, s. 98

36

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 posiada swobodę w wyborze rozwiązań prawnych, które mają służyć urzeczywistnieniu prawa do zabezpieczenia społecznego w omawianej dziedzinie, ale swoboda ta jest równocześnie ograniczona przez istotę danego prawa. Wiąże się to, jego zdaniem, z zasadą zaufania obywateli do państwa wyinterpretowaną z artykułu 2 Konstytucji 73 . Krzysztof Ślebzak

74

uznaje, iż obywatelowi nie przysługuje roszczenie o wypłatę świadczeń

emerytalnych. Uzasadnia on powyższą tezę argumentacją, iż zbiór norm Konstytucji nie stanowi ramowego porządku prawnego, ale zbiór wartości rozumianych jako normy programowe, które nie mogą krępować ustawodawcy w swobodnym ograniczaniu prawa do emerytury. Tezę tę należy poddać w wątpliwość głównie z uwagi na przytoczoną zasadę zaufania państwa do obywateli. Ustawodawca traktujący normy konstytucyjne jako mgliście rozumiane wartości do których należy dążyć, ale które nie zostaną nigdy osiągnięte w pełni, mógłby w sposób dowolny ograniczać zakres praw i wolności obywatelskich w ten sposób, iż określone przepisami Konstytucji zasady mogłyby stać się wyjątkami od tych zasad 75. Bożena Gronowska i Jacek Wantoch-Rekowski76 uznają prawo do zabezpieczenia społecznego jako prawo podmiotowe i z tego faktu wyprowadzają tezę o istnieniu węzła obligacyjnego między państwem a obywatelem polegającego na możliwości kierowania przez obywatela roszczenia przeciwko państwu o świadczenie wynikające z treści prawa określonego artykułem 67 Konstytucji.

W doktrynie prawa ubezpieczeń społecznych mamy do czynienia ze zróżnicowanym podejściem do problemu emerytury. Zdaniem Tomasza Sowińskiego

77

, podejście do

ubezpieczeń emerytalnych, w którym normy prawa cywilnego, administracyjnego, a zwłaszcza prawa finansowego traktuje się marginalnie lub w ogóle się pomija, w najlepszym wypadku uznając je za pomocne w realizacji cywilistycznie pojmowanej definicji ubezpieczeń emerytalnych, a nawet ubezpieczeń społecznych, jest jednym z głównych powodów związanych z nimi permanentnych problemów finansowych.

Ubezpieczenie emerytalne zaspokaja szczególnego rodzaju potrzeby - wywołane przez zdarzenia losowe przyszłe, niepewne, ale charakteryzujące się prawidłowością umożliwiającą

73

K. Antonów, Prawo do emerytury, Kraków 2003, s. 98 K. Ślebzak, Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009, s. 267 75 Była to wręcz niechlubna zasada postępowania Sejmu VI i VII kadencji w zakresie m.in. ustaw regulujących sferę ochrony zdrowia, czy też wprowadzających odpłatność za drugi kierunek studiów.

76 J. Wantoch-Rekowski, System ubezpieczeń społecznych a budżet państwa, Warszawa 2014, s. 31 77 T. Sowiński, Pojęcie zabezpieczeń emerytalnych, Warszawa 2009, s. 9 74

37

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 globalną kalkulację kosztów78. Jest zatem wskazane, aby pojęcie emerytury rozumiane było kompleksowo – w kontekście całego systemu prawa i wszystkich jego gałęzi.

POZAKONSTYTUCYJNE ŹRÓDŁA PRAWA UBEZPIECZEŃ EMERYTALNYCH Art. 67 Konstytucji dość ogólnie stanowi o zabezpieczeniu z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego, gwarantując jedynie wspomniane minimum zabezpieczenia socjalnego na wypadek starości. Dlatego też, zakres i forma świadczeń sprecyzowana jest w materii ustawowej. Takie rozwiązanie dało prawodawcy dość swobodną możność regulowania problematyki ubezpieczeń społecznych za pomocą ustaw zwykłych 79. Było to spowodowane ścieraniem się dwóch różnych podejść do roli państwa jako gwaranta dobrobytu obywatela80.

Teoria liberalna głosiła, że państwo nie powinno zbyt daleko ingerować w sferę socjalną.

Zwolennicy tej opcji chcieli by w Konstytucji było jak najmniej przepisów przyznających obywatelom prawa ekonomiczne. Przeciwny pogląd mówił, iż należy zagwarantować jednostce prawo do zabezpieczenia socjalnego na wypadek np. inwalidztwa, czy starości.

Obecne uregulowania są próbą kompromisu pomiędzy zwolennikami systemu opiekuńczego i liberalnego. Dostrzeżono również zmienność sytuacji społeczno-gospodarczej państwa i wynikającej z niej potrzeby stworzenia przepisów, które w razie konieczności (np. zmiany koniunktury gospodarczej) można będzie w miarę szybko znowelizować81.

Zanim doszło do reformy prawa ubezpieczeń społecznych pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, istniało wiele odrębnych ustaw regulujących prawa do świadczeń emerytalnych w określonych zawodach

82

. Polski prawodawca dążył do

ujednolicenia przepisów, tak by wszystkie kategorie ubezpieczonych były adresatami regulacji zawartej w jednym akcie 83 . Ponadto sytuacja gospodarcza Polski w okresie transformacji ustrojowej wymusiła zmianę ustawodawstwa i dostosowania go do warunków

78

T. Sowiński, Pojęcie zabezpieczeń emerytalnych, Warszawa 2009, s. 9 T. Bińczycka-Majewska [w:], Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Warszawa 2004, s. 29.

80 T. Bińczycka-Majewska [w:], Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Warszawa 2004, s. 33 81 T. Bińczycka-Majewska [w:], Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Warszawa 2004, s. 33 82 Chodzi przede wszystkim o tzw. ,,emerytury branżowe” np. górników, kolejarzy, nauczycieli, gdzie uregulowania dotyczące emerytur znajdowały się w osobnych ustawach 83 Ustawa z dnia 13 października 1998 r, o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. 1998, nr. 137, poz. 887) 79

38

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 gospodarki wolnorynkowej 84 . Postanowiono, że ustrój ubezpieczeń emerytalnych zostanie przekształcony z systemu repartycyjnego w kierunku składek kapitałowych, zaś kluczową rolę będą odgrywać w ramach tego ustroju tzw. Otwarte Fundusze Emerytalne85. Uzasadniano to potrzebą ekonomicznego odciążenia sfery dominium, ponieważ środki przeznaczone w celu realizacji zobowiązań wynikających z tytułu ubezpieczeń społecznych, pochłaniały około 30% całego budżetu 86 .

Według L. Oręziaka propaganda ówczesnych władz

przekonywała również o powiększeniu w ten sposób wielkości świadczeń87. Zaczęto również stopniowe likwidowanie przywilejów emerytalnych przysługujących m.in. nauczycielom czy górnikom, argumentując podjęte działania zasadą równości wobec prawa oraz specyfiką przemian społeczno-gospodarczych po transformacji ustrojowej88.

Jak twierdzi Inetta Jędrasik-Jankowska

89

założenia te zostały w większości

zrealizowane przez przyjęcie ustaw: z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych; z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych; z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń społecznych; z dnia 20 kwietnia 2004 r, o pracowniczych programach emerytalnych, z dnia 20 kwietnia 2004 r o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego; z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych, z dnia 2008 r. o emeryturach pomostowych. Polska jest także stroną umów międzynarodowych 90 takich, jak ratyfikowana przez RP w 2005, konwencja MOP, nr 102, które zobowiązują RP do usprawniania systemu ubezpieczeń społecznych91, a ponadto są świadectwem, że idea ubezpieczeń społecznych jest wciąż aktualna w systemach prawnych współczesnych państw europejskich

84

92

. Choć normy prawa ubezpieczeń

A. Wierzbicki [w:] Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, pod red. K. A. Wojtaszczyka i W. Jakubowskiego, Warszawa 2007, s. 1361 85 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jednolity Dz. U. 2013, poz. 989, 1289 i 1717) 86 A. Wierzbicki [w:] Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, pod red. K. A. Wojtaszczyka i W. Jakubowskiego, Warszawa 2007, s. 1361 87 L. Oręziak, OFE w Polsce – produkt ekspansji globalnych instytucji finansowych, Polityka Społeczna nr 1112/2012 88 Np. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r., o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. 1998, nr. 162, poz. 1118 z późn. zm.)

89 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016 , s. 372 90 W wyniku wejścia w życie Traktatu z Lizbony z 2007 roku Karcie Praw Podstawowych UE nadano reżim prawny.

91 Karta Praw Podstawowych UE z dnia 7 grudnia 2000, Dz. Urz. UE C z 30.03.2010 r.

92 T. Zieliński [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej Kraków 2004, s. 24

39

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 społecznych nie należą do prawa cywilnego sensu stricto93 to można w ich ramach wyróżnić pewne instytucje zaczerpnięte z jego norm – zalicza się do nich m.in. element kapitałowy składki na ubezpieczenie społeczne 94. Ponadto, do postępowania z zakresu rozpoznawania spraw z odwołań od decyzji organów rentowych, w sprawach o emerytury, a także spraw o roszczenia ze stosunków prawnych między OFE, a tymi funduszami, lub ich organami i także emerytami, a ZUS, stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (art.476 § 2 i 3). Jak zostało wspomniane, konieczność okresowej nowelizacji prawodawstwa dotyczącego ubezpieczeń społecznych jest kwestią nieulegającą najmniejszej wątpliwości. Tadeusz Zieliński95 był przychylny tej idei, twierdząc, że rzeczą naturalną jest przystosowanie prawa do aktualnych potrzeb obywateli.

NIESTABILNOŚĆ SYSTEMU ŚWIADCZEŃ EMERYTALNYCH W wyniku podjętych reform, od 1 stycznia 1999 roku w polskim prawie można wyróżnić cztery grupy podmiotów, którym przysługuje prawo ubiegania się o świadczenia emerytalne. Jedynym kryterium różnicującym te podmioty jest data urodzenia 96 . Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku, którym przysługiwałoby prawo do świadczeń emerytalnych, zostały wyłączone z możliwości uczestnictwa w OFE, co oznacza, że podlegały one zasadom repartycyjnym. Osoby te nie miały możliwości inwestycji swoich środków w ramach Otwartych Funduszy Emerytalnych. Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969, mogły podjąć decyzję do dnia 1 stycznia 1999 roku, czy chcą uczestniczyć w OFE. Decyzja o uczestnictwie w Funduszach spowodowałaby podział składki na część repartycyjną i kapitałową, która w założeniu pozostawałaby w dyspozycji OFE. Osoby urodzone po 1 stycznia 1969 roku miały zostać objęte obligatoryjnym uczestnictwem w OFE. Tadeusz Zieliński97 skrytykował zarówno przymusową przynależność do OFE jako rodzaj ubezpieczenia społecznego, jak i rozróżnienie danej kategorii ubezpieczonych tylko pod kątem kryterium wieku. Argumentował on, że przymusowe kapitałowe ubezpieczenia społeczne, nie są w istocie zabezpieczeniami społecznymi, ponieważ w swej istocie nie mają przymiotu solidarności społecznej, lecz mają charakter indywidualny. Ich obligatoryjność nie 93

W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2016, s.40 R. Pacud, Stosunki prawne ubezpieczenia emerytalnego, Warszawa 2011, s. 331-343 95 T. Zieliński [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Kraków 2004, s. 24 96 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 399 97 T. Zieliński [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Kraków 2004, s. 24 94

40

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 stanowi dostatecznej przesłanki, by uznać je za ubezpieczenie społeczne. Podział ubezpieczonych z kolei naruszać miałby zasadę równego traktowania. Inni przedstawiciele doktryny, jak Radosław Pacud 98 , czy Teresa Bińczycka – Majewska 99 twierdzili, że nowy system mieści się w pojęciu ubezpieczenia społecznego sensu largo. Państwo ma bowiem możliwość dyskrecjonalnego określenia kierunku prowadzonej przez siebie polityki socjalnej, zachowując przy tym określone minima gwarancyjne. Do tego typu zabezpieczeń można byłoby zaliczyć: zachowanie zasad partycypacyjnych wobec przynajmniej części składki emerytalnej, uprawnienia Komisji Nadzoru Finansowego wobec Otwartych Funduszy Emerytalnych, a także, przed 1 lutego 2014 roku 100 , ochronę ubezpieczonego przez mechanizm uzupełniania niedoborów w pierwszej kolejności z zasobów rezerwowych OFE, następnie z Funduszu Gwarancyjnego, a w ostateczności przez Skarb Państwa101. Same zaś Powszechne Towarzystwa Emerytalne stanowią dziś spółki akcyjne w rozumieniu prawa gospodarczego i każdy ubezpieczony może wybrać na zasadach wolnorynkowych, tę która jego zdaniem daje najlepsze gwarancje świadczeń. Opinia T. Zielińskiego wydaje się być jednak uzasadniona, ponieważ kryzys gospodarczy i nowelizacje prawa ubezpieczeń społecznych sprawiły, że w 2014 roku zniesiony został przymus uczestnictwa w OFE. Utrzymano jednocześnie podział na składkę kapitałową i repartycyjną. Jeśli ubezpieczony nie zdecyduje się na bycie członkiem OFE, składka trafia na tzw. subkonto. Nowelizacja nie wygasiła jednocześnie mocy prawnej już obowiązujących umów zawartych między danym OFE, a ubezpieczonymi. Została jednocześnie wprowadzona możliwość modyfikacji ustroju emerytalnego co 4 lata102.

Kryzys gospodarczy spowodował jeszcze dalej idące reformy. Ówczesny rząd postanowił o wprowadzeniu w życie regulacji, która umorzyła ponad połowę aktywów OFE i przekierowała ją bezpośrednio do FUS. Wprowadzono zarazem skierowany do funduszy nakaz inwestowania w akcje, przy jednoczesnym zakazie lokowania pieniędzy m.in. w obligacjach Skarbu Państwa. W dodatku usiłowano wcielić w życie zakaz reklamowania Otwartych Funduszy Emerytalnych. Przepisy te zostały zaskarżone do Trybunału 98

R. Pacud, Stosunki prawne ubezpieczenia emerytalnego, Warszawa 2011, s. 102 T. Bińczycka-Majewska [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Kraków 2004, s. 42 100 Ustawa z dnia 6 grudnia 2013 r, o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych. (Dz. U. 2013, poz. 1717) 101 T. Bińczycka-Majewska [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Kraków 2004, s. 64 102 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 385 99

41

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Konstytucyjnego. Wyrokiem z dnia 4 listopada 2015 roku 103 TK orzekł, że reforma nie narusza Konstytucji w zakresie zasady zaufania obywatela do organów władzy publicznej.

Jedynym skutecznie zakwestionowanym przepisem był artykuł 197a ust. 1 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, ustanawiający zakaz reklamy funduszy. Orzeczenie wzbudziło wiele kontrowersji. Wśród licznych kwestii budzących

zastrzeżenia

co

do

dostateczności

obecnie

obowiązujących

regulacji

konstytucyjnych podnoszono dopuszczenie przez Trybunał104 możliwości podniesienia wieku emerytalnego do 67 lat, a także zmiany przesłanek uzyskania świadczenia105.

PODSUMOWANIE

W naszej ocenie regulacja konstytucyjna nie stanowi skutecznej gwarancji prawa do zabezpieczenia społecznego. Przepisy ustawy zasadniczej nie stanowią, naszym zdaniem, gwarancji skierowanej do obywatela chociażby z tego względu, że niektórzy przedstawiciele nauki prawa ubezpieczeń społecznych (K. Ślebzak) interpretują je jako normy programowe.

Przepis artykułu 67 ust. 1 ustawy zasadniczej powinien, naszym zdaniem, być tak sformułowany, by wynikało z niego prawo, a nie ekspektatywa do zabezpieczenia społecznego. Druga nasza propozycja zmian dotyczy rozbicia przepisów statuujących instytucję zabezpieczenia społecznego pod kątem przyczyn niezdolności do pracy już w samej Konstytucji. Prawo do emerytury (podobnie jak i prawo do renty), naszym zdaniem, powinno zostać sformułowane w odrębnym przepisie ustawy zasadniczej. Dodatkowo postulujemy rzadsze zmiany materii ustawowej, bowiem naszym zdaniem każdy obywatel ma prawo do stabilnego systemu emerytalnego.

103

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 listopada 2015 r. sygn. akt K 1/14, OTK ZU 2015, nr 10A, poz.

163 104 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 maja 2014 r. sygn. akt K 43/12 (Dz. U. 2014, poz. 684) 105 Ustawa z dnia 23 listopada 2012 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z podwyższeniem wieku emerytalnego (Dz. U. 2012, poz. 1544)

42

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

SUMMARY

In our judgement, constitutional regulation is not effective guarantee of the right to the social security. The Basic Law's regulations do not provide any normative guarantees addressed to the citizens considering the fact that some representatives of social security legislation (K. Ślebzak) interpret them as programmatic norms. Therefore, we suggest change of wording of the Article 67 of the Constitution to one that raises no doubt that social security is right, not expectation. Our next proposal is to include in the Constitution several provisions regulating right to social security separately for each risk. Lastly, we propose not so often changes of acts regulating social security as citizens have right to stability of law.

43

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 roku (Dz. U. 1952, nr 33, poz. 232, tekst jednolity Dz. U. 1976, nr 7, poz. 36) 2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 roku (Dz. U. 1921, nr 44, poz. 267) 3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 roku (Dz. U. 1935, nr 30, poz. 227) 5. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. 1998, nr. 137, poz. 887 z późn. zm.)

6. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r., o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. 1998, nr.

162, poz. 1118 z późn. zm.)

7. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jednolity Dz. U. 2013, poz. 989, 1289 i 1717) 8. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 marca 2000 r., sygn. akt K 4/99, OTK ZU 2000, nr 2, poz. 65 9. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 stycznia 2000 r., K 18/1999, OTK ZU 2000, nr 1, poz. 1 10. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. akt K 1/14, OTK ZU 2015, nr 10A, poz. 163

Wydawnictwa zwarte: 1. Antonów K., Prawo do emerytury, Kraków 2003 2. Banaszak B., Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw europejskich, Warszawa 2009 3. Bartoszewicz M., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Lex Omega 2015 44

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 4. Bińczycka-Majewska T. (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Kraków 2004 5. Broniewicz W., Marciniak A., Kunicki I., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2016 6. Garlicki L., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej tom III, Warszawa 2002 7. Kardas P., Sroka T. i Wróbel W. (red.), Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, Warszawa 2012 8. Jędrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016 9. Pacud R., Stosunki prawne ubezpieczenia emerytalnego, Warszawa 2011 10. Sowiński T., Pojęcie zabezpieczeń emerytalnych, Warszawa 2009 11. Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Lex Omega 2015 12. Ślebzak K., Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009 13. Tuleja P., Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności - wybrane problemy, Warszawa 2009 14. Wantoch-Rekowski J., System ubezpieczeń społecznych a budżet państwa, Warszawa 2014 15. Wojtaszczyk K. A. i Jakubowski W. (red.), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, Warszawa 2007 Artykuły: 1. Jackowski M., Ekspektatywa jako przedmiot ochrony konstytucyjnej, Państwo i Prawo, nr 1/2007 2. Miruć A., Konstytucyjne podstawy prawa do pomocy społecznej w Polsce, Administracja, nr 1/2010 3. Oręziak L., OFE w Polsce – produkt ekspansji globalnych instytucji finansowych, Polityka Społeczna, nr 11-12/2012 4. Zieleniecki M., Prawo do zabezpieczenia społecznego, Gdańskie Studia Prawnicze, t.

XIII/2005

45

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 MIKOŁAJ ŚLĘZAK106

EMERYTURA KOLEJOWA – RYS HISTORYCZNY ZMIAN

RAILWAY PENSION – HISTORICAL EVOLUTION

słowa kluczowe: emerytury, akty prawne, emerytura kolejowa keywords: pensions, legal acts, railway pension

STRESZCZENIE Od XX-lecia międzywojennego do czasów współczesnych różne akty prawne regulowały uprawnienia emerytalne pracowników Polskich Kolei Państwowych, a także ich rodzin. Zagadnienie to regulowały rozporządzenia Prezydenta RP, dekrety, a także ustawy. Niniejszy artykuł na celu ukazanie ewolucji aktów prawnych regulujących emeryturę kolejową, a także zmian warunków nabycia prawa do emerytury kolejowej przez pracowników Polskich Kolei Państwowych.

106

Absolwent jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Dwukrotny Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Wielokrotny stypendysta Rektora UW i licznych stypendiów regionalnych: Stypendium Prezydenta Miasta Sopot czy Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, prawo pracy, prawo ubezpieczenia społecznego, prawo handlowe, prawo międzynarodowe, prawo upadłościowe, prawo karne, prawo gospodarcze, historia prawa oraz prawo finansów publicznych.

46

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

EXTRACT Starting from the period between two World Wars diverse legal acts regulated the issue of providing pensions to railway employees in Poland. This issue was regulated by ordinances of the President, decrees and enactments. This article is aimed at presenting the evolution of these legal acts, especially in the field of conditions that had to be fulfilled in order to obtain railway pensions through these years.

WPROWADZENIE Ubezpieczenie

emerytalne

stanowi

realizację

konstytucyjnego

prawa

do zabezpieczenia społecznego związanego z osiągnięciem wieku emerytalnego i odejściem z rynku pracy. Ustawodawca w sposób szczególny uregulował warunki nabycia prawa do emerytury dla określonych grup pracowników, którzy wykonują swoją pracę w szczególnych warunkach. Jedną z takich grup są pracownicy przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe”.

Emerytura kolejowa w polskim prawie ubezpieczeń społecznych została uregulowana, jako odrębny typ emerytury branżowej już w XX-leciu międzywojennym. Od tamtej pory ta instytucja prawna przeszła dość znaczną ewolucję.

MIĘDZYWOJENNE REGULACJE W

okresie

XX-lecia

międzywojennego

w

Rozporządzeniu

Prezydenta

Rzeczypospolitej Polskiej z 24.09.1926r. o utworzeniu przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe” upoważniono w art. 25 Radę Ministrów do ustalenia w drodze rozporządzenia, uprawnień emerytalnych pracowników PKP, którzy zostali wymienieni w art. 23 ust.

1 rozporządzenia, a więc pracowników zatrudnionych w ramach stosunku służbowego z wyjątkiem pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Rada Ministrów 4.07.1929r. wydała rozporządzenie o zaopatrzeniu emerytalnym etatowych pracowników przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe” i o zaopatrzeniu pozostałych po nich sierot oraz o odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki107, które regulowało prawo do zaopatrzenia emerytalnego

pracowników

etatowych.

Zaopatrzenie

pracowników

nieetatowych

przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe” zostało uregulowane w rozporządzeniu 107

Dz. U. z 1929r., Nr 57, poz. 448

47

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Prezydenta RP z 3.09.1926r. o zaopatrzeniu emerytalnym nieetatowych pracowników "Polskich Kolei Państwowych" i zaopatrzeniu pozostałych po nich wdów i sierot oraz o odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki108.

Powyższe rozporządzenia zastąpiły: Rozporządzenie Rady Ministrów z 8.07.1932r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników przedsiębiorstwa "Polskie Koleje Państwowe" i o zaopatrzeniu pozostałych po tych pracownikach wdów i sierot oraz o odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki109 i Rozporządzenie Rady Ministrów z 28.01.1934r. o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa "Polskie Koleje Państwowe"110. Wprowadziły one jednolity system nabywania uprawnień emerytalnych przez pracowników kolei. Rozporządzenie Rady Ministrów z 28.01.1934r. o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa "Polskie Koleje Państwowe" obowiązywało także po wojnie do czasu zastąpienia go przez Rozporządzenie Rady Ministrów z 25.07.1946r. o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa państwowego "Polskie Koleje Państwowe"111.

EMERYTURY KOLEJOWE W POLSKIEJ RZECZPOSPOLITEJ LUDOWEJ Rozporządzenie Rady Ministrów z 25.07.1946r. o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa państwowego "Polskie Koleje Państwowe" w swym § 2 przewidywało dwa rodzaje emerytur dla pracowników kolei. Po pierwsze emeryturę dla pracowników kolejowych zatrudnionych na stanowiskach maszynisty lub pomocnika maszynisty parowozu, elektrowozu, motowozu albo palacza parowozu, którym to pracownikom obniżono wiek emerytalny w przypadku mężczyzn do lat 60, zaś w przypadku kobiet, do 55, jeśli byli zatrudnieni na kolei co najmniej 25 lat w przypadku mężczyzn, 20 lat w przypadku kobiet, zaś na wymienionych stanowiskach musieli być zatrudnieni przez co najmniej 15 lat. Po drugie emeryturę dla pozostałych

pracowników

kolejowych,

którzy

byli

zatrudnieni

na

stanowiskach

uprawniających do stopni służbowych na podstawie przepisów w sprawie stopni i odznak

108

Dz. Z 1926r., Nr 94, poz. 551 Dz. U. z 1932r., Nr 61, poz. 577 110 Dz. U. z 1936r., Nr 20, poz. 169 z późn. zm.

111 Dz. U. z 1946, Nr 38, poz. 231 ze zm.

109

48

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 służbowych, umundurowania oraz dodatku za wysługę lat w resorcie Ministerstwa Kolei.

Wiek emerytalny został określony w przypadku mężczyzn na 65 lat, kobiet na 60 lat. Prawo do przejścia na emeryturę mieli pracownicy, którzy mogli wykazać zatrudnienie na kolei, przez co najmniej 25 lat w przypadku mężczyzn, 20 lat w przypadku kobiet, równocześnie musieli być przy tym zatrudnieni na stanowiskach uprawniających do stopni służbowych, przez co najmniej 5 lat112.

Kolejnym aktem regulującym emerytury kolejowe był Dekret o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin z 19.01.1957r.113 Artykuł 8 powyższego dekretu ustanawiał dla pracowników kolejowych, którzy byli zatrudnieni na stanowisku uprawniającym do otrzymania dodatku za wysługę lat, wiek emerytalny dla mężczyzn 60 lat, dla kobiet 55 lat, pod warunkiem spełnienia jednej z dwóch alternatywnie wymienionych przesłanek stażu pracy. Po pierwsze pozostawania w zatrudnieniu na kolei dla mężczyzn przez 25 lat, dla kobiet 20 lat, w tym na stanowisku, które uprawniało do otrzymania dodatku za wysługę lat, przez co najmniej 15 lat. Po drugie pozostawania w zatrudnieniu przez mężczyzn przez 25 lat, a przez kobiety przez 20 lat. Dodatkowo wymagano przepracowania na kolei po wyzwoleniu czasu dłuższego niż połowa wymaganego okresu zatrudnienia, z czego na stanowiskach, które uprawniały do otrzymania dodatku za wysługę lat, przez co najmniej 10 lat114.

W 1968r. Dekret o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin z 19.01.1957r. został zastąpiony przez Ustawę z dnia 23 stycznia 1968r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin. Ustawa w art. 8 podobnie jak wcześniejsze regulacje określała wiek emerytalny pracowników na 60 lat w przypadku mężczyzn, 55 lat w przypadku kobiet, pod warunkiem zatrudnienia na kolei łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia na kolei: na stanowiskach, które uprawniały do otrzymania dodatku za wysługę lat łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do tego zatrudnienia przez mężczyznę 25 lat, a kobietę przez 20 lat, w tym na stanowiskach uprawniających do dodatku za wysługę lat, przez co najmniej 15 lat; na kolei i poza koleją łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów

112

Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013 113 Dz. U. z 1957r., Nr 8, poz. 27 114 Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013

49

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 zatrudnienia na kolei przez mężczyznę 25 lat, kobietę 20 lat, pod warunkiem, że okresy zatrudnienia na kolei na stanowiskach uprawniających do dodatków za wysługę lat łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do tego zatrudnienia stanowiły więcej niż połowę przewidzianych wyżej okresów i przypadały w Polsce Ludowej, a okres zatrudnienia na stanowiskach uprawniających do otrzymania dodatku za wysługę lat wynosił, co najmniej 10 lat. Dodatkowo wymagane było osiągnięcie wieku emerytalnego w okresie zatrudnienia na kolei lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia na kolei albo w ciągu 2 lat po upływie tych okresów. Spełnienie tego warunku nie było konieczne w przypadku pracowników, którzy byli zatrudnieni na kolei łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia na kolei: mężczyzna 35 lat, a kobieta 30 lat.

W przypadku, gdy pracownik nie spełniał warunków do uzyskania emerytury, mógł otrzymać emeryturę kolejową, jeśli spełniał warunki wymagane dla uzyskania emerytury, które zostały przewidziane w Ustawie z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ale warunki te musiały być spełnione w okresie zatrudnienia na kolei lub w okresie równorzędnym z zatrudnieniem na kolei albo w ciągu 2 lat po upływie tych okresów115.

W 1983r. ustawa z dnia 23 stycznia 1968r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin została zastąpiona przez ustawę z dnia 28 kwietnia 1983r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin116. Zgodnie z art. 11 tej ustawy emerytura kolejowa przysługiwała pracownikowi kolejowemu, który musiał spełniać następujące warunki. Po pierwsze, musiał osiągnąć wiek emerytalny dla kobiet 55 lat, dla mężczyzn 60 lat. Po drugie, musiał wykazać okres zatrudnienia, który wynosił- dla kobiety, co najmniej 20 lat, a dla mężczyzny 25 lat, w tym, co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei. W art. 6 ustawy zostały zdefiniowane okresy zatrudnienia na kolei, jako okresy pozostawania w stosunku pracy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, w czasie, których pracownik pobierał wynagrodzenie za pracę albo zasiłek chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy. Termin „zatrudnienie na kolei” należało na gruncie ustawy rozumieć bardzo szeroko, ponieważ obejmował on: zatrudnienie w jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa PKP (poza biurami projektów kolejowych) oraz innych jednostkach organizacyjnych podległych 115

Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013 116 Dz. U. z 1983r., Nr 23, poz. 99

50

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Ministerstwu Transportu i Gospodarki Morskiej, których pracownicy do 1.1.1983 r. byli objęci kolejowym systemem zaopatrzenia emerytalnego. Kryterium przedmiotowe zawarte w ustawie – rodzaj pracy służył do zdefiniowania szczególnych okresów zatrudnienia na kolei (praca na parowozie, spalinowym lub elektrycznym pojeździe trakcyjnym, w drużynach konduktorskich, na stanowiskach manewrowych oraz w charakterze ustawiaczy), które uzasadniały traktowanie każdego pełnego roku pracy, jako 14 miesięcy zatrudnienia na kolei. W art. 7 sformułowano katalog okresów równorzędnych z okresami zatrudnienia na kolei. Za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia na kolei uważano okresy: 1) pobierania - po ustaniu zatrudnienia na kolei wykonywanego w wymiarze czasu pracy nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie - zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub opiekuńczego z tytułu tego zatrudnienia, 2) pobierania

renty

chorobowej

przyznanej

przez

właściwą

kolejową

jednostkę

organizacyjną, 3) wykonywania przed dniem 1 stycznia 1975 r. pracy w kolejowej jednostce organizacyjnej na podstawie umowy o naukę zawodu, przyuczenia do określonej pracy lub odbycia wstępnego stażu pracy, 4) zatrudnienia lub pełnienia funkcji z wyboru w związkach zawodowych w czasie bezpłatnego urlopu udzielonego pracownikowi kolejowemu na ten cel, 5) zatrudnienia, jednak nie dłuższego niż 5 lat, licząc od ustania zatrudnienia na kolei, jeżeli zatrudnienie na kolei ustało wskutek: a) przejścia za zgodą kolejowej jednostki organizacyjnej do zatrudnienia w resorcie komunikacji nie będącego zatrudnieniem na kolei, b) przejścia z zatrudnienia na kolei do zatrudnienia w urzędach naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, c) skierowania do pracy społeczno-politycznej, z tym że w stosunku do pracowników, którzy w dniu 1 lipca 1956 r. pełnili funkcje społeczno-polityczne, bieg pięcioletniego terminu rozpoczyna się od dnia 1 lipca 1956 r.; okresy pracy społeczno-politycznej wykonywanej przez tych pracowników do dnia 1 lipca 1956 r. uważa się w całości za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia na kolei, d) nawiązania stosunku pracy na podstawie wyboru, 51

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 e) przejścia za zgodą kolejowej jednostki organizacyjnej do zatrudnienia na kolejach użytku niepublicznego, f) przejścia za zgodą kolejowej jednostki organizacyjnej do zatrudnienia w innych resortach w celu zorganizowania lub budowy transportu kolejowego, 6) zatrudnienia, jednak nie dłuższego niż 5 lat, w jednostkach (komórkach) organizacyjnych resortu komunikacji nie będących kolejowymi jednostkami organizacyjnymi, jeżeli nastąpiło przejście z tego zatrudnienia do zatrudnienia na kolei i jeżeli okres 5 lat zatrudnienia w tych jednostkach nie podlega zaliczeniu na podstawie pkt 5 lit. a), 7) zatrudnienia w międzynarodowych organizacjach kolejowych i w zagranicznych placówkach kolejowych po oddelegowaniu do tego zatrudnienia z zatrudnienia na kolei, 8)wykonywania zatrudnienia za granicą przez specjalistów w czasie trwania stosunku pracy z kolejową jednostką organizacyjną, 9) niewykonywania pracy na kolei, jeżeli za okresy te przysługuje wynagrodzenie w wyniku przywrócenia do pracy albo odszkodowanie, 10) zatrudnienia na kolejach innych państw, pod warunkiem, że pracownik po tych okresach był zatrudniony na kolejach polskich w rozumieniu art. 5.

W art. 8 ustawy zawarto zaś okresy zaliczalne do okresów zatrudnienia na kolei: m.in. służbę wojskową w Wojsku Polskim w okresie po dniu 1 listopada 1918r.; służbę w Milicji Obywatelskiej, w organach bezpieczeństwa publicznego, Służbie Więziennej; zatrudnienia poza koleją w okresie po dniu 31 sierpnia 1939 r. do dnia 9 maja 1945 r. pracowników, którzy w dniu 31 sierpnia 1939 r. byli zatrudnieni na kolei i w Polsce Ludowej podjęli ponownie zatrudnianie na kolei; pobierania stypendium sportowego z tytułu wyczynowego uprawiania sportu, wypłacanego przez kolejowy klub sportowy, jeżeli osoba pobierająca stypendium przed okresem jego pobierania była zatrudniona na kolei117.

Nadmienić należy, że poza emeryturami kolejowymi, pracownicy kolei, a także członkowie ich rodzin mieli prawo także do: - kolejowej renty rodzinnej - członkom rodziny pozostałym po pracownikach kolejowych, -świadczeń dodatkowych - pracownikom kolejowym i członkom ich rodzin.

117

Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red.

B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013

52

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 -dodatków do emerytury i renty, -zasiłku pogrzebowego, -pobytu w domu pomocy społecznej.

Warto także napomnieć, że na mocy art. 5 ust. 1 ustawy z 19 października 1991r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe" 118 oraz art. 47 ust. 1 ustawy z 6 lipca 1995r. o przedsiębiorstwie państwowym "Polskie Koleje Państwowe"

119

istniała możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę pracownika

kolejowego. Warunkiem nabycia wcześniejszej emerytury było posiadanie odpowiedniego okresu zatrudnienia – 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn, w tym, co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei. Dodatkowo, by otrzymać prawo do przejścia na wcześniej z takim pracownikiem, rozwiązano umowę o pracę z przyczyn organizacyjnych lub w związku ze zmniejszeniem stanu zatrudnienia w Polskich Kolejach Państwowych120.

USTAWA

O

EMERYTURACH

I RENTACH

Z FUNDUSZU

UBEZPIECZEŃ

SPOŁECZNYCH Ustawa z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 121 uchyliła Ustawę z dnia 28 kwietnia 1983r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych uregulowała prawo do emerytury kolejowej w następujących przepisach: w odniesieniu do pracowników kolejowych urodzonych przed 1.01.1949r. w art. 40-45 ustawy, a w odniesieniu do pracowników kolejowych urodzonych po 31.12.1948r., a przed 1.01.1969r., w art. 50 ustawy122.

Art. 40 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych uzależnia nabycie przez pracowników kolejowych prawa do emerytury po osiągnięciu przewidzianego w nim wieku emerytalnego od łącznego spełnienia przesłanek ogólnego okresu ubezpieczenia, jakim jest staż składkowy i nieskładkowy oraz od okresu zatrudnienia 118

Dz. U. z 1991r., Nr 107, poz. 463 Dz. U. z 1995r., Nr 95, poz. 474 120 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1994r, sygn.. II URN 32/94; wyrok Sądu Najwyższego dnia z 7 lipca 1995 r., sygn. II URN 16/95; wyrok Sądu Najwyższego dnia z 30 stycznia 1996 r., sygn.. II URN 54/95 121 Dz.U. z 1998r., Nr 162, poz. 1118 122 Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013 119

53

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 na kolei wraz z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei 123.

W świetle przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych możemy wyodrębnić następujące rodzaje emerytur 124 , które przysługują pracownikom kolejowym: 1. Emerytury dla pracowników kolejowych urodzonych przez 1 stycznia 1949r., a więc: emerytury kolejowe w wieku 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, którzy posiadają odpowiedni 20-letni w przypadku kobiet i 25-letni w przypadku mężczyzn okres składowy i nieskładkowy, w tym, co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei; emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach w wieku obniżonym do 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, przy okresach składkowych i nieskładkowych, wynoszących 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn, w tym, co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach; emerytury w wieku powszechnym lub obniżonym zgodnie z art. 27-29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych125.

2. Emerytury dla pracowników kolejowych urodzonych po 31 grudnia 1948r., ale przed 1 stycznia 1969r., a więc: emerytury kolejowe, o których mowa w art. 40 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, dla pracowników kolejowych, którzy spełniają dodatkowe warunki: nieprzystąpienia do otwartego funduszu

emerytalnego

albo

złożenia

wniosku

o

przekazanie

środków

zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz spełnienia przesłanek uzyskania emerytury określonych w art. 40 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do 31 grudnia 2008 zgodnie z art. 50 ustawy; emerytury w wieku obniżonym określonej w art. 29, 32, 33 i 39, przy spełnieniu dodatkowych warunków, nieprzystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenia 123

I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011, s.123 124 I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011, s.123-130; Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013 125 I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011, s.123-130Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013; Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe.

Okresowe emerytury kapitałowe. Komentarz, pod red. K. Antonowa, Warszawa 2014, s. 308

54

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz spełnienia przesłanek uzyskania emerytury, określonych we wskazanych przepisach do 31 grudnia 2008r.126.

EMERYTURY

PRACOWNIKÓW

KOLEJOWYCH

URODZONYCH

PRZED

1 STYCZNIA 1949R. Pracownicy kolejowi prawo do emerytury na podstawie art. 40 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, nabywają po osiągnięciu 55 lat przez kobiety i 60 lat przez mężczyzn oraz po wykazaniu okresu składkowego i nieskładkowego, który wynosi, co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym, co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, które są liczone łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei. Są to jedyne kryteria, od których zależy nabycia prawa do emerytury kolejowej na mocy art. 40 127 . Nie jest wymagane tak jak w ustawie z 1983r. osiągnięcie wieku emerytalnego w okresie zatrudnienia na kolei lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia na kolei albo nie później niż w ciągu 5 lat od ustania tych okresów lub w przypadku osiągnięcia tego wieku po upływie 5 lat od ustania zatrudnienia128. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 lipca 2007r. 129: „przez zmianę prawa, obowiązującą od 1 stycznia 1990 r., ustawodawca odstąpił od powiązania czasu osiągnięcia wieku emerytalnego z zatrudnieniem, a w wyniku tej zmiany przyjął, że prawo do emerytury kolejowej przysługuje wszystkim pracownikom kolejowym, którzy mają wymagany okres zatrudnienia i staż, niezależnie od tego, w jakim czasie po ustaniu zatrudnienia w "kolejowych jednostkach organizacyjnych" lub jednostkach wymienionych w art. 42 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wiek ten osiągnęły”. Prawo do emerytury kolejowej w związku z konsekwencją stwierdzenia, że emerytura kolejowa w art. 40 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie jest emeryturą wcześniejszą przysługuje wszystkim pracownikom 126

Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red.

B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013; Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe. Okresowe emerytury kapitałowe. Komentarz, pod red. K. Antonowa, Warszawa 2014, s. 308 127 I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011, s.123 128 Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe. Okresowe emerytury kapitałowe. Komentarz, pod red. K. Antonowa, Warszawa 2014, s. 308-309 129 Sygn. II UK 285/06

55

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 kolejowym, którzy mają wymagany okres zatrudnienia i staż ubezpieczeniowy130.

EMERYTURA KOLEJOWA NA PODSTAWIE ART. 184 USTAWY O EMERYTURACH I RENTACH Z FUNDUSZU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

Pracownik kolejowy, który spełnił do 31 grudnia 1998r. warunek stażu emerytalnego, który uprawniał go do uzyskania prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym i który wiek ten osiągnie dopiero po 31 grudnia 2008r. ma możliwość nabycia uprawnień do emerytury kolejowej na podstawie art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Warunkiem nabycia tego prawa jest rozwiązanie stosunku pracy, co oznacza, że w okresie przed osiągnięciem tego wieku pracownik podlega ochronie przewidzianej w art. 39 Kodeksu pracy131.

PODSUMOWANIE W refleksji uogólniającej należy stwierdzić, że kwestia zaopatrzenia emerytalnego pracowników kolejowych była już podnoszona od XX-lecia międzywojennego. Po II wojnie światowej kolejne akty prawne dotyczące zaopatrzenia emerytalnego pracowników kolejowych traktowały pracę na kolei i określone przepisami okresy za pracę w szczególnych warunkach. Obecnie obowiązująca ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych podzieliła ubezpieczonych według daty urodzenia, uzależniając prawo do uzyskania emerytury od spełnienia różnych określonych prawem warunków.

130

Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013 131 Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013

56

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

SUMMARY The issue of providing pensions to railway employees has been regulated in Poland starting from the period between two World Wars. After the second Word War consecutive legal acts has been treating railway work as work performed in special conditions. Currently, pensions are provided to railway employees after fulfilling certain conditions depending on their date of birth.

57

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Ustawa z dnia 28 kwietnia 1983r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, Dz. U. z 1983r., Nr 23, poz. 99 2. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. z 1998r., Nr 162, poz. 1118

Wydawnictwa zwarte: 1. Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Emerytury pomostowe.

Komentarz, pod red. B Gudowskiej i K. Ślebzaka, Warszawa 2013 2. Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe. Okresowe emerytury kapitałowe.

Komentarz, pod red. K. Antonowa, Warszawa 2014 3. Jędrasik-Jankowska I., K. Jankowska K., Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011 4. Jędrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016 5. Koczur W., Zabezpieczenie społeczne. Zarys problematyki, Katowice 2012 6. Leksykon prawa ubezpieczeń społecznych – 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Wypych-Żywickiej, Warszawa 2009 7. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. W. Barana, Warszawa 2015 8. System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red. G.Szpor, Warszawa 2013 9. Ubezpieczenie gospodarcze i społeczne w Polsce, pod red. P. Jamróza, Warszawa 2016 10. Meritum Ubezpieczenia Społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016

58

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 MARTA SOBIECKA132

ZAWARCIE UMOWY O PRACĘ W OKRESIE CIĄŻY A PRAWO DO ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO – ANALIZA NAJNOWSZEGO DOROBKU JUDYKATURY

CONCLUDING EMPLOYMENT CONTRACT DURING PREGNANCY VERSUS THE RIGHT TO SOCIAL INSURANCE – ANALYSIS OF RECENT JUDICATURE

słowa kluczowe: stosunek pracy, ciąża, autonomia woli stron, godziwe wynagrodzenie, pozorność umowy o pracę keywords: employment relationship, employment contract, pregnancy, decent wage, ostensible employment contract

132

Absolwentka jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentka studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Dwukrotna Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo pracy i prawo ubezpieczeń społecznych, ekonomia pracy, prawo Unii Europejskiej, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

59

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

STRESZCZENIE Praca to działalność: zarobkowa, wykonywana osobiście przez pracownika, powtarzana w codziennych lub dłuższych odstępach czasu, wykonywana na ryzyko pracodawcy i świadczona pod jego kierownictwem. Dla istnienia stosunku pracy nie jest wystarczające formalne zawarcie umowy o pracę, lecz faktyczne realizowanie treści stosunku pracy przez świadczenie pracy przez pracownika i korzystanie z tego przez pracodawcę. Zawarcie umowy o pracę w okresie ciąży, nawet gdyby przyjąć, że głównym motywem stron umowy było uzyskanie zasiłku macierzyńskiego, nie może być uznane za naganne czy sprzeczne z prawem. Nie można też przypisać celu obejścia ustawy stronom tej umowy o pracę, jeżeli rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa z niej wynikające. Mimo iż zgodnie z jednomyślnym orzecznictwem Sądu Najwyższego chęć uzyskania tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym jest zgodna z prawem i zasadami współżycia społecznego, to w pewnych okolicznościach faktycznych uzasadnione jest twierdzenie, że nieważnością zostały dotknięte postanowienia umowy o pracę w części dotyczącej pełnowymiarowego czasu pracy oraz wynagrodzenia za pracę. Oznacza to przyznanie organowi rentowemu kompetencji do badania zarówno tytułu zawarcia umowy o pracę, jak i ważności jej poszczególnych postanowień. Podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego pracownikiem stanowi wynagrodzenie godziwe, a więc należne, właściwe, odpowiednie, rzetelne, uczciwe, sprawiedliwe i zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy.

Wynagrodzenie ustalone w inny sposób może i powinno być kwestionowane przez organ rentowy. Organ rentowy, oprócz omówionej wyżej możliwości zakwestionowania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, może również wykazywać pozorność umowy o pracę zawartej z kobietą w ciąży, np. jeżeli w efekcie kontroli ustali, że zatrudnienie było fikcyjne. A dzieje się tak, gdy okoliczności zawarcia umowy wyraźnie wskazują, że była to umowa, której celem nie było realizowanie stosunku pracy, a jedynie uzyskanie tytułu do ubezpieczenia społecznego i skorzystanie ze świadczeń w możliwie jak najkrótszym czasie od zawarcia umowy. O pozorności umowy o pracę mogą świadczyć: brak ekonomicznego uzasadnienia dla zatrudnienia pracownika, świadomość ciąży, poprzednie wykonywanie tych samych obowiązków bez wynagrodzenia, stworzenie sztucznej potrzeby utworzenia stanowiska pracy, krótki okres świadczenia pracy w związku z niezdolnością do pracy z powodu ciąży, brak zatrudnienia innego pracownika na to stanowisko, występujące

60

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 pokrewieństwo pomiędzy płatnikiem i ubezpieczoną, a także ustalenie rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę.

EXTRACT In order to form employment relationship it is not enough to conclude employment contract. To create valid employment relationship one must actually perform duties stipulated in the contract. Concluding employment contract during pregnancy is not forbidden (even if one is motived only by the future maternity – related benefits), but – according to the judicature of Polish Supreme Court – pension authority may question wage and time schedule of pregnant women, especially when there is reasonable doubt that the employment contract is ostensible or the wage is indecent.

WPROWADZENIE Niniejszy artykuł stanowi głos w dyskusji dotyczącej bogatego dorobku judykatury odnoszącego się do problematyki zawierania umów o pracę w okresie ciąży. Często można spotkać się z opiniami, że sądy krzywdzą kobiety, które chcąc zabezpieczyć byt swój i swojego dopiero co narodzonego dziecka zawierają umowy o pracę. Są to głosy zdecydowanie krzywdzące. Sądy są organami stojącymi na straży prawa i jako takie muszą dbać o jego przestrzeganie. Sądy nigdy nie piętnują zachowań prawidłowych, tj. stosunków pracy nawet kilkudniowych, o ile faktycznie były nawiązane i wykonywane. Podobnie sądy nie piętnują wysokości wynagrodzenia przyznawanego kobietom w ciąży, o ile wynagrodzenie jest godziwe i nie cierpi na tym słuszny interes ogółu ubezpieczonych. Bogaty dorobek najnowszej133 judykatury dotyczący tych kwestii przeanalizowano poniżej.

133

Skupiono się na orzecznictwie z kilku ostatnich lat. Oczywiście czasem istniała potrzeba przywołania starszego orzecznictwa, głównie budującego linie orzecznicze Sądu Najwyższego.

61

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 STOSUNEK PRACY NA GRUNCIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

Definicja pojęcia „pracownik” na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych została zawarta w art. 8 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych134, który stanowi, że za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy. Jak wielokrotnie podkreślano w judykaturze135 pojęcie stosunku pracy, o jakim mowa w tym przepisie jest równoznaczne z pojęciem stosunku pracy definiowanego przez art. 22 Kodeksu pracy 136 . W myśl k.p. pracownik przez nawiązanie stosunku pracy zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym

przez

pracodawcę,

a

pracodawca

do

zatrudniania

pracownika

za

wynagrodzeniem.137 Jak wynika z cytowanego przepisu Kodeksu pracy stosunek pracy jest dwustronnym stosunkiem zobowiązaniowym, w których każda ze stron jest wobec drugiej jednocześnie zobowiązana i uprawniona do określonego świadczenia.138 Umowa o pracę jest również klasyfikowana jako umowa starannego działania.139

134

Dz. U. z 1998r., Nr 137, poz. 887, dalej jako: u.s.u.s. albo ustawa systemowa m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2005 r., sygn. I UK 296/04, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 października 2015 r., sygn. III AUa 702/15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1258/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn.

III AUa 984/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 maja 2015 r., sygn. III AUa 994/14 136 Dz. U. z 1974r., Nr 24, poz. 141 dalej jako: k.p. albo Kodeks pracy 137 Analogicznie wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1324/14: Przy uznaniu danej umowy za umowę o pracę musi mieć miejsce podporządkowanie pracownika pracodawcy, odpłatność, a praca powinna być świadczona w sposób zorganizowany i ciągły, musi mieć charakter samoistny.

Pracodawca powinien mieć możliwość wydawania poleceń, które są wiążące dla pracownika, co w rzeczywistości sprowadza się do jego kontroli. Cecha ta ma charakter konstrukcyjny dla istnienia stosunku pracy. Dla jej stwierdzenia z reguły wskazuje się na takie elementy jak określony czas pracy i miejsce wykonywania czynności, podpisywanie listy obecności, podporządkowanie pracownika regulaminowi pracy.

138 W judykaturze jest to ujmowane w następujący sposób: Walor pełnej doniosłości prawnej, posiada jedynie taka umowa o pracę, która została przez strony faktycznie zrealizowana w warunkach, o których mowa w art. 22 § 1 k.p., tj. doszło do wykonania pracy przez pracownika na rzecz pracodawcy, w warunkach podporządkowania pracowniczego, w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę, za którą pracownik powinien otrzymać należne mu wynagrodzenie za pracę. Przesłanki nawiązania pracowniczego stosunku ubezpieczenia społecznego nie stanowi samo zawarcie umowy o pracę, lecz zatrudnienie rozumiane jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy, tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 5 maja 2015 r., sygn. III AUa 985/14, czy Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 1 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1359/14 139 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn. III AUa 575/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 19 marca 2015 r., sygn. III AUa 537/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn.

III AUa 599/14 135

62

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 W judykaturze140 pojęcie „praca” interpretowane jest, jako działalność: 1) zarobkowa, tj. wykonywana za wynagrodzeniem 2) wykonywana osobiście przez pracownika 3) powtarzana w codziennych lub dłuższych odstępach czasu, a więc niebędąca jednorazowym wytworem lub czynnością jednorazową 4) wykonywana „na ryzyko” pracodawcy, który z reguły dostarcza pracownikowi narzędzi, materiałów i innych środków niezbędnych do wykonywania umówionych obowiązków oraz ponosi ujemne konsekwencje niezawinionych błędów popełnianych przez pracownika (tzw. ryzyko osobowe), a ponadto w zasadzie jest obowiązany spełniać wzajemne świadczenie na rzecz pracownika w przypadkach zakłóceń w funkcjonowaniu zakładu pracy, np. przestojów (tzw. ryzyko techniczne) lub złej kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa (tzw. ryzyko gospodarcze); 5) świadczona „pod kierownictwem” pracodawcy, tj. zgodnie z art. 100 § 1 k.p. pracownik ma obowiązek stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy i zgodnie z art.

128 k.p. pozostawać do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.

Stosunek pracy charakteryzuje się pewnymi szczególnymi cechami, które odróżniają go od innych stosunków prawnych zbliżonych do niego, a w szczególności umowy o dzieło, czy umowy zlecenia. Są to: konieczność osobistego wykonywania pracy, podporządkowanie pracodawcy, wykonywanie pracy na jego rzecz i ryzyko oraz odpłatność pracy. Istotą stosunku pracy jest również to, aby praca odbywała się pod kierownictwem pracodawcy i by pracownik stosował się do jego poleceń związanych zwłaszcza z organizacją i przebiegiem pracy.141

140

M.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2008 r., sygn. I UK 223/07, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., sygn. I UK 120/06, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 984/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1258/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 3 września 2014 r., sygn. III AUa 2070/13, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21 stycznia 2015 r., sygn. III AUa 445/14 141

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn. III AUa 575/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie zdnia 19 marca 2015 r., sygn. III AUa 537/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn.

III AUa 599/14

63

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Dla istnienia stosunku pracy nie jest wystarczające formalne zawarcie umowy o pracę, lecz faktyczne realizowanie treści stosunku pracy przez świadczenie pracy przez pracownika i korzystanie z tego przez pracodawcę. 142 Podkreślić należy, że nawiązanie stosunku pracy powoduje konsekwencje prawne nie tylko w sferze prawa pracy, ale i w innych dziedzinach prawa. Jednym z takich skutków jest prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na wypadek ziszczenia się określonych w ustawie warunków. Skutek ten po ich spełnieniu powstaje z mocy prawa. 143 Oczywiście podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika z prawdziwego zatrudnienia, a nie z samego faktu zawarcia umowy o pracę. Dokument w postaci umowy o pracę nie jest niepodważalnym dowodem na to, że osoby podpisujące go, jako strony umowy, faktycznie złożyły oświadczenia woli o treści zapisanej w dokumencie.144 Tak, więc na gruncie ubezpieczeń społecznych kluczowe znaczenie ma nie samo zawarcie umowy o pracę, a jej faktyczne wykonywanie, ponieważ to ono jest podstawą uzyskania tytułu pracowniczego uprawniającego do ubezpieczenia społecznego. Oczywiście dokonując pełnej i wszechstronnej oceny prawnej umowy łączącej strony, w razie wątpliwości, kluczowe znaczenie ma nie tyle nazwa i treść umowy, ile faktyczny sposób realizacji danego zobowiązania.145 Dla uznania, że strony umowy o pracę faktycznie wykonywały wypływające 142

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 3120/13: O tym, czy strony istotnie nawiązały umowę o pracę nie decyduje formalne zawarcie (podpisanie) umowy nazwanej umową o pracę, lecz faktyczne i rzeczywiste realizowanie na jej podstawie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy - przede wszystkim świadczenie pracy z zamiarem wykonywania obowiązków pracowniczych, czyli świadczenie pracy podporządkowanej, w charakterze pracownika, w czasie i miejscu oznaczonym przez pracodawcę. Tym samym nie sposób przyjąć, że doszło do zawarcia umowy o pracę w sytuacji, w której strony nie zamierzają osiągnąć skutków wynikających z tej umowy, a określonych w art. 22 k.p. ; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 grudnia 2014 r., sygn. III AUa 264/14: Stwierdzenie zatrudnienia na podstawie stosunku pracy wymaga jednoznacznych ustaleń, iż zostały spełnione warunki podjęcia takiego zatrudnienia oraz że miało miejsce wykonywanie obowiązków w sposób charakterystyczny dla stosunku pracy.

Samo zaś złożenie podpisów na druku zatytułowanym "umowa o pracę" oraz na listach obecności, zgłoszenie do ubezpieczenia oraz opłacanie z tego tytułu składek ubezpieczeniowych, nie oznacza, że doszło do nawiązania stosunku pracy.

143 Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r. sygn. II UK 204/09, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 981/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1679/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 maja 2015 r., sygn. III AUa 994/14 144 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 października 2015 r., sygn. III AUa 783/15, analogicznie: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 września 2006 r., sygn. II UK 2/06, w którym uznał, że nie stanowi podstawy do objęcia ubezpieczeniem społecznym dokument nazwany umową o pracę, jeżeli rzeczywisty stosunek prawny nie odpowiada treści art. 22 k.p.

145 Tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1998 r., sygn. I PKN 458/98, analogicznie wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14 maja 2015 r., sygn. III AUa 706/14: Dla prawidłowej oceny charakteru prawnego łączącego strony stosunku prawnego decydujące znaczenie mają ustalenia faktyczne dotyczące okoliczności zawarcia umowy, jej celu i zamiaru stron. Charakter stosunku prawnego ustala się nie tylko na podstawie samych treści oświadczeń woli stron, ale trzeba równie dokonać ich wykładni w oparciu o całokształt okoliczności towarzyszących realizacji umowy. Trzeba zatem uwzględnić okoliczność, jak faktycznie umowa była realizowana, aby prawidłowo ocenić charakter umowy., czy wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 19 marca 2015 r., sygn. III AUa 537/14: Kwestie związane z wadami umów o pracę, w szczególności

64

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 z niej prawa i obowiązki nie jest wystarczające spełnienie warunków formalnych zatrudnienia takich, jak: potwierdzenie na piśmie przez pracodawcę faktu zawarcia umowy o pracę, przejścia szkolenia BHP, uzyskanie zaświadczenia lekarskiego o zdolności do pracy, czy zgłoszenie do ubezpieczenia, a konieczne jest ustalenie, że strony miały zamiar wykonywać obowiązki stron stosunku pracy i to czyniły.146 Również samo stwarzanie pozorów poprzez wykonywanie określonych czynności nie jest wystraczające do wykreowania pracowniczego tytułu ubezpieczeniowego.147

GRANICE AUTONOMII STRON UMOWY O PRACĘ W KSZTAŁTOWANIU JEJ POSTANOWIEŃ Autonomia stron umowy o pracę w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes publiczny.

148

Nadmiernemu uprzywilejowaniu płacowemu pracownika, które

w prawie pracy mieściłoby się w ramach art. 3531 k.c., w prawie ubezpieczeń społecznych, w którym pierwiastek publiczny zaznacza się bardzo wyraźnie, można przypisać – w okolicznościach

każdego

konkretnego

wypadku

-

zamiar

nadużycia

świadczeń

przysługujących z tego ubezpieczenia albowiem alimentacyjny charakter tych świadczeń oraz zasada solidaryzmu wymagają, żeby płaca - stanowiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki - nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, sprawiedliwej i zapewniającej godziwe utrzymanie oraz żeby rażąco nie przewyższała wkładu pracy, a w konsekwencji, żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej. 149 Jakkolwiek polegającymi na ich pozorności (art. 83 § 1 k.c.), mogą zostać ocenione w sposób w pełni prawidłowy, jedynie poprzez konfrontację postanowień tego rodzaju umów z faktycznym ich realizowaniem przez strony.

146 M.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., sygn. II UK 204/09, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., sygn. II UK 56/07, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 października 2015 r., sygn. III AUa 702/15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 981/14, analogicznie: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 marca 2015 r., sygn. III AUa 670/14: Istnienie listy obecności oraz listy płac w żadnym razie nie przesądza o faktycznym wykonywaniu pracy, gdyż jest to tzw. dokumentacja wewnętrzna, która może być wytworzona w każdym czasie, także na potrzeby upozorowania istnienia stosunku pracy.

147 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14 148 Tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 27 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 421/15, analogicznie: Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 16 października 2013 r. sygn. III AUa 294/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 listopada 2014 r., sygn. III AUa 172/14 149 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 września 2012 r., sygn. III AUa 420/12, wyrok Sądu

65

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 umówienie się o wynagrodzenie wyższe od godziwego, czy nie będące rzeczywistym ekwiwalentem świadczonej pracy, jest dopuszczalne, to jednak pamiętać należy, że autonomia stron umowy w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes publiczny.

Z tych względów, mając na uwadze przewidziane w przepisach art. 13 k.p. i art. 78 § 1 k.p. kryteria i mierniki omawianego świadczenia, gdzie z jednej strony wynagrodzenie za pracę ma stanowić wartość godziwą, z drugiej zaś, ma odpowiadać rodzajowi pracy, kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu stanowiąc też ekwiwalent za ilość i jakość świadczonej pracy, sądy często uznają, że w realiach rozpoznawanych spraw kwoty wynagrodzenia przyznanego pracownikom są nieadekwatne do obowiązków pracowniczych, skutkiem czego przyjmują za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę wynikającego z odpowiedniego rozporządzeniem Rady Ministrów.

CHARAKTER PRAWNY STOSUNKU UBEZPIECZENIA Nawiązanie stosunku pracy skutkuje równoległym powstaniem stosunku ubezpieczenia.

Obydwa te stosunki, jakkolwiek mają inne cele, to wzajemnie się uzupełniają i zabezpieczają pracownika materialnie - pierwszy, na co dzień, drugi na wypadek zdarzeń losowych. Należy, zatem przyjąć, że stosunek ubezpieczenia społecznego pracowniczego jest konsekwencją stosunku pracy i jako taki ma charakter wtórny. Ubezpieczenie społeczne nie może istnieć bez stosunku pracy. 150 Zaktualizowanie się stosunku ubezpieczeniowego może odnosić się wyłącznie do ważnego stosunku pracy, tj. takiego, który stanowi wyraz woli obu stron realizowania celów, którym umowa ma służyć. 151 Przesłankę nawiązania pracowniczego stosunku ubezpieczenia oraz wynikającego z tego stosunku prawa do świadczenia stanowi przy tym nie samo zawarcie umowy o pracę, lecz faktyczne zatrudnienie. 152 Jak powyżej Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 maja 2015 r., sygn. III AUa 994/14 150 M.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 526/15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 426/15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 1961/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 3 marca 2015 r., sygn. III AUa 705/14 151 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2008 r., sygn. I UK 223/07, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., sygn. I UK 120/06, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 września 2015 r., sygn.

III AUa 500/15, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 lutego 2015 r., sygn. III AUa 529/14 152 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 526/15, Wyrok Sądu

66

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 wskazano, warunkiem sine qua non pracowniczego ubezpieczenia społecznego jest istnienie faktycznego stosunku pracy, na który składa się nie tylko zawarcie umowy o pracę, ale nade wszystko zamiar stron oraz faktyczne wykonywanie określonej w umowie pracy, na warunkach wynikających z umowy.153 Uzupełniając rozważania na temat charakteru stosunku ubezpieczeń społecznych należy podnieść, że na ogół przyjmuje się, że stosunek ubezpieczeń społecznych ma naturę mieszanego stosunku prawnego o cechach zarówno publiczno- jak i prywatnoprawnych, dlatego w konkretnych i indywidualnych stosunkach ubezpieczeniowych, opartych na zasadzie solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych, oraz na zasadzie prawa ubezpieczonych do uzyskania świadczeń w wysokości adekwatnej do opłaconych składek, wymagana jest usprawiedliwiona ochrona funduszów ubezpieczeń społecznych. 154 Oczywiście nie budzi wątpliwości fakt, że składka w ubezpieczeniach społecznych jest osobistym wkładem ubezpieczonego, ale jej przeznaczeniem jest tworzenie ogólnego funduszu, z którego prawo do świadczeń czerpią ubezpieczeni, jeśli ziści się określone ryzyko ubezpieczeniowe, w sposób niesprzeczny z zasadą solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych (art. 2a u.s.u.s.).

ZAWARCIE UMOWY O PRACĘ W OKRESIE CIĄŻY Judykatura155 stoi twardo na stanowisku, iż zawarcie umowy o pracę w okresie ciąży, nawet gdyby przyjąć, że głównym motywem stron umowy było uzyskanie zasiłku macierzyńskiego, nie może być uznane za naganne czy sprzeczne z prawem. Nie można też przypisać celu obejścia ustawy (art. 58 § 1 Kodeksu cywilnego 156 w zw. z art. 300 k.p.) stronom tej umowy o pracę, jeżeli rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa z niej wynikające, nawet jeżeli obowiązki były wykonywane tylko przez kilka dni, bo możliwym i zgodnym z doświadczeniem życiowym jest, aby kobieta w ciąży w chwili zatrudniania była zdolna do wykonywania pracy i następnie, aby w ciągu kilku dni tę zdolność utraciła z uwagi Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1679/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14 153 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 września 2015 r., sygn. III AUa 500/15 154 Co podkreślono m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. III AUa 632/15 155 M.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. III AUa 632/15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 października 2015 r., sygn. III AUa 319/15 156 Dz. U. z 1964r., Nr 16, poz. 93, dalej jako: k.c. albo Kodeks cywilny

67

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 na stan zdrowia.157 Oczywistym jest przecież to, iż fakt, że osoba zawierająca umowę o pracę jest w ciąży, nie stanowi żadnej przeszkody w skutecznym zawarciu i realizowaniu takiej umowy.158 Przeszkodą do zawarcia umowy z kobietą w ciąży, nie jest również fakt pokrewieństwa między tą kobietą, a jej pracodawcą, albowiem w Polsce nie ma prawnego zakazu zatrudniania osób bliskich w stanie ciąży.

159

W takiej sytuacji, oczywiście, kwestia

podlegania pracowniczemu tytułowi ubezpieczenia społecznego wynikającego z zatrudnienia osoby bliskiej na specjalnie utworzonym dla niej stanowisku pracy i to znajdującej się w stanie ciąży, wymaga szczególnej rozwagi i ostrożności w ocenie zebranego w sprawie materiału dowodowego. 160 Brak formalnych przeciwwskazań do zatrudniania osób bliskich w ramach stosunku pracy (art. 8 ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) nie wyklucza kompetencji organu ubezpieczeń społecznych do weryfikowania deklarowanego tytułu ubezpieczenia społecznego (art. 68 pkt 1 i 2 tej ustawy), zwłaszcza gdy ustalenie to dotyczy osoby bliskiej w ciąży, dla której pracodawca tworzy specjalnie nowe stanowisko pracy. Rzeczywisty charakter pracowniczego zatrudnienia osób bliskich pracodawcy wymaga nie tylko stwierdzenia braku formalnych zakazów do ich zatrudniania w ramach stosunku pracy, ale rygorystycznych ustaleń i przekonującej oceny, że zostały spełnione formalne i realne warunki do podjęcia zatrudnienia, a następnie miało miejsce rzeczywiste wykonywanie przez osobę bliską obowiązków o cechach kreujących zobowiązanie pracownicze. Jest to niezbędne dla wyeliminowania z obrotu prawnego zachowań osób bliskich zmierzających do obejścia lub nadużycia prawa do korzystniejszego tytułu i świadczeń z ubezpieczenia społecznego.161 Na ogół osoba zawierająca umowę o pracę dokonuje tej czynności prawnej w celu osiągnięcia dwojakiego skutku prawnego: z jednej strony uzyskania statusu pracowniczego i przewidzianej prawem ochrony stosunku pracy związanej z tym statusem (w tym także prawa do wynagrodzenia), z drugiej strony uzyskania ubezpieczenia społecznego.

Z uzyskaniem statusu pracownika wiąże się, więc skutek w postaci nabycia uprawnień do 157

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 1961/14 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14, wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, sygn. III AUa 1302/12 159 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14 160 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1679/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14 161 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14 158

68

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 świadczeń, np. w postaci zasiłku macierzyńskiego, a skutek ten nie jest wywołany działaniem podstępnym czy niezgodnym z przepisami obowiązującego prawa, ale wynika z systemu prawnego obowiązującego w Polsce, a co za tym idzie nie można go uznać za skutek zakazany przez prawo. 162 Zawarcie więc umowy o pracę przez kobietę w zaawansowanej ciąży, nawet w sytuacji gdy jej zachowanie obliczone jest na uzyskanie w niedługim czasie świadczeń z ubezpieczenia społecznego, przy faktycznym wykonywaniu obowiązków pracowniczych, trudno uznać za zmierzające do dokonania czynności sprzecznej z prawem albo mającej na celu obejście prawa. Przeciwnie jest to postępowanie rozsądne i uzasadnione zarówno z osobistego, jak i społecznego punktu widzenia. Istotnym jest natomiast, czy w związku z zawarciem umowy o pracę, zobowiązania z niej wynikające były wykonywane, a konkretnie czy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował.163 Mimo iż zgodnie z jednomyślnym orzecznictwem Sądu Najwyższego 164 chęć uzyskania tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym jest zgodna z prawem i zasadami współżycia społecznego, to w pewnych okolicznościach faktycznych uzasadnione jest twierdzenie, że nieważnością zostały dotknięte postanowienia umowy o pracę w części dotyczącej pełnowymiarowego czasu pracy oraz wynagrodzenia za pracę. Oznacza to przyznanie organowi rentowemu kompetencji do badania zarówno tytułu zawarcia umowy o pracę, jak i ważności jej poszczególnych postanowień (art. 86 ust. 2 u.s.u.s). Jednak prawo ubezpieczeń społecznych nie podaje sposobu, w jaki organ rentowy może zastępować nieważne z mocy art. 58 § 3 k.c. postanowienia umowy o pracę. 165 Niewątpliwie jednak trzeba tu mieć na 162

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r., sygn. I UK 265/11 wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 października 2015 r., sygn. III AUa 319/15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2015 r., sygn. III AUa 1357/14, 163 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 984/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2015 r., sygn. III AUa 1357/14, analogicznie: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 5 lutego 2015 r., sygn. III AUa 423/14: Motywacja skłaniająca do zawarcia umowy o pracę nie ma znaczenia dla jej ważności przy założeniu rzeczywistego jej świadczenia zgodnie z warunkami określonymi w art. 22 § 1 k.p.

164 Obejmującym m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., sygn. II UK 141/04, wyrok Sądu Najwyższego z dnia5 października 2005 r., sygn. I UK 32/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r., sygn. I UK 236/04, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006 r., sygn. II UK 51/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r., sygn. I UK 265/11, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. I UK 367/14, które obszernie omówiono np. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 września 2015 r., sygn. III AUa 864/15, czy w wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 5 lutego 2015 r., sygn. III AUa 423/14 165 Szerzej: np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 2001 r., sygn. I PKN 563/00, uzasadnienie pytania prawnego Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawie o sygn. II UZP 2/05, czy glosa D. E. Lach do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r., sygn. II UZP 2/05

69

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 uwadze treść art. 83 ust. 1p 3 u.s.u.s. w zw. z art. 86 ust. 2 pkt 2 tej ustawy, a także możliwości wynikające z kontroli raportów miesięcznych (art. 41 ust. 1, 12 i 13 u.s.u.s.) oraz z upoważnienia zawartego w art. 68 pkt 1 lit.c. u.s.u.s. Pomocne regulacje i wskazania zawiera też rozdział 8 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. Nr 60, poz. 636 z późn. zm.).

Poza tym organ rentowy obowiązany jest zapewnić stronom czynny udział w postępowaniu, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się do zebranych dowodów oraz materiałów oraz zgłoszonych żądań (art. 11 k.p.c.) - Rozpatrując sprawę w świetle wszystkich przepisów prawa materialnego mogących mieć zastosowanie (np. istnienia poza pracowniczego tytułu ubezpieczenia społecznego dla p. B. K.) w sprawie.

GODZIWE

WYNAGRODZENIE

JAKO

PODSTAWA

WYMIARU

SKŁADKI

UBEZPIECZONEGO PRACOWNIKA W judykaturze 166 utrwaliło się stanowisko, iż w sprawie o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę dopuszczalne jest kwestionowanie przez organ rentowy wymiaru czasu pracy oraz wysokości wynagrodzenia za pracę wynikającego z umowy zawartej pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, zwłaszcza jeżeli ustalone w umowie wynagrodzenie prowadziłoby do nadmiernego

uprzywilejowania

płacowego

pracownika.

O

ile

takie

nadmierne

1

uprzywilejowanie mieści się w ramach swobody umów z art. 353 k.c., czy w ramach autonomii pracodawcy do ustalania istotnych elementów umowy o pracę, o tyle w prawie ubezpieczeń społecznych można mu, oczywiście w określonych okolicznościach faktycznych, przypisać zamiar nadużycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego.167

166

Powołując się tylko na orzeczenia Sądu Najwyższego: wyrok z dnia 7 sierpnia 2001 r., sygn. I PKN 563/00, wyrok z dnia 19 maja 2009 r., sygn. III UK 7/09, wyrok z dnia 5 listopada 2003 r., sygn. I PK 23/03 czy wyrok z dnia 6 lutego 2006 r., sygn. III UK 156/05 167 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 12 marca 2015 r., sygn. III AUa 520/14: Godziwość wynagrodzenia - jedna z zasad prawa pracy (art. 13 k.p.) - zyskuje dodatkowy walor aksjologiczny w stosunku ubezpieczenia, bowiem w prawie ubezpieczeń społecznych istnieje znacznie mocniejsza niż w prawie pracy bariera działania w ramach prawa, oparta na wymagającym ochrony interesie publicznym i zasadzie solidarności ubezpieczonych. Względność zasady godziwości wynagrodzenia, wyrażająca się koniecznością odniesienia się nie tylko do potrzeb pracownika, ale także świadomości społecznej oraz ogólnej sytuacji ekonomicznej i społecznej, nie powinna zresztą budzić wątpliwości. W związku z tym nadmiernemu uprzywilejowaniu

70

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Ustalenie podstawy wymiaru składki z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy oparte jest na zasadzie określonej w art. 6 ust. 1 i art. 18 ust. 1 w zw. z art. 20 ust. 1 i art. 4 pkt 9 u.s.u.s. oraz art. 12 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych 168 . Jak podkreśla to m.in. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w wyroku z dnia 4 listopada 2015 r., sygn.

III AUa 632/15, podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego pracownikiem stanowi wynagrodzenie godziwe, a więc należne, właściwe, odpowiednie, rzetelne, uczciwe, sprawiedliwe i zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy

169

. Ocena godziwości

wynagrodzenia wymaga uwzględnienia okoliczności każdego konkretnego przypadku, a zwłaszcza rodzaju, ilości i jakości świadczonej pracy oraz wymaganych kwalifikacji. 170 Godziwość wynagrodzenia za pracę w prawie ubezpieczeń społecznych musi być również interpretowana przy uwzględnieniu wymogu ochrony interesu publicznego oraz zasady solidarności ubezpieczonych.171 Wynagrodzeniem godziwym może być tylko takie wynagrodzenie, którego ciężar pracodawca jest w stanie udźwignąć, bowiem podwyższenie wynagrodzenia pracownika w zakresie prawa ubezpieczeń społecznych może być ocenione jako dokonane z zamiarem

płacowemu pracownika, które w prawie pracy mieściłoby się w ramach art. 353 (1) k.c., w prawie ubezpieczeń społecznych, w którym pierwiastek publiczny zaznacza się bardzo wyraźnie, można przypisać – w okolicznościach każdego konkretnego wypadku - zamiar nadużycia świadczeń przysługujących z tego ubezpieczenia. Należy pamiętać, że alimentacyjny charakter tych świadczeń oraz zasada solidaryzmu wymagają, żeby płaca - stanowiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki - nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, sprawiedliwej i zapewniającej godziwe utrzymanie oraz żeby rażąco nie przewyższała wkładu pracy, a w konsekwencji, żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej. Jest tak również dlatego, że choć przepisy prawa ubezpieczeń społecznych w swej warstwie literalnej odnoszą wysokość składek do wypłaconego wynagrodzenia, to w rzeczywistości odwołują się do takiego przełożenia pracy i uzyskanego za nią wynagrodzenia na składkę, które pozostaje w harmonii z poczuciem sprawiedliwości w korzystaniu ze świadczeń z ubezpieczenia, udzielanych z zasobów ogólnospołecznych.

168 Dz. U. z 1991r., Nr 80, poz. 350 169 O ekwiwalentności wynagrodzenia do pracy wypowiedział się m.in. Sąd Apelacyjnego w Łodzi w wyroku z dnia 14 listopada 2014 r., sygn. III AUa 172/14: W rozpoznawanej sprawie sąd uznał, że zawarty pomiędzy kobietą w ciąży a jej pracodawcą aneks do umowy o pracę ustalający nowe wynagrodzenie wnioskodawczyni na kwotę 8.000 zł jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c. Przemawia za tym kilka okoliczności. Po pierwsze, wynagrodzenie wnioskodawczyni w trakcie trwania umowy o pracę zwiększyło się skokowo do kwoty 8.000 zł, to jest kwoty ponad trzykrotnie wyższej od obowiązującej dotychczas kwoty 2500 zł choć, jak trafnie, a przy tym szczegółowo, ustalił sąd, zakres obowiązków pracowniczych w tym czasie nie uległ zmianie, ani tym bardziej nie zwiększył się. Po drugie, podwyższenie wynagrodzenia pracownika, zatrudnionego na tym samym stanowisku, o kwotę 5.500 zł miesięcznie, które w efekcie stanowiło dla pracodawcy trzykrotne zwiększenie kosztów zatrudnienia tego samego, jedynego pracownika, ocenić należy jako nie mieszczące się w ramach racjonalnego działania płatnika, zwłaszcza w sytuacji, gdy pracodawca ponosi straty z tytułu prowadzonej działalności.

170 Analogicznie: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26.11.1997r., sygn. U 6/96 czy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1999 r., sygn. I PKN 465/99 171 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 listopada 2014 r., sygn. III AUa 172/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r, sygn. III AUa 575/14

71

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 nadużycia prawa do świadczeń

172

.

Przykładem szczegółowej analizy możliwości

finansowych pracodawcy może być wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1031/14, gdzie sąd analizując kondycję finansową pracodawcy wskazał, co następuje. W 2011 r. pracodawca poniósł stratę w kwocie 679,92 zł, natomiast w 2012 r. dochód płatnika kształtował się na następującym poziomie: 01/2012 - dochód 4.308,12 zł; 02/2012 - strata 1.516,62 zł; 03/2012 - dochód 4.480,55 zł; 04/2012 - strata 3.974,80 zł; 05/2012 - strata 12.843,27 zł; 06/2012 - strata 433,25 zł; 07/2012 - dochód 12.689,44 zł; 08/2012 - dochód 12.958,57 zł; 09/2012 - strata 1.158,94 zł; 10/2012 - strata 2.486,88 zł; 11/2012 dochód - 3.173,88 zł; 12/2012 - strata 18.877,98 zł. Płatnik zamknął rok stratą w kwocie 3.681,18 zł. Po tej analizie finansowej sąd uznał, że płatnik nie posiadał środków na zapłatę wynagrodzenia w kwocie 3.500,00 zł miesięcznie, do którego należałoby doliczyć jeszcze składki finansowane przez płatnika. Gwarantując, zatem zatrudnienie kobiecie w ciąży do końca roku 2012 r., płatnik musiałby posiadać środki nie tylko na wypłatę samego wynagrodzenia w kwocie 17.500,00 zł, ale do tego należałoby doliczyć składki na ubezpieczenie społeczne oraz na Fundusz Pracowniczy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Wszystko to razem powoduje, że wynagrodzenie nie może zostać uznane za godziwe.

Wartością przedmiotu zaskarżenia w sprawie o wysokość podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne jest różnica pomiędzy wysokością składki wskazywaną (zapłaconą) przez odwołującego się i składką należną, ustaloną w zaskarżonej decyzji za sporny okres - art. 22 w związku z art. 3982 § 1 k.p.c.173

MOŻLIWOŚĆ

ZAKWESTIONOWANIA

PRZEZ

ZUS

PODSTAWY

WYMIARU

SKŁADEK Zakład Ubezpieczeń Społecznych w ramach art. 41 ust. 12 i 13 u.s.u.s. może zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało ono wypłacone na podstawie 172

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r., sygn. II UZP 2/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II UK 16/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2009 r., sygn. III UK 7/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 listopada 2014 r., sygn. III AUa 172/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn. III AUa 599/14 173 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 25 marca 2015 r., sygn. III AUa 1812/14

72

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa.174 Istotne, z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych są te elementy czynności prawnych, które wywołują skutki w sferze ubezpieczeniowej. Takim elementem jest przede wszystkim wynagrodzenie, które stanowi podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne. Wysokość wynagrodzenia ma skutki doniosłe zarówno z punktu widzenia interesu ubezpieczonego pracownika, jak i z punktu widzenia interesu publicznego, dlatego ustalenie wynagrodzenia na niegodziwym poziomie, jako sprzeczne z prawem i z zasadami współżycia społecznego czy nawet zmierzające do obejścia prawa, nie powinno zasługiwać na ochronę prawa ubezpieczeń społecznych. Sądy nie mogą i nie powinny być bezsilne wobec praktyk ewidentnie instrumentalnego nadużywania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, dlatego ocena ważności postanowień zawartych w umowie o pracę na podstawie art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p. może i powinna być dokonywana także z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych. Zwłaszcza, że w każdym przypadku ocenie pod kątem zgodności z normami prawa cywilnego nie podlega stosunek ubezpieczenia społecznego, lecz wpływający na niego pośrednio stosunek pracy,175 a odpowiednie stosowanie praca cywilnego w prawie pracy jest dopuszczalne na mocy art. 300 Kodeksu pracy.

Jak wyjaśniał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 sierpnia 2005 r. sygn. III UK 89/05 ustalenie w umowie o pracę rażąco wysokiego wynagrodzenia to naruszenie zasad współżycia społecznego polegające na świadomym osiąganiu nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu (art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 300 k.p). Zła kondycja finansowa pracodawcy, o której może świadczyć choćby wysokie zadłużenie wobec ZUS, niski dochód roczny, zatrudnianie tylko jednego pracownika, powoduje, że ustalenie rażąco wysokiego wynagrodzenia następuje niejako automatycznie z naruszeniem zasad współżycia społecznego, polegającym na chęci uzyskania nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu.176

174

Szerzej np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r., sygn. II UZP 2/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn.. II UK 16/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 r., sygn. III UK 89/05, wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. III AUa 632/15, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 490/15 175 Co wyraźnie podkreśla Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. II UZP 1/10 176 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. I UK 367/14, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24

73

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Zawarcie umowy o pracę wyłącznie w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, nie powoduje automatycznie nieważności takiej czynności prawnej, jako mającej na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c.). Taka czynność jest nieważna dopiero, jeżeli na jej podstawie praca w reżimie określonym w art. 22 § 1 k.p. faktycznie nie jest wykonywana. Innymi słowy, motywacja skłaniająca do zawarcia umowy o pracę nie ma znaczenia dla jej ważności przy założeniu rzeczywistego jej świadczenia zgodnie z warunkami określonymi w art. 22 § 1 k.p.177

POZORNOŚĆ UMOWY O PRACĘ Organ rentowy, oprócz omówionej wyżej możliwości zakwestionowania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, może również wykazywać pozorność umowy o pracę zawartej z kobietą w ciąży, np. jeżeli w efekcie kontroli ustali, że zatrudnienie było fikcyjne. A dzieje się tak, gdy okoliczności zawarcia umowy wyraźnie wskazują, że była to umowa, której celem nie było realizowanie stosunku pracy, a jedynie uzyskanie tytułu do ubezpieczenia społecznego i skorzystanie ze świadczeń w możliwie jak najkrótszym czasie od zawarcia umowy178. O tym, czy strony istotnie nawiązały umowę o pracę nie decyduje zatem formalne zawarcie (podpisanie) umowy nazwanej umową o pracę, lecz faktyczne i rzeczywiste realizowanie na jej podstawie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy - przede wszystkim świadczenie pracy przez pracownika z zamiarem wykonywania obowiązków pracowniczych, czyli świadczenie pracy podporządkowanej, w czasie i miejscu oznaczonym przez pracodawcę.179 W orzecznictwie 180 przyjmuje się, że pozorność umowy o pracę zachodzi także wówczas, gdy praca jest faktycznie świadczona, lecz na innej podstawie niż umowa o pracę, a ponieważ rozstrzygnięcie organu rentowego odnosi się jedynie do kwestii podlegania ubezpieczeniom społecznym z racji zawarcia umowy o pracę, konsekwentnie wyłącznym lutego 2010 r., sygn. II UK 204/09 177 Co podkreśla Sądu Apelacyjnego w Łodzi w wyroku z dnia 29 września 2015 r., sygn. III AUa 28/15 178 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. III AUa 632/15, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 7 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 1327/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 12 marca 2015 r., sygn. III AUa 520/14 179 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2008 r., sygn. I UK 223/07, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., sygn. I UK 120/06, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 marca 2014 r., sygn. III AUa 953/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 7 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 1327/14 180 Szerzej: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2009 r., sygn. I UK 43/09, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., sygn. II UK 20/11, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. I UK 367/14,

74

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 przedmiotem sporu przed sądem jest podleganie ubezpieczeniu społecznemu z racji zawarcia umowy o pracę, dlatego sąd i pierwszej i drugiej instancji nie może orzekać o innej podstawie ubezpieczenia.181 Wracając do analizy klasycznej postaci pozorności umowy o pracę, podkreślić należy, że pozorność jest wadą oświadczenia woli polegającą na niezgodności między aktem woli a jej przejawem na zewnątrz, przy czym strony są zgodne, co do tego, że oświadczenie nie będzie wywołało skutków prawnych. Oświadczenie woli stron nie może wywoływać skutków prawnych odpowiadających jego treści, jeżeli same strony tego nie chcą (nie zamierzają).

Dlatego pozorna umowa o pracę, na podstawie której strony od początku nie mają zamiaru realizować konstrukcyjnych obowiązków dotyczących pracy zgodnie z art. 22 § 1 k.p. nie stanowi uprawnionego tytułu podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu pracowników (art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1 i art. 12 ust. 1 u.s.u.s.).182 Aby uznać umowę za pozorną, zgodnie z dyspozycją przepisu art. 83 § 1 k.c., muszą zostać kumulatywnie spełnione następujące przesłanki: oświadczenie woli musi być złożone drugiej stronie tylko dla pozoru, przy czym adresat oświadczenia woli musi zgadzać się na pozorowanie czynności prawnej. Złożenie oświadczenia woli dla pozoru oznacza, że składający wolę nie chce, aby powstały skutki prawne, jakie zwykle prawo łączy z tym oświadczeniem.183 Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie 184 analogicznie podchodzi do ujmowania pozorności umowy o pracę. Twierdzi, że umowa o pracę zawarta dla pozoru nie może stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy. Jednak Sąd Najwyższy podkreśla, że nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę wtedy, gdy pracownik pracę

181

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 października 2015 r., sygn. III AUa 319/15 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1258/14, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 września 2015 r., sygn. III AUa 28/15 183 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 października 2015 r., sygn. III AUa 702/15, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r, sygn. III AUa 575/14 184 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r., sygn. II UKN 32/96, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1999 r., sygn. II UKN 512/98, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2001 r., sygn. II UKN 244/00, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II UK 320/04, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2012 r., sygn. II UK 14/12, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2012 r., sygn. I UK 27/12, 182

75

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 podejmie i będzie ją rzeczywiście wykonywał, a pracodawca będzie tę pracę przyjmował.185 Gdy umowa o pracę jest przez strony rzeczywiście wykonywana, nie może być mowy o pozorności. Nie wyklucza to jednak możliwości badania, czy zawarcie umowy nie zmierzało do obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c.), a pozytywne ustalenie takiego celu skutkuje nieważnością umowy186.

O pozorności

umowy o pracę mogą świadczyć: wątpliwość co do konieczności

zatrudnienia na danym stanowisku, zbyt wysokie wynagrodzenie oraz długotrwała i następująca bardzo szybko po zawarciu umowy nieobecność w pracy z powodu niezdolności do pracy. 187 Dodatkowo o pozorności może świadczyć fakt, iż zatrudnienie nie jest ekonomicznie uzasadnione188, pracodawca nie zatrudnia nowego pracownika na tym samym stanowisku, co kobieta w ciąży (tzn. żaden nowy pracownik nie przejmuje obowiązków) i co więcej likwiduje to stanowisko pracy niedługo po powrocie kobiety z urlopu macierzyńskiego.

189

O pozorności może świadczyć też zawarcie umowy o pracę

w okolicznościach takich jak: świadomość ciąży, poprzednie wykonywanie tych samych obowiązków bez wynagrodzenia 190 , stworzenie sztucznej potrzeby utworzenia stanowiska pracy, krótki okres świadczenia pracy w związku z niezdolnością do pracy z powodu ciąży, brak zatrudnienia innego pracownika na to stanowisko, występujące pokrewieństwo pomiędzy płatnikiem i ubezpieczoną, a także ustalenie rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę.191

185

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2012 r., sygn. II UK 14/12 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2010 r., sygn. I UK 261/09, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. I UK 367/14 187 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. I UK 367/14, analogicznie: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14: W konkluzji organ rentowy wskazał, iż strony zawarły pozorną umowę o pracę, za czym przemawia szereg argumentów tj.: brak po stronie pracodawcy realnej potrzeby zatrudniania pracownika, brak zatrudnienia nowego pracownika w okresie nieobecności, a w szczególności brak uzasadnienia ekonomicznego tego zatrudnienia.

188 Co może potwierdzić analiza dokumentacji rachunkowej prowadzonej przez przedsiębiorcę 189 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 984/14, analogicznie: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1031/14: o pozorności umowy o pracę świadczą: brak realnej potrzeby zatrudnienia pracownika na stanowisku, które zajmowała skarżąca, długotrwała nieobecność w pracy z powodu niezdolności do pracy i stan zdrowia skarżące, przyczyna rozwiązania umowy o pracę z powodów osobistych, brak stałych godzin pracy skarżącej, brak sprecyzowanych obowiązków pracowniczych skarżącej.

190 Nie każde wykonywanie czynności na rzecz płatnika można zakwalifikować jako wykonywanie czynności w ramach stosunku pracy, bowiem o tym decydują podstawowe elementy stosunku pracy, tj. podporządkowanie pracownicze, które polega na wykonywaniu określonej pracy, w określonym miejscu i czasie. - Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1031/14 191 Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., sygn. akt UK 204/09, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14 186

76

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Przykładem pozornej umowy o pracę może być umowa zawarta w dziewiątym miesiącu ciąży z osobą bliską nieposiadającą żadnego wykształcenia, ani doświadczenia na stanowisku pracy, które rzekomo miałaby objąć. 192 Niewątpliwie strony tej umowy miały świadomość małej efektywności pracy wobec zbliżającego się terminu porodu. Nie świadczy to jednak automatycznie o pozorności umowy. Jednak o pozorności może dobitnie świadczyć fakt, że obowiązki, które rzekomo podjęła kobieta zatrudniona w dziewiątym miesiącu ciąży nie zostały po jej porodzie przez nikogo przejęte. U źródła każdej umowy o pracę leży przyczyna w postaci konieczności pozyskania pracownika do wykonywania prac zakreślonych przedmiotem działalności gospodarczej pracodawcy. Pracodawca kieruje się własną potrzebą gospodarczą i przy prawidłowym, ważnym stosunku pracy ta potrzeba jest sprawczym czynnikiem zatrudnienia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego 193 wielokrotnie stwierdzono, że przy ocenie ważności umowy o pracę racjonalność zatrudnienia, potrzeba zatrudnienia pracownika są przesłankami istotnymi dla oceny ważności umowy. Przenosząc powyższe na grunt omawianej sprawy wskazać należy, że przed podpisaniem pomiędzy stronami umowy, nie był zatrudniony u zainteresowanego żaden pracownik na stanowisku, które rzekomo objęła kobieta w ciąży, nikt też nie przejął jej „obowiązków”, co świadczy o pozorności tej umowy. Dowodami potwierdzającym autentyczność zatrudnienia nie mogą dokumenty wytworzone przez płatnika składek jedynie w celu ułatwienia uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego osobie, która nie ma do nich tytułu. 194 Ważność czynnika ekonomicznego jako istotnego elementu świadczącego o racjonalności podjęcia decyzji o utworzeniu nowego miejsca pracy podkreślił również Sądu Apelacyjnego w Gdańsku w wyroku z dnia 8 września 2015 r., sygn. III AUa 500/15: pracodawca kieruje się własną potrzebą gospodarczą i przy prawidłowym, ważnym stosunku pracy wyłącznie ta potrzeba jest sprawczym czynnikiem zatrudnienia.

Innym przykładem pozornej umowy o pracę może być ta, o której orzekał Sąd Apelacyjnego w Białymstoku w wyroku z dnia 8 września 2015 r., sygn. III AUa 146/15.

W niniejszej sprawie organ rentowy zakwestionował umowę o pracę zawartą między teściową prowadzącą jednoosobową działalność gospodarczą i bezrobotną synową. Dzięki umowie

192

O jakiej orzekał np. Sądu Apelacyjnego w Lublinie w wyroku z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 451/15 M.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2002 r., sygn. II UKN 359/99, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1997 r., sygn. II UKN 568/97, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2000 r., sygn. II UKN 362/99 194 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2006 r., sygn. I UK 186/05 193

77

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 synowa po niecałych dwóch miesiącach od jej zawarcia mogła jako niezdolna do pracy, odejść na zasiłek chorobowy, który po porodzie miał przekształcić się w zasiłek macierzyński. Ponadto teściowa przyznała synowej wysokie wynagrodzenie, które było szczególnie rażące w obliczu faktu, że zarówno przed zatrudnieniem synowej, jak i po jej odejściu na zwolnienie lekarskie, teściowa sama wykonywała wszystkie obowiązki związane z firmą, a mimo to osiągany przez nią zysk był niewielki. Jak ustalił sąd, obie strony nie zamierzały skutecznie wykonywać obowiązków zawartych w umowie, liczyły jedynie na to, że wypłatę świadczeń przejmie Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Ich motywację ostatecznie potwierdziła analiza dokumentacji finansowej, która jednoznacznie wskazywała na to, że ciężar ekonomiczny ustalonego wynagrodzenia był nieadekwatny do zysków, jakie przynosiła działalność gospodarcza. Dodatkowo, jak ustalił sąd nie dochodziło do faktycznego przepływu środków pomiędzy obiema paniami. Wszystkie przywołane okoliczności jednoznacznie wskazywały na to, że zawarta między paniami umowa o pracę nosiła cechy pozorności w rozumieniu art. 83 § 1 kodeksu cywilnego i nie mogła skutkować przyznaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

PODSUMOWANIE Podsumowując dorobek najnowszej judykatury należy podnieść, co następuje: 

Walor pełnej doniosłości prawnej, posiada jedynie taka umowa o pracę, która została przez strony faktycznie zrealizowana w warunkach, o których mowa w art. 22 § 1 k.p., tj. doszło do wykonania pracy przez pracownika na rzecz pracodawcy, w warunkach podporządkowania pracowniczego, w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę, za którą pracownik powinien otrzymać należne mu wynagrodzenie za pracę.

Przesłanki nawiązania pracowniczego stosunku ubezpieczenia społecznego nie stanowi zatem samo zawarcie umowy o pracę, lecz zatrudnienie rozumiane jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy.



Dla zawarcie stosunku pracy bez znaczenia są zarówno fakt ciąży jak i pobudki nawiązania stosunku pracy, istotne jest jednak to, aby praca rzeczywiście była wykonywana w reżimie pracowniczym, a nie tylko tworzone były okoliczności, które mają wykonywanie pracy w tym reżimie pozorować dla celów objęcia 78

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 ubezpieczeniem i uzyskania świadczeń w związku ze spodziewaną niezdolnością do pracy i macierzyństwem. 

Autonomia stron umowy o pracę w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes publiczny



Nawiązanie

stosunku

pracy

skutkuje

równoległym

powstaniem

stosunku

ubezpieczenia. Obydwa te stosunki, jakkolwiek mają inne cele, to wzajemnie się uzupełniają i zabezpieczają pracownika materialnie - pierwszy, na co dzień, drugi na wypadek zdarzeń losowych. 

W sprawie o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę dopuszczalne jest kwestionowanie przez organ rentowy wymiaru czasu pracy oraz wysokości wynagrodzenia za pracę wynikającego z umowy zawartej pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, zwłaszcza jeżeli ustalone w umowie wynagrodzenie

prowadziłoby

do

nadmiernego

uprzywilejowania

płacowego

pracownika. O ile takie nadmierne uprzywilejowanie mieści się w ramach swobody umów z art. 3531 k.c., czy w ramach autonomii pracodawcy do ustalania istotnych elementów umowy o pracę, o tyle w prawie ubezpieczeń społecznych można mu, oczywiście w określonych okolicznościach faktycznych, przypisać zamiar nadużycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego. 

Podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego pracownikiem stanowi wynagrodzenie godziwe, a więc należne, właściwe, odpowiednie, rzetelne, uczciwe, sprawiedliwe i zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy.



Organ rentowy, oprócz możliwości zakwestionowania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, może również wykazywać pozorność umowy o pracę zawartej z kobietą w ciąży, np. jeżeli w efekcie kontroli ustali, że zatrudnienie było fikcyjne. A dzieje się tak, gdy okoliczności zawarcia umowy wyraźnie wskazują, że była to umowa, której celem nie było realizowanie stosunku pracy, a jedynie uzyskanie tytułu do ubezpieczenia społecznego i skorzystanie ze świadczeń w możliwie jak najkrótszym czasie od zawarcia umowy.



O pozorności umowy o pracę zawartej z kobietą w ciąży mogą świadczyć: brak ekonomicznego uzasadnienia dla zatrudnienia pracownika, świadomość ciąży, 79

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 poprzednie wykonywanie tych samych obowiązków bez wynagrodzenia, stworzenie sztucznej potrzeby utworzenia stanowiska pracy, krótki okres świadczenia pracy w związku z niezdolnością do pracy z powodu ciąży, brak zatrudnienia innego pracownika na to stanowisko, występujące pokrewieństwo pomiędzy płatnikiem i ubezpieczoną, a także ustalenie rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę.

SUMMARY Concluding, it must be stated that: 

In order to form employment relationship it is not enough to conclude employment contract.



To create valid employment relationship one must actually perform duties stipulated in the contract in the time and place indicated by the employer, work must be conducted in favour of the employer and employer must be supervising employees.



Concluding employment contract during pregnancy is not forbidden (even if one is motived only by the future maternity – related benefits) as long as the contract is actually performed.



Pension authority may question wage and time schedule of pregnant women, especially when there is reasonable doubt that the employment contract is ostensible or the wage is indecent.



Wage is indecent when it is not equivalent to performed tasks and it would be simply socially unfair for a women to get such high maternity – related benefits from social security system.



Employment contract is ostensible when it is concluded only in order to create the insurance title, and therefore it is not aimed at creating fully operational employment relationship.



Usually ostensible contracts are concluded when: there is no need to hire an employee, there is kinship between employee and employer, the contract is performed by very short time before pregnant women becomes unable to work and when the wage is indecent.

80

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Uchwały Sądu Najwyższego: 1. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r., sygn. II UZP 2/05 2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. II UZP 1/10

Sąd Apelacyjny w Białymstoku: 3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29 sierpnia 2012 r., sygn. III AUa 389/12 4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 17 lipca 2013 r., sygn. III AUa 43/13 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 maja 2014 r., sygn. III AUa 1870/14 6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 1 lipca 2014 r., sygn. III AUa 131/14 7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 1 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1359/14 8. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1679/14 9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1793/14 10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 września 2015 r., sygn. III AUa 864/15 11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 października 2015 r., sygn. III AUa 319/15

81

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Sąd Apelacyjny w Gdańsku: 12. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 lutego 2013 r., sygn. III AUa 1197/12 13. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 lipca 2014 r., sygn. III AUa 1672/13 14. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21 stycznia 2015 r., sygn. III AUa 445/14 15. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 25 marca 2015 r., sygn. III AUa 1812/14 16. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1951/14 17. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 426/15 18. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 27 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 421/15, 19. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 września 2015 r., sygn. III AUa 500/15 20. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 526/15 21. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 490/15 22. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 października 2015 r., sygn. III AUa 702/15

Sąd Apelacyjny w Katowicach: 23. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 kwietnia 2013 r., sygn. III AUa 759/12 24. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 lutego 2014 r., sygn. III AUa 929/13 25. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 lutego 2014 r., sygn. III AUa 979/13

82

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 26. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 września 2012 r., sygn. III AUa 420/12

Sąd Apelacyjny w Krakowie:

27. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 25 września 2012 r., sygn. III AUa 398/12 28. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 stycznia 2013 r., sygn. III AUa 1039/12 29. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 maja 2013 r., sygn. III AUa 1571/12 30. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 sierpnia 2013 r., sygn. III AUa 1553/12

Sąd Apelacyjny w Lublinie: 31. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9 września 2015 r., sygn. III AUa 451/15

Sąd Apelacyjny w Łodzi: 32. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 czerwca 2013r., sygn. III AUa 1330/12 33. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 5 listopada 2013r., sygn. III AUa 120/13 34. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 marca 2014 r., sygn. III AUa 953/13 35. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 19 marca 2014 r., sygn. III AUa 426/13 36. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 maja 2014 r., sygn. III AUa 1254/13 37. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 3 września 2014 r., sygn. III AUa 2070/13 38. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 listopada 2014 r., sygn. III AUa 172/14 39. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 lutego 2015 r., sygn. III AUa 529/14 40. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn. III AUa 575/14 41. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 marca 2015 r., sygn. III AUa 599/14 42. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 marca 2015 r., sygn. III AUa 670/14 43. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 5 maja 2015 r., sygn. III AUa 985/14 44. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 maja 2015 r., sygn. III AUa 994/14 83

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 45. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 maja 2015 r., sygn. III AUa 1031/14 46. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 984/14, 47. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 czerwca 2015 r., sygn. III AUa 1258/14 48. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2015 r., sygn. III AUa 1357/14, 49. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 7 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 1327/14 50. Wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 września 2015 r., sygn. III AUa 28/15

Sąd Apelacyjny w Poznaniu: 51. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 8 kwietnia 2014 r., sygn. III AUa 1154/14 52. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 1324/14 53. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 sierpnia 2015 r., sygn. III AUa 1961/14

Sąd Apelacyjny w Rzeszowie: 54. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 października 2015 r., sygn. III AUa 783/15 55. Wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. III AUa 632/15

Sąd Apelacyjny w Szczecinie: 56. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 26 lutego 2013 r., sygn. III AUa 782/12 57. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 grudnia 2014 r., sygn. III AUa 264/14 58. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 5 lutego 2015 r., sygn. III AUa 423/14 59. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 12 marca 2015 r., sygn. III AUa 520/14 84

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 60. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 19 marca 2015 r., sygn. III AUa 537/14 61. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 14 maja 2015 r., sygn. III AUa 706/14

Sąd Apelacyjny w Warszawie: 62. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 kwietnia 2015 r., sygn. III AUa 3120/13

Sąd Najwyższy: 63. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r., sygn. II UKN 32/96 64. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1997 r., sygn. II UKN 568/97, 65. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1998 r., sygn. I PKN 458/98 66. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1999 r., sygn. II UKN 512/98 67. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1999 r., sygn. I PKN 465/99 68. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2000 r., sygn. II UKN 362/99 69. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2001 r., sygn. II UKN 244/00 70. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 2001 r., sygn. I PKN 563/00 71. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2002 r., sygn. II UKN 359/99 72. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2003 r., sygn. I PK 23/03 73. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., sygn. II UK 141/04 74. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r., sygn. I UK 236/04 75. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2005 r., sygn. I UK 296/04 76. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. II UK 16/05 77. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 r., sygn. III UK 89/05, 78. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia5 października 2005 r., sygn. I UK 32/05 79. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006 r., sygn. II UK 51/05 80. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2006 r., sygn. III UK 156/05 81. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2006 r., sygn. I UK 186/05 82. Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2006 r., sygn. II UK 2/06 83. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., sygn. I UK 120/06 85

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 84. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2008 r., sygn. I UK 223/07 85. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., sygn. II UK 56/07 86. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2008 r., sygn. I UK 223/07 87. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2009 r., sygn. III UK 7/09 88. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2009 r., sygn. I UK 43/09 89. Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r. sygn. II UK 204/09 90. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2009 r., sygn. III UK 7/09 91. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2010 r., sygn. I UK 261/09 92. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., sygn. II UK 204/09 93. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., sygn. II UK 20/11 94. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2011 r., sygn. II UK 69/11 95. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r., sygn. I UK 265/11 96. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2012 r., sygn. II UK 14/12 97. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2012 r., sygn. I UK 27/12 98. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. I UK 367/14

Sąd Okręgowy w Tarnowie: 99. Wyrok Sądu Okręgowego w Tarnowie z dnia 15 listopada 2013 r., sygn. IV U 1332/13

Trybunał Konstytucyjny: 100.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26.11.1997r., sygn. U 6/96

86

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 KATARZYNA SAKOWSKA195

UMOWY CYWILNOPRAWNE W ŚWIETLE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH – ZARYS PROBLEMATYKI

CIVIL CONTRACTS IN THE LIGHT OF SOCIAL INSURANCE – BRIEF OUTLINE

słowa kluczowe: umowa zlecenie, umowa o dzieło, ubezpieczenia społeczne keywords: mandate contract, contract of specific work, social security

STRESZCZENIE Celem niniejszego opracowania jest omówienie problematyki miejsca umów cywilnoprawnych w systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wskazuje trzy samoistne tytuły do ubezpieczeń społecznych: umowę zlecenie, umowę agencyjną oraz umowę nienazwaną, do której na mocy art. 750 k.c. stosuje się przepisy o zleceniu. Umowa o dzieło pozostaje natomiast poza systemem ubezpieczeniowym - wyjątek stanowi zawarcie umowy o dzieło z własnym pracodawcą. Taka sytuacja bardzo często prowadzi do zastępowania umową o dzieło, nie tylko umowy o pracę, ale także umowy zlecenia. Pracodawcy rezygnują z zatrudnienia na podstawie umowy o pracę (oraz umowy zlecenia) celem uniknięcia wysokich kosztów zatrudnienia. Konieczne jest więc wskazanie różnic pomiędzy umową zlecenia, a umową o dzieło, celem ich właściwej kwalifikacji prawnej, co z kolei ma bardzo duże znaczenie dla systemu ubezpieczeń społecznych.

Wskazane zostaną poszczególne tytuły do ubezpieczeń społecznych oraz zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym zleceniobiorców oraz wykonawców dzieła.

195

Doktorantka w Katedrze Prawa Pracy na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku

87

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

EXTRACT The main purpose of this article is to present the issue of civil law contracts in social security system. Act on social security system indicates three titles to social security: mandate contract, agency contract and unnamed contracts, to which the regulations of the Civil Code apply. The contract of specific worki is outside the social security system, except situation when it is concluded with an employer. This situation often leads to replacing employment contracts and mandate contrats with contracts of specific work. To avoid high costs of employment, employers resign from concluding employment and mandate contracts. It is therefore necessary to indicate the differences between the mandate contract and a contract of specific work, in order to proper legal qualification, which is very important for the social security system. Individual titles to social security and the principles of being a subject to social insurance will be presented.

WPROWADZENIE Pracownikiem w rozumieniu Kodeksu pracy196 jest osoba, zatrudniona na podstawie umowy o pracę oraz powołania, mianowania, wyboru, a także spółdzielczej umowy o pracę.

Zgodnie z art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 197 , w zakresie nią uregulowanym, za pracownika uznaje się również osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym198 stosuje się przepisy dotyczące zlecenia 199, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Ustawodawca posłużył się więc fikcją prawną 200, gdzie za pracowników uznaje się osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, o ile pozostają ze zleceniodawcą w stosunku pracy lub świadczą pracę na rzecz pracodawcy. Termin

196

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tj. Dz.U. 2014, poz. 1502 z późn. zm.; dalej k.p.

Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tj. Dz.U. 2015, poz. 121 z późn. zm.; dalej ustawa systemowa, u.s.u.s.

198 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, tj. Dz.U. 2014, poz. 121 z późn. zm.; dalej k.c.

199 Dalej jako umowy zlecenia 200 J. Skoczyński, Zmiany regulacji obowiązku ubezpieczeń społecznych z tytułu świadczenia pracy na podstawie cywilnoprawnych umów o świadczenie usług, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 2/2000, s. 24 197

88

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 „pracownik” na gruncie ustawy systemowej jest rozumiany znacznie szerzej, podczas gdy w k.p. następuje wyraźne rozróżnienie zatrudnienia pracowniczego i cywilnoprawnego201.

Zatrudnienie cywilnoprawne może przyczynić się do rozwoju gospodarczego, a tym samym zmniejszenia bezrobocia. Z drugiej jednak strony, nadużywanie form zatrudnienia niepracowniczego niekiedy wiąże się z chęcią ukrycia stosunku pracy pod pozorem stosunku cywilnoprawnego. Osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych nie mają pewności zatrudnienia i poczucia stabilizacji, zwłaszcza ze względu na zawieranie umów na krótki czas. Cywilnoprawne podstawy zatrudnienia są niekiedy traktowane jako zaprzeczenie zasady społecznej gospodarki rynkowej, będącej fundamentem ustroju gospodarczego Polski.

Zatrudnienie niepracownicze nie podlega zasadom prawa pracy, a więc konieczne jest ukształtowanie takich rozwiązań, które zapewnią właściwą ochronę nie tylko pracownikom, ale także osobom wykonującym pracę na podstawie umów cywilnoprawnych202.

SWOBODA WYBORU PODSTAWY ZATRUDNIENIA Obowiązująca zasada swobody umów uprawnia strony do wyboru podstawy zatrudnienia, o ile jej treść lub cel nie sprzeciwiają się naturze stosunku, przepisom prawa oraz zasadom współżycia społecznego203. Umowa o pracę nie stanowi więc jedynej i słusznej podstawy zatrudnienia204, co potwierdza również orzecznictwo, wskazując, że „każda z form świadczenia pracy (pracownicza, cywilnoprawna, bądź wykonywana bez lub poza stosunkiem zatrudnienia) może mieć swój autonomiczny byt i uzasadnienie prawne, skoro nie da się ani generalnie, ani w szczególności wykreować nakazu zatrudniania wyłącznie na podstawie umów o pracę, albo zakazu świadczenia usług, o podobnym lub zbliżonym do pracowniczego charakterze, w ramach umów cywilnoprawnych”205.

201

D. Świerblewska, Ratio legis ostatnich zmian w zakresie oskładkowania umów o świadczenie usług [w] Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, pod red. M. Szabłowskiej – Juckiewicz, M. Wałachowskiej, J. Wantoch – Rekowskiego, Warszawa 2015, s. 48; K. Dziwota (w) Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. J. Wantoch – Rekowskiego, Toruń – Warszawa 2007, s. 63.

202 J. Męcina [w] System Prawa Pracy. Tom VII. Zatrudnienie niepracownicze, pod red. K.W. Barana, Warszawa 2015, s. 39 - 44.

203 A. Kijowski, Podstawa i treść stosunku zatrudnienia a ubezpieczenie społeczne, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych nr 11/2000, s. 4 204 M. Gesdorf, Prawo zatrudnienia, Warszawa 2013, s. 15; K. Rączka, Stosunek pracy a cywilnoprawne umowy i świadczenie pracy [w] Prawo pracy po zmianach, pod red. K. Rączki, Warszawa 1997, s. 91 205 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.02.1998 r., sygn. I PKN 532/97; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.12.1999 r., sygn. I PKN 432/99; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.04.2016 r., sygn. II PK 81/15; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 09.01.2013 r., sygn. III AUa 626/12.

89

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Praktyka pokazuje jednak, że strony bardzo często nie biorą pod uwagę celu, jaki ma dana umowa realizować, i wybierają rodzaj umowy ze względu na konieczność dodatkowych obciążeń, m.in. składek na ubezpieczenie społeczne. Powszechnym zjawiskiem jest zastępowanie umów o pracę umowami cywilnoprawnymi 206 . Zaistniała więc konieczność zagwarantowania właściwej ochrony ubezpieczeniowej osób, które wykonują pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, mimo, iż stosunek „zatrudnienia” nosi wszelkie cechy stosunku pracy.

Należy mieć na uwadze, że pomimo obowiązującej zasady swobody umów, decydujące znaczenie będzie miała wola stron i zamiar ukształtowania w określony sposób treści łączącego je stosunku prawnego. W razie ustalenia, że w łączącym strony stosunku prawnym - nazwanym przez nie umową o pracę – nie występowały elementy typowe dla stosunku pracy, nie można uznać, że została zawarta umowa o pracę 207. Jeżeli więc w treści stosunku prawnego łączącego strony (ocenianego nie tylko przez treść umowy, ale przede wszystkim przez sposób jej wykonywania) przeważają cechy charakterystyczne dla stosunku pracy, to mamy do czynienia z zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę umowy zawartej przez strony208. Ponadto, umowa, na podstawie której jest świadczona praca, nie może mieć charakteru mieszanego, łączącego elementy umowy o pracę i umowy cywilnoprawnej209.

UMOWY CYWILNOPRAWNE W USTAWIE SYSTEMOWEJ W art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. wskazuje się, iż obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym podlegają osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanymi dalej „zleceniobiorcami”, oraz osobami z nimi współpracującymi Artykuł 8 ust. 2a u.s.u.s. wskazuje także umowę o dzieło jako tytuł ubezpieczeniowy, jeżeli umowę taką zawarto z pracodawcą, z którym nawiązano stosunek pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonywana jest praca na rzecz tego pracodawcy. W praktyce oznacza to, że osoba, która wykonuje pracę wyłącznie na podstawie 206

H. Lewandowski, Z. Góral, Przeciwdziałanie stosowaniu umów cywilnoprawnych do zatrudnienia pracowniczego, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 12/1996, s. 21 207 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19.02.2013 r., sygn. I PK 257/12.

208 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.04.1999 r., sygn. I PKN 642/98.

209 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.01.2002 r., sygn. I PKN 786/00.

90

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 umowy zlecenia zostaje objęta ubezpieczeniami społecznymi, natomiast umowa o dzieło nie wiąże się z takimi konsekwencjami. Należy zauważyć, że w niektórych sytuacjach, mogą powstać znaczące wątpliwości, czy mamy do czynienia z umową o dzieło czy ze zleceniem.

Również w orzecznictwie możemy niekiedy napotkać rozbieżności w kwalifikacji poszczególnych umów 210 . Rozróżnienie wskazanych rodzajów umów ma zatem duże znaczenie praktyczne na gruncie ustawy systemowej. Pozwala na uznanie umowy za samodzielny tytuł do ubezpieczenia społecznego (co uzasadnia płacenie odpowiednich składek, a więc objęcie osoby ubezpieczeniem społecznym), a tym samym uniemożliwia obejście przepisów ubezpieczeniowych. Bez wątpienia, pozostawienie umów o dzieło poza systemem ubezpieczeń społecznych sprzyja stosowaniu tych umów niezgodnie z ich przeznaczeniem 211 . Należy mieć na uwadze, że w przypadku jeśli płatnik nie dokona zgłoszenia do ubezpieczeń osoby, z którą zawarł umowę nazwaną umową o dzieło, a w toku postępowania wyjaśniającego bądź kontroli 212 zostanie stwierdzone, że faktycznie zawarta została umowa zlecenia albo umowa o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, ZUS jest uprawniony do wydania decyzji stwierdzającej obowiązek objęcia umowy ubezpieczeniem społecznym213.

UMOWA ZLECENIA A UMOWA O DZIEŁO Zgodnie z art. 734 § 1 k.c., przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Do umów o 210

Przykładowo, zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 17.04.2013 r., sygn. III AUa 1385/12, uznano, iż przeprowadzenie prelekcji nie należy do kategorii „rezultatu”, który to charakteryzuje umowę o dzieło. Zdaniem Sądu charakter czynności prelegenta, ich powtarzalność, a zarazem stosunkowo niski stopień skomplikowania, gdzie jedynym wyznacznikiem poprawności wykonania tych umów był fakt przeprowadzenia określonej liczby prelekcji w danym okresie czasu prowadzi do wniosku, że umowy te charakteryzował jedynie wymóg starannego działania. Natomiast Sąd Apelacyjny w Białymstoku, w wyroku z dnia 28.10.2014 r., sygn. III AUa 576/14, uznał, że przygotowanie i przeprowadzenie spotkania autorskiego stanowi przedmiot zobowiązania wynikający z umowy o dzieło. Sąd wskazał też w tej sprawie, że przyjmujący zamówienie jest z uwagi na jego cechy podmiotowe tj. odpowiedni zawód, specyficzne umiejętności czy też predyspozycje. W przypadku umowy zlecenia cechy osobowe zleceniobiorcy nie są tak istotne. Wydaje się jednak, iż przeprowadzenie prelekcji wymaga odpowiedniego doboru osoby, tak jak ma to miejsce w sytuacji spotkania autorskiego; Szerzej na temat charakteru prawnego pozapracowniczych stosunków zatrudnienia w orzecznictwie M. Gersdorf, Pozapracownicze stosunki zatrudnienia w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 11/2012, s. 16-21 211 M. Rotkiewicz, Umowa zlecenia w zatrudnieniu, Warszawa 2009, s. 71-72; I. Sierocka, Umowa zlecenie i umowa o dzieło w systemie ubezpieczeń społecznych, Monitor Prawa Pracy nr 7/2015, s. 342 212 Szerzej na temat funkcji kontrolnej ZUS G. Szpor [w] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red. G. Szpor, Warszawa 2013, s. 67-70 213 Na podstawie art. 83 i nast. ustawy systemowej

91

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Do takich umów możemy zaliczyć m. in. usługi reklamowe, umowę o zastępstwo procesowe, pośrednictwo czy outsourcing214.

Przedmiotem umowy zlecenia oraz umów o świadczenie usług jest zatem zobowiązanie do wykonywania określonych czynności 215 . „Oznacza to, iż w prawie cywilnym przedmiot umowy zlecenia został ujęty wąsko, co wyraźnie ją różnicuje od umowy o pracę. Umowa zlecenia sensu stricto obejmuje zobowiązanie do dokonania czynności prawnej, a sensu largo obejmuje czynności o charakterze faktycznym. Z tych to powodów nie można umowy zlecenia traktować jako umowy o pracę” 216 . Zleceniobiorca jest ponadto zobowiązany do należytej staranności. Umowa zlecenia należy do umów starannego działania, na podstawie której przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dołożenia należytej staranności do wykonania swojej pracy. O prawidłowym wykonaniu umowy nie decyduje jej efekt, ale tak jak ma to miejsce przy umowie o pracę, odpowiednie wykonywanie czynności217. Nie chodzi tu więc o osiągnięcie ściśle określonego rezultatu, ale o samodzielne, staranne działanie218. Porównując zatem umowę o dzieło z umową zlecenia na pierwszy plan wysuwa się zobowiązanie wykonawcy umowy o dzieło nie do samego działania, lecz do uzyskania określonego dzieła219.

Przedmiotem umowy o dzieło jest zobowiązanie do wykonania oznaczonego dzieła rozumianego

jako

osiągnięcie

określonego

rezultatu

w

postaci

materialnej

lub

niematerialnej220. Nie powinno być uznane za dzieło coś, co nie odróżnia się w żaden sposób od innych występujących na danym rynku rezultatów pracy, gdyż wówczas zatraciłoby swój indywidualny charakter dzieła221. Cechą charakterystyczną dzieła jest samoistność rezultatu, która wyraża się z chwilą ukończenia dzieła przez autonomiczną wartość w obrocie222. Należy 214

A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński, W.J. Kocot, E. Skowrońska – Bocian, Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa 2014, s. 196 215 Szerzej na temat różnic pomiędzy umową zlecenia a umową o dzieło M. Rafacz- Krzyżanowska, Wpływ zatrudnienia na uprawnienia emerytalno-rentowe, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 1/1996, s. 42-43 216 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 3.12.2007 r., sygn. I OSK 1655/06.

217 M. Rotkiewicz [w] Umowy cywilnoprawne jako formy zatrudnienia. Umowa zlecenia, umowa o dzieło, I. Nowacka, M. Rotkiewicz, Warszawa 2016, s. 13.

218 Z. Radwański, J. Panowicz – Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2015, s. 165 – 166 219 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 04.02. 2014 r., sygn. III AUa 596/13 220 B. Cudowski, Problemy kwalifikacji prawnej umowy o dzieło [w] Przyszłość prawa pracy. Liber Amicorum.

W pięćdziesięciolecie pracy naukowej Profesora Michała Seweryńskiego, pod red. Z. Hajna i D. Skupień, Łódź 2015, s 383 221 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.07.2014 r., sygn. II UK 454/13; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.11.2013 r., sygn. II UK 115/13 222 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 10.10.2012 r., sygn. III AUa 698/12.

92

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 zatem zgodzić się ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, że „w wypadku umowy o dzieło niezbędne jest, aby starania przyjmującego zamówienie doprowadziły w przyszłości do konkretnego, indywidualnie oznaczonego rezultatu. Przyjmuje się przy tym, że rezultat, o który umawiają się strony, musi być z góry określony, mieć samoistny byt oraz być obiektywnie osiągalny i pewny. Wykonanie dzieła najczęściej przybiera postać wytworzenia rzeczy, czy też dokonania zmian w rzeczy już istniejącej (naprawienie, przerobienie, uzupełnienie). Tego rodzaju postacie dzieła są rezultatami materialnymi umowy zawartej między stronami. Poza rezultatami materialnymi istnieją także rezultaty niematerialne, które mogą, ale nie muszą, być ucieleśnione w jakimkolwiek przedmiocie materialnym (rzeczy).

Pomijając wątpliwości odnośnie do uznawania za dzieło rezultatów niematerialnych nieucieleśnionych w rzeczy, wskazać należy, że takim rezultatem nieucieleśnionym w rzeczy nie może być czynność, a jedynie wynik tej czynności. Dzieło musi bowiem istnieć w postaci postrzegalnej, pozwalającej nie tylko odróżnić je od innych przedmiotów, ale i uchwycić istotę osiągniętego rezultatu. Wykonanie określonej czynności (szeregu powtarzających się czynności), bez względu na to, jaki rezultat czynność ta przyniesie, jest natomiast cechą charakterystyczną tak dla umów zlecenia (gdy chodzi o czynności prawne - art. 734 § 1 k.c.), jak i dla umów o świadczenie usług nieuregulowanych innymi przepisami (gdy chodzi o czynności faktyczne - art. 750 k.c.). W odróżnieniu od umowy o dzieło, przyjmujący zamówienie w umowie zlecenia (umowie o świadczenie usług) nie bierze więc na siebie ryzyka pomyślnego wyniku spełnianej czynności. Jego odpowiedzialność za właściwe wykonanie umowy oparta jest na zasadzie starannego działania (art. 355 § 1 k.c.), podczas gdy odpowiedzialność strony przyjmującej zamówienie w umowie o dzieło niewątpliwie jest odpowiedzialnością za rezultat”.

Umowa o dzieło jest umową rezultatu, a zatem osoba przyjmująca dzieło zobowiązuje się wykonać dzieło będące świadczeniem jednorazowym. Umowa o świadczenie usług jest zaś umową starannego działania, zatem jej celem jest wykonywanie określonych czynności, które nie muszą zmierzać do osiągnięcia rezultatu, lecz oczywiście mogą 223. Nie wszystkie czynności będą mogły zostać objęte umową o dzieło. Zastępstwo procesowe nie będzie przedmiotem umowy o dzieło, natomiast sporządzenie opinii prawnej już tak 224 . Dziełem

223

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12.12.2013 r., sygn. III AUa 712/13.

K. Tymorek, Ubezpieczenie społeczne i zdrowotne z tytułu umowy zlecenia i umowy o dzieło, Służba Pracownicza 2000/5, s. 26.

224

93

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 musi być skonkretyzowany przez strony umowy efekt – rezultat. Rezultatem takim może być m. in. wykonanie mebli biurowych, projekt domu, fotografia, kosztorys225.

Wykonawca umowy o dzieło ponosi odpowiedzialność za wady wykonanego dzieła i jest to najważniejsza cecha, która pozwala odróżnić umowę o dzieło od umowy zlecenia. Na ten fakt zwrócił uwagę również Sąd Najwyższy, wskazując, że „na ocenę rodzaju umowy ma także wpływ zdatność umówionego rezultatu (dzieła) do poddania sprawdzianowi na istnienie wad fizycznych, jako ważne kryterium pozwalające odróżniać tę umowę od zlecenia starannego dokonania czynności faktycznych (usług)”226.

TYTUŁY DO UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym, zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt. 4 u.s.u.s. oraz ubezpieczeniu wypadkowemu, na podstawie art. 12 ust. 1 u.s.u.s. Nasuwa się zatem wniosek, iż płatnik składek w sytuacji „zatrudnienia” osoby na podstawie umowy zlecenia, poniesie właściwie identyczne obciążenia finansowe wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych 227 jak ma to miejsce w sytuacji zatrudnienia pracownika na podstawie umowy o pracę. Ubezpieczenie chorobowe, w przypadku osób objętych umowami cywilnoprawnymi, jest natomiast finansowane ze środków ubezpieczonego 228 . Uzasadnieniem takiego rozwiązania może być różnorodny charakter lub okoliczności wykonywania pracy na podstawie umów cywilnoprawnych.

Zleceniobiorca jest w stanie dokonać realnej oceny w jaki sposób brak ochrony ubezpieczeniowej, czyli świadczeń z tytułu choroby, macierzyństwa lub sprawowania opieki nad członkiem rodziny, wpłynie na jego sytuację materialną, w momencie, gdy zostanie pozbawiony regularnych przychodów229. Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i wypadkowego obowiązuje od dnia rozpoczęcia wykonywania umowy (a więc przeważnie w 225

R. Sadlik, Kwestionowanie przez ZUS umów o dzieło, Służba Pracownicza 2014/12, s. 13.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.11.2000 r., sygn. IV CKN 152/00.

227 Dalej ZUS 228 I. Sierocka, Umowa zlecenie i umowa o dzieło w systemie ubezpieczeń społecznych, Monitor Prawa Pracy nr 7/2015, s. 346 229 A. Jabłoński, Prawo do zasiłku chorobowego osoby wykonującej równocześnie pracę w ramach kilku tytułów ubezpieczenia [w] Z zagadnień prawa pracy i prawa socjalnego. Księga jubileuszowa Profesora Herberta Szurgacza, pod red. Z. Kubota, T. Kuczyńskiego, Warszawa 2011, s. 429.

226

94

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 chwili rozpoczęcia pracy) do jej rozwiązania lub wygaśnięcia. Objęcie ubezpieczeniem chorobowym następuje zaś od chwili złożenia wniosku, jednak nie wcześniej niż dzień złożenia wniosku230.

Samoistna umowa zlecenia nie zawsze powoduje konieczność opłacania składek na ubezpieczenia

społeczne.

Wyjątek

stanowią

uczniowie

gimnazjów,

szkół

ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych oraz studenci do ukończenia 26 lat. Osoby te nie podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym, jeśli wykonują pracę na podstawie umów wskazanych w art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. Nie ma też znaczenia, w jakim trybie dana osoba się uczy lub studiuje (stacjonarnym lub niestacjonarnym, w systemie wieczorowym czy też dziennym). Należy jednak podkreślić, że do grona studentów nie zaliczają się uczestnicy studiów doktoranckich oraz studiów podyplomowych. Taka regulacja pozwala na swoiste zaoszczędzenie kosztów „zatrudnienia” takiej osoby i niejako zachęca przedsiębiorców do nawiązywania umów zlecenia z uczniami i studentami, co z kolei ułatwia im start na rynku pracy. Biorąc pod uwagę, że część studentów rozpoczyna pracę już na pierwszym roku studiów – pięcioletni okres bezskładkowy należałoby uznać za stosunkowo długi. Stąd też, na podstawie art. 7 u.s.u.s., studenci i uczniowie mają również prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, jako jedne z osób, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo231.

Powyższe zasady dotyczą sytuacji, gdzie umowa zlecenia będzie stanowiła jedyny tytuł do ubezpieczeń społecznych. Najwięcej problemów natury praktycznej powoduje, w mojej ocenie, zbieg tytułów do ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 9 ust. 2 u.s.u.s., osoba spełniająca warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4-6 i 10 u.s.u.s., jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu, który powstał najwcześniej. Może ona jednak dobrowolnie, na swój wniosek, być objęta ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi także z pozostałych, wszystkich lub wybranych, tytułów lub zmienić tytuł ubezpieczeń. Nie wdając się w szczegółowe rozważania, należy stwierdzić, że zbieg tytułów do ubezpieczeń ma miejsce jedynie w odniesieniu do ubezpieczeń emerytalnych i rentowych232. Przy ustalaniu obowiązku ubezpieczeń społecznych z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy 230

A. Radzisław [w] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. J. Wantocha – Rekowskiego, Warszawa 2015, s. 62-63 231 Obecnie każdy może zostać objęty systemem ubezpieczeń społecznych na zasadach określonych w art. 7 u.s.u.s.

232 I. Jędrasik – Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2014, s. 96

95

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 zlecenia istotne znaczenie ma fakt posiadania przez zleceniobiorcę innych tytułów do obowiązkowych ubezpieczeń oraz fakt zawarcia tej umowy z własnym pracodawcą bądź wykonywania jej na rzecz własnego pracodawcy233.

Niewątpliwie, przed 1 stycznia 2016r., w obszarze ubezpieczeń społecznych, zleceniobiorcy byli ograniczeni w swoich uprawnieniach socjalnych. Bardzo często, obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym obejmowana była jedna z umów, najniżej wynagradzana, w sytuacji zawarcia kilku umów zlecenia z jednym zleceniodawcą.

Skutkiem takiej sytuacji mogłaby być w przyszłości konieczność utrzymywania się z najniższej emerytury lub renty, czy też wypłata bardzo niskich świadczeń zasiłkowych 234.

Zgodnie z art. 9 ust. 2c u.s.u.s., zleceniobiorca ma podlegać ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu z innych tytułów, jeżeli podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie w danym miesiącu jest niższa, niż kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę, chyba że łączna podstawa

wymiaru

składek

z

tytułu

wykonywania

pracy

na

podstawie

umów

cywilnoprawnych lub z innych tytułów osiągnie tą kwotę.

Umowy o dzieło nie są objęte obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, nie podlegają również ubezpieczeniu chorobowemu oraz wypadkowemu. Możliwe jest wyłącznie, zgodnie z art. 7 u.s.u.s., objęcie ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym na wniosek. Artykuł 8 ust. 2a u.s.u.s. wprowadza obowiązek objęcia ubezpieczeniem społecznym umów o dzieło tylko w sytuacji, jeśli zostały one zawarte z własnym pracodawcą lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Wskazany przepis odnosi się do umowy, która nie została objęta dyspozycją przepisu art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. Wykonawca dzieła, który zawarł umowę z własnym pracodawcą, będzie zatem podlegał obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu. B. Cudowski wskazuje, że konstrukcja uznania za pracownika w tej sytuacji budzi znaczne wątpliwości. Umowa o dzieło jest bowiem stosowana jednorazowo i w celu wykonania danego dzieła. Obowiązek ubezpieczeniowy odnosi się do umów zawieranych z własnym pracodawcą, a więc również do pracownika korzystającego ze zwolnień i urlopów, ze względu na pozostawanie w stosunku pracy 235 . Sąd Najwyższy 233

Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych.

Poradnik ZUS, http://www.zus.pl/pliki/poradniki/porad23.pdf, s. 11 234 K. Antonów [w] System Prawa Pracy. Tom VII. Zatrudnienie niepracownicze, pod red. K.W. Barana, Warszawa 2015, s. 706.

235 B. Cudowski, Dodatkowe zatrudnienie, Warszawa 2007, s. 168.; Autor wskazuje, że umowy o dzieło są co do zasady stosowane jednorazowo i w celu wykonania umówionego dzieła.

96

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 prezentuje stanowisko, że zatrudnianie na podstawie umów o dzieło pracowników poza podstawowym czasem pracy przy pracach tego samego rodzaju, jak objęte stosunkami pracy, stanowi obejście przepisów dotyczących podlegania systemowi ubezpieczeń społecznych, co z kolei potwierdził w swoich licznych wyrokach236.

PODSUMOWANIE Umowy

cywilnoprawne

stanowią

obecnie

powszechną

formę

zatrudnienia

niepracowniczego i można domniemywać, że w najbliższych latach zauważalna będzie tendencja wzrostowa. A. Sobczyk stwierdza, że sytuacja faktyczna osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych oraz sytuacja pracowników noszą wiele podobnych cech. Autor uznaje, że obecnie nie ma żadnego uzasadnienia dla odmiennego traktowania tych osób w prawie ubezpieczeń społecznych237, z czym należy się zgodzić. Niewątpliwie, z tego powodu, w dobie kryzysu i bezrobocia, koniecznym jest właściwa ochrona osób wykonujących pracę, na innych podstawach, niż pracownicze.

Pracodawca, czy też w tym przypadku zleceniodawca, poprzez zawarcie umowy zlecenia zamiast umowy o pracę, ogranicza koszty zatrudnienia takiej osoby. Jednocześnie zostają ograniczone uprawnienia osoby wykonującej pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej. Osoba taka nie zostaje obowiązkowo objęta ubezpieczeniem chorobowym, nie korzysta również z prawa do płatnych urlopów wypoczynkowych, czy też urlopu macierzyńskiego, pomimo, że wykonuje pracę, która odpowiada cechom pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy. Ewentualne ustalenie, że w istocie doszło do nawiązania stosunku pracy, nie ma na celu złamania zasady swobody umów. Celem takiego zabiegu jest natomiast ochrona osoby świadczącej pracę na warunkach umowy o pracę którą zostaje pozbawiona statusu pracowniczego ze względu na organizacyjno – ekonomiczną przewagę pracodawcy238.

Moim zdaniem, poważniejszym problemem jest z kolei zastępowanie umów zlecenia, które rodzą obowiązek ubezpieczeń społecznych, umowami o dzieło. Samoistna umowa o dzieło nie stanowi tytułu do ubezpieczeń społecznych. W mojej ocenie problemu należy upatrywać 236

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.12.1998 r., sygn. II UKN 392/98; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 08.01.1999 r., sygn. II UKN 403/98; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30.06.2000 r., sygn. II UKN 523/99; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2006 r., sygn. I PK 80/06; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.02.2002 r., sygn. I PKN 876/00 237 A. Sobczyk, Wynagrodzenie minimalne zleceniobiorców, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 8/2012, s. 4 238 A. Kijowski, Podstawa i treść stosunku zatrudnienia a ubezpieczenie społeczne (II), Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych nr 11/2000, s. 4

97

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 w

tym

procederze,

nie

zaś

w

zasadach

oskładkowania

poszczególnych

umów

cywilnoprawnych.

Zasada swobody umów jasno wskazuje, iż strony mogą zawierać i kształtować umowy wedle własnego uznania, byle ich treść lub cel nie sprzeciwiały się zasadom współżycia społecznego i przepisom prawa. Wydaje się, że jedynym rozwiązaniem byłoby oskładkowanie wszystkich umów cywilnoprawnych, aby możliwe było ograniczenie procederu zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi. Możliwe, że byłoby to rozwiązanie zbyt daleko idące. Istnieją sytuacje, w których właściwym rozwiązaniem będzie zawarcie umowy o dzieło (np. zamówienie wykonania portretu) czy też umowy zlecenia (np. zastępstwo procesowe). Możliwość zawierania umów cywilnoprawnych stanowi, więc realizację zasady swobody umów, jednakże strony często zawierają umowy cywilnoprawne nie ze względu na cel, a w związku z ograniczeniem publicznoprawnych obciążeń, tj. składek na ubezpieczenie społeczne czy podatków. Z całą pewnością należy się jednak zastanowić nad koniecznością objęcia obowiązkiem ubezpieczeniowym umowy o dzieło. Taka regulacja zapobiegałaby możliwości obchodzenia obowiązku ubezpieczeniowego i usunęłaby problem związany z właściwą kwalifikacją umów cywilnoprawnych. W obecnej sytuacji społeczno – gospodarczej zróżnicowanie sytuacji prawnej zleceniobiorców oraz wykonawców dzieła należy uznać za bezzasadne239, głównie ze względu na fakt, iż brak objęcia wykonawców dzieła obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi naraża ich na ryzyko socjalne w ten sam sposób, jak ma to miejsce w odniesieniu do zleceniobiorców.

SUMMARY Nowadays, work is frequently performed on other basis than employment contract.

The most common are civil contracts. It can be assumed that in the coming years there will be a noticeable upward trend. Currently there is no justification for the different treatment of civil law contracts in the social insurance law. Undoubtedly, because of this, in times of crisis and unemployment, it is necessary to protect the rights of all workers.

239

I. Sierocka, Umowa zlecenie i umowa o dzieło w systemie ubezpieczeń społecznych, Monitor Prawa Pracy nr 7/2015, s. 346

98

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

It should be noted that replacing employment contracts with mandate contracts is a common practice. Therefore, the employer, or in this case, the customer, reduces labor costs.

Such a person do not have a right to compulsory sickness insurance, paid annual leave or maternity leave, despite the fact that work corresponds to the characteristics of the work performed under an employment relationship. In my opinion, the more serious problem is replacing mandate contracts, which generate social insurance obligation, with contracts of specific work.

The principle of freedom of contract clearly indicates that the parties can contain and shape the agreement at its sole discretion, as long as their content or purpose is not opposed to social norms and laws. It seems that the only solution would be to put all civil contracts in social security system. It may limit the practice of replacing contracts of employment with civil law contracts. But I think it would be too far-reaching solution. There are situations in which the right solution will be the contract of specific work (eg. Order a portrait) or a mandate contract (eg. Legal representation). The possibility of concluding civil law contracts is therefore the principle of freedom of contract, however, parties often include civil law contracts not because of the goal, but due to the limitation of public burdens, ie. social security contributions or taxes. However, we must take into consideration the necessity of putting contracts of specific work into social security system. Such a regulation would prevent the possibility of circumvention of the obligation of insurance and would remove the problem of proper qualification of civil law contracts.

99

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 września 2015 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2016 r., Dz.U. 2015, poz. 138 2. Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tj. Dz.U. 2015, poz. 121 z późn. zm 3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, tj. Dz.U. 2014, poz. 121 z późn. zm.

4. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tj. Dz.U. 2014, poz. 1502 z późn. zm

Wydawnictwa zwarte: 1. Brzozowski A., Jastrzębski J., Kaliński M., Kocot W. J., Skowrońska – Bocian E., Zobowiązania. Część szczegółowa, Warszawa 2014 2. Cudowski B., Dodatkowe zatrudnienie, Warszawa 2007 3. Gersdorf M., Prawo zatrudnienia, Warszawa 2013 4. Jędrasik – Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2014 5. Kodeks cywilny. Komentarz, TOM II, Zobowiązania, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2013 6. Meritum. Ubezpieczenia społeczne 2016, pod red. J. Kuźniara, Warszawa 2016 7. Nowacka I., Rotkiewicz M., Umowy cywilnoprawne jako formy zatrudnienia. Umowa zlecenia, umowa o dzieło, Warszawa 2016 8. Prawo pracy po zmianach, pod red. K. Rączki, Warszawa 1997 9. Przyszłość prawa pracy. Liber Amicorum. W pięćdziesięciolecie pracy naukowej Profesora Michała Seweryńskiego, pod red. Z. Hajna i D. Skupień, Łódź 2015 10. Radwański Z., Panowicz – Lipska J., Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2015 11. Rotkiewicz M., Umowa zlecenia w zatrudnieniu, Warszawa 2009 12. System Prawa Pracy. Tom VII. Zatrudnienie niepracownicze, pod red. K.W. Barana, Warszawa 2015 100

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 13. Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, pod red. M. Szabłowskiej – Juckiewicz, M. Wałachowskiej, J. Wantoch – Rekowskiego, Warszawa 2015 14. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej, J. Strusińskiej – Żukowskiej, Warszawa 2014 15. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. J. Wantocha – Rekowskiego, Warszawa 2015 16. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. J. Wantoch – Rekowskiego, Toruń – Warszawa 2007 17. Wantoch – Rekowski J., Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Wybór i opracowanie, Warszawa 2009 18. Z zagadnień prawa pracy i prawa socjalnego. Księga jubileuszowa Profesora Herberta Szurgacza, pod red. Z. Kubota, T. Kuczyńskiego, Warszawa 2011

Artykuły: 1. Bińczycka – Majewska T., Kumulacja i rozłączność tytułów ubezpieczenia społecznego, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 1/2007 2. Gersdorf M., Pozapracownicze stosunki zatrudnienia w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 11/2012 3. Kijowski A., Podstawa i treść stosunku zatrudnienia a ubezpieczenie społeczne, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych nr 11/2000 4. Kijowski A., Podstawa i treść stosunku zatrudnienia a ubezpieczenie społeczne (II), Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych nr 11/2000 5. Lewandowski H., Góral Z., Przeciwdziałanie stosowaniu umów cywilnoprawnych do zatrudnienia pracowniczego, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 12/1996 6. Rafacz- Krzyżanowska M., Wpływ zatrudnienia na uprawnienia emerytalno-rentowe, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 1/1996 7. Sadlik R., Kwestionowanie przez ZUS umów o dzieło, Służba Pracownicza 2014/12 8. Sierocka I., Umowa zlecenie i umowa o dzieło w systemie ubezpieczeń społecznych, Monitor Prawa Pracy nr 7/2015

101

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 9. Skoczyński J., Zmiany regulacji obowiązku ubezpieczeń społecznych z tytułu świadczenia pracy na podstawie cywilnoprawnych umów o świadczenie usług, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 2/2000 10. Sobczyk A., Wynagrodzenie minimalne zleceniobiorców, Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 8/2012 11. Tymorek K., Ubezpieczenie społeczne i zdrowotne z tytułu umowy zlecenia i umowy o dzieło, Służba Pracownicza 2000/5

Źródła internetowe: 1. http://www.zus.pl/pliki/poradniki/porad23.pdf

102

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 PAULINA NATYWA240

ZMIANY W UMOWACH CYWILNOPRAWNYCH PO 1 STYCZNIA 2016 ROKU Z PERSPEKTYWY UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH CHANGES IN CIVIL CONTRACTS AFTER JANURAY 1, 2016 FROM THE PERSPECTIVE OF SOCIAL INSURANCE słowa kluczowe: umowy zlecenie, składki ZUS, zleceniodawca, zleceniobiorca keywords: contracts of mandate, social security contributions, mandator, mandatary

STRESZCZENIE W Polsce umowy cywilnoprawne coraz częściej stosowane są przez przedsiębiorców i stają się alternatywą do umów o pracę. Głównym powodem nadużywania zawierania tego typu umów są ograniczenia kosztów związanych z zatrudnieniem czy też zwiększenie elastyczności zatrudnienia241. W październiku 2014 roku Sejm uchwalił Ustawę o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw 242 , której koncepcje zaprezentował minister Władysław Kosiniak-Kamysz. Wśród nowych regulacji, jakie wprowadzała ustawa była zmiana w oskładkowaniu umów zleceń, która zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 2016 roku. Dotychczas składki na ubezpieczenie społeczne były odprowadzane od pierwszej umowy zlecenie niezależnie od wysokości wynagrodzenia.

Zawarcie kolejnych umów zleceń nie rodziło obowiązku odprowadzania składek. Nowe regulacje wprowadzają zasadę oskładkowania umów zleceń obowiązkowo do kwoty 240

Doktorantka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Gospodarowania Zasobami Pracy 241 M. Zakrzewska, Czy umowy cywilnoprawne to naprawdę umowy śmieciowe?, http://serwisy.gazetaprawna.pl/pracaikariera/artykuly/605625,czy_umowy_cywilnoprawne_to_naprawde_umow y_smieciowe.html [dostęp: 01.12.2015] 242 Ustawa o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 23 października 2014 r. (Dz. U. 2014 poz. 1831)

103

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 minimalnego wynagrodzenia, które w 2016 roku wynosi 1850 zł brutto. Celem artykułu jest charakterystyka umów cywilnoprawnych oraz przedstawienie konsekwencji prawnych i finansowych związanych z wprowadzeniem nowych regulacji w zakresie zmian w oskładkowaniu tych umów po 1 stycznia 2016 roku.

EXTRACT

In Poland civil law contracts are more and more often used by entrepreneurs being an alternative to contracts of employment. Reduction of costs relating to employment or increasing employment flexibility constitute the main reasons for the abuse of this type of contracts. In October 2014 the Polish Parliament passed the Act on amending the social security system act and certain other acts, whose draft was presented by Minister Władysław Kosiniak-Kamysz. Among new regulations introduced by the Act, a change in deducing contributions from such contracts effective from 1st January, 2016 can be found. Before the Act, the first contract of mandate was subject to social security contributions regardless of the remuneration. Concluding further contracts did not create the obligation to pay contributions.

The new regulations introduce the obligation to deduce contributions from contracts of mandate up to the minimum wage, which in 2016 amounts to PLN 1850 gross. The objective of the article is to characterise civil law contracts and to present legal and financial consequences of introducing the new regulations concerning changes in deducing contributions from those contracts after 1st January, 2016.

CHARAKTERYSTYKA UMÓW CYWILNOPRAWNYCH Umowy cywilnoprawne są jedną z form zatrudnienia osób fizycznych w Polsce.

Podstawową ich cechą, która różnicuje je od umów o pracę jest zasada swobody zawierania umów, która oznacza że strony kształtują między sobą stosunek prawny według własnych potrzeb przestrzegając zasady współżycia społecznego 243 . W Polsce mamy do czynienia z kilkoma typami umów cywilnoprawnych. Do najczęściej spotykanych zaliczyć można: umowy zlecenie, umowy o dzieło, kontrakty menadżerskie i inne.

243

Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964r. (Dz. U. 1964, nr 16, poz. 93)

104

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Umowy cywilnoprawne

Umowy zlecenie

Kontrakty

Umowy o dzieło

Inne umowy o świadczenie usług Umowy agencyjne

Rysunek. Podział umów cywilnoprawnych. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Umowy cywilnoprawne, htttp://www.pup.cieszyn.pl/pobierz/klub_pracy/umowy_cywilnoprawne.ppt [dostęp: 01.12.2015]

Między umowami cywilnoprawnymi a umowami o pracę występuje szereg różnic związanych m. in. z kwestią regulacji prawnych, stronami umowy, przedmiotem umowy czy też prawami i obowiązkami stron stosunku. W Tabeli 1 zaprezentowano kilka rozbieżności jakie występują między umowami o pracę a umowami zlecenie i o dzieło, które są najczęściej stosowane przez polskich przedsiębiorców.

Tabela 1. Porównanie umowy o pracę, umowy zlecenie i umowy o dzieło.

Umowa o pracę

Umowa zlecenie

244

245

Umowa o dzieło

Uregulowania prawne

Kodeks pracy

Kodeks cywilny art. 734 - 751

Strony umowy

Pracodawca i Pracownik

Zleceniodawca i Zleceniobiorca

Zamawiający i Wykonawca

Przedmiot umowy

Wykonywanie pracy na wskazanym stanowisku

Dokonanie określonych czynności dla Zleceniodawcy (umowa

Osiągnięcie konkretnego efektu dla Zamawiającego

244 245

Ustawa Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974r. (Dz. U. 1974, nr 24, poz. 141) Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964r. (Dz. U. 1964, nr 16, poz. 93)

105

Kodeks cywilny art. 758 -764

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

starannego działania) Formy zawarcia umowy

Forma pisemna

Forma pisemna lub ustna

Forma pisemna lub ustna

Odpłatność

Zawsze odpłatna

Może być odpłatna lub nieodpłatna

Zawsze odpłatna

Minimalne wynagrodzenie

Zagwarantowane

Brak

Brak

Urlopy wypoczynkowe

Zagwarantowane

Brak

Brak

Zasiłek chorobowy

Po 30 dniach od zawarcia umowy lub od pierwszego dnia, jeśli przerwa między umowami była nie dłuższa niż 29 dni.

Tylko jeśli zleceniobiorca opłacał dobrowolną składkę na ubezpieczenie chorobowe.

Tylko jeśli wykonawca sam opłacał dobrowolną składkę na ubezpieczenie chorobowe.

Składki ZUS

Pracownik podlega Zleceniobiorca podlega obowiązkowi ubezpieczenia obowiązkowi ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego. społecznego i zdrowotnemu w wyjątkowych sytuacjach.

Nie ma obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne.

Rozwiązanie umowy

Szczegółowe rozwiązanie stosunku pracy reguluje Kodeks pracy.

Można wypowiedzieć w każdym terminie.

Można wypowiedzieć w każdym terminie.

Właściwy sąd Sąd pracy Sąd cywilny Sąd cywilny Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pławny J., Umowa o pracę a umowa cywilnoprawna – podobieństwa i różnice, http://jestpraca24.pl/umowa-o-prace-a-umowa-cywilnoprawna-podobienstwa-i-roznice,75 [dostęp: 01.12.2015]

Zawierając umowę o pracę na Pracodawcy ciąży obowiązek odprowadzenia wszystkich składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne od wynagrodzenia Pracownika. W przypadku umów o dzieło Zamawiający nie ma obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne od wynagrodzenia Wykonawcy, chyba że umowa o dzieło zawarta została z własnym Pracownikiem. Wówczas od takiej umowy odprowadzane są obowiązkowo wszystkie składki, tak jak ze stosunku pracy.

Z punktu widzenia obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne najbardziej kontrowersyjne stają się umowy zlecenie. Osoba odpowiedzialna za prawidłowe naliczenie składek od umowy zlecenie powinna zweryfikować oświadczenie Zleceniobiorcy, aby móc prawidłowo ustalić jakie składki mają zostać potrącone od jego wynagrodzenia246.

Oświadczenie Zleceniobiorcy to dokument, w którym osoba zatrudniona na podstawie umowy zlecenie informuje Zleceniodawcę o swoim statusie na rynku pracy. W takim oświadczeniu zawartych jest szereg różnych informacji np. czy Zleceniobiorca jest zatrudniony w innym przedsiębiorstwie na podstawie umowy o pracę, czy posiada status 246

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998r. (Dz. U. 2009, nr 205, poz. 1585)

106

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 studenta/ucznia do 26 roku życia itd. Weryfikując oświadczenie dla celów ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego osoby zatrudnionej na podstawie umowy zlecenie, osoba odpowiedzialna za prawidłowe naliczenie wynagrodzenia określa jakie składki należy odprowadzić247. W praktyce mogą wystąpić sytuację, które zostały przedstawione w Tabeli 2.

Tabela 2. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu z tyt. zawartej umowy zlecenie na podstawie oświadczenia Zleceniobiorcy.

Umowa zlecenie zawarta z osobą, która:

Składka Składka Składka Składka Składka emerytalna rentowa chorobowa wypadkowa zdrowotna

1. zatrudniona jest w innym przedsiębiorstwie i otrzymuje z tyt. umowy o pracę wynagrodzenie powyżej/równe minimalnemu wynagrodzeniu

NIE

NIE

NIE

NIE

TAK

2. zatrudniona jest w innym przedsiębiorstwie i otrzymuje z tyt. umowy o pracę wynagrodzenie poniżej minimalnemu wynagrodzeniu

TAK

TAK

NIE*

TAK

TAK

3. prowadzi działalność gospodarczą, od której zobowiązana jest odprowadzać składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne**

NIE

NIE

NIE

NIE

TAK

4. jest studentem/uczniem do 26-tego roku życia

NIE

NIE

NIE

NIE

NIE

5. jest emerytem/rencistą prowadzącym działalność gospodarczą, od której z mocy przepisów odprowadza tylko składkę zdrowotną

TAK

TAK

NIE*

TAK

TAK

6. zatrudniona jest na podstawie umowy o pracę z wynagrodzeniem powyżej/równe minimalnemu wynagrodzeniu i przebywa na urlopie macierzyńskim, rodzicielskim

NIE

NIE

NIE

NIE

TAK

7. zatrudniona jest na podstawie umowy o pracę z TAK wynagrodzeniem powyżej/równe minimalnemu wynagrodzeniu i przebywa na urlopie wychowawczym

TAK

NIE*

TAK

TAK

8. zatrudniona jest na podstawie umowy zlecenie w innym przedsiębiorstwie i z tyt. zawartej umowy ma odprowadzane składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne**

NIE

NIE

NIE

NIE

TAK

9. jest jednocześnie Pracownikiem w przedsiębiorstwie, w którym zawartą ma również umowę zlecenie

TAK

TAK

TAK

TAK

TAK

10. nie ma żadnego tytułu do ubezpieczeń

TAK

TAK

NIE*

TAK

TAK

11. jest ubezpieczona tylko w KRUS

TAK

TAK

NIE*

TAK

TAK

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu, ustalania podstawy wymiaru oraz rozliczania i opłacania składek na te ubezpieczenia oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, 247

http://www.ksiegowosc.infor.pl/raport-dnia/134004,2, Umowa-zlecenie-kiedy-tylko-podatek-a-kiedy-skladkiZUS.html [dostęp: 01.12.2015]

107

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 http://www.zus.pl/pliki/poradniki/porad1.pdf [dostęp: 01.12.2015] * składka na ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolna i odprowadzana na wniosek Zleceniobiorcy; ** stan prawny obowiązujący do 31.12.2015r.

ZMIANY W OSKŁADKOWANIU UMÓW ZLECENIA OD 01.01.2016R. I ICH KONSEKWENCJE

Do 31 grudnia 2015 roku nie było obowiązku opłacania składek od wszystkich zawartych umów zleceń (zobacz Tabela 2). Oznaczało to, iż jeśli przedsiębiorca zatrudnił osobę na podstawię umowy zlecenie i w oświadczeniu dla celów ZUS zaznaczyła np. iż jest zatrudniona w innym przedsiębiorstwie i otrzymuje z tyt. umowy o pracę wynagrodzenie powyżej/równe minimalnemu wynagrodzeniu czy też prowadzi działalność gospodarczą, od której zobowiązany jest odprowadzać składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne to wówczas z tytułu umowy zlecenie odprowadzana była jedynie składka na ubezpieczenie zdrowotne.

Przykład 1.

Przedsiębiorstwo zawarło umowę zlecenie na kwotę 1850 zł z osobą, która w oświadczeniu dla celów ZUS wskazała, iż jest objęta ubezpieczeniem społecznym i zdrowotnym z tyt. umowy zlecenie u innego Zleceniodawcy u którego otrzymuje wynagrodzenie brutto 500 zł.

Zgodnie z przepisami ZUS obowiązującymi do 31 grudnia 2015 roku od umowy zlecenie zawartej na kwotę 500 zł brutto będzie obowiązkowo odprowadzona składka na ubezpieczenie społeczne i składka zdrowotna. Natomiast od umowy zlecenie zawartej na kwotę 1850 zł brutto będzie odprowadzona jedynie składka zdrowotna. Należy jednak dodać, iż Zleceniobiorca ma prawo wybrać od której umowy zlecenie będą odprowadzane obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne (może to być umowa zlecenie zawarta jako pierwsza bądź wskazana przez Zleceniobiorcę). Ponadto, Zleceniobiorca może odprowadzać składki na ubezpieczenie społeczne od wszystkich zawartych umów zlecenie.

108

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Konsekwencje finansowe dla stron umowy zlecenie zostały przedstawione poniżej.

kwota brutto składki społeczne - Ubezpieczony: sk. Emerytalna 9,76% sk. Rentowa 1,5% sk. Chorobowa 2,45% Podstaw. Skład. Zdrowotnej zdr. Pobrane 9% zdr. Odliczone 7,75% Koszty 20% Zaliczka na podatek 18% kwota netto

I zlecenie - odprowadzane składki II zlecenie - tylko składka zdrowotna 500,00 1 850,00 48,80 7,50 12,25 431,45 38,83 33,44 86,29 29 363,93 Wynagrodzenie Zleceniobiorcy Koszty Zleceniodawcy*

0,00 0,00 0,00 1 850,00 166,50 143,38 370,00 123 1560,48 1924,40 2452,55

*Koszty Zleceniodawcy to kwota brutto wynagrodzenia Zleceniobiorcy powiększona o obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne po stronie Zleceniodawcy, czyli: składka emerytalna 9,76%, składka rentowa 6,5%, składka wypadkowa1,8% i Fundusz Pracy 2,45% Źródło: opracowanie własne

Z powyższych udogodnień chętnie korzystali przedsiębiorcy z branży np.

Ochroniarskiej, gdzie większość osób jest zatrudnionych na podstawie umów zleceń.

Redukcja obciążeń wobec ZUS polegała na zawieraniu dwóch umów zleceń – jedna na bardzo niską kwotę, od której odprowadzane były wszystkie składki na ubezpieczenie społeczne, druga umowa zlecenie była zawarta na znacznie wyższą kwotę od której odprowadzana była jedynie składka zdrowotna. *** Od 01 stycznia 2016 roku zmieniły się zasady oskładkowania umów zleceń zawartych z osobami, które w oświadczeniu dla celów ZUS wskazały, iż jedynym ich tytułem do ubezpieczeń społecznych jest inna umowa zlecenie bądź jeśli prowadzą działalność gospodarczą. Nowelizacja ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 248 , wprowadziła zasadę oskładkowania zlecenia do pułapu minimalnego wynagrodzenia. Oczywiście obowiązkiem ubezpieczenia nadal objęta będzie pierwsza umowa. Jeśli jednak podstawa wymiaru składek z pierwszej umowy zlecenie będzie niższa od 1850 zł (czyli kwoty minimalnej płacy w 2016 roku), to kolejna umowa także będzie podlegać obowiązkowym składkom społecznym i składce zdrowotnej.

248

Ustawa o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 23 października 2014 r. (Dz. U. 2014 poz. 1831)

109

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Przykład 2.

Zawieramy umowę zlecenie na kwotę 1850 zł z osobą, która w oświadczeniu dla celów ZUS wskazała, iż jest objęta ubezpieczeniem społecznym i zdrowotnym z tyt. umowy zlecenie u innego Zleceniodawcy u którego otrzymuje wynagrodzenie brutto 500 zł.

W takiej sytuacji z dwóch umów zlecenie będzie obowiązek odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Podstawa wynagrodzenia z pierwszej umowy zlecenie jest niższa od minimalnego wynagrodzenia, dlatego kolejna umowa zlecenie również powoduje obowiązek odprowadzenia obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. W takiej sytuacji dopiero od trzeciej umowy zlecenie będzie odprowadzona jedynie składka zdrowotna.

Konsekwencje finansowe dla stron umowy zlecenie zostały przedstawione poniżej.

kwota brutto składki społeczne - Ubezpieczony: sk. Emerytalna 9,76% sk. Rentowa 1,5% sk. Chorobowa 2,45% Podstaw. Skład. Zdrowotnej zdr. Pobrane 9% zdr. Odliczone 7,75% Koszty 20% Zaliczka na podatek 18% kwota netto

I zlecenie - odprowadzane składki 500,00

II zlecenie - odprowadzane składki, bo I zlecenie poniżej minimalnej 1 850,00

48,80 7,50 12,25 431,45 38,83 33,44 86,29 29 363,93 Wynagrodzenie Zleceniobiorcy Koszty Zleceniodawcy*

180,56 27,75 45,33 1 596,37 143,67 123,72 319,27 106 1 346,53 1710,46 2831,99

*Koszty Zleceniodawcy to kwota brutto wynagrodzenia Zleceniobiorcy powiększona o obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne po stronie Zleceniodawcy, czyli: składka emerytalna 9,76%, składka rentowa 6,5%, składka wypadkowa1,8% i Fundusz Pracy 2,45% Źródło: opracowanie własne

110

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Przykład 3.

Oczywiście Zleceniobiorca będzie mógł wybrać wariant mniej skomplikowany (bardziej

korzystny)

i

zmienić

obowiązkowy

tytuł

do

ubezpieczeń

społecznych

z dotychczasowej umowy zlecenie zawartej na kwotę 500 zł na tę, z tytułu wykonywania której pobiera wynagrodzenie w wysokości 1850 zł. Wówczas umowa zlecenie od której będą odprowadzane obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne będzie równa minimalnemu wynagrodzeniu i od umowy zlecenie zawartej na kwotę 500 zł będzie odprowadzana jedynie obowiązkowa składka na ubezpieczenie zdrowotne.

Konsekwencje finansowe dla stron umowy zlecenie zostały przedstawione poniżej. kwota brutto składki społeczne - Ubezpieczony: sk. Emerytalna 9,76% sk. Rentowa 1,5% sk. Chorobowa 2,45% Podstaw. Skład. Zdrowotnej zdr. Pobrane 9% zdr. Odliczone 7,75% Koszty 20% Zaliczka na podatek 18% kwota netto

500,00

1 850,00

0,00 0,00 0,00 500,00 45,00 38,75 100,00 33 421,75 Wynagrodzenie Zleceniobiorcy Koszty Zleceniodawcy*

180,56 27,75 45,33 1 596,37 143,67 123,72 319,27 106 1 346,53 1768,28 2729,44

*Koszty Zleceniodawcy to kwota brutto wynagrodzenia Zleceniobiorcy powiększona o obowiązkowe składki na ubezpieczenie społeczne po stronie Zleceniodawcy, czyli: składka emerytalna 9,76%, składka rentowa 6,5%, składka wypadkowa1,8% i Fundusz Pracy 2,45% Źródło: opracowanie własne

Jeśli chcielibyśmy porównać te trzy przykłady ze sobą, okazałoby się, że najbardziej korzystną sytuacją dla Zleceniobiorcy i Zleceniodawcy był Przykład 1, czyli odprowadzenie składek od umowy zlecenie opiewającej na niższą kwotę brutto. Od 01 stycznia 2016 roku zastosowanie takiego rozwiązania staje się niemożliwe, z uwagi na pułap minimalnego wynagrodzenia. W związku z powyższym Zleceniobiorca powinien wykazać na oświadczeniach dla celów ZUS taką umowę, która zawarta jest na kwotę brutto równą minimalnemu wynagrodzeniu, dzięki czemu od kolejnych umów zleceń nie będzie obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne. Oznacza to, iż sytuacja przedstawiona w Przykładzie 3 jest bardziej korzystna dla stron stosunku cywilnoprawnego w porównaniu z sytuacją opisaną w Przykładzie 2. Porównanie omówionych przykładów przedstawia schemat poniżej.

111

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Porównanie

wynagrodzenie netto dla Zleceniobiorcy

łączny koszt dla Zleceniodawcy

spadek wynagrodzenia wzrost kosztów dla netto dla Zleceniobiorcy Zleceniodawcy w stosunku w stosunku do roku 2015 do roku 2015

Zlecenie - Przykład 1 (do 31.12.2015) Zlecenie -Przykład 2 (od 01.01.2016 oskładkowanie wszystkich zleceń) Zlecenie – Przykład 3 (od 01.01.2016 oskładkowanie tylko zlecenia równego minimalnemu wynagrodzeniu)

1 924,40

2 452,55 -

-

1 710,46

2 831,99

-11,12%

15,47%

1 768,28

2 729,44

-8,11%

11,29%

Źródło: opracowanie własne

Od 01 stycznia 2016 roku jeśli Zleceniobiorca będzie miał kilku Zleceniodawców, co do zasady składkę odprowadzać będzie każdy z nich. Z obowiązkowego oskładkowania zwolnieni będą tylko Ci Zleceniobiorcy, którzy przedstawią Zleceniodawcy dokumenty, z których wynikać będzie, że nie musi opłacać składek z zawartej z tym Zleceniodawcą umowy zlecenie. Tak wprost stanowi art. 34 ust. 6 Ustawy o ubezpieczeniach społecznych 249.

W praktyce oznacza to, że Ubezpieczony albo przedłoży taką umowę do wglądu drugiemu Zleceniodawcy, który dla celów prawidłowego naliczenia składek zapewne ją skseruje albo poprosi pierwszego Zleceniodawcę o zaświadczenie o zrealizowanym zleceniu i podstawie wymiaru składek z tego tytułu. Zleceniodawca może również poprosić Zleceniobiorcę o odpowiedni dokument np. RMUA od innego Zleceniodawcy z którego wynika podstawa odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne. Samo oświadczenie Zleceniobiorcy, iż z tyt. umowy zlecenie z innym Zleceniodawcą osiąga minimalne wynagrodzenie już nie wystarczy. Nadal konsekwencje za poprawność odprowadzania składek na ubezpieczenie ponosić będzie Zleceniodawca. Dodatkowym udogodnieniem jest pomoc ze strony pracowników ZUS w kwestii weryfikowania podstaw naliczania składek250.

Oprócz zmian w zakresie oskładkowania umów zleceń z osobami, które mają inny tytuł do ubezpieczeń związany z inną umową zlecenie, zmieniają się również przepisy dotyczące obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne od umów zleceń zawartych z osobami prowadzącymi działalność gospodarczą. Dotychczasowe przepisy 249

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998r. (Dz. U. 1998, nr 137, poz. 887) http://www.kadrywpraktyce.pl/jak-bezpiecznie-zawrzec-umowe-zlecenia-umowa-zlecenia-a-umowa-o-prace/ [dostęp: 01.12.2015] 250

112

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 nakładały na Zleceniodawcę obowiązek odprowadzania jedynie składki na ubezpieczenie zdrowotne od umowy zlecenie zawartej z osobą prowadzącą działalność gospodarczą, która z tego tytułu obowiązkowo odprowadzała składki na ubezpieczenie społeczne

251

. Od

1 stycznia 2016 roku przepisy w zakresie oskładkowania umów zleceń zawartych z osobami prowadzącymi

działalność

gospodarczą

uzależnione

są

od

wysokości

podstawy

oskładkowania działalności gospodarczej. Jeśli umowa zlecenie zawarta będzie z osobą prowadzącą działalność gospodarczą z tyt. której odprowadzany jest tzw. pełen ZUS (w 2016 r. podstawa wynosi 2433,00 zł brutto), wówczas od umowy zlecenie odprowadzona będzie jedynie obowiązkowo składka na ubezpieczenie zdrowotne. W sytuacji, gdy umowę zlecenie zawarliśmy z osobą, która jest tzw. początkującym przedsiębiorcą i korzysta z tzw. preferencyjnych składek (w 2016r. podstawa wynosi 555 zł brutto) to od umowy zlecenie będzie obowiązek odprowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne i składki zdrowotnej (składka chorobowa jest dobrowolna)252.

PODSUMOWANIE Powyższe zmiany w zakresie oskładkowania umów zleceń od 01 stycznia 2016 roku dotyczą tylko i wyłącznie problematyki określenia jakie obowiązkowe składki na ubezpieczenie należy odprowadzić od umów zawartych z osobami zatrudnionymi u innego Zleceniodawcy oraz z osobami prowadzącymi działalność gospodarczą. Zawierając umowę zlecenie np. ze studentem do 26 roku życia czy też z osobą zatrudnioną na podstawie umowy o pracę zasady nie uległy zmianie (patrz Tabela 2). Wprowadzenie nowych regulacji prawnych ma swoje wady i zalety. Dla Zleceniodawców, którzy dotychczas oszczędzali na składkach od zleceń nowe przepisy korzystne niestety nie są. Dodatkowo przysporzą dość dużo pracy w działach kadrowo – płacowych, bowiem to na Zleceniodawcach składek będzie spoczywał obowiązek ustalenia właściwych tytułów do ubezpieczeń i potrącenia należnych składek. Poza tym walka z tzw. “umowami śmieciowymi” nie powinna przebiegać w ten sposób. Tego typu regulacje spowodują raczej przejście części osób do szarej strefy niż wpłacanie przez nich dodatkowych składek do budżetu państwa. Patrząc na zalety wprowadzenia nowych przepisów to przede wszystkim korzyść w postaci większych składek odprowadzanych do ZUS na przyszłą emeryturę Zleceniobiorcy. Inną zaletą jest likwidacja 251

http://www.zus.pl/default.asp?p=1&id=5835 [dostęp: 01.12.2015] M. Szabłowska-Juckiewicz, M. Wałachowska, J. Wantoch-Rekowski, Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, Warszawa 2015, s. 245-289 252

113

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 kilku umów zleceń z jednym Zleceniodawcą. Ocena skuteczności wprowadzenia nowych regulacji prawnych w zakresie zmian oskładkowania umów zleceń możliwa będzie dopiero w kolejnym roku ich funkcjonowania.

SUMMARY The above-mentioned changes in deducing contributions from contracts of mandate st

since 1 January, 2016 concern only the issue of specifying what compulsory social security contributions should be deduced from contracts concluded with people employed by other Mandator and with persons conducting economic activity. In the case of concluding a contract of mandate with for example a student under 26 or with a person employed under a contract of employment, the rules have not changed (see Table 2). The introduction of the new regulations has its advantages and disadvantages. For Mandators who saved money on contributions before the introduction of the new regulations, they are not beneficial at all.

They also mean additional work for the Human Resources departments, since Mandators are bound by the obligation to establish entitlements for insurances and to deduce contributions.

Moreover, fighting with so-called ‘junk contracts’ should have a different form. Such regulations will make some people enter the shadow economy rather than pay additional contributions into the state budget. Considering the advantages of introducing the new rules, they are most of all the benefit of higher social security contributions for future pension of a Mandatary. Another advantage is the lack of a few contracts of mandate with one Mandator.

The evaluation of the introduction of new regulations concerning changes in deducing contributions from contracts of mandate will be possible as late as in the following year of their functioning.

114

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964r. (Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93) 2. Ustawa Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974r. (Dz.U. 1974, nr 24, poz. 141) 3. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998r. (Dz.U. 2009, nr 205, poz. 1585) 4. Ustawa o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 23 października 2014 r. (Dz.U. 2014 poz. 1831)

Wydawnictwa zwarte: 1. Szabłowska-Juckiewicz M., Wałachowska M., Wantoch-Rekowski J., Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, Warszawa 2015 Artykuły:  Pławny J., Umowa o pracę a umowa cywilnoprawna – podobieństwa i różnice, pozyskano

z:

http://jestpraca24.pl/umowa-o-prace-a-umowa-cywilnoprawna-

podobienstwa-i-roznice,75  Zakrzewska M., Czy umowy cywilnoprawne to naprawdę umowy śmieciowe?, http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-ikariera/artykuly/605625,czy_umowy_cywilnoprawne_to_naprawde_umowy_smiecio we.html

Źródła internetowe: 1. http://www.kadrywpraktyce.pl/jak-bezpiecznie-zawrzec-umowe-zlecenia-umowazlecenia-a-umowa-o-prace/ 2. http://www.ksiegowosc.infor.pl/raport-dnia/134004,2,Umowa-zlecenie-kiedy-tylkopodatek-a-kiedy-skladki-ZUS.html 3. http://www.pup.cieszyn.pl/pobierz/klub_pracy/umowy_cywilnoprawne.ppt 4. http://www.zus.pl/default.asp?p=&id=5835 5. http://www.zus.pl/pliki/poradniki/poad1.pdf 115

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 KAMIL SYPEK253

FINANSOWANIE SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE FINANCING OF THE SYSTEM OF SOCIAL INSURANCE IN POLAND

słowa kluczowe: finansowanie ubezpieczeń społecznych, system ubezpieczeń społecznych, składki ubezpieczeniowe keywords: health insurance financing, social insurance system, insurance premium

STRESZCZENIE Artykuł składa się ze wstępu, siedmiu podrozdziałów oraz zakończenia. We wstępnych rozważaniach dokonano charakterystyki pojęcia systemu ubezpieczeń społecznych oraz analizy współczesnych ubezpieczeń społecznych jako elementu zabezpieczenia społecznego. W początkowych podrozdziałach ukazano istotę oraz strukturę systemu ubezpieczeń społecznych. Wyróżniono elementy składowe ubezpieczenia społecznego z perspektywy organizacji i finansowania. Poddano analizie ubezpieczenie społeczne jako element zabezpieczenia społecznego. Następnie przedstawiono charakteryzację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W następnych podrozdziałach zaprezentowano etapy tworzenia i techniki finansowania systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce. Kształtowanie się obecnego systemu finansowego ubezpieczeń społecznych w Polsce jest procesem długofalowym, przez co poświecono mu szczególną uwagę w tym opracowaniu. Wskazano na 253

Student IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie. Autor publikacji z zakresu prawa finansowego, konstytucyjnego oraz postępowania cywilnego.

Laureat stypendium Marszałka Województwa Lubelskiego, Prezydenta Miasta Lublin, Rektora UMCS za wybitne osiągnięcia naukowe. Stypendysta Funduszu TALENTY 2015, 2016. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, postępowanie cywilne, prawo handlowe, prawo upadłościowe, prawo pracy, prawo konstytucyjne oraz alternatywne metody rozwiązywania sporów.

116

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 przychody, rozchody, wydatki jak i dochody systemu ubezpieczeń społecznych. Kolorytu podrozdziałowi nadają liczne statystyki, opinie ekspertów oraz stanowiska doktryny. W sposób szczegółowy poznamy gospodarkę finansową całego systemu. Ukazano również relację systemu finansowego ubezpieczeń społecznych z państwem. Należy nadmienić o dotacjach z budżetu państwa na system ubezpieczeń społecznych. Poddano je szczegółowej analizie pod względem prawnym, gospodarczym oraz finansowym. Podrozdział piąty i szósty zawiera

charakterystykę

systemu

ubezpieczeń

społecznych

rolników

w

Polsce.

Po krótkim wprowadzeniu poprzez rys historyczny, przedstawiono najważniejsze zasady organizacji działania obecnego systemu ubezpieczeń społecznych rolników w RP. W zakończeniu zawarto najistotniejsze wnioski wynikające z dokonanych rozważań oraz postulaty de lege ferenda. Zawarte w opracowaniu uwagi zostały przeprowadzone w oparciu o metodę

dogmatyczną

odniesioną

do

konkretnych

regulacji

normatywnych.

Analiza dogmatyczna została także uzupełniona dorobkiem judykatury oraz literaturą przedmiotu.

EXTRACT The paper consists of an introduction three subsections and conclusions.

The introduction includes the interpretation of the National Insurance System and the analysis of the contemporary social security. The structure and an essence of the National Insurance System were presented in the preliminary subsections. We can discover the key elements of the National Insurance System from the perspective of the organization and funding. I’ d like to enunciate the social insurer profile. The next subsections indicates the bases of funding the system of national insurance schemes. Furthermore, I’ d like to outline of financial income and expenditure of the System. The theme of this subsection is the relationship the State budget with the National Insurance System. The fifth and sixth subsection includes the characteristic of the workings of the National Insurance System for farmers. Conclusions from the report were contained in the last part of the paper.

117

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

WPROWADZENIE Niniejsza praca została poświęcona kwestii finansowania systemu ubezpieczeń społecznych. Dla większości z nas system ubezpieczeń społecznych kojarzy się z świadczeniami emerytalnym oraz różnego rodzaju zasiłkami. Natomiast niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawić funkcjonowanie całego systemu od wewnątrz, skupiając się głównie na ich gospodarce finansowej. System ten ma istotne znaczenie dla polityki społecznej, a co za tym idzie dla całego państwa. System ubezpieczeń społecznych jako pojęcie ekonomiczne występują często w postaci pewnej logicznej całości wzajemnie ze sobą powiązanej, która obejmuje wszystkie zagadnienia związane z ubezpieczeniami społecznymi.

Należy wskazać m.in.; opłacanie składek i wypłacanie świadczeń poprzez uprawnione do tego zakłady ubezpieczeń lub organy emerytalne. System ubezpieczeń społecznych należy również traktować jako system społeczno – ekonomiczny, przez który rozumiemy, strukturalną kompozycję niezliczonych ilości powiązanych ze sobą instytucji. Zabezpieczenie społeczne stanowi zinstytucjonalizowany system różnych środków oraz działań publicznych, którego funkcjonowanie ma na celu ochronę członków społeczeństwa przed sytuacją, niemożności samodzielnego zaspokojenia potrzeb życiowych powszechnie uznanych za istotne. Jednym z najważniejszych założeń stanowiących podstawę określenia celów oraz zakresu zabezpieczenia społecznego jest stwierdzenie: „ każdy dorosły członek społeczeństwa zdolny do pracy jest zobowiązany samodzielnie zaspokajać potrzeby swoje oraz swoich najbliższych, a państwo powinno ingerować dopiero w sytuacji, gdy jednostka nie jest w stanie samodzielnie ochronić się przed niedostatkiem lub ubóstwem”.

254

W krajowym

ustawodawstwie pojecie zabezpieczenia społecznego wprowadza art. 67 Konstytucji RP, który stanowi, że obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego 255.

Ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie społeczne i pomoc społeczna to trzy główne elementy zabezpieczenia społecznego. O ile ubezpieczenia społeczne dotyczą świadczeń, których wypłata uwarunkowana jest wcześniejszym opłaceniem składek, o tyle zaopatrzenie społeczne i pomoc społeczna to metody bezskładkowe. W ramach ubezpieczeń społecznych wyróżnić można ubezpieczeń powszechnie społecznych i ubezpieczeń

254

W. Sułkowska, System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014, s. 26 i nast.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.), dalej jako: „Konstytutcja” 255

118

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 społecznych rolników. Oba rodzaje ubezpieczeń opierają się na opłacanych składkach, jednak nieodzownym elementem prawidłowego ich funkcjonowania są dotacje z budżetu państwa256.

ORGANIZACJA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE W celu prawidłowego zobrazowania organizacji całego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce, należy przywołać klasyczną definicję ubezpieczenia społecznego.

Przedstawiciele doktryny uważają, że jest to system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń na zbiorowość podmiotów do nich uprawnionych257. Organizacja i finansowanie ubezpieczeń społecznych w Polsce od początku obowiązywania ustawy scaleniowej w wersji zmodyfikowanej w 1934 r. oparte były na scentralizowanym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych i funduszach jako organizacyjnofinansowych strukturach gromadzenia składek. Powyższa struktura utrzymująca się w minionym okresie (z wyjątkiem krótkiego okresu realnego socjalizmu) doznała znaczącego rozwoju po 1999 r. na mocy gruntownej reformy prawa ubezpieczeń społecznych.

Współcześnie centralną pozycję w systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce zajmuje Zakład

Ubezpieczeń

Społecznych,

a

podstawowym

aktem

prawnym

jest

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, (dalej u.s.u.s.)258.

Określa ona m.in.: zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu, zasady ustalania składek na ubezpieczenie społeczne oraz podstaw ich wymiaru, zasady, tryb i terminy: zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, prowadzenia ewidencji ubezpieczonych i płatników składek, rozliczania składek na ubezpieczenia społeczne oraz zasiłków z ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego, opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, zasady działania Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zasady działania i finansowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zasady działania Funduszu Rezerwy Demograficznej oraz zasady zarządzania tym funduszem, zasady kontroli wykonywania zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych 259.

256

J. Wantoch – Rekowski, System ubezpieczeń społecznych a budżet państwa, Warszawa 2014, s. 74 i nast.

W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 66 258 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. 1998 nr 137, poz. 887) 259 W. Sułkowska, System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014, s. 31 i nast.

257

119

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Ponadto polski system powszechnego ubezpieczenia społecznego jest regulowany m.in. przez: 

Ustawę z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych260,



Ustawę z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych261,



Ustawę z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa262,



Ustawę z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadów przy pracy i chorób zawodowych263,



Ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego264.



W zakresie ubezpieczeń społecznych rolników, którzy nie podlegają powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych 265, podstawowym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników266.

ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Funkcjonowanie ubezpieczeń społecznych nie byłoby możliwe, gdyby nie Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który wykonuje zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych 267 wraz z Otwartymi Funduszami Emerytalnymi, zakładami emerytalnymi i płatnikami

260

Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 28 sierpnia 1997 r. ( Dz.U. nr 139, poz.

934 z późn. zm.)

261 Ustawa. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 r. (Dz.U. nr 162, poz. 1118 z późn. zm.)

262 Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa z dnia 25 czerwca 1999 r. (Dz.U. nr 60, poz. 636 z późn. zm.)

263 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadów przy pracy i chorób zawodowych z dnia 30 października 2002 r. (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.)

264 Ustawa o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego z dnia 20 kwietnia 2004 r. (Dz.U. nr 116, poz. 1205 z późn. zm.)

265 Zagadnienie ubezpieczenia społecznego dla rolników zostało szczegółowo omówione w rozdz. III 266 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r., nr 7, poz. 24) 267 O Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych jako instytucji ubezpieczeń społecznych – D.E Lach (w:) B. Gudowska, J. Strusińska – Żukowska, Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Warszawa 2011, s. 685 i nast.

120

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 składek268. Artykuł 66 ust. 1 u.s.u.s.269 w sposób jednoznaczny określa ZUS jako państwową jednostkę organizacyjną posiadającą osobowość prawną. Organami ZUS-u jako osoby prawnej są: Prezes ZUS, Zarząd którego przewodniczącym jest z urzędu Prezes Zakładu i Rada Nadzorcza Zakładu.

Należy nadmienić, że zakładowi przysługują środki prawne właściwe organom instytucji państwowej, a więc są to terenowe jednostki organizacyjne ZUS, natomiast organem wyższego stopnia w stosunku do terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu jest Prezes ZUS. Zasadniczym uprawnieniem w tym zakresie jest prawo do wydawania decyzji administracyjnej270.

Nadzór nad legalnością działań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych sprawuje minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, jednak nadzór ten nie może dotyczyć spraw indywidualnych rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnej 271.

Istotnym uzupełnieniem przepisów ustawowych jest statut Zakładu, nadany rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia 2011 r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych272. Określa on w sposób szczegółowy m.in. kompetencje Prezesa Zakładu, Zarządu i Rady Nadzorczej, strukturę organizacyjną Centrali Zakładu czy zakres rzeczowy działania Centrali.

Katalog zadań ZUS zawarty jest w art. 68-71 u.s.u.s. Podstawowym zadaniem jest realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych, w tym: stwierdzenie i ustalenie obowiązku ubezpieczeń społecznych, ustalenie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacanie tych świadczeń, wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek i wypłacanych przez nich świadczeń, prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i kont płatników składek (…)273

268

J. Jagielski, Pozycja prawna Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 1999, nr 1, s. 15-20 269 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. 1998 nr 137, poz. 887) 270 Art. 68 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r.

271 Ibidem 272 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia 2011 r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Dz. U. Nr 18, poz. 93 273 W. Sułkowska, System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014, s. 32 i nast.

121

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Zadania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wiążą się z obsługą funduszy, których ZUS jest organem lub dysponentem, tj. Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (zgodnie z art. 51 ust. 2 u.s.u.s. dysponentem FUS jest Zakład), Funduszu Emerytur Pomostowych (zgodnie z art. 29 ust. 2 u.e.p. dysponentem FEP jest Zakład) i Funduszu Rezerwy Demograficznej (zgodnie z art. 60 ust. 3 u.s.u.s. organem FRD jest Zakład).

Dzięki działalności Zakładu realizowane są przychody tych funduszy i ich wydatki274.

Pod pojęciem „system finansowy ubezpieczeń społecznych” rozumieć należy działalność oraz gospodarkę finansową Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i powiązanych z nim funduszy, tj.: Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Emerytur Pomostowych, Fundusz Rezerwy Demograficznej, Otwarte Fundusze Emerytalne 275. System oparty jest na funduszach, których przychody pochodzą m.in. ze składek. Składki zaś ewidencjonowane są na kontach ubezpieczonych i kontach płatników składek prowadzonych przez ZUS oraz na indywidualnych kontach emerytalnych.

FUNDUSZ UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, jest państwowym funduszem celowym powołanym dla realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Źródłem przychodów FUS są m.in. składki na ubezpieczenie społeczne ( w części niepodlegającej przekazaniu do OFE), wpłaty i dotacje z budżetu państwa oraz innych instytucji, odsetki z lokat i oprocentowanych rachunków bankowych FUS, wpłaty z Funduszu Rezerwy Demograficznej oraz wpływy z innych tytułów. W ramach FUS funkcjonują cztery podfundusze, tj.; fundusz emerytalny, fundusz rentowy, fundusz chorobowy, fundusz wypadkowy. W ramach FUS utworzono również

fundusze

rezerwowe

dla

ubezpieczenia

rentowego,

chorobowego

oraz

wypadkowego, których celem jest zapewnienie płynności wypłat na poszczególne świadczenia. Specyficznym rodzajem funduszu rezerwowego dla funduszu emerytalnego jest Fundusz Rezerwy Demograficznej, którego naczelnym zadaniem jest zabezpieczenie systemu emerytalnego przed niewydolnością związaną z niekorzystnymi zmianami demograficznymi.

W sytuacji, gdy zasoby zgromadzone w poszczególnych funduszach oraz funduszach

274 275

J. Wantoch – Rekowski, System ubezpieczeń społecznych a budżet państwa, Warszawa 2014, s. 103 i nast.

Ibidem, s. 96 i nast.

122

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 rezerwowych są niewystarczające do pokrycia wszystkich wypłat świadczeń, powstały deficyt jest finansowany z dotacji uzupełniającej z budżetu państwa276.

Finansowanie środków zgromadzonych w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych określa art. 54 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r.277: 1) wypłaty świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego oraz wypadkowego; 2) wydatki na prewencję rentową; 3) spłaty kredytów i pożyczek wraz z odsetkami, zaciąganych w celu wypłaty świadczeń z FUS; 4) odsetki za nieterminowe wypłaty świadczeń; 5) należności dla płatników składek, o których mowa w art. 3 ust. 2; 6) wydatki związane z realizacją zadań, o których mowa w art. 52 ust. 1 pkt 3; 7) (uchylony) 8) odpis stanowiący przychód Zakładu, o którym mowa w art. 76 ust. 1 pkt 1; 9) wydatki na pokrycie niedoboru środków niezbędnych do zapewnienia wypłat emerytur kapitałowych; 10) emerytury kapitałowe, środki gwarantowane oraz jednorazowe wypłaty, ustalane ze składek zewidencjonowanych na subkoncie.

Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przeznaczone na świadczenia pieniężne w ostatnich latach:278 

2010r. – 156.9 mld zł,



2011r – 162.72 mld zł,

276

W. Sułkowska, System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014, s. 33 i nast.

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. 1998 nr 137, poz. 887) 278 http://www.zus.pl/default.asp?id=1&p=1&idk=1854 277

123

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 

2012r. – 170.91mld zł,



2013r. – 180.17 mld zł.

Gospodarka finansowa FUS prowadzona jest na podstawie rocznego planu, który stanowi załącznik do ustawy budżetowej. W odróżnieniu od większości funduszy, które mają charakter samofinansujący, FUS wymaga udziału budżetu państwa do wypełniania swoich zadań ustawowych. Jak wcześniej zauważyłem, cechą współczesnych systemów ubezpieczeń społecznych opartych na metodzie repartycyjnej, jest konieczność sięgnięcia do budżetu państwa po kwotę, która pozwoli wyrównać niedobory i wypłacić 100% świadczeń dla uprawnionych. W związku z tym, istotnym przychodem FUS jest dotacja z budżetu państwa, która uzupełnia wydatki FUS do poziomu planowego. Dotacja jest przeznaczona na sfinansowanie świadczeń zleconych przez ZUS oraz na gwarantowane przez państwo świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Należy wskazać również, że Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, jest funduszem deficytowym, co oznacza, że bieżące wpływy ze składek na ubezpieczenia społeczne nie pokrywają wszystkich wydatków tego funduszu. Dlatego też, ustawodawca przewidział, że gwarantem wypłacalności świadczeń jest państwo. Wyrazem gwarancji państwa jest przede wszystkim corocznie planowana w ustawie dotacja dla tego funduszu279.

SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE W doktrynie wyróżnia się dwa rodzaje sposobów zarządzania funduszami, tj.; kapitałowy i repartycyjny. W systemie repartycyjnym osoby pracujące opłacają składki, które są następnie przeznaczane na finansowanie bieżących emerytur. Repartycyjny system emerytalny opiera się na założeniu, że pracująca część społeczeństwa, bierze na siebie utrzymanie wszystkich emerytów i rencistów. Kapitał emerytalny nie jest gromadzony, lecz na bieżąco wypłacany na wypłatę emerytur dla obecnych świadczeniobiorców. Istotą powyższego modelu zarządzania jest możliwość zmiany zgromadzonych środków na aktywa i finansowanie świadczeń nie z przychodu, ale z zysków kapitałowych. Największe zagrożenie

279

Art. 53 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. 1998 nr 137, poz.

887)

124

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 dla systemu kapitałowego to wysoka inflacja jak również kryzysy obserwowane na rynku finansowym. System ten charakteryzuje się tym, że pracownik przez cały czas swojej aktywności zawodowej odkłada składki, które są lokowane w instrumenty finansowe, m.in. akcje, obligacje, depozyty bankowe. Po przejściu na emeryturę, pracownik w zależności od rozwiązania funkcjonującego w danym państwie, może dysponować całym kapitałem lub comiesięcznymi świadczeniami wyliczonymi na podstawie zgromadzonego kapitału, wypłacanymi dożywotnio.

System emerytalny w Polsce jest systemem mieszanym, opartym w

większości

na

repartycyjności, ale zawierającym elementy kapitałowe. Podstawą tego systemu jest tzw. umowa międzypokoleniowa, czyli założenie, że młodsze pokolenia będą finansować emerytury osób starszych. Zasadniczym warunkiem wydajności takiej umowy, jest wzrost wydajności gospodarki jako całości. System repartycyjny oznacza wypłacanie świadczeń emerytalnych z bieżących składek pobieranych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych od osób czynnych zawodowo. Po śmierci ubezpieczonego, ustaje prawo do świadczenia.

UBEZPIECZENIE EMERYTALNE Niewątpliwie najważniejszym z perspektywy społecznej i finansowej elementem systemu finansowego ubezpieczeń społecznych jest model filarowego ubezpieczenia emerytalnego, funkcjonujące w oparciu o metodę repartycyjno – kapitałową. Jedną z jego części jest II filar czyli konkurujące ze sobą otwarte fundusze emerytalne. Wraz z I filarem (repartycyjnym, opartym na umowie międzypokoleniowej) stanowi on rozwiązanie o charakterze bazowym, podstawowym w przeciwieństwie do III filara, który pełni funkcję uzupełniającą. Warto podkreślić, że III filar może być rozpatrywany zarówno w szerokim ujęciu, zgodnie z którym należy do niego zaliczyć wszelkie formy dobrowolnych oszczędności obywateli, dokonywane z myślą o wykorzystaniu po zaprzestaniu aktywności zawodowej, jak i w ujęciu wąskim, gdzie zaliczamy wyłącznie instrumenty promowane przez państwo.

Metoda finansowania świadczeń musi być odróżniana od metody wyliczania wymiaru świadczeń. Przyjęte w Polsce regulacje, które obowiązują od 1 stycznia 1999r., opierają się na sposobie wyliczania emerytur w oparciu o tzw. zdefiniowaną składkę, tym samym

125

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 stopniowo wypierając (w zależności od daty urodzenia ubezpieczonego)

system

zdefiniowanego świadczenia (korzystniejszego dla świadczeniobiorców)280.

KASA

ROLNICZEGO

UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO

–

GOSPODARKA

FINANSOWA Przedmiotem analizy w tym rozdziale będzie finansowanie systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Ubezpieczenie rolnicze oparte jest na klasycznej konstrukcji ubezpieczeniowej: ubezpieczony – składka – świadczenie. Ludność wiejska, w której najliczniejszą grupę zawodową stanowią rolnicy, jest specyficznym środowiskiem społeczno – zawodowym. W Polsce w 2012 roku pracowało w rolnictwie 2378 tys. osób w tym 2262,6 tys. osób (95,1%) pracowało w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Natomiast 11 tys. osób pracowało w innym gospodarstwach281. Z powyższych statystyk nasuwa się wniosek, iż jest to liczna część naszego społeczeństwa. W związku z tym, system ubezpieczeń rolniczych w Polsce jest bardzo ważnym elementem polityki państwa. Z dniem

1 stycznia 1991 r.

weszła w życie Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników 282 (dalej u.u.s.r.). Istotą ustawy było powołanie odrębnej od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Samodzielnej instytucji realizującej zadania systemu ubezpieczenia społecznego dla rolników. Warto podkreślić, że nie została określona forma prawna omawianego podmiotu, na pewno nie jest jednostką budżetową ani osobą prawną.

Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego kieruje Prezes jako centralny organ administracji rządowej, podległy ministrowi właściwemu do spraw rozwoju wsi. Prezesa Kasy powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów, na wniosek tegoż ministra. Prezes KRUS pełni z urzędu, pod nadzorem Rady Ministrów, funkcję zarządu Funduszu Składkowego Ubezpieczenia Społecznego Rolników 283 . Radę Ubezpieczenia Społecznego Rolników, tzw. Radę Rolników w liczbie 25 członków, powołuje minister rolnictwa spośród kandydatów zgłoszonych przez społeczno-zawodowe organizacje rolników i związki zawodowe rolników

280

Z. Czepulis – Rutkowska, Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia materialnego emerytów, Warszawa 2000, s. 41 i nast.

281 Rocznik statystyczny rolnictwa, GUS, Warszawa 2013, s.125 282 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r., nr 7, poz. 24) 283 Zob. szerzej w późn. akapitach

126

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 indywidualnych, po przeprowadzeniu konsultacji ze zgłaszającymi organizacjami. Kadencja Rady Rolników trwa 3 lata, a jej organizację i tryb pracy określa uchwalany przez nią regulamin. Rada Rolników ma prawo kontrolować i oceniać działalność KRUS. Ponadto może występować do organów administracji państwowej, instytucji państwowych i organów jednostek samorządu terytorialnego o podjęcie określonych inicjatyw lub działań w sprawach związanych z ubezpieczeniem rolników.

Strukturę organizacyjną KRUS tworzą hierarchicznie: centrala, oddziały regionalne (obszar województwa), placówki terenowe, inne jednostki organizacyjne (centra i ośrodki rehabilitacji rolników, mające statut samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej)284. W zakresie ubezpieczenia społecznego rolników KRUS realizuje następujące zadania: 

obsługa rolników w sprawach dotyczących opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników,



przyznawania i wypłaty świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń: emerytalno – rentowego, wypadkowego oraz chorobowego i macierzyńskiego,



działalność prewencyjna, rehabilitacyjna,



realizacji zadań związanych z koordynacją zabezpieczenia społecznego rolników w UE. Na mocy Ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczenie społecznym rolników285

Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego prowadzi samodzielną gospodarkę finansową.

Dla realizacji zadań KRUS utworzono cztery podstawowe fundusze: Fundusz Składkowy Ubezpieczenia Społecznego Rolników (FS), Fundusz emerytalno – rentowy (FER), Fundusz prewencji i rehabilitacji (FPiR) oraz Fundusz administracyjny (FA). Występują w obrocie w formie państwowych funduszy celowych. W skład KRUS wchodzi także Fundusz Składkowy, który ma osobowość prawną. Nie posiada on swoich organów. Prezes KRUS może utworzyć fundusz motywacyjny, który jednak nie jest, ani osobą prawną, ani państwowym funduszem celowym. W ramach niego Prezes KRUS ustanawia premię dla rolników płacących składki, osób pobierających świadczenia w sposób prowadzący do obniżenia kosztów poboru składek na ubezpieczenie jak również kosztów wypłaty świadczeń z ubezpieczenia.

284 285

W. Sułkowska, System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014, s. 94 i nast.

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r., nr 7, poz. 24).

127

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 FUNDUSZ SKŁADKOWY UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO ROLNIKÓW Zapewnia

finansowanie

świadczeń

z

samofinansującego

się

ubezpieczenia

wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego, finansowanie bezpośrednich kosztów funkcjonowania Rady Rolników, kosztów zarządzania FS i wykonywania jego zobowiązań jako osoby prawnej. Fundusz Składkowy Ubezpieczenia Społecznego zobowiązany jest do przekazywania odpisów na Fundusz administracyjny i Fundusz prewencji i rehabilitacji.

W razie powstania niedoboru funduszu składkowego może być zaciągnięty kredyt bankowy w wysokości niezbędnej do pokrycia niedoboru. Fundusz emerytalno – rentowy jest przeznaczony na finansowanie emerytur rolniczych oraz rolniczych rent inwalidzkich i rodzinnych. Należy podkreślić, że jest również odpowiedzialny za dodatki do wymienionych rent i emerytur tj:. dodatek dla sieroty zupełnej, świadczeń kombatanckich, zasiłków pogrzebowych oraz ubezpieczeń zdrowotnych. Fundusz prewencji i rehabilitacji jest przeznaczony na finansowanie kosztów w zakresie promocji zdrowia, zasad Bezpieczeństwa i higieny pracy, itp. Natomiast Fundusz Administracyjny jest przeznaczony na finansowanie kosztów obsługi ubezpieczenia oraz zadań w zakresie ubezpieczenia zdrowotnego.

W obrocie występują w formie państwowych funduszy celowych, które są tworzone częściowo ze składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe (UER), dotacji uzupełniających i subwencji z budżetu państwa na zadanie realizowane przez KRUS, corocznie określane w ustawie budżetowej, przeznaczone na wypłatę świadczeń emerytalno – rentowych z ubezpieczenia społecznego rolników oraz realizację przez KRUS pozaubezpieczeniowych zleconych zadań, niewynikających z u.u.s.r.286. Dotacja z budżetu państwa stanowi ok. 94% przychodów funduszu emerytalno - rentowego

obejmując m.in., dotacje uzupełniającą

wynikającą z ustawowej gwarancji państwa na wypłatę świadczeń finansowanych z FER, dotację celową na wypłatę świadczeń, dotację celową na pokrycie składek na ubezpieczenia zdrowotne rolników. Część dotacji wraca do budżetu państwa w postaci podatku dochodowego od wypłaconych świadczeń emerytalno – rentowych287.

Według danych na 30 września 2015 r. liczba ubezpieczonych podlegających ubezpieczeniu społecznym rolników to 1 208 881 osób288. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego jest dofinansowywana z budżetu państwa w ramach części 72 ustawy 286

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r.

W. Sułkowska, System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014, s. 97 i nast.

288 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Kwartalna Informacja Statystyczna, III kwartał 2015 r., Warszawa 2015 287

128

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 budżetowej. Na rok 2015 w tej części budżetu przewidziano 17 565 664 tys. zł na ogół zadań Kasy289.

PODSUMOWANIE Pod pojęciem system finansowy ubezpieczeń społecznych rozumieć należy działalność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i funkcjonowanie powiązanych z nim funduszy. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, pełniący funkcję ubezpieczyciela publicznego, jako jednostka organizacyjna posiada własne przychody i wydatki, które należy odróżniać od przychodów i wydatków funduszy, którymi ZUS dysponuje.

Prawno - finansowe powiązania systemu ubezpieczeń społecznych z budżetem państwa są skomplikowane i wielopłaszczyznowe. Głównym problemem w relacjach pomiędzy budżetem państwa a systemem finansowym ubezpieczeń społecznych jest niedobór, który stale występuje w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i konieczność jego pokrywania. Przyjęta przez ustawodawcę zasada, że świadczenia finansowane są ze składek, wskazuje na dążenie do zrealizowania postulatu samowystarczalności finansów ubezpieczeń społecznych. Jednak z realnych wskaźników i prognoz wynika, że w praktyce jest to w zasadzie niewykonalne, stąd rosnąca rola dotacji z budżetu państwa. Konieczność angażowania środków budżetowych gwarantuje art. 67 ust. 1 Konstytucji RP290 w powiązaniu z art. 2 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 291. Należy zacytować również art.

62 ww. ustawy, który stanowi, że „Budżet państwa gwarantuje wypłatę świadczeń emerytalnych z FUS”.

Warto podkreślić, że podstawowym przychodem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest składka na ubezpieczenia społeczne, która nie jest przychodem budżetu państwa.

Wydatki funduszu na świadczenia nie są wydatkami budżetowymi. Fundusze wchodzące w strukturę FUS nie są elementem budżetu państwa, ale składnikami ustawy budżetowej.

Wydatki z budżetu państwa, które stanowią przychody funduszy ubezpieczeń społecznych, realizowane są na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim są to dotacje z budżetu państwa.

Poza dotacjami, należy wskazać na finansowe zaangażowanie środków budżetowych w

289

http://www.krus.gov.pl/bip/finanse-i-majatek/plan-finansowy-krus-na-2015-r/ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)

291 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r. (Dz.U. 1998 nr 137, poz. 887) 290

129

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne w sposób bezpośredni i pośredni. Państwo angażuje środki budżetowe również poprzez udzielanie Funduszowi Ubezpieczeń Społecznych pożyczek. Muszą być one umarzane i stają się de facto dotacjami. Wyróżnienie wielu rodzajów dotacji jest uzasadnione, ponieważ za każdym rodzajem, kryją się inne przyczyny powstania w FUS deficytu292.

Podsumowując, ze względu na przyjętą metodę finansowania, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych jest jednostką finansów publicznych, która jest uzależniona od dotacji z budżetu państwa oraz z innych funduszy np. Funduszu Rezerwy Demograficznej. W efekcie system ubezpieczeń społecznych zamiast dążyć do finansowania według metody kapitałoworepartycyjnej, będzie w coraz większym stopniu zmieniał się w system zaopatrzeniowy.

Dlatego też, powinniśmy zastanowić się nad nowelizacją ustawy, która mogła by wprowadzić zmianę funkcjonowania Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz skuteczną polityką demograficzną. Brak powyższych zmian może powodować coraz większe uzależnienie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych od budżetu centralnego.

Pozostający poza systemem powszechnym system ubezpieczenia społecznego rolników, również angażuje znaczne środki budżetu państwa. Z uwagi na to, że w zakresie ubezpieczenia emerytalno – rentowego zasadniczym źródłem finansowania świadczeń, są dotacje z budżetu państwa, a składki mają wymiar w zasadzie symboliczny, należy uznać, że rolnicy funkcjonują w systemie zaopatrzeniowo-ubezpieczeniowym. W ostatnim czasie pojawiły się pomysły zreformowania systemu rolniczego na wzór systemu powszechnego osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą.

SUMMARY ZUS is a public insurer in the Poland. Funding of the National Insurance System is an elaborate process. Although, it has the written premium, it is government – funded. The main problem of this relationship is a lack of enough funds. The Treasury has to appreciate enormous budget grants for the National Insurance System. A lot of authorities think that state support is too much. They said that when we talk about the real economy and the countries of eastern Europe, the financial possibilities which we have in our hands are truly limited.

Alleviating the shortage of money for pensions is a serious challenge for Poland.

292

J. Wantoch – Rekowski, System ubezpieczeń społecznych a budżet państwa, Warszawa 2014, s. 287 i nast.

130

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Unfortunately, our country is not ready for the challenges posed by our demography.

A key objective of politics is to solve problem of demography. As a result, the National Insurance System is only too addicted to state budget. Moreover, experts search for solutions to the National Insurance System for farmers. These studies will be available to the Council in the near future. Nevertheless, I firmly believe that this idea of experts will come to fruition in the near.

131

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja

Rzeczypospolitej

Polskiej

z

dnia

2

kwietnia

1997

r.

(Dz. U. Nr 78, poz. 483).

2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia 2011 r. w sprawie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 18, poz. 93) 3. Ustawa

o

emeryturach

i

rentach

z

Funduszu

Ubezpieczeń

Społecznych

z dnia 17 grudnia 1998 r. (Dz.U. nr 162, poz. 1118 z późn. zm.).

4. Ustawa o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia

emerytalnego

z

dnia

20

kwietnia

2004

r.

(Dz.U. nr 116, poz. 1205 z późn. zm.).

5. Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 28 sierpnia 1997 r. ( Dz.U. nr 139, poz. 934 z późn. zm.).

6. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 r.

(Dz.U. 1998 nr 137, poz. 887).

7. Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa z dnia 25 czerwca 1999 r. (Dz.U. nr 60, poz. 636 z późn. zm.).

8. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r.

(Dz.U. z 1991 r., nr 7, poz. 24).

9. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadów przy pracy i chorób zawodowych z dnia 30 października 2002 r. (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.).

Wydawnictwa zawarte: 1. Czepulis – Rostkowska Z., Systemy emerytalne a poziom zabezpieczenia materialnego emerytów, Warszawa 2000.

2. Garbiec R., Finansowanie systemów ubezpieczeń społecznych na przykładzie Polski, Niemiec i Wielkiej Brytanii, Częstochowa 2013.

3. Sułkowska W., System ubezpieczeń społecznych, Kraków 2014.

132

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 4. Szubert W., Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987.

5. Wantoch – Rekowski J., System ubezpieczeń społecznych a budżet państwa, Warszawa 2014.

Artykuły:

1. Jagielski

J., Pozycja

prawna

Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Przegląd

Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 1999, nr 1.

2. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Kwartalna Informacja Statystyczna, III kwartał 2015 r., Warszawa 2015.

3. Rocznik statystyczny rolnictwa, GUS, Warszawa 2013, s.125. Źródła internetowe:

1. http://mercer-swiadczenia.com/index.php/emerytury/informacje-ogolne-em/strukturapolskiego-systemu-emerytalnego .

2. http://www.krus.gov.pl/bip/finanse-i-majatek/plan-finansowy-krus-na-2015-r/ 3. http://www.zus.pl/default.asp?id=1&p=1&idk=1854 .

133

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 MICHAŁ PIERÓG293

PRAWIDŁOWE FUNKCJONOWANIE SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH JAKO PRZEDMIOT OCHRONY PRAWA KARNEGO CORRECT FUNCTIONING OF THE SYSTEM OF SOCIAL INSURANCE AS PROTECTED BY CRIMINAL LAW słowa klucze: prawo karne, ubezpieczenia społeczne, przedmiot ochrony, odpowiedzialność karna, system ubezpieczeń społecznych keywords: criminal law, social insurance, object protection, criminal responsibility, social security system

STRESZCZENIE Podstawowym celem opracowania jest wskazanie i omówienie kluczowych zagadnień związanych z przedmiotem ochrony prawa karnego jakim jest (traktowany jako całość) system ubezpieczeń społecznych. W pierwszej kolejności autor stara się wskazać podstawowe cechy, jakie charakteryzują system ubezpieczeń społecznych w Polsce. Kolejne fragmenty poświęcone zostają omówieniu takich aspektów jak możliwość wyodrębnienia prawa karnego ubezpieczeń społecznych jako swoistej grupy określonych przepisów wyróżnionych ze względu na ściśle określone cechy. W końcowej części opracowania wskazane zostaną podstawowe okoliczności związane z prakseologicznym funkcjonowaniem systemu ubezpieczeniowego jako podstawy prawa karnego ubezpieczeń w polskim porządku prawnym.

293

Doktorant w Katedrze Postępowania Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, aplikant radcowski przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Szczecinie

134

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

EXTRACT The primary objective of the study is to identify and discuss key issues related to the subject of protection of criminal law that is (taken as a whole) social security system. First, the author tries to point out the basic features that characterize the social security system in Poland. Subsequent parts are devoted to the discussion of aspects such as the ability to distinguish criminal law, social insurance as a specific group of specific provisions distinguished due to the very specific characteristics. In the final part of the study will be indicated the basic circumstances of the praxeological functioning insurance system as the basis for insurance law in the Polish legal system .

WPROWADZENIE System ubezpieczeń społecznych niewątpliwie szczególnie w krajach Europy Zachodniej (jak również Ameryki Północnej) stanowi nieodzowny element polityki socjalnej.

Jako jeden z podstawowych kierunków działania organów władzy publicznej w sposób istotny kreuje kwestie zabezpieczeń społecznych. W zasadzie jego funkcjonowanie w dość ogólnym schemacie można sprowadzić do sposobu, systemu podziału dóbr, przy czym przepisy powszechnie obowiązującego prawa stanowią podstawową metodę realizacji tego podziału pomiędzy podmioty uprawnione. W tym miejscu konieczne wydaje się dokonanie rozróżnienia między „zabezpieczeniem społecznym”, a „ubezpieczeniem społecznym”. Otóż w pierwszym przypadku będziemy mówili o całościowym systemie instytucjonalizowanych świadczeń o charakterze niematerialnym i materialnym, których zasadniczym celem jest zaspokojenie podstawowych, bazowych potrzeb członków danej społeczności. Natomiast przez pojęcie „ubezpieczenia społecznego” rozumieć należy te instytucje prawa polskiego, które mają za zadanie zapewnić członkom danej społeczności bezpieczeństwo socjalne.

Wyłączona zatem w tym przypadku jest konieczność zaspokajania podstawowych potrzeb, choć niejednokrotnie również ubezpieczenia je realizują.

135

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Nie budzi wątpliwości, że obecnie ubezpieczenia społeczne stanowią ważny element polityki nie tylko socjalnej, ale również gospodarczej i społecznej państwa 294 . Budowa polskiego prawa ubezpieczeń społecznych rodzi

zarówno wśród praktyków, jak

i przedstawicieli nauki prawa wiele wątpliwości, nie tylko co do jego wydajności i przyszłości pod względem ekonomicznym, ale także aktualnego funkcjonowania.

Samych normatywnych podstaw prawa ubezpieczeń społecznych doszukiwać się należy w ustawie zasadniczej. W treści art. 67 ust. 1 Konstytucji RP 295 ustrojodawca przewidział, że w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego.

Szczegółowy charakter i sposób realizacji konstytucyjnej zasady określa z kolei ustawa.

W tym samym zakresie zabezpieczenie społeczne Konstytucja RP gwarantuje obywatelowi, który pozostaje bez pracy nie z własnej woli i nie mającemu innych środków utrzymania.

Jednocześnie warto już w tym miejscu zauważyć, że w orzecznictwie podkreśla się iż z wyżej wskazanego przepisu nie sposób wyprowadzić konstytucyjnego prawa do ściśle określonego i sprecyzowanego świadczenia społecznego. Ewentualną podstawą do nabycia świadczenia może być dopiero przepis rangi ustawowej regulujący te kwestie szczegółowo.

Przepisy ustawy zasadniczej przewidują jedynie wytyczne dla ustawodawcy oraz upoważniają go do określenia zakresu i form zabezpieczenia społecznego296.

W doktrynie prawa konstytucyjnego wskazuje się także na możliwość występowania pewnej kolizji wartości konstytucyjnych. Okazuje się, że z jednej strony państwo zobowiązane jest do zapewnienia zabezpieczenia społecznego zgodnie z art. 67 Konstytucji RP, jednak w ramach demokratycznego państwa prawnego i zasad sprawiedliwości społecznej państwo jej zobligowane do ochrony obrotu prawnego, także w zakresie prywatnych ubezpieczeń, które są oparte na ponoszeniu ryzyka przez ubezpieczonych297.

Podkreślenia wymaga także okoliczność, że prawo ubezpieczeń społecznych regulowane jest nie tylko przepisami prawa krajowego, ale znajduje również swoje odpowiednie regulacji wiążące Rzeczpospolitą Polską w ramach obowiązującego prawa

294

Szerzej: G. Szyburska – Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 25 – 28 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 ze zm.)

296 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.06.2015 r., sygn. I UK 371/14, Lex 297 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 405 - 407 295

136

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 międzynarodowego. W głównej mierze wyznacza ono przede wszystkim kierunki działania organów władzy publicznej oraz podstawowe wartości leżące u podstaw jego organizacji i funkcjonowania 298 . System ubezpieczeń społecznych realizuje tym samym postulaty wyrażone między innymi w treści art. 25 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka299, który stanowi że gwarantuje się każdemu człowiekowi prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego oraz jego rodziny. W tym katalogu mieści się m.in. wyżywienie, odzież, mieszkanie, opieka lekarska i wreszcie konieczne świadczenia socjalne, a także prawo do ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, starości.

Natomiast szczególną opieką i pomocą obejmuje się matki i dzieci mające prawo do jednakowej ochrony społecznej. Wskazane uregulowanie ma na celu zabezpieczenie pewnego minimum egzystencji każdemu człowiekowi. Charakter prawny wskazanego aktu normatywnego

jest

niejednoznaczny,

jednakże

powszechnie

w

doktrynie

prawa

międzynarodowego przyjmuje się że zawiera on normy o charakterze prawa zwyczajowego300 i

stąd

właśnie

należy

wywodzić

jego

moc

obowiązującą

na

gruncie

prawa

międzynarodowego.

W polskim porządku prawnym w ramach struktur organizacyjnych podstawowe zadania wynikające z zabezpieczenia społecznego pełni Zakład Ubezpieczeń Społecznych stanowiący odrębną państwową jednostkę organizacyjną posiadającą osobowość prawną 301.

Zakład zawiaduje i organizuje wykorzystanie środków zgromadzonych na poszczególnych funduszach i odpowiedzialny jest za ustalenie prawa do świadczeń oraz ich wypłatę.

Swoistą cechą ubezpieczeń społecznych jest okoliczność, iż nie sposób wyodrębnić prawa ubezpieczeń jako odrębnej gałęzi prawa, choć stanowi regulację sektorową. Bezspornie w utrwalonej praktyce system ubezpieczeń funkcjonuje w ramach tzw. prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Jednakże należy zwrócić uwagę, iż nie jest to do końca precyzyjne

sformułowanie,

szczególnie

na

298

tle

przedmiotu

regulacji

prawa

[Dostęp: 01.03.2016], <http://www.zus.pl/pliki/poradniki/1585_12.pdf> : Publikacja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określa zakres aktów prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej wiążącego Rzeczpospolitą Polską w zakresie zabezpieczenia społecznego 299 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (właściwie Universal Declaration of Human Rights) stanowiąca ogólnych zbiór podstawowych praw człowieka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją nr 217/IIIA w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryżu 300 A. Szpak, Ewolucja definicji tortur w orzecznictwie Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. zbrodni w byłej Jugosławii; Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego, nr 7/2009, s. 150 301 G. Szpor, System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2013, s. 62

137

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 ubezpieczeniowego. Okazuje się bowiem, że zawiera ono w sobie zarówno przepisy o charakterze zobowiązaniowym, administracyjnym, jak również dotyczące finansów publicznych, a nawet prawa karnego materialnego. Dokonanie przez ustawodawcę kompleksowej regulacji ma na celu zagwarantowanie niezachwianego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych jako podstawy polityki socjalnej.

W związku z powyższym polski ustawodawca zdecydował się wyznaczyć katalog przepisów karnomaterialnych, które mają na celu ochronę całego systemu. Stanowią one naturalnie część prawa karnego materialnego, jednakże wielu teoretyków prawa stoi na stanowisku, iż w zasadzie istnieje możliwość wyznaczenia pewnej znacznie ograniczonej, ale jednak autonomicznej grupy przepisów prawa karnego ubezpieczeń społecznych. Głównym powodem tego wyróżnienia jest przede wszystkim przedmiot ochrony cechujący te uregulowania, ale również sam cel normowania tego typu zagadnień. Kształtowanie odpowiedzialności karnej za przestępstwa i wykroczenia ubezpieczeniowe określają w polskim porządku prawnym różne akty prawne, a ich bezpośrednim celem jest ochrona szeroko rozumianego prawidłowego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych.

SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH – POJĘCIE I CHARAKTERYSTYKA Przystępując do analizy kwestii związanych z prawem karnym ubezpieczeń społecznych należałoby w pierwszej kolejności wskazać czym jest sam system ubezpieczeń społecznych oraz określić zasady jego funkcjonowania, podstawowe cechy i kierunki działania organów władzy publicznej w celu urzeczywistniania konstytucyjnych zasad związanych z zabezpieczeniem społecznym.

W pierwszej kolejności komentatorzy i przedstawiciele nauki prawa definiują ubezpieczenia jako zwarty system znajdujący swoje konotacje i podstawy konstytucyjne, na co wskazano we wcześniejszej części opracowania. W znaczeniu etymologicznym samo słowo „ubezpieczenie” wywodzi się od securitas – bezpieczeństwo, secura, securus, securum – bezpieczny, assecuramentum – ubezpieczenie 302 . System ten stanowi co do zasady określoną strukturę zagwarantowanych ustawą i związanych ze świadczeniem pracy świadczeń o charakterze roszczeniowym. Mają one z kolei na celu pokryć potrzeby obywateli 302

E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Bydgoszcz – Toruń 2002, s. 20

138

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 spowodowane przez różnego rodzaju losowe zdarzenia bądź też inne okoliczności z nimi zrównane. Obowiązki wynikające z tego rodzaju zdarzeń spełniają zobowiązane przez ustawodawcę podmioty (np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych) w sposób bezpośredni lub pośredni303. Ten ostatni aspekt odnosi się do zakresu partycypacji w wypłacie świadczeń i dotyczy w głównej mierze rozkładu ciężaru ponoszenia owych świadczeń. Mogą być one ponoszone przez państwo albo w całości albo w co najmniej znacznej części. Są one ponoszone przy tym zawsze na rzecz osób do nich uprawnionych. Zakres ponoszenia ciężaru świadczeń zależy przede wszystkim od rodzaju zdarzenia powodującego powstanie po stronie organu rentowego obowiązek wypłaty świadczenia, a także od jego rodzaju.

Pierwotny model systemu ubezpieczeń pojawił się początkowo w XIX wieku w Niemczech, gdzie był on realizowany w całości odgórnie przez państwo 304 . W dalszej kolejności rozprzestrzenił się on na inne kraje europejskie. Ubezpieczenia społeczne wywołują wiele kontrowersji w życiu społecznych i politycznym. Praktycznie każdy z przedstawicieli największych sił politycznych w Polsce przedstawia różnorodne sposoby na rozwiązanie problemów z jakimi boryka się system ubezpieczeń społecznych, jak również szeroko rozumiane zabezpieczenie społeczne realizujące podstawowe potrzeby bytowe obywateli. Aktualnie zauważyć możemy tendencje dążące zarówno do zwiększenia roli i dofinansowania z budżetu państwa systemu, jak i całkowitej likwidacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

305

na rzecz indywidualnego gromadzenia środków przez obywateli.

Niewątpliwie każdy z tych poglądów ma swoje racje. Nie bez znaczenia pozostaje także, że w państwie demokratycznym osoby pobierające świadczenia z tytułu ubezpieczeń społecznych stanowią poważny elektorat, którego żaden rozsądny polityk nie może zlekceważyć. Dlatego też w życiu politycznym nader często unika się poruszania istoty problemów zabezpieczenia społecznego, ograniczając się jedynie do frazesów i ogólnikowo formułowanych konieczności dokonywania zmian306.

Jednakże w głównej mierze to właśnie różne spojrzenie na te jakże niebywale istotne kwestie dla funkcjonowania państwa polskiego spowodowało wprowadzanie szeregu reform 303

W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne: zarys systemu, Warszawa 1987, s. 66 J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego. Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, bezrobocie i pomoc społeczna, Zamczyce 2001, s. 72 - 77 305 Dostęp: 02.03.2016], <http://www.rp.pl/artykul/1084047-Polska-Razem--zlikwidowac-ZUS-i-wprowadzicemeryture-obywatelska.html> 306 W. Piotrowski, Niektóre aspekty prawne reformy systemu emerytalnego; Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, nr 1/1999, s. 151 304

139

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 prawa ubezpieczeń społecznych 307 . W wyniku zmian ustrojowych, a także klimatów politycznych oraz ewolucji podejścia do zabezpieczeń społecznych i roli państwa w tym zakresie, wykształciły się podstawowe cechy jakimi system ubezpieczeń winien się charakteryzować. Oceniane są one w sposób dwojaki pod względem dziedzictwa socjalizmu 308 . Wśród szeregu założeń reform systemu ubezpieczeń społecznych nacisk położono przede wszystkim na ich: 1. systemowość, 2. kompleksowość, 3. powszechność, 4. ograniczony zakres przedmiotowy, 5. obowiązkowy charakter oraz 6. większe powiązanie wysokości świadczeń ze składką309.

Kluczowym założeniem reformy ubezpieczeń jest dążenie do ich systemowości.

W założeniu ustawodawcy wszelkie uregulowania dotyczące tych właśnie kwestii winny być spójne i stanowić wyodrębnioną całość. Jednak jak wskazane zostanie w dalszej części, systemowość ubezpieczeń społecznych nie jest możliwa do realizacji w pełnym zakresie z uwagi na obszerność regulacji. Nie budzi jednak zastrzeżeń stanowisko opierające się na tym, że system winien pozostawać w normatywnych, a także funkcjonalnych związkach z już istniejącymi gałęziami prawa, np. prawem administracyjnym, karnym, postępowaniem cywilnym, czy też prawem finansowym i finansów publicznych.

Kolejny aspekt odnosi się do kompleksowości rozumianej także jako pewnej potrzeby samodzielności prawa ubezpieczeń społecznych. Zabezpieczenie społeczne powinny zatem regulować nie tylko przepisy o charakterze materialnoprawnym określające prawa i obowiązki poszczególnych podmiotów, ale również przepisy proceduralne i przede wszystkim ustrojowe. Już w tym miejscu warto zwrócić uwagę na okoliczność, że praktycznie 307

Szerzej: U. Kalina – Prasznic, Społeczne zabezpieczenie emerytalne pracowników – między prawem a rynkiem, Warszawa 2012, s. 106 - 125 308 Szerzej: S. Golinowska, Raport społeczny – Polska 2005, Warszawa 2005 309 [Dostęp:02.03.2016],<https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/studentsresources/System%20ubezpieczenia %20spo%C5%82ecznego.pdf>, We wskazanym opracowaniu dr Karolina Stopka określa podwaliny funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych, ich rolę oraz podstawowe zadania jakie winien spełniać system ubezpieczeń społecznych

140

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 niemożliwe jest samodzielne uregulowanie tych wszystkich złożonych elementów funkcjonowania ubezpieczeń społecznych. W zasadzie każdorazowo analiza określonego stanu faktycznego musi sprowadzać się do odwołania do innych aktów normatywnych.

Przykładowo nie sposób dokonać prawidłowej oceny zachowania sprawcy dopuszczającego się wykroczenia ubezpieczeniowego określonego w ustawie systemowej bez odwołania się do przepisów powszechnego prawa karnego. To samo dotyczy dochodzenia roszczeń na drodze procesu cywilnego według przepisów regulujących to postępowanie310, czy też samego trybu administracyjnego wydawania decyzji w sprawach ubezpieczeń311. Dodatkowo ubezpieczenia winny spełniać warunki powszechności, gdzie winny im podlegać wszystkie osoby będące osobami zatrudnionymi, niezależnie od rodzaju tego zatrudnienia (np. umowa o pracę, umowa cywilnoprawna).

Ubezpieczenia społeczne powinny się także cechować ograniczonym zakresem przedmiotowym, w ramach którego wyłącznie z ubezpieczenia społecznego realizowane są ubezpieczenia zdrowotne, ochrona bezrobocia oraz świadczenia rodzinne. Należy mieć także na uwadze ich przymusowy charakter 312 realizowany w zgodzie z zasadami automatyzmu.

Wszelka dobrowolność ubezpieczenia powinna przyjmować wyjątkowy i ekstraordynaryjny charakter.

System

uwzględnieniem

jednocześnie

wysokości

zastrzega

wpłacanej

różnicowanie

składki.

Im

wysokości

składka

będzie

proporcjonalnie zwiększeniu będzie ulegało wypłacane świadczenie

313

świadczeń wyższa,

z tym

. Takie założenie

wynika z wprowadzenia tzw. zasady zupełnej ekwiwalentności ubezpieczeniowej w znaczeniu o charakterze kompensacyjnym. Proporcjonalnie uzależniono wysokość składki i świadczenia nie tylko w części finansowanej kapitałowo, ale także w części repartycyjnie finansowanej314.

Wskazane postulaty co do zasady mają za zadanie realizować podstawowe dla polskiego systemu ubezpieczeń akty prawne. Wśród nich wyróżnić należy:

310

ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 12 ze zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2016 r., poz. 23) 312 R. Rogowski, Aksjologiczne podstawy ubezpieczeń społecznych; Annales. Etyka w życiu gospodarczym, nr 1/2009, s. 148 313 Raport Komisji Nadzoru Finansowego dotyczący ubezpieczeń na terytorium państwa polskiego z uwzględnieniem polskiego rynku finansowego [Dostęp:13.05.2016],<https://www.knf.gov.pl/Images/Ubezpieczenia_z_glowa_tcm7530346f> 314 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Bydgoszcz – Warszawa 2005, s. 171 311

141

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 1. ustawę z dnia 13 października 1988 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.), 2. ustawę z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.), 3. ustawę z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. I. z 2013 r., poz. 1403 ze zm.) oraz 4. ustawę z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.).

Wskazane wyżej akty normatywne z założenia winny spełniać wszelkie wymogi co do spójności systemu ubezpieczeń społecznych. Nadto traktowane jako całość powinny realizować postulaty zupełności regulacji.

Jednakże jak łatwo zauważyć polski system ubezpieczeń społecznych nie jest strukturą spójną wewnętrznie. Wskazane wyżej akty normatywne stanowią bezsprzecznie podstawę normatywną funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych w Rzeczpospolitej Polskiej.

Jak wskazują komentatorzy, istotne są wzajemne relacji między poszczególnymi ustawami. I tak przykładowo obok systemu świadczeń finansowanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych mamy odrębny reżim dotyczący realizacji świadczeń w stosunku do rolników, którzy w wielu aspektach są traktowani w sposób odmienny. Ta sama zasada dotyczy osobnych schematów finansowania i przyznawania prawa do świadczeń emerytalnych należnych funkcjonariuszom służb mundurowych, czy też górnikom. W ogóle odrębną kategorię stanowi grupa zawodowa sędziów, gdzie system finansowania po przejściu w stan spoczynku stanowi jedną z podstawowych zasad gwarantujących niezawisłość sędziowską315.

PRAWO KARNE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Ustawodawca rozbudowując system ubezpieczeń społeczny zmuszony został do stworzenia pewnego schematu gwarancji przestrzegania przepisów prawa ubezpieczeń.

Dlatego też wprowadzono model wielowymiarowego podejścia do kwestii ponoszenia odpowiedzialności za naruszenie przepisów ustawy. Zgodnie z obowiązującym brzmieniem istnieje wiele możliwości dochodzenia realizacji norm przepisów prawa materialnego.

315

M. Haczkowska, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Lex 2015

142

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Przybierają one przede wszystkim charakter norm proceduralnych, zarówno na gruncie postępowania administracyjnego, jak również postępowania cywilnego.

Jednak z uwagi na interes społeczny oraz publiczny, a także budowę systemu ubezpieczeń oraz doniosłą rolę społeczną jaką pełni, zdecydowano się zabezpieczyć prawidłową realizację przepisów ustawy i niezachwiane funkcjonowanie całego systemu ubezpieczeniowego normami karnego prawa materialnego. Jest to o tyle istotne, że wyraża opinię ustawodawcy o potrzebie regulacji tej kwestii i znaczenia prawa ubezpieczeń społecznych dla funkcjonowania państwa polskiego316.

Ubezpieczenia społeczne (jeżeli chodzi o przedmiot regulacji) mają przymioty prawa sektorowego. Kompleksowo powinny regulować wszelki kwestie związane z przedmiotem regulacji. Co do zasady ten model się sprawdza i jest realizowany. Jednak w przypadku prawa karnego materialnego ustawodawca zdecydował się na umieszczenie norm, których naruszenie może aktualizować odpowiedzialność karną sprawcy, w kilku aktach normatywnych, nie wyłączając Kodeksu karnego317.

Na potrzeby niniejszego opracowania podstawowe i kluczowe znaczenie będą miały przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz przepisy k.k. Oczywiście w innych aktach prawnych regulujących kwestie ubezpieczeniowe również znajdują się odpowiednie przepisy karne gwarantujące ich właściwe wykonywanie oraz udzielające karnoprawnej ochrony ściśle określonym dobrom związanym z ubezpieczeniami społecznymi Jednakże z uwagi na doniosłość prawidłowego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych istotne znaczenie będą miały przepisy karne znajdujące się we wskazanych wyżej ustawach. Tytułem wstępu do rozważań nad prawem karnym ubezpieczeniowym należy zauważyć, że ustawodawca w klasycznym ujęciu dokonuje rozróżnienia czynów zabronionych na dwie powszechnie znane kategorie, tj. przestępstwa oraz wykroczenia.

Różnica między wykroczeniem a przestępstwem na gruncie prawa karnego ubezpieczeń społecznych oscyluje przede wszystkim wokół stopnia intensywności kary (różny katalog kar przewidzianych dla przestępstwa i wykroczeń), która jest naturalnie wyższa w przypadku przestępstwa, aniżeli w przypadku wykroczenia. Drugim zasadniczym 316

Szerzej: J. Marciniak, Prawnokarna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, Prokuratura i Prawo, nr 2/2011, s. 60 - 68 317 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.), zwany dalej „k.k.”

143

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 wyróżnikiem jest stopień społecznej szkodliwości czynu, który jest mniejszy w przypadku wykroczenia, aniżeli przestępstwa. W ramach rozpoznawania istoty czynu, a także kształtowania odpowiedzialności karnej sprawcy wykroczenia, czy też przestępstwa stosujemy przepisy powszechnego prawa karnego. Prawo ubezpieczeń społecznych nie przewiduje bowiem odmiennych zasad kształtowania odpowiedzialności karnej za czyny zabronione związane z naruszeniem prawidłowego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych. Nie ma zatem potrzeby na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych odrębnego regulowania podstawowych zasad odpowiedzialności karnej.

W związku z powyższym należy odnieść się do poszczególnych przepisów k.k. oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w celu dookreślenia charakteru prawnego tych przepisów, przedmiotu regulacji, a w szczególności przedmiotu ochrony istotnego z punktu widzenia niniejszego opracowania.

Obowiązujący Kodeks karny przewiduje dwa podstawowe typy przestępstw ściśle skorelowanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. Chodzi tutaj o przepis art. 218 § 1a k.k. oraz art. 219 k.k. Oba przestępstwa stypizowane w części szczególnej stanowią występki zagrożone grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ustawodawca zadecydował, ażeby umieścić wskazane przepisy w rozdziale XXVIII, zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”. Uzasadnione jest to tym, że głównym dobrem chronionym przez przepisy wskazanego rozdziału są właśnie prawa osób, które wykonują pracę zarobkową w tej właśnie postaci 318 . Spowodowane jest to tym, że w polskim ustawodawstwie to właśnie stosunek pracy korzysta ze wzmożonej kontroli i uprzywilejowanej pozycji w porównaniu z innymi formami zatrudnienia, np. o charakterze umów cywilnoprawnych (umowa o dzieło, o świadczenie usług).

Przepis art. 218 § 1a k.k. stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten kto wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego. Wskazana regulacja praktycznie w zbieżnej, tożsamej treści znajdowała się uprzednio w § 1 tej jednostki redakcyjnej. Jednakże omawiany przepis § 1 został uznany wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodny z art. 2 Konstytucji RP, 318

Z. Góral, P. Prusinowski, Umowne podstawy zatrudnienia, Warszawa 2012

144

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a także z art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych319. Dopuszczał on bowiem wobec tej samej osoby fizycznej za ten sam czyn, odpowiedzialność za przestępstwo a także dodatkową opłatę, o której mowa w art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z wyżej wskazanym orzeczeniem sądu konstytucyjnego przepis ten utracił moc obowiązującą z dniem 31 maja 2012 roku. Głównym elementem spornym przed Trybunałem Konstytucyjnym była możliwość podwójnego karania, zarówno na gruncie Kodeksu karnego, jak również ustawy ubezpieczeniowej.

Wypracowano w związku z tym rozwiązanie, w którym wymierzenie opłaty dodatkowej nie jest obligatoryjne i w istocie to jedynie od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zależy, czy taką opłatę naliczy i wymierzy. Jeśli Zakład Ubezpieczeń Społecznych zdecyduje o wymierzeniu opłaty dodatkowej, to tylko i wyłącznie od jego uznania zależy też ustalenie wysokości tej opłaty320.

Należy w tym miejscu zauważyć, że utrata mocy obowiązującej przepisu art. 218 § 1 k.k. nie była bezpośrednio skorelowana z depenalizacją zachowania, które wyczerpywałoby znamiona przestępstwa określone w tym przepisie. Podyktowane jest to tym, że zestawienie chwili utraty mocy art. 218 § 1 k.k. i wejścia w życie przepisu art. 218 § 1a k.k. prowadzi do jasnej i precyzyjnej konkluzji, iż jak już wcześniej wspomniano są one tożsame. Zatem w systemie prawnym nie zanotowano okresu, w którym zachowanie polegające na uporczywym i złośliwym naruszaniu praw pracownika wynikających ze stosunku prac lub ubezpieczenia społecznego przestało być zabronione pod groźbą kary przez ustawę karną321.

Wydaje się, że ustawodawca celowo nie doprecyzowuje rangi przepisów prawa pracy albo ubezpieczeń społecznych, których naruszenie mogłoby rodzić odpowiedzialność karną.

Nie

sprowadza

tym

samym

możliwości

pociągnięcia

sprawcy

przestępstwa

do

odpowiedzialności karnoprawnej wyłącznie za naruszenie przepisów rangi ustawowej.

Podobnie jak w przypadku prawa pracy, podstawą naruszenia może być każdy przepis, w

319

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18.11.2010 r., sygn. P 29/09, Lex S. Kowalski, Trybunał Konstytucyjny wymusił zmiany w karaniu za naruszenie obowiązku składkowego, Służba Pracownicza, nr 4/2013, s. 20-22 321 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21.02.2013r., sygn. IV KK 369/12, Lex 320

145

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 szczególności rozporządzenia jako akty o charakterze wykonawczym, układy zbiorowe pracy, czy też regulaminy wynagradzania322.

Statystyki rozpoznawanych przed sądami powszechnymi spraw wyraźnie wskazują, że ich zdecydowana większość oscyluje wokół uporczywego oraz złośliwego naruszania praw pracowniczych, które wynikają stricte ze stosunku pracy. Mimo wszystko jednak niejednokrotnie naruszenie praw pracowniczych wynikających z tego właśnie stosunku wiąże się ze sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych. Warto zauważyć, że omawiany przepis umiejscawia na szczególnej pozycji pracownika. Każdorazowo rozpoznawanie sprawy np. w aspekcie wypłaty wynagrodzenia powinno znaleźć swoje odniesienie także w skutkach na gruncie finansów uprawnionego do pobierania wynagrodzenia pracownika. Dlatego też jakkolwiek pracodawca narusza prawa pracownicze do wynagrodzenia za pracę w sytuacji gdy odlicza od niego składki na ubezpieczenie społeczne, których następnie nie odprowadza na rachunek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, to jednak majątkowe interesy pracownika w tym zakresie nie ponoszą żadnej szkody finansowej. Spowodowane to jest faktem, że wskazane środki pieniężne i tak nie są przekazywane do rąk własnych pracownika, względnie na jego indywidualny rachunek bankowy, a jedynie na rachunek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W związku z tym w doktrynie prawa karnego podkreśla się, że stopień społecznej szkodliwości tego czynu zabronionego, który polega na złośliwym naruszaniu prawa pracownika do wynagrodzenia, będzie zdecydowanie wyższy w przypadku zaniechania wypłaty części wynagrodzenia za pracę, aniżeli w sytuacji zaniechania przekazania wyliczonych kwot składek tegoż właśnie wynagrodzenia na prowadzony przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych rachunek bankowy323.

Dla aktualizacji odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa określonego w omawianym przepisie należy stwierdzić wystąpienie uporczywości lub złośliwości ze strony sprawcy. Powinno to być zatem takie zachowanie sprawcy, które rozłożone zostaje w czasie, odbywa się w sposób regularny w zakresie naruszania praw pracowniczych, a także musi być nacechowane negatywny ładunkiem emocjonalnym wyrażającym intencje złośliwości polegające na sprawianiu sprawcy przyjemności z wyrządzania komuś krzywdy.

322

S. Kowalski, Odpowiedzialność karna za nieterminowe wypłacanie świadczeń pracowniczych, Służba Pracownicza, nr 9/2013, s. 19-22 323 S. Kowalski, Uwagi o odpowiedzialności karnej za nieopłacanie składek na ubezpieczenie społeczne i inne formy zabezpieczenia społecznego w prawie polskim, Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej, nr 1/2014, s. 451-465

146

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Kolejnym przestępstwem stypizowanym w tym samym rozdziale części szczególnej Kodeksu karnego jest tzw. niezgłoszenie osoby wykonującej pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego ujęte w treści art. 219 k.k. Przepis ten stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten, kto narusza przepisy prawa o ubezpieczeniach społecznych, nie zgłaszając (nawet za zgodą zainteresowanego podmiotu) wymaganych danych albo zgłaszając nieprawdziwe dane mające wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość.

W tym przypadku ustawodawca podobnie jak w regulacji art. 218 § 1a k.k. nie ogranicza się jedynie do przepisów rangi ustawowej nakładających obowiązek dokonania zgłoszenia a odnosi się do szerszego katalogu źródeł powszechnie obowiązującego prawa, m.in. do rozporządzeń wykonawczych wydanych na podstawie przepisów ustawy.

Przestępstwo to popełnić może tylko i wyłącznie osoba, która ma obowiązek dokonania zgłoszenia danych określonych w tym przepisie, a osoba uprawniona do świadczeń nie może z kolei być w zasadzie sprawcą tego czynu zabronionego 324. Jednakże na podstawie samej treści rozdziału XXVIII k.k. nie sposób ustalić podmiotu przestępstw, bez odwołania się do przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych325.

Tzw. przestępstwo zaniechania zgłoszenia danych może być popełnione zarówno z działania, jak i z zaniechania. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku zachowanie sprawcy bezwzględnie musi naruszać sprecyzowane i określone przepisy prawa ubezpieczeń społecznych. Przepisy te nakładają różne obowiązki zgłoszenia określonych informacji stanowiących podstawę ustalenia poszczególnych uprawnień z zakresu ubezpieczeń społecznych. Należy przy tym mieć na uwadze, że zakres tych obowiązków rejestracyjnych ulega ciągłym zmianom wraz z postępującą reformą systemu ubezpieczeń społecznych. W głównym zakresie normy prawa ubezpieczeń regulują kwestie terminów podlegających zgłoszeniu, a dla stwierdzenia zaniechania obowiązku wystarczy już jednorazowe niedopełnienie obowiązku326.

324

M. Budyn – Kulik, Komentarz do art. 219. Kodeks karny. Komentarz, Lex 2015 S. Samol, Prawnokarna ochrona praw pracownika w nowym Kodeksie karnym; Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, nr 3 – 4/ 1998, s 76 326 Z. Siwik, Art. 219 (w:) Kodeks karny. Komentarz, Lex 2014 325

147

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Swoim zakresem zastosowania norma z art. 219 k.k. obejmuje dosyć szeroki zakres danych

przekazywanych

organowi

jakim

jest

Zakład

Ubezpieczeń

Społecznych.

Spowodowane jest to tym, że niemalże wszystkie wymagane informacje są istotne z punktu ustalenia prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Co do samego niezgłaszania wymaganych danych trzeba podkreślić, że odnosi się ono zarówno do całkowitego powstrzymania się od przekazania konkretnych informacji bądź też powstrzymania się od przekazania częściowych danych wymaganych przez przepisy powszechnie obowiązującego prawa ubezpieczeń społecznych. Jednakże nie każde działanie bądź też zaniechanie sprawcy będzie wyczerpywało znamiona przestępstwa określonego w ustawie karnej. Muszą to być takie dane, których brak rodził konkretne i realne zagrożenie dla ustalenia praw do świadczeń oraz ustalenia ich wysokości327.

Istotną kwestię stanowi także legitymacja czynna do występowania w postępowaniu karnym w celu ścigania tego rodzaju przestępstw. Taką możliwość posiada Zakład Ubezpieczeń Społecznych z mocy treści art. 98 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Takim przepisem nie jest natomiast art. 219 k.k. 328. Sąd Najwyższy przyznaje również Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych status pokrzywdzonego w postępowaniu. W swoim dotychczasowym orzecznictwie wyraźnie wskazuje, że na gruncie postępowania karnego, którego przedmiotem jest czyn polegający na zaniechaniu odprowadzenia przez pracodawcę wbrew obowiązkom wynikającym z ustawy systemowej, status pokrzywdzonego przysługuje także Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych329.

Dodatkowo prawa pokrzywdzonego pracownika wyrządzonym przestępstwem określonym w art. 218 oraz 219 k.k. mogą wykonywać również inspektorzy pracy, który w zakresie podejmowanych przez siebie działań przestępstwo ujawnili bądź też wystąpili o wszczęcie postępowania. Dlatego też w takiej sytuacji możliwość wykonywania praw pokrzywdzonego będzie skorelowana z tym, czy zainicjowanie postępowania karnego łączyło się z działalnością Państwowej Inspekcji Pracy330.

327

Szerzej: M. Jachimowicz, Przestępstwo niezgłoszenia danych do ubezpieczenia społecznego (art. 219 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/2007, s. 20 – 31 328 M. A. Liwo, E. Nowosiadły, Odpowiedzialność pracodawcy z art. 219 k.k., Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 7/2008, s. 18 – 23 329 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25.03.2003 r., sygn. I KZP 50/02, Lex 330 S. Kowalski, Uprawnienia inspektorów pracy do zwalczania nielegalnie zawieranych umów cywilnoprawnych, Służba Pracownicza, nr 10/2014, s. 1 – 4

148

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Opisane wyżej przestępstwa stypizowane w Kodeksie karnym zakreślają główny pion odpowiedzialności karnej związany z naruszeniem bezpieczeństwa systemu ubezpieczeń społecznych, choć w zasadniczy sposób odnoszą się do praw pracowniczych. Jednak należy pamiętać także, że ustawodawca konstytuuje również katalog wykroczeń za naruszenie przepisów ustaw ubezpieczeniowych. Najważniejsze z nich określone zostały w rozdziale 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczącym odpowiedzialności za wykroczenia przeciwko przepisom ustawy. Pełne brzmienie przepisu art. 98 ust. 1 wyżej wskazanej ustawy prezentuje się następująco: „Kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie, nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia, udaremnia lub utrudnia przeprowadzenie kontroli, nie dopełnia obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłaca je nienależnie, nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych, nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji

rozliczeniowych oraz

imiennych raportów miesięcznych w

przewidzianym terminie, nie dopełnia obowiązku przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym w formie określonej w art. 47a ust. 1 i 2, podlega karze grzywny do 5000 złotych”.

Warto nadmienić, że wykroczenia wskazane powyżej, a w szczególności określone w art. 98 ust. 1 pkt 1 i 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie są wykroczeniami o charakterze trwałym. Za czas popełnienia tych wykroczeń należy bowiem przyjąć moment początkowy sytuacji, gdy płatnik nie może już wykonać nałożonego na niego obowiązku opłacania składek 331 . W doktrynie prawa karnego materialnego ukształtował się natomiast pogląd, że zakres odpowiedzialności za to wykroczenie jest szerszy niż za występek z art. 219 k.k.

332

. Dodatkowo w opinii komentatorów należy zwrócić szczególną uwagę na

nieprecyzyjne sformułowania omawianego przepisu ustawy, szczególnie ust. 1 pkt 1 oraz ust.

2. We wskazanych przepisach jest mowa o „nieopłacaniu składek”. Ustawodawca zdecydował się użyć liczby mnogiej, co sugeruje iż sprawca popełnia wykroczenie dopiero w

331

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25.05.2010 r., sygn. I KZP 4/10, Lex M. Jachimowicz, Przestępstwo niezgłoszenia danych do ubezpieczenia społecznego (art. 219 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/2007, s. 20 – 31 332

149

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 sytuacji nieopłacenia co najmniej dwóch składek albo większej ich liczby. Jednak przyjęto stanowisko, że już brak dokonania wpłaty w jednym miesiącu aktualizuje odpowiedzialność sprawcy za wykroczenie, a jeżeli sprawca nie opłacił składek za okres dłuższy, to popełnia on kolejne wykroczenia, co w konsekwencji będzie miało wpływ na wymiar kary333.

PRAWIDŁOWE FUNKCJONOWANIE SYSTEMU UBEZPIECZEŃ JAKO PRZEDMIOT OCHRONY Charakterystyka czynów zabronionych, których przedmiot ochrony związany jest ściśle z ubezpieczeniami społecznymi, a także systemem ubezpieczeń społecznych nie jest jednoznaczna. Okazuje się, że zasadniczo poszczególne przepisy odnoszą się co do zasady do różnych przedmiotów ochrony precyzyjnie w nich określonych. Jednakże warto podnieść, iż wszelkie przestępstwa oraz wykroczenia „ubezpieczeniowe” powinny być traktowane w sposób bardziej zgeneralizowany. Uzasadnione jest to bezsprzecznie intencjami ustawodawcy dotyczącymi ochrony interesów systemu ubezpieczeniowego traktowanego jako całość. O ile poszczególne przestępstwa odnoszą się do konkretnych przypadków naruszenia przepisów ustawy, o tyle w szerszym kontekście wielość takich zachowań noszących znamiona czynów zabronionych może wywołać istotny wpływ na funkcjonowanie całego systemu ubezpieczeniowego. Najogólniej rzecz biorąc samą przestępczość ubezpieczeniową rozumieć zatem można jako ogół czynów zabronionych godzących w interesy zakładów ubezpieczeń społecznych i całego rynku ubezpieczeniowego334.

Na gruncie przepisu art. 219 k.k. dobrem chronionym, a co za tym idzie przedmiotem ochrony tego przepisu będą prawa osób, które wykonują zarobkową pracę, do otrzymywania określonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego w wysokości i na zasadach ustalonych na podstawie przepisów ubezpieczeniowych. Ochrona taka udzielana jest bez względu na wolę zainteresowanego, na rzecz którego prowadzone jest postępowanie. Istotnie ważnym aspektem jest również podkreślana w doktrynie kwestia pośredniego przedmiotu ochrony art.

219 k.k. W ocenie przedstawicieli nauki prawa karnego materialnego takim pośrednim

333

M. Marciniak, Wykroczenia nieopłacenia w terminie składek na ubezpieczenie społeczne, Prokuratura i Prawo, nr 12/2006, s. 159 - 169 334 W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 37

150

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 przedmiotem jest także wiarygodność dokumentów w ich aspekcie dowodowym 335. Wydaje się, że ta interpretacja jest dość powszechnie akceptowana w nauce prawa.

Natomiast bezpośrednim przedmiotem ochrony występku z art. 219 § 1a k.k. są prawa pracownika jakie wynikają ze stosunku gwarancji wszystkich rodzajów ubezpieczeń społecznych, a także te wywodzące się ze stosunku realizacji świadczenia w odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego336. Nadto istotna jest także okoliczność, że we wszystkich omawianych przepisach (dotyczących zarówno przestępstw, jak i wykroczeń) sprawcami czynów zabronionych mogą być wyłącznie osoby stanowiące element systemu ubezpieczeń społecznych.

Nie sposób nie zgodzić się z tezą, że wszystkie przepisy prawa karnego materialnego odnoszące się w bezpośredni sposób do prawa ubezpieczeń społecznych mimo posiadania poszczególnych przedmiotów ochrony od praw pracowniczych, aż po wiarygodność dokumentów, charakteryzują się nadrzędnym celem ustawodawczym, którym było zapewnienie prawidłowego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych.

Jak już wcześniej wskazano, tak szeroko rozbudowany system ubezpieczeń społecznych realizowany w ramach polityki zabezpieczenia socjalnego państwa polskiego wymagał określenia pewnych zasad postępowania i funkcjonowania. Samo jednak określenie trybów postępowania nigdy nie będzie w stanie zagwarantować prawidłowości realizacji norm przepisów prawa materialnego. W związku z tym ustawodawca zastosował system sankcji o charakterze karnym, które mają na celu zapewnienie stabilności systemu w odniesieniu do poszczególnych przypadków. Przekroczenie przepisów ustawy powiązane zostaje ze zaktualizowaniem odpowiedzialności karnej, co ma na celu zabezpieczenie możliwości właściwej i niezachwianej działalności systemu ubezpieczeń społecznych.

Podkreślenia wymaga także okoliczność, że przestępstwa ubezpieczeniowe stanowią tylko jeden z rodzajów zachowań w sektorze ubezpieczeń, które w konsekwencji składają się na tzw. przestępczość ubezpieczeniową. Natomiast drugą grupę przestępstw stanowią te, które związane są z nadużyciem przez sprawcę stosunków ubezpieczeniowych337. Wydaje się, że

335

M. Jachimowicz, Przestępstwo niezgłoszenia danych… , s. 20 – 31 Szerzej: S. Kowalski, Ochrona praw pracownika w Kodeksie karnym. Zagadnienia teoretyczne i praktyczne, Toruń 2014 337 W. Dadak, Przestępstwa związane z działalnością ubezpieczeniową w zakresie ubezpieczeń gospodarczych, Czasopismo prawa karnego i nauk penalnych, nr 1/2006, s. 156 336

151

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 obecne uregulowania są w stanie w pełni zapewnić stabilne działania tegoż systemu, przynajmniej pod względem odpowiedzialności karnej za naruszenie przepisów ustawy.

Należy mieć także na uwadze, że w praktyce sprawy związane z dochodzeniem odpowiedzialności karnej w związku z popełnieniem czynu zabronionego godzącego w system ubezpieczeń społeczny mają niebywale skomplikowany charakter wymagający niejednokrotnie wiedzy o specjalistycznej338.

PODSUMOWANIE Polski system ubezpieczeń społecznych na przestrzeni lat przechodził szereg różnorodnych reform. Podlegał on ewolucji, a także wielu przemianom zarówno o charakterze ustrojowym, jak i systemowym. Istotą samych rozwiązań systemowych jest to, że mają one zawsze rozbudowany charakter. Spowodowane jest to obszernym przedmiotem regulacji, co uwidacznia wielość ustaw z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych w polskim porządku prawnym. Istnieje także szeroko rozbudowany aparat instytucji państwowych mający na celu realizację zadań ustawowych w postaci Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Tak daleko rozbudowany system ubezpieczeń wymaga zapewnienia ze strony ustawodawcy szeregu gwarancji, również o charakterze karnoprawnym. Mają one na celu zapewnienie prawidłowej realizacji ustaw ubezpieczeniowych, a dodatkowo winny asekurować wykonywanie zadań określonych w ustawie.

Nie budzi wątpliwości, iż kwestie związane ubezpieczeniami społecznymi budzą w opinii społecznej szereg wątpliwości i często poddawane są powszechnej krytyce zarówno ze strony polityków, jak i społeczeństwa. Stąd wykształciło się Polsce nieprawidłowe przekonanie, że należy przepisy ustaw ubezpieczeniowych omijać, kiedy taka możliwość się pojawi. Najczęściej czyny zabronione związane z prawem karnym ubezpieczeń społecznych

338

C. Kulesza, Obrona w sprawach o przestępstwa gospodarczej i skarbowe, Warszawa 2012, s. 19

152

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 jest związane są z niedochowaniem obowiązku zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego bądź też nieprawidłowym naliczeniem należnych i podlegających opłaceniu składek.

Stąd też wykształciło się w polskim porządku prawnym pojęcie prawa karnego ubezpieczeń społecznych. Rozumiane jest ono jako system sankcji o charakterze karnym stanowiący podstawę do karania sprawców przestępstw (konkretnie występków), a także wykroczeń mający chronić podstawy funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych.

Waga istoty prawa ubezpieczeń społecznych pod względem penalizacji pewnych zachowań przejawia się także pod względem wielości aktów prawnych, w których taka odpowiedzialność jest ujęta. Podstawowe dwa przestępstwa ujęte zostały w Kodeksie karnym, co wyraża wolę ustawodawcy oraz jego świadomość co do wagi i istoty problemu ochrony systemu ubezpieczeń społecznych.

Ustawodawca zastosował system sankcji o charakterze karnym, które mają na celu zapewnienie

stabilności

systemu

w

odniesieniu

do

poszczególnych

przypadków.

Przekroczenie przepisów ustawy powiązane zostaje ze zaktualizowaniem odpowiedzialności karnej, co ma na celu zabezpieczenie możliwości właściwej i niezachwianej działalności systemu ubezpieczeń społecznych. Wydaje się, że obecne uregulowania są w stanie w pełni zapewnić stabilne działania tegoż systemu, przynajmniej pod względem odpowiedzialności karnej za naruszenie przepisów ustawy.

SUMMARY Polish social security system over the years passed a number of different reforms. He was subject to evolution, as well as many changes both of a political system, and the system.

The essence of the same system solutions is that they are always expanded character. This is due to large regulated, as evidenced by the multiplicity of laws in the field of social security legislation in the Polish legal system. There is also a full featured camera of state institutions aimed at the implementation of statutory tasks in the form of Social Insurance. So far expanded insurance system requires assurances from the legislature number of guarantees, both as criminal law. They aim to ensure the proper implementation of the insurance laws, and additionally protect perform the tasks specified in the Act.

153

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

There is no doubt that the issues related to social insurance arouse public opinion in a number of doubts and often are subjected to widespread criticism from both politicians and the public. Hence it evolved Poland incorrect belief that you should steer clear of the provisions of insurance laws, when such a possibility appears. The most common offenses related to criminal law, social insurance are associated with the failure to be notified to the Social Security or incorrect calculation due and subject to the payment of premiums.

Thus it evolved in the Polish legal concept of criminal law, social insurance. It is understood as a system of criminal penalties, which is the basis for the punishment of offenders (specifically transgressions), as well as offenses designed to protect the base of the system of social insurance. Weight essence of social insurance law in terms of criminalization of certain behavior also manifests itself in terms of legislation , where such liability is covered. The two basic crimes have been included in the Penal Code, which expresses the will of the legislator and his awareness of the gravity and nature of the problem to protect the social security system.

The legislature has applied a system of criminal penalties, which are aimed at ensuring the stability of the system in relation to individual cases. Exceeding the Act is related to the updating of criminal responsibility, which is to secure an adequate opportunity to activities and unwavering social security system. It seems that the current rules are fully able to ensure the stable operation of that system, at least in terms of criminal liability for violation of the law.

154

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz.

483) 2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (Universal Declaration of Human Rights) uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją nr 217/IIIA w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryżu 3. Ustawa z dnia 13 października 1988 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.)

4. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 12 ze zm.)

5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

6. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2016 r., poz. 23)

Orzecznictwo: 1. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25.03.2003 r., sygn. I KZP 50/02, Lex nr 76168 2. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25.05.2010 r., sygn. I KZP 4/10, Lex nr 577589 3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18.11.2010 r., sygn. P 29/09, Lex nr 619974 4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21.02.2013r., sygn. IV KK 369/12, Lex nr 1328693 5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.06.2015 r., sygn. I UK 371/14, Lex nr 1771087

155

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Wydawnictwa zwarte: 1. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012 2. Budyn – Kulik M., Komentarz do art. 219. Kodeks karny. Komentarz, Lex 2015 3. Golinowska S., Raport społeczny – Polska 2005, Warszawa 2005 4. Góral Z., Prusinowski P., Umowne podstawy zatrudnienia, Warszawa 2012 5. Haczkowska M., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Lex 2015 6. Jaroch W., Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Warszawa 2002 7. Jończyk J., Prawo zabezpieczenia społecznego. Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, bezrobocie i pomoc społeczna, Zamczyce 2001 8. Kalina – Prasznic U., Społeczne zabezpieczenie emerytalne pracowników – między prawem a rynkiem, Warszawa 2012 9. Kowalewski E., Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Bydgoszcz – Toruń 2002 10. Kowalski S., Ochrona praw pracownika w Kodeksie karnym. Zagadnienia teoretyczne i praktyczne, Toruń 2014 11. Kulesza C., Obrona w sprawach o przestępstwa gospodarczej i skarbowe, Warszawa 2012 12. Siwik Z., Art. 219. Kodeks karny. Komentarz, Lex 2014 13. Szpor G., System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2013 14. Szubert W., Ubezpieczenie społeczne: zarys systemu, Warszawa 1987 15. Szumlicz T., Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Bydgoszcz – Warszawa 2005 16. Szyburska – Walczak G., Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012

Artykuły: 1. Dadak W., Przestępstwa związane z działalnością ubezpieczeniową w zakresie ubezpieczeń gospodarczych, Czasopismo prawa karnego i nauk penalnych, nr 1/2006 2. Jachimowicz M., Przestępstwo niezgłoszenia danych do ubezpieczenia społecznego (art. 219 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/2007 3. Kowalski S., Odpowiedzialność karna za nieterminowe wypłacanie świadczeń pracowniczych, Służba Pracownicza, nr 9/2013 156

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 4. Kowalski S., Trybunał Konstytucyjny wymusił zmiany w karaniu za naruszenie obowiązku składkowego, Służba Pracownicza, nr 4/2013 5. Kowalski S., Uprawnienia inspektorów pracy do zwalczania nielegalnie zawieranych umów cywilnoprawnych, Służba Pracownicza, nr 10/2014 6. Kowalski S., Uwagi o odpowiedzialności karnej za nieopłacanie składek na ubezpieczenie społeczne i inne formy zabezpieczenia społecznego w prawie polskim, Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej, nr 1/2014 7. Liwo M. A., Nowosiadły E., Odpowiedzialność pracodawcy z art. 219 k.k., Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 7/2008 8. Marciniak J., Prawnokarna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, Prokuratura i Prawo, nr 2/2011 9. Marciniak M., Wykroczenia nieopłacenia w terminie składek na ubezpieczenie społeczne, Prokuratura i Prawo, nr 12/2006 10. Piotrowski W., Niektóre aspekty prawne reformy systemu emerytalnego; Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, nr 1/1999 11. Rogowski R., Aksjologiczne podstawy ubezpieczeń społecznych; Annales. Etyka w życiu gospodarczym, nr 1/2009 12. Samol S., Prawnokarna ochrona praw pracownika w nowym Kodeksie karnym; Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, nr 3 – 4/ 1998 13. Szpak A., Ewolucja definicji tortur w orzecznictwie Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. zbrodni w byłej Jugosławii;

Problemy Współczesnego Prawa

Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego, nr 7/2009

Źródła internetowe: 1. http://www.rp.pl/artykul/1084047-Polska-Razem--zlikwidowac-ZUS-i-wprowadzicemeryture-obywatelska.html 2. http://www.zus.pl/pliki/poradniki/1585_12.pdf 3. https://www.knf.gov.pl/Images/Ubezpieczenia_z_glowa_tcm75-30346.pdf

157

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 OLGA POŁOWIANIUK-KECZMERSKA339

ROZWAŻANIA NAD SPECYFIKĄ POSTĘPOWAŃ ADMINISTRACYJNYCH W SPRAWACH Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH REMARKS ON SPECIFICITY OF ADMINISTRATIVE PROCEEDINGS IN MATTERS RELATING TO SOCIAL INSURANCE

słowa kluczowe: postępowanie administracyjne jurysdykcyjne ogólne, postępowanie administracyjne szczególne, ubezpieczenia społeczne keywords: general administrative proceedings, separate administrative proceedings, social insurance

STRESZCZENIE Niniejszy artykuł prezentuje rozważania nad postępowaniem administracyjnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, umieszczając to postępowanie w ramach całego systemu postępowań administracyjnych jurysdykcyjnych. Zawiera charakterystykę ogólną systemu postępowań administracyjnych, z omówieniem poszczególnych ich typów.

Przybliża stosowane przez ustawodawcę metody regulacji tych postępowań. Celem niniejszego artykułu jest szczegółowe omówienie trójstopniowej metody doboru źródeł prawa procesowego w postępowaniach w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, do których częściowo tylko znajdują zastosowanie przepisy kodeksu postępowania administracyjnego oraz przybliżenie dylematów sposobu regulacji procedur szczególnych, od myśli unifikacyjnej zakładającej integrację postępowania odrębnego z procedurą ogólną, do nurtu 339

Doktorantka w Katedrze Postępowania Administracyjnego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, aplikant radcowski w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie

158

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 dekodyfikacyjnego podkreślającego potrzebę wyłączenia źródeł prawa procesowego dotyczących postępowań odrębnych poza regulację kodeksową.

EXTRACT This thesis presents reflections on the administrative proceedings in matters relating to social insurance led by the proper administrative bodies. Places these specific proceedings in the whole administrative proceedings system. Gives the indepth view into the regulation methods used by the legislatives body, focusing on the regulation method typical for any separate administrative proceedings. The aim of the paper is to present the way of selection the proper procedural rules in any public insurance cases, based on the three-stage method of regulation of legal sources. Moreover, the presented thesis highlights obstacles with the use of given regulation method and explores the discussion over the desirable method applicable to the regulation of separate administrative proceedings in the area of public insurance, starting with disintegration idea, ending with unification trends.

WPROWADZENIE Polski ustawodawca, w myśl kompetencji wynikającej z art. 67 Konstytucji RP 340 , zdecydował o poddaniu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych pod rozpoznanie w pierwszej instancji przez właściwe organy w trybie postępowania administracyjnego.

Kluczowe znaczenie dla zbadania specyfiki tej grupy postępowań ma art. 180 § 1 k.p.a.341, który stanowi, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy k.p.a., chyba że przepisy dotyczące ubezpieczeń ustalają odmienne zasady postępowania. W celu dokładnego

i precyzyjnego

określenia

i

skategoryzowania

modelu

postępowania

administracyjnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, należy rozpocząć od kwestii ogólnych, skupiając się na kategorii centralnej – pojęciu postępowania administracyjnego. W dalszej kolejności wyjaśnienia wymaga rozróżnienie poszczególnych typów postępowania administracyjnego poprzez stosowane metody regulacji. Dopiero na 340

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 23) dalej: „k.p.a.” lub „Kodeks” 341

159

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 gruncie rozważań ogólnych zasadnym jest dokonanie umiejscowienia postępowania administracyjnego

w sprawach

z

zakresu

ubezpieczeń

społecznych

i

omówienie

pojawiających się problemów związanych z przyjętą przez ustawodawcę metodą regulacji.

W efekcie

poczynionych

ustaleń,

przeprowadzona

może

zostać

charakterystyka

podnoszonych w literaturze przedmiotu postulatów dotyczących pożądanej metody regulacji w odniesieniu do postępowań w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz ocena obecnego jej kształtu.

POSTĘPOWANIE WSTĘPNE W SPRAWACH UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH. POJĘCIE I METODY REGULACJI POSTĘPOWAŃ ADMINISTRACYJNYCH Przez postępowanie administracyjnego rozumie się regulowany normami prawa procesowego ciąg czynności procesowych organu administracji publicznej i innych podmiotów postępowania, zmierzających do rozstrzygnięcia indywidualnej

sprawy

administracyjnej w drodze decyzji administracyjnej. Pojęcie postępowania administracyjnego obejmuje także ciąg czynności procesowych podejmowanych w celu weryfikacji istniejącej w obrocie prawnym decyzji administracyjnej

342

. Powyższą definicję postępowania

administracyjnego można określić jako ukazanie pojęcia w ujęciu najszerszym. Postępowanie administracyjne w ujęciu wąskim to postępowanie administracyjne jurysdykcyjne343.

Pojęciem administracyjnego postępowania jurysdykcyjnego jako pierwszy posłużył się M. Zimmermann wprowadzając je do literatury prawniczej jako rodzaj postępowania administracyjnego, w ramach którego dochodzi do wydania konstytutywnej decyzji administracyjnej o charakterze normy jednostkowej, regulującej prawa i obowiązki jej adresata, któremu autor przeciwstawił postępowanie o charakterze skargowym 344 . Istota postępowania administracyjnego jurysdykcyjnego tkwi w wydaniu przez właściwy organ administracji publicznej, wykonujący normę kompetencyjną, na podstawie norm prawa administracyjnego materialnego i w oparciu o ustalony przez ten organ stan faktyczny,

342

Por. W. Chrościelewski, J.P. Tarno, Postępowanie administracyjne i postępowanie przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2011, s. 23-24; B. Adamiak [w] B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 2014, s. 102 343 Z.R. Kmieciak, Wszczęcie ogólnego postępowania administracyjnego, Warszawa 2014, s. 19 344 M. Zimmermann, Z rozważań nad postępowaniem jurysdykcyjnym i pojęciem strony w Kodeksie postępowania administracyjnego [w] Księga pamiątkowa ku czci K. Stefki, Warszawa-Wrocław 1967, s. 433

160

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 rozstrzygnięcia przybierającego formę decyzji administracyjnej skierowanej do podmiotu usytuowanego poza system administracji publicznej, władczo i jednostronnie konkretyzującej stosunek administracyjny, usuwając tym samym w cień normę materialną generalną, która stanowiła

podstawę

przeprowadzonej

konkretyzacji.

W

konsekwencji

dokonanej

konkretyzacji, podstawą zachowań stron ukształtowanego stosunku prawnego nie są normy materialnoprawne abstrakcyjne i generalne, a normy wyartykułowane w wydanej decyzji administracyjnej, precyzujące wzajemne prawa i obowiązku stron tego stosunku345.

O ile ogólne założenia są wspólne wszystkim postępowaniom administracyjnym jurysdykcyjnym, o tyle szczegółowy tok czynności, zespół gwarancji muszą odpowiadać potrzebom określonej kategorii spraw administracyjnych. Rodzaj sprawy administracyjnej determinują z kolei normy prawa administracyjnego materialnego, stąd normy prawa proceduralnego pozostają zawsze w relacji do prawa materialnego, w której to relacji mamy do czynienia z: prymatem prawa materialnego nad prawem proceduralnym, autonomią prawa proceduralnego

wobec

prawa

materialnego,

wreszcie,

instrumentalizacją

prawa

proceduralnego 346 . Normy proceduralne mają w stosunku do norm materialnych charakter wtórny. Gwarantują ich formalną realizację, a także zapewniają uczestnikom postępowania gwarancje ochrony ich praw w ramach procesu konkretyzacji 347 . W związku z rozległą materią norm prawa administracyjnego materialnego, całym spektrum zagadnień, instytucji, systemów, swoistą niejednorodność zanotować można w ramach poszczególnych postępowań administracyjnych (jurysdykcyjnych). Dostrzegając wskazaną różnorodność, biorąc pod uwagę metodę i zakres regulacji, w rodzimej nauce prawa 348 w ramach postępowań administracyjnych jurysdykcyjnych zwykło wyróżniać się odmienne typy tych postępowań.

Z jednej strony są to postępowania administracyjne ogólne, z drugiej – postępowania administracyjne szczególne349. Obok wskazanego podziału podaje się jeszcze postępowania 345

T. Woś [w] Postępowanie administracyjne, pod red. T. Wosia, Warszawa 2013, s. 44 W. Lang, Prawo procesowe a prawo materialne. Wzajemne relacje [w] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, pod red. W. Czaplińskiego, Warszawa 2006, s. 428-429 347 H. Knysiak-Molczyk [w] Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, pod red. H. KnysiakMolczyk, Warszawa 2015, s. 14 348 J. Borkowski A. Krawczyk, System regulacji prawa administracyjnego procesowego [w] System prawa administracyjnego. Tom 9, pod red. R. Hausera, Z. Niewiadomskiego, A. Wróbla, Warszawa 2014, s. 89 349 Warto wspomnieć, że wyróżnienie odrębnych typów postępowań administracyjnych jurysdykcyjnych, spotkało się z krytyczną oceną niektórych przedstawicieli piśmiennictwa. Jak wskazuje się niekiedy, o ogólności lub szczególności można mówić w odniesieniu do poszczególnych przepisów normujących postępowanie administracyjne, a co za tym idzie, konsekwencją istnienia przepisów ogólnych i szczególnych są ogólne, względnie szczególne instytucje lub systemy postępowania administracyjnego. Samo postępowanie 346

161

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 administracyjne wyłączone 350 . Ogólny charakter postępowania administracyjnego wynika z faktu, że jest ono generalne i wspólne dla większości działów prawa administracyjnego351.

Stanowi swoisty model generalny postępowania prowadzonego w oparciu wyłącznie o przepisy Kodeksu. Odmienna jest charakterystyka postępowań administracyjnych szczególnych, do których przepisy k.p.a. znajdują zastosowanie częściowe, ponadto tylko wówczas, gdy nie istnieją normy szczególne regulujące określone kwestie w sposób odmienny. W przypadku postępowań szczególnych (odrębnych) normy procesowe zawarte w ustawach prawa administracyjnego materialnego mają pierwszeństwo przed przepisami Kodeksu, wedle reguły lex specialis derogat legi generali 352 . Według J. Borkowskiego, w rozumieniu szerszym niż tylko przez pryzmat metody regulacji, postępowanie administracyjne

jurysdykcyjne

szczególne

to

typ

postępowania

administracyjnego

jurysdykcyjnego, który wyróżnia wąski krąg podmiotowy i przedmiotowy jego stosowania.

Postępowanie to obowiązuje przed wskazanymi szczegółowo organami administrującymi a także wyłącznie w sprawach określonego rodzaju353.

Przyjmując za ugruntowanym w doktrynie podziałem postępowań, że postępowaniem jurysdykcyjnym ogólnym jest postępowanie, którego regulacja wyczerpuje się w przepisach Kodeksu, wskazać można, że tego rodzaju postępowania stanowią jedynie margines postępowań administracyjnych jurysdykcyjnych. Przeważają postępowania prowadzone w oparciu o k.p.a. stosownie do zasady lex specialis derogat legi generali 354. Sam Kodeks zawiera lub zawierał przepisy procesowe postępowań szczególnych, choć ich ilość można

administracyjne jest zawsze jednolite. Zasadniczym elementem systemu postępowania administracyjnego są przepisy k.p.a. o postępowaniu jurysdykcyjnym, które tworzą system „ogólny”. Obok występują poszczególne, uregulowane w sposób w miarę kompleksowy, systemy postępowania administracyjnego jurysdykcyjnego dotyczące postępowań w sprawach podatkowych, w sprawach ubezpieczeń społecznych, postępowania przed polskimi przedstawicielstwami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz rozproszone w ustawach prawa materialnego szczególne przepisy procesowe; por. W. Dawidowicz, Postępowanie administracyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1983, s. 32; J. Borkowski, A. Krawczyk, System regulacji prawa administracyjnego procesowego [w] System prawa administracyjnego. Tom 9, pod red. R. Hausera, Z. Niewiadomskiego, A. Wróbla, Warszawa 2014, s. 88 350 T. Woś, [w] Postępowanie administracyjne, pod red. T. Wosia, Warszawa 2013, s. 84 351 C. Martysz [w] G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz.

Tom 1, Warszawa 2010, s. 27 352 K. Jandy-Jendrośka, J. Jendrośka, System jurysdykcyjnego postępowania administracyjnego [w] System prawa administracyjnego, t. 3, pod red. T. Rabskiej, J. Łętowskiego, Ossolineum 1978, s. 132 353 J. Borkowski [w] B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 2014, s. 104 354 H. Knysiak-Molczyk [w] Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, pod red. H. KnysiakMolczyk, Warszawa 2015, s. 15-16

162

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 określić jako znikomą355. W aktualnym stanie prawnym liczba postępowań administracyjnych szczególnych znacznie przewyższa niewielką tylko liczbę spraw, do których pełne i wyłączne zastosowanie znajdują przepisy ujęte w Kodeksie i wśród tych postępowań ulokować należy postępowanie administracyjne odrębne w sprawach ubezpieczeń społecznych.

Wyodrębnienie postępowań szczególnych z zakresu Kodeksu odbywa się na podstawie różnych metod prawodawczych. Warto szczegółowo scharakteryzować metodę regulacji, która stała się podstawą do wyodrębnienia postępowania szczególnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i zarysować sposób postępowania przy poszukiwaniu właściwych źródeł norm prawa procesowego w tych sprawach.

METODA REGULACJI POSTĘPOWANIA W SPRAWACH Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Analiza stosowanych przez ustawodawcę technik prawodawczych w zakresie regulacji relacji przepisów procesowych szczególnych do przepisów k.p.a. wskazuje in genere na dwie główne metody.

Po pierwsze, przepisy procesowe szczególne mogą przybierać postać procedur autonomicznych. Zawarte są w jednej lub wielu ustawach i regulują całość zagadnień procesowych w sposób kompleksowy, na potrzeby całej procedury rozpatrywania spraw danego rodzaju. Po drugie, przepisy proceduralne szczególne mogą determinować istnienie procedur

nieautonomicznych.

Regulacje

szczególne

dotyczą

niewielkiego

wycinka

najważniejszych, typowych dla danych spraw, zagadnień, wyłączają w objętym regulacją zakresie stosowanie k.p.a., w pozostałym zakresie odsyłają do stosowania przepisów Kodeksu. Odesłanie przybiera najczęściej postać formuły stosowania odpowiedniego356.

Druga z przedstawionych metod obowiązuje najczęściej, przy czym dodatkowo, biorąc pod uwagę stopień odrębności, można wyróżnić w jej ramach dwie szczegółowe metody.

Niekiedy używana jest regulacja, która nakazuje stosowanie k.p.a. w sprawach

355

C. Martysz [w] G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz.

Tom 1, Warszawa 2010, s. 27 356 C. Martysz [w] G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz.

Tom 1, Warszawa 2010, s. 28-29

163

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 nieuregulowanych odmiennie w danej ustawie. Częściej spotkać można regulację, w ramach której

przepisy

ustawy

fragmentarycznie

regulują

określoną

instytucję

prawa

administracyjnego w przypadku, w którym Kodeks przewiduje możliwość wprowadzenia takich odrębności. W ramach przykładu wskazać można na dodatkowe elementy podania wszczynającego postępowanie administracyjne, o którym mówi art. 63 § 2 k.p.a.357.

Metoda regulacji przyjęta dla spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych należy do metod regulacji procedur o charakterze nieautonomicznym, opiera się na klauzuli subsydiarnej, zgodnie z którą w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy k.p.a., chyba że przepisy dotyczące ubezpieczeń ustalają odmienne zasady postępowania.

Omawiana reguła dotyczy wyłącznie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 180 § 2 k.p.a., a więc spraw wynikających z przepisów o ubezpieczeniach społecznych, o zaopatrzeniach emerytalnych i rentowych, o funduszu alimentacyjnym, a także spraw wynikających z przepisów o innych świadczeniach wypłacanych z funduszów przeznaczonych na ubezpieczenia społeczne. Aby określić zakres pojęcia sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych należy zastrzec, że sprawa ta musi mieć cechy wymienione w art. 1 pkt 1 k.p.a. 358 . Sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 180 k.p.a. będzie więc sprawa administracyjna w znaczeniu materialnoprawnym (art. 1 k.p.a.) czyli przewidziana normami prawa administracyjnego materialnego możliwość dokonania władczej konkretyzacji stosunku prawnego w oparciu o opisany w tych normach stan faktyczny, która to sprawa jednocześnie będzie spełniać szczegółowe kryterium przedmiotowe z art. 180 k.p.a., tj. będzie pozostawać w zakresie ubezpieczeń społecznych (art. 180 § 2 k.p.a.).

Precyzując zakres materiału normatywnego, w ramach którego należy poszukiwać spraw przedmiotowo objętych definicją z art. 180 k.p.a, podstawowe znaczenie ma ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych 359, zgodnie z która ubezpieczenia społeczne obejmują (art. 1 u.s.u.s.): ubezpieczenia emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa, ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób

357

C. Martysz [w] G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz.

Tom 1, Warszawa 2010, s. 29 358 A. Wróbel [w] A. Wróbel, M. Jaśkowska, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz Lex, Warszawa 2013, s. 1074 359 ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 121 ze zm.); dalej jako: „u.s.u.s.”

164

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 zawodowych. W dalszej kolejności wskazać można, że do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych należeć będą sprawy wyszczególnione w art. 68 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s., tj.: sprawy dotyczące stwierdzenia i ustalenia obowiązku ubezpieczeń społecznych, ustalenia uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacania tych świadczeń, chyba że na mocy odrębnych przepisów obowiązki te wykonują płatnicy składek, sprawy dotyczące wymierzania i pobierania składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. W myśl art. 83 u.s.u.s. w drodze indywidualnego rozstrzygnięcia rozpatrywane są sprawy: zgłaszania do ubezpieczeń społecznych, przebiegu ubezpieczeń, wymiaru składek i ich poboru, umarzania należności z tytułu składek, ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wymiaru świadczeń z tytułu ubezpieczeń360.

Wszystkie sprawy objęte wymienionym wyżej zakresem, wymagające rozstrzygnięcia w drodze indywidualnego aktu organu, rozpatrywane są w oparciu o procedurę, której szczegółowe zasady uregulowane zostały jednocześnie w wielu aktach prawnych. W istocie art. 180 k.p.a. nie zawiera żadnej normy procesowej. Normy takie znajdują się przede wszystkim w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych oraz w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 361 . Nadto normy procesowe mogą znaleźć swoje uregulowanie w przepisach tzw. pragmatyk służbowych, czyli przepisach rangi ustawowej regulujących kwestie związane ze stosunkiem zatrudnienia określonej grupy zawodowej.

W zakresie

źródeł

norm

regulujących

procedurę

administracyjną

w analizowanych sprawach obowiązuje regulacja trójstopniowa. W pierwszej kolejności norm procesowych poszukuje się w ustawach szczególnych regulujących prawa i obowiązki określonej kategorii funkcjonariuszy publicznych. W braku stosownych przepisów należy odnieść się do regulacji ustaw o znaczeniu ogólnym dla całego systemu, tj. ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jeśli w dalszym ciągu pozostają kwestie, które nie znalazły dotychczas swojego uregulowania – należy sięgnąć do przepisów Kodeksu, z tym zastrzeżeniem że mowa o przepisach uregulowanych poza działem III k.p.a. Kodeks znajduje zastosowanie wyłącznie

360

Por. szerzej A. Wróbel [w] A. Wróbel, M. Jaśkowska, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz Lex, Warszawa 2013, s. 1074 i nast.

361 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.); dalej: „u.e.r.”

165

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 posiłkowe, jako ostatni w kolejności akt zawierający normy proceduralne 362 . Z zasady posiłkowego stosowania przepisów k.p.a. wynika obowiązek organów właściwych w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosowania wszystkich przepisów k.p.a., w zakresie, w jakim nie istnieją szczególne przepisy proceduralne zawarte w aktach prawnych stanowiących o przyznaniu i dochodzeniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego 363 .

Podkreślić dalej należy, że z uwagi na brzmienie klauzul kolizyjnych wyrażonych w art. 180 k.p.a. i ustawach szczególnych (art. 124 u.e.r. i art. 123 u.s.u.s.), przy badaniu zakresu zastosowania regulacji szczególnej i analizowaniu potrzeby sięgnięcia do k.p.a., niedopuszczalne jest interpretowanie rozszerzające reguł szczególnych na sytuacje w nich wprost nie wskazane364. Co więcej przepisy k.p.a. znajdą zastosowanie w sprawach, które w ogóle nie zostały uregulowane w ustawach systemu ubezpieczeń społecznych np. kwestia wyłączenia pracownika365.

Warto

scharakteryzować

sytuacje

stanowiące

przypadek

kolizji

przepisów,

wymagającej rozstrzygnięcia w oparciu o wskazane wyżej klauzule. Ustawodawca posługuje się określeniem „chyba że ustawa stanowi inaczej”. W tym zakresie pojawia się problem metody wyłączenia zasad uregulowanych w k.p.a. na potrzeby prowadzenia postępowania szczególnego. Można wskazać na dwie takie metody. Przepisy Kodeksu tylko wyjątkowo nie znajdą zastosowania po pierwsze, w przypadku, gdy możliwość stosowania k.p.a. jest explicite wykluczona przez ustawę, po drugie, gdy dana kwestia proceduralna jest odmiennie uregulowana w przepisach ustawy366. Zarówno ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jak i ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawierają obecnie przepisów wykluczających stosowanie k.p.a. w danym zakresie. Przykładem zaś odmiennego uregulowania określonej kwestii w ustawie szczególnej może być art. 83b u.s.u.s., który dla zakończenia postępowania przewiduje formę postanowienia, przy czym 362

Por. T. Woś [w] Postępowanie administracyjne, pod red. T. Wosia, Warszawa 2013, s. 86-87.

D. Lach [w] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej, J. Strusińskiej-Żukowskiej, Warszawa 2014, s. 1109; A. Antonów, Wybrane zagadnienia stosowania przepisów k.p.a. w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Praca i Zabezpieczenia Społeczne 2007, nr 10, s. 24; wyrok SN z dnia 21 września 1999 roku, II UKN 109/99, OSNAPiUS 2000, nr 24, poz. 903, postanowienie SN z dnia 14 kwietnia 1999 roku, II UKN 161/99, OSNAPiUS 2000, Nr 14, poz. 562 364 Por. T. Kuczyński, Glosa do wyroku SN z dnia 24 września 2004 roku, II UK 473/03, Orzecznictwo Sądów Polskich 2005, nr 10, poz. 121 365 K. Antonów, Wybrane zagadnienia stosowania przepisów k.p.a. w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Praca i Zabezpieczenia Społeczne 2007, nr 10, s. 24 366 A. Wróbel [w] A. Wróbel, M. Jaśkowska, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz Lex, Warszawa 2013 s. 1073; M. Kempa, Faza postępowania przed organem rentowym [w] Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, pod red. M. Wałachowskiej, J. Wantoch-Rekowskiego, Lex 2015 363

166

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 zgodnie z Kodeksem, merytoryczne załatwienie sprawy administracyjnej powinno nastąpić w drodze decyzji administracyjnej.

W literaturze zaznacza się, że uregulowanie klauzul kolizyjnych z art. 180 k.p.a., art. 123 u.s.u.s. i art. 124 u.e.r. może prowadzić do wątpliwości czy subsydiarne stosowanie przepisów k.p.a. powinno przybrać charakter stosowania „wprost”- bez modyfikacji czy stosowania odpowiedniego367. W literaturze zaprezentowany został pogląd, według którego brzmienie klauzuli subsydiarnego stosowania Kodeksu należy odczytywać w sposób prowadzący do konkluzji, że ustawodawca statuuje nakaz stosowania przepisów k.p.a. z uwzględnieniem modyfikacji zawartych w przepisach szczególnych. Jak podkreśla się dalej, stosowanie przepisów k.p.a. w myśl art. 180 k.p.a. do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, jest stosowaniem ich „wprost” do ustalonego zakresu odniesienia. Przez zakres odniesienia rozumie się przy tym ogół kwestii, dla których ustawy szczególne nie przewidują odrębnych, specjalnych przepisów procesowych368. Wydaje się, że takie podejście uzasadnia zwłaszcza wykładnia literalna oparta o strukturę sformułowań zastosowanych w art. 180 § 1 k.p.a. i podobnie w klauzulach ustaw szczególnych. Posłużenie się przez ustawodawcę wskazanymi formułami stanowi jedną z technik prawodawczych, na podstawie której wskazane (odnośne) przepisy prawa należy stosować do wyznaczonego zakresu odniesienia, bez żadnych modyfikacji w ich dyspozycji. Jak jednak zauważa M. Gajda-Durlik, oparcie się o formułę stosowania „wprost” nie oznacza braku konieczności dokonania pewnych obiektywnie niezbędnych zabiegów dostosowawczych. Stwierdzenie to staje się aktualne w przypadkach, w których ustawodawca wymienia zakres przepisów, które mają być zastosowane, w sposób

generalny. Odmienne zasady będą obowiązywały natomiast

w sytuacji odesłania do szczegółowo oznaczonych, konkretnych przepisów prawa369.

367

M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s. 25 J. Brol, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych po nowelizacji Kodeksu postępowania administracyjnego, Państwo i Prawo 1980, nr 7, s. 49-52; M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s. 25-26 369 M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s. 26 - 27 368

167

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

PRAKTYCZNE

PROBLEMY

W SPRAWACH

UBEZPIECZEŃ

DEKODOWANIA SPOŁECZNYCH

NORM ORAZ

PROCESOWYCH

OCENA

OBECNEGO

SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA PROCESOWEGO Obecnie obowiązujący model postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, w szczególności skomplikowana procedura doboru źródeł może nieść za sobą istotną trudność. Sprowadza się ona do problemu płynności w przechodzeniu z gruntu ustaw szczególnych na grunt regulacji kodeksowych, tak by zapewnić całemu systemowi norm procesowych koherencję i niezbędne scalenie. Stosując przepisy k.p.a. do spraw ubezpieczeniowych należy mieć na uwadze szczególny ich charakter oparty na cechach publicznoprawnych oraz prywatnoprawnych i złożoną, niejednorodną naturę relacji pomiędzy podmiotami stosunków ubezpieczeniowych370. To z kolei może prowadzić do przekonania, że niektóre instytucje postępowania administracyjnego (jurysdykcyjnego) ogólnego nie znajdą zastosowania do postępowań ubezpieczeniowych, nie dlatego, że przepisy ustaw szczególnych tak wprost stanowią lub regulują konkretną instytucję odmiennie, ale wyłącznie dlatego, że istoty badanej instytucji nie da się pogodzić z istotą sprawy rozpoznawanej przez organy ubezpieczeniowe. W ten sposób niebezpiecznie wykracza się poza literalne reguły klauzul subsydiarnego stosowania przepisów Kodeksu, według których przepisów k.p.a. nie stosuje się wyjątkowo tylko wówczas, gdy ustawy szczególne tak stanowią371.

Celem zobrazowania nakreślonego dylematu, można wskazać, że w doktrynie sporna jest m.in. kwestia zawarcia i samego zmierzania do zawarcia ugody w sprawach objętych ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych. Według stanowiska prezentowanego przez większość przedstawicieli doktryny, zawarcie ugody jest dopuszczalne w przypadku, gdy przepisy ubezpieczeniowe upoważniają organ rentowy do działania na zasadzie uznania372.

Jak egzemplifikuje M. Cholewa-Klimek, umowa, o której stanowi art. 29 u.s.u.s. jest instytucją na pograniczu umowy cywilnoprawnej i ugody administracyjnej. Stosownie do tego 370

D. Lach [w] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej, J. Strusińskiej-Żukowskiej, Warszawa 2014, s. 1110 371 A. Wróbel [w] A. Wróbel, M. Jaśkowska, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz Lex, Warszawa 2013, s. 1073; M. Kempa, Faza postępowania przed organem rentowym [w] Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, pod red. M. Wałachowskiej, J. Wantoch-Rekowskiego, Lex 2015 372 B. Wagner, Postępowanie w sprawach emerytalno-rentowych [w] Wybrane zagadnienia prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. U. Jackowiak, Gdańskie Studia Prawnicze 2000, t. VI, s. 140; D. Lach [w] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej, J. StrusińskiejŻukowskiej, Warszawa 2014, s. 1110, M. Cholewa-Klimek, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2010, s. 69

168

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 artykułu odroczenie terminu płatności następuje na podstawie umowy, której treść koresponduje z przesłankami ugody z art. 114 k.p.a. Odroczenie płatności zbliża się istotą do ugody administracyjnej, jednakże zawieranej na nośniku o charakterze cywilnoprawnym 373.

Odmienne stanowisko zostało wyrażone przez K. Antonowa. Autor ten wskazuje, że reguła zmierzania do zawarcia ugody wyłączona jest w postępowaniu szczególnym z uwagi na bezwzględnie obowiązujący charakter norm prawa ubezpieczeń społecznych374.

Model regulacji źródeł prawa procesowego w sprawach ubezpieczeniowych w swym obecnym kształcie istnieje w polskim porządku prawnym od zasadniczej noweli kodeksu postępowania administracyjnego z 1980 roku (tzw. noweli styczniowej)

375

. Nowela

styczniowa wprowadziła szereg zmian, które służyły przede wszystkim realizacji wielu istotnych wartości i założeń, takich jak m.in. zasada dwuinstancyjności, zasada szybkości postępowania oraz wzmocnienie pozycji stron w postępowaniu. Niemniej wówczas dokonano także scalenia regulacji szczególnych w sprawach ubezpieczeń społecznych z materią procesową postępowania administracyjnego jurysdykcyjnego ogólnego, posługując się klauzulą subsydiarności

376

. W myśl pierwszej polskiej kodyfikacji postępowania

administracyjnego, która nastąpiła na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 marca 1928 roku o postępowaniu administracyjnym

377

, postępowania

administracyjne w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych były wyłączone spod regulacji tego aktu 378 . Ten typ postępowania szczególnego rozwijał się niezależnie od rozwoju ogólnych przepisów o postępowaniu administracyjnym. Stan prawny w zakresie procedury w sprawach ubezpieczeń społecznych charakteryzował się dużą ilością i różnorodnością aktów, z których każdy z nich dedykował rozwiązaniom proceduralnym odrębny rozdział379. W toku ewolucji regulacji, już w rozporządzeniu z dnia 12 grudnia 1968 roku w sprawie postępowania o świadczenia emerytalne i zasad wypłaty tych świadczeń380, znalazło się wiele odesłań do Kodeksu. Niemniej, w tym czasie według art. 194 par. 1 pkt 5 373

M. Cholewa-Klimek, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2010, s. 69 374 K. Antonów, Wybrane zagadnienia stosowania przepisów k.p.a. w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Praca i Zabezpieczenia Społeczne 2007, nr 10, s. 24 375 Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. Nr 4, poz. 8) 376 Por. T. Woś [w] Postępowanie administracyjne, pod red. T. Wosia, Warszawa 2013, s. 77 377 Dz.U.R.P. Nr 36, poz. 341 378 Stanowił o tym art. 116 przedmiotowego rozporządzenia 379 M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s. 20-21 380 Dz.U. nr 48, poz. 347; dalej jako: „Rozporządzenie”

169

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 k.p.a., przepisów Kodeksu nie stosowało się do postępowania w sprawach ubezpieczeń społecznych oraz rent i zaopatrzeń z innych tytułów (poza przepisami działu IV, regulującego procedurę skarg i wniosków oraz art. 189 Kodeksu). Przepisy k.p.a., które znajdowały zastosowanie do postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, były enumeratywnie wymienione w § 81 Rozporządzenia. Już wówczas procedura szczególna była istotnie rozbudowana, nie odpowiadała jednak rozwiniętej procedurze administracyjnej uregulowanej w Kodeksie381. Mimo kategorycznego brzmienia art. 194 k.p.a., w literaturze pojawiała się wyraźna tendencja do rozszerzania mocy obowiązującej przepisów k.p.a. także na procedurę ubezpieczeń społecznych, zwłaszcza w zakresie, niemających swojego odpowiednika w przepisach szczególnych, zasad ogólnych postępowania382. Szczególnie w latach 70. w dyskusji nad nowym kształtem Kodeksu zaczęły ujawniać się silne tendencje unifikacyjne. Stanowczo krytyczne stanowisko wobec ograniczenia zakresu obowiązywania Kodeksu wobec postępowań objętych enumeracją negatywną z art. 194 wyraził J. Jendrośka

383

. Według tego autora, wyłączenie stosowania Kodeksu w typowych

postępowaniach administracyjnych jest niezrozumiałe, a istniejące między Kodeksem a postępowaniem szczególnym odrębności wydają się być niczym nie uzasadnione. Autor stanął na stanowisku, że wszelkie odrębności winny zostać ograniczone do niezbędnego minimum, a moc obowiązywania Kodeksu rozciągnięta na typowe administracyjne postępowania szczególne na zasadzie uzupełnienia Kodeksu częścią szczególną zawierającą uzasadnione, odrębne rozwiązania proceduralne. Tak rozumiana koncentracja treści normatywnej w ramach Kodeksu sprzyjałaby uproszczeniu procedury oraz stwarzałaby jednolity normatywny wzorzec kształtowania stosunków między administracją a jednostką384.

Podobne stanowisko zaprezentował J. Brol, według którego biorąc pod uwagę zasady i technikę postępowania a sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, nie ma przeszkód unifikacji tej procedury w ramach Kodeksu, z zachowaniem koniecznych odrębności w kilku wyłącznie kwestiach385. Dążenia te w stosunku do postępowań ubezpieczeniowych wyraziła 381

M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s. 21 Por. szerzej J. Starościak [w] E. Izerson, J. Starościak, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, teksty, wzory, formularze, Warszawa 1970, s. 233 383 J. Jendrośka, Kodeks postępowania administracyjnego a proces doskonalenia funkcjonowania administracji publicznej, Państwo i Prawo 1977, nr 4, s. 27 384 J. Jendrośka, Kodeks postępowania administracyjnego a proces doskonalenia funkcjonowania administracji publicznej, Państwo i Prawo 1977, nr 4, s. 27-28. Autor potwierdził swoje stanowisko w 2003 roku – vide J. Jendrośka, Potrzeba nowego modelu procedury prawnej w administracji, Państwo i Prawo 2003, z. 3, s. 28-29 385 J. Brol, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych po nowelizacji Kodeksu postępowania administracyjnego, Państwo i Prawo 1980, nr 7, s. 45 382

170

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 klauzula art. 180 k.p.a., która miała stać się przy tym pierwszym krokiem do pełnej integracji procedury szczególnej w ramach Kodeksu. Tymczasem rzeczywistość legislacyjna, nie bacząc na dążenia unifikacyjne, wydaje się zmierzać do swoistej dekodyfikacji, rozbudowując regulacje szczególne i odseparowując procedurę jeszcze bardziej od rozwiązań kodeksowych, mimo ciągłego formalnego ich połączenia386.

Powszechnie akceptuje się w doktrynie fakt, że odmienności poszczególnych spraw rozstrzyganych

w

postępowaniu

administracyjnym

wymagają

swoistych

regulacji

procesowych. Niekiedy potrzeby te wynikają z pojawiania się nowych, nieznanych kodyfikatorom norm prawa administracyjnego proceduralnego, zjawisk, których istota wymaga specjalnych rozwiązań normatywnych. Przepisy k.p.a. niekiedy stają się nieadekwatne, utrudniając prawidłowe przeprowadzenie postępowania387, tym bardziej mając na uwadze fakt, że prawo administracyjne jest najobszerniejszą i najbardziej zróżnicowaną wewnętrznie i labilną gałęzią prawa

388

. Sposób regulacji procedury w sprawach

ubezpieczeniowych jest determinowany między innymi specyfiką postępowania, które na etapie kontrolnym traci swój charakter administracyjnoprawny, przekształcając się w postępowanie cywilne toczące się przed sądem powszechnym. Postępowanie to dotyczy spraw

zawierających

w

sobie

zarówno

elementy

administracyjnoprawne,

jak

i cywilnoprawne. Szereg materialnych odrębności determinuje poddanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych postępowaniu administracyjnemu jednoinstancyjnemu, co wymusza wyłączenie wielu regulacji kodeksowych (w tym w szczególności gwarancji wynikających z przyjętych w modelu postępowania administracyjnego jurysdykcyjnego ogólnego środków kontroli rozstrzygnięć), zawężając zakres stosowania Kodeksu wyłącznie do wyznaczonego przepisem art. 180 § 1 k.p.a.389.

W doktrynie nie ma jednak zgodności co do wyboru właściwego kierunku reform obecnego stanu rzeczy. Z jednej strony podnosi się potrzebę całościowego uregulowania procedury w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w ustawach szczególnych, tak aby 386

M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s. 22 J. Borkowski, A. Krawczyk, System regulacji prawa administracyjnego procesowego [w:] System prawa administracyjnego. Tom 9, pod red. R. Hausera, Z. Niewiadomskiego, A. Wróbla, Warszawa 2014, s. 90; C. Martysz [w] G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz. Tom 1, Warszawa 2010, s. 27-28 388 E. Smoktunowicz, Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Kodeks postępowania administracyjnego, Warszawa 1994, s. 17 389 K. Kolasiński, Rozpoznawanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1989, s. 9 i nast.; M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005, s, 28 387

171

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 wyłączyć pojawiające się problemy wynikające z konieczności odnoszenia poszczególnych instytucji

ogólnego

postępowania

administracyjnego

do

istoty

postępowań

ubezpieczeniowych. Rozważa się w tym kontekście wyłączenie materiału procesowego do ustaw szczególnych z pozostawieniem zrębów związków procedury szczególnej z Kodeksem, w postaci odesłania do konkretnych, enumeratywnie wyszczególnionych, instytucji kodeksowych. Za realizacją drogi dekodyfikacji opowiadają się m.in. L. Żukowski 390 , J. Jagielski391 i M. Gajda-Durlik392.

Z drugiej strony, wśród przedstawicieli doktryny silnie zakorzeniona jest wciąż wartość unifikacji393. Swoisty dystans wobec tendencji dekodyfikacyjnych jest zauważalny w wielu wypowiedziach czynionych w odniesieniu do reformy postępowania w sprawach podatkowych, polegającej na wyłączeniu tej procedury spod działania Kodeksu na rzecz ustalenia jej kształtu w sposób kompleksowy w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa

394

. Tu krytyczne stanowiska wyrazili m.in. R. Sawuła

395

czy

E. Ochendowski 396 . Jedna z obaw odnosząca się do tendencji dekodyfikacjnych dotyczy multiplikowania jednolitych rozwiązań i instytucji w różnych aktach prawnych. Jak ocenia R. Sawuła, 90 procent przepisów dotyczących postępowania podatkowego w Ordynacji podatkowej stanowi wierne powtórzenie przepisów k.p.a., co czyni Ordynację podatkową aktem prawnym pozornie samodzielnym. Już to, według autora, nakazuje podać w wątpliwość sens podobnego zamiaru legislacyjnego. Robert Sawuła podnosi również ważki argument w zakresie niebezpiecznych implikacji realizowania tendencji dekodyfikacyjnych, w postaci swoistej i naturalnej bariery w możliwości stosowania całego dorobku orzeczniczego WSA i NSA wykształconego na gruncie k.p.a. do nowej, odrębnej regulacji397.

390

L. Żukowski, Postępowanie administracyjne w sprawach ubezpieczeń społecznych, Organizacja, Metody, Technika 1990, nr 4, s. 9 391 J. Jagielski, Renty i emerytury z ubezpieczenia społecznego, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 1999, nr 6, s. 10 392 M. Gajda-Durlik, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005s. 28 i nast.

393 J. Jendrośka, Potrzeba nowego modelu procedury prawnej w administracji, Państwo i Prawo 2003, z. 3, s. 30; P. Przybysz, Przesłanki kodyfikacji postępowania administracyjnego (uwagi wstępne) [w] Kodyfikacja postępowania administracyjnego na 50-lecie k.p.a., pod red. J. Niczyporuka, Lublin 2010, s. 659 394 Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.; dalej jako: „Ordynacja podatkowa” 395 R. Sawuła, Ordynacja podatkowa – projekt ustawy. Wybrane uwagi dotyczące postępowania w sprawach podatkowych, Samorząd Terytorialny 1996, nr 7-8, s. 11 i nast.

396 E. Ochendowski, O dekodyfikacji postępowania administracyjnego [w] Państwo prawa, Administracja, Sądownictwo. Prace dedykowane prof. dr hab. Januszowi Łętowskiemu, Warszawa 1999, s. 219 i nast.

397 R. Sawuła, Ordynacja podatkowa – projekt ustawy. Wybrane uwagi dotyczące postępowania w sprawach podatkowych, Samorząd Terytorialny 1996, nr 7-8, s. 19

172

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 W obliczu różnych koncepcji i pomysłów mających ulepszyć obowiązującą trójstopniową regulację procedury ubezpieczeniowej, nie należy zapominać o drodze, jaką regulacja ta przeszła w toku swojej ewolucji. Obecny jej kształt można określić jako rozwiązanie kompromisowe i modalne, pozostawiające swoistą elastyczność w doborze źródeł regulacji do poszczególnego typu postępowania w sprawach ubezpieczeniowych.

Każda zmiana z pewnością wymagałaby podjęcia dużego wysiłku legislacyjnego. Według J. Borkowskiego, realizacja tendencji rozszerzania mocy obowiązującej Kodeksu na procedury szczególne wymagałoby kompromisu prowadzącego do ustalenia, z jednej strony, że Kodeks nie jest już aktem regulującym wyłącznie ogólną procedurę administracyjną, z drugiej zaś strony, zredukowania odrębności prawnych na rzecz rozwiązań ogólnych, przybliżając procedurę odrębną do wzoru postępowania ogólnego. Granicę rzeczonego kompromisu ukształtowałyby merytorycznie uzasadnione odrębności spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych 398 . W ten sposób cały system zbliżyłby się formalnie do idei istnienia modelu postępowania administracyjnego ogólnego o zasięgu globalnym z nieliczną grupą przepisów szczególnych, statuujących wyłącznie nieznaczne odrębności aniżeli samodzielne postępowania, które można byłoby określać mianem szczególnych (w obecnym rozumieniu tego pojęcia).

Rozszerzanie mocy obowiązującej Kodeksu z reguły przynosi określone korzyści obywatelowi oraz przyczynia się do podniesienia jakości pracy administracji publicznej.

Przede wszystkim podkreślić należy, że ujednolicenie procedury zwiększa jasność i czytelność unormowań. W przeciwieństwie bowiem do szeregu instytucji uregulowanych w wielu aktach zawierających normy prawa materialnego, akt rangi kodeksowej, z założenia charakteryzuje spójność pojęć i terminów prawnych oraz przemyślana systematyka 399 .

Operowanie przez ustawodawcę klauzulami, takimi jak klauzula subsydiarna art. 180 k.p.a. jest naturalnym środkiem regulacji towarzyszącym kodyfikacji i świadczy o rozsądku ustawodawcy. Racjonalny legislator mający świadomość ograniczeń i specyficznych wymagań narzuconych przez regulowaną materię, korzysta ze środków zapewniających „materialną jedność”, harmonię i spójność rozwiązań normatywnych 400 , pozostawiając

398

J. Borkowski, Problemy rozszerzania i zakresu ujednolicania postępowania administracyjnego, Państwo i Prawo 1979, nr 10, s. 40 399 J. Borkowski, Problemy rozszerzania i zakresu ujednolicania postępowania administracyjnego, Państwo i Prawo 1979, nr 10, s. 40 i 46 400 Z. Kmieciak, Przyczyny, symptomy i skutki zjawiska dekodyfikacji [w] Zarys teorii postępowania

173

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 jednocześnie przestrzeń potrzebną na realizowanie uzasadnionych odrębności. Wydaje się jednak, że przyjęty model, mimo silnego poparcia słuszną ideą unifikacji, która legła u źródeł włączenia tej procedury szczególnej do regulacji Kodeksu, nie spełnia obecnie swojego zadania. Dział III Kodeksu, który miał stanowić wyraźną dyrektywę działań legislacyjnych zmierzających do rezygnacji z regulacji dalszych odrębności na rzecz zespolenia merytorycznego postępowania w sprawach ubezpieczeniowych z postępowaniem ogólnym, wobec szeregu rozproszonych norm szczególnych i wyraźnej zasady stosowania Kodeksu w postępowaniach administracyjnych jurysdykcyjnych według klauzuli art. 1 pkt 1 i 2 k.p.a, a także art. 123 u.s.u.s. i art. 124 u.e.r., jak dostrzega M. Gajda-Durlik, pełni obecnie już tylko rolę „monumentum ideologii jednolitego normowania w kodyfikacji opartej na modelu deklaratywnego połączenia procedury ogólnej i szczególnej”401.

PODSUMOWANIE Postępowania administracyjne w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest rodzajem postępowania administracyjnego odrębnego. Metoda poszukiwania źródeł prawa procesowego ma postać trójstopniową. W pierwszej kolejności normy procesowe znajdują uregulowanie w tzw. pragmatykach służbowych, następnie w pozostałych ustawach szczególnych, ostatecznie w kodeksie postępowania administracyjnego. Obecny model oparty na klauzuli subsydiarnego stosowania kodeksu postępowania administracyjnego został wprowadzony do porządku prawnego w wyniku zasadniczej noweli k.p.a., która miała miejsce w 1980 roku. Klauzula wyrażała tendencje unifikacyjne reprezentowane przez większość przedstawicieli doktryny prawa. Obecnie wydaje się, że klauzula nie spełnia swojego zadania, dlatego wciąż w doktrynie trwają dyskusje na temat pożądanego kształtu i kierunku dalszego rozwoju prac nad kodeksem postępowania administracyjnego, zmierzających bądź do wyłączenia procedury szczególnej poza regulację kodeksową, bądź pełnej integracji tej procedury szczególnej w ramach kodeksu, z zachowaniem niewielu koniecznych odrębności.

administracyjnego, Lex 2014.

401 M. Gajda-Durlik, Kodeks postępowania administracyjnego – prawny model regulacji [w] Instytucje procesu administracyjnego i sądowoadministracyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ludwikowi Żukowskiemu, Przemyśl-Rzeszów 2009, s. 105-106

174

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

SUMMARY Administrative proceedings in matters relating to social insurance are kind of separate administrative proceedings. The method of selection the proper procedural rules in any public insurance cases is based on the three-stage method. Firstly, the proceeding rules are stated in the specialist acts, then in the other, general acts, ultimately in the Code of Administrative Procedure. The current model of regulation derives from the subsidiary application clause which was introduced into the Code on the ground of the amendment of 1980. The mentioned clause expressed the unification trends represented by the majority of representatives of the doctrine of law. Nevertheless, it now appears that the clause does not accomplish its purpose, and therefore the representatives of the doctrine has been continuing the discussions on the desired direction of further development and amendments to the Code of Administrative Procedure. Some representatives opt for the exclusion of the dedicated regulation from the Code of Administrative Procedure, some of them advise on full integration of this separate procedure within the scope of the Code, maintaining the few necessary individual features.

175

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz.

483) 2. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 23) 3. Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. Nr 4, poz. 8) 4. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.)

5. Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 121 ze zm.)

6. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.)

7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 marca 1928 roku o postępowaniu administracyjnym (Dz.U.R.P. Nr 36, poz. 341) 8. Rozporządzenie z dnia 12 grudnia 1968 roku w sprawie postępowania o świadczenia emerytalne i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. nr 48, poz. 347)

Wydawnictwa zwarte: 1. Adamiak B., Borkowski J., Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 2014 2. Cholewa-Klimek M., Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2010 3. Chrościelewski W., Tarno J.P., Postępowanie administracyjne i postępowanie przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2011 4. Dawidowicz W., Postępowanie administracyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1983 5. Gajda-Durlik M., Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005 176

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 6. Hauser R., Niewiadomski Z., Wróbel A., System prawa administracyjnego. Tom 9, Warszawa 2014 7. Izerson E., Starościak J., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, teksty, wzory, formularze, Warszawa 1970 8. Kmieciak Z.R., Wszczęcie ogólnego postępowania administracyjnego, Warszawa 2014 9. Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, pod red. H. Knysiak-Molczykm Warszawa 2015 10. Kodyfikacja

postępowania

administracyjnego

na

50-lecie

k.p.a.,

pod

red.

J. Niczyporuka, Lublin 2010 11. Kolasiński K., Rozpoznawanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1989 12. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ludwikowi Żukowskiemu, PrzemyślRzeszów 2009 13. Księga pamiątkowa ku czci K. Stefki, Warszawa-Wrocław 1967 14. Łaszczyca G., Martysz C., Matan A., Kodeks postępowania administracyjnego.

Komentarz. Tom 1, Warszawa 2010 15. Państwo prawa, Administracja, Sądownictwo. Prace dedykowane prof. dr hab.

Januszowi Łętowskiemu, Warszawa 1999 16. Postępowanie administracyjne, pod red. T. Wosia, Warszawa 2013 17. Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, pod red. W. Czaplińskiego, Warszawa 2006 18. Smoktunowicz

E.,

Orzecznictwo

Sądu

Najwyższego

i

Naczelnego

Sądu

Administracyjnego. Kodeks postępowania administracyjnego, Warszawa 1994 19. System prawa administracyjnego, t. 3, pod red. T. Rabskiej, J. Łętowskiego, Ossolineum 1978 20. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, pod red. B. Gudowskiej, J. Strusińskiej-Żukowskiej, Warszawa 2014 21. Wróbel A., Jaśkowska M., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz Lex, Warszawa 2013 22. Wybrane zagadnienia prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, pod. red. U. Jackowiak, Gdańskie Studia Prawnicze 2000, t. VI 177

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Artykuły: 1. Antonów K, Wybrane zagadnienia stosowania przepisów k.p.a. w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Praca i Zabezpieczenia Społeczne 2007, nr 10, s. 24 2. Borkowski J, Problemy rozszerzania i zakresu ujednolicania postępowania administracyjnego, Państwo i Prawo 1979, nr 10 3. Brol J., Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych po nowelizacji Kodeksu postępowania administracyjnego, Państwo i Prawo 1980, nr 7 4. Jagielski J., Renty i emerytury z ubezpieczenia społecznego, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 1999, nr 6 5. Jendrośka J., Kodeks postępowania administracyjnego a proces doskonalenia funkcjonowania administracji publicznej, Państwo i Prawo 1977, nr 4 6. Jendrośka J., Potrzeba nowego modelu procedury prawnej w administracji, Państwo i Prawo 2003, z. 3 7. Kuczyński T., Glosa do wyroku SN z dnia 24 września 2004 roku, II UK 473/03, Orzecznictwo Sądów Polskich 2005, nr 10, poz. 121 8. Sawuła R, Ordynacja podatkowa – projekt ustawy. Wybrane uwagi dotyczące postępowania w sprawach podatkowych, Samorząd Terytorialny 1996, nr 7-8 9. Żukowski L., Postępowanie administracyjne w sprawach ubezpieczeń społecznych, Organizacja, Metody, Technika 1990, nr 4

Źródła internetowe: 1. Z. Kmieciak, Zarys teorii postępowania administracyjnego, Lex 2014 2. Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, pod red. M. Wałachowskiej, J. Wantoch-Rekowskiego, Lex 2015

178

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

179

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

180

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą.

2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego.

3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła.

4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo.

5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym.

6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

Prowadzenie strony internetowej.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE?    

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ 181

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

182

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

183

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

184

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1 Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

185

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

186

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

187

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

188

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

189

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

190

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

191

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

192

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

193

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 1 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 1

194