Podmiotowość w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną

9 788380 958180

Małgorzata Ciczkowska-Giedziun

Podmiotowość w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną Studium fenomenograficzne doświadczeń asystentów rodziny

Kraków 2020

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 3

22.10.2020 10:58:05

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzent: prof. dr hab. Barbara Smolińska-Theiss

Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie na okładce: © REDPIXEL | stock.adobe.com

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ISBN 978-83-8095-818-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 4

22.10.2020 10:58:05

Spis treści

Wstęp ..............................................................................................................

9

I. CZĘŚĆ TEORETYCZNA Rozdział 1. Podmiotowość w dyskursywnych przestrzeniach nauk humanistyczno-społecznych ..........................................................

1.1. Wielość koncepcji podmiotowości – inspiracje do pracy z rodziną ...............................................................

1.1.1. Podmiotowość w myśli filozoficznej .........................................

1.1.2. Socjologiczne refleksje nad podmiotowością ...........................

1.1.3. Psychologiczne koncepcje podmiotowości ...............................

1.1.4. Podmiotowość w perspektywie pedagogicznej .........................

1.2. Tropy podmiotowości w pedagogice społecznej .................................

1.2.1. Siły społeczne w rozmyślaniu o podmiotowości ......................

1.2.2. Idea empowermentu jako myśl o upodmiotowieniu ...............

1.2.3. Podmiot w różnych relacjach z rzeczywistością .......................

1.3. Koncepcja dwupodmiotowości a aktorzy sytuacji pomocowej ..........

Rozdział 2. Asystentura rodziny w kontekście pracy socjalno-wychowawczej .............................................................................

2.1. Geneza i realia tworzenia się asystentury rodziny w Polsce ..............

2.2. Asystent rodziny jako profesjonalista w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną .......................................................

2.3. Podmiotowe refleksje w pracy socjalno-wychowawczej asystentów rodziny z dzieckiem i z rodzinami ...................................

2.4. Przegląd badań nad asystenturą rodziny w pomocy społecznej i systemie wspierania rodzin ...............................................................

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 5

19 19 21 24 26 31 36 36 40 43 44

49 49 56 59 66

22.10.2020 10:58:05

6

Spis treści

Rozdział 3. Konstruktywistyczny ogląd rzeczywistości pomocowej ......

3.1. Konstruktywistyczne przesłanki do pracy socjalno-wychowawczej z rodziną ...............................................................................................

3.2. Konstruktywna praca socjalna ............................................................

3.3. Praca socjalna oparta na zasobach ......................................................

3.3.1. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach (PSR) ................

3.3.2. Modele pracy z rodziną wykorzystujące zasoby rodziny .........

71 72 77 79 83 85

II. CZĘŚĆ BADAWCZA Rozdział 4. Proces badawczy – ustalenia i realizacja ................................ 95 4.1. Możliwości badania podmiotowości w procesie wspierania rodziny i pomagania jej w świetle paradygmatu interpretatywno-konstruktywistycznego ........................................... 95 4.2. W poszukiwaniu strategii badawczej – badania fenomenograficzne ................................................................ 98 4.2.1. Ontologiczno-epistemologiczne założenia podejścia fenomenograficznego ................................................................ 100 4.2.2. Koncepcje, kategorie opisu i anatomia doświadczenia ............ 103 4.3. Przedmiot, cel i problematyka badawcza ............................................ 105 4.4. Postępowanie badawcze ...................................................................... 107 4.4.1. Gromadzenie materiału badawczego ........................................ 107 4.4.2. Dobór próby do badań ............................................................... 110 4.4.3. Analiza danych ........................................................................... 114 Rozdział 5. Rekonstrukcja sposobów doświadczania podmiotowości przez asystentów rodziny. Analiza wyników badań .............................. 117 5.1. Podmiotowość asystentów rodziny .................................................... 121 5.1.1. Doświadczanie podmiotowości przez asystentów rodziny jako bycie samoświadomym ...................................................... 122 5.1.2. Doświadczanie podmiotowości przez asystentów rodziny jako określanie własnych granic ................................................ 127 5.1.3. Doświadczanie podmiotowości przez asystentów rodziny jako bycie sprawczym ................................................................ 139 5.2. Podmiotowość rodziny w procesie pomagania ................................... 145 5.2.1. Doświadczanie podmiotowości rodziny przez asystentów rodziny jako oczekiwanie na jej gotowość do zmiany swojej sytuacji ................................ 145 5.2.2. Doświadczanie podmiotowości rodziny przez asystentów rodziny jako szanowanie jej prawa do wolności wyboru i brania odpowiedzialności za dokonywane wybory ............................................................. 156

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 6

22.10.2020 10:58:05

7

Spis treści

5.2.3. Doświadczanie podmiotowości rodziny przez asystentów rodziny jako sięganie do jej zasobów .......... 175 5.2.4. Doświadczanie podmiotowości rodziny przez asystentów rodziny jako jej upełnomocnienie ............... 181 5.3. „Podwójny efekt empowermentu” – asystentura rodziny i jej upełnomocniające założenia w strukturach systemu pomocy społecznej ............................................................................... 193 5.3.1. Doświadczanie bycia asystentem rodziny w systemie pomocy społecznej ..................................................................... 193 5.3.2. Doświadczanie bycia asystentem rodziny w relacji z pracownikiem socjalnym ........................................................ 201 Rozdział 6. (Nie)oczywiste sensy i znaczenia podmiotowości w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną ............................................. 213 6.1. Asystenci rodziny w „przestrzeni własnych opisów” – integracja osobistego i zawodowego „ja” ............................................ 214 6.2. Rodzina jako twórca swojej sytuacji .................................................... 220 6.3. Uwspólniona przestrzeń rozumienia upełnomocniającej idei asystentury rodziny w organizacjach uczących się ...................... 229 Zakończenie ................................................................................................... 233 Bibliografia .................................................................................................... 247 Spis schematów i tabel ................................................................................. 275

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 7

22.10.2020 10:58:05

Wstęp

I

nspiracją do zajęcia się tematyką podmiotowości w procesie pomagania rodzinie stała się refleksja nad ideą upodmiotowienia osób korzystających z pomocy społecznej, która w ostatnich latach wyraźnie akcentowana była w opracowaniach teoretycznych i empirycznych1. Dokonujące się od końca lat 90. poprzedniego wieku przemiany modelu polityki społecznej, a także koncepcji pomagania zmierzały w stronę aktywizacji i upodmiotowienia jednostek, grup i społeczności lokalnych. Kierunek tych przemian wyznaczała kategoria podmiotowości osób/rodzin korzystających z pomocy społecznej, rozwiązaniem zaś, które uwzględniało powyższe przemiany oraz ukazywało nowe spojrzenie na pracę z rodziną, stawała się asystentura rodziny.

Potencjał i możliwości zastosowania podmiotowego podejścia w asystenturze rodziny wynikały głównie z oddzielenia obowiązku sprawowania kontroli i władzy nad rodziną (ujawniającego się chociażby w postaci wszelkich

1

J. Szmagalski, Siły ludzkie [w:] D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999; M. Orłowska, M. Jaworowska, H. Ciążela, Różne oblicza podmiotowości we współczesnej Polsce. Analiza wybranych problemów w aspekcie pedagogicznym, socjologicznym i aksjologicznym, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2001; M. Orłowska, Podmiotowość podopiecznych instytucji pomocy społecznej. Refleksje pedagoga społecznego [w:] M. Nowicka-Kozioł (red.), Prawo głosu i różnicy a podmiotowość, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2002; I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pracy socjalnej, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2010; I. Krasiejko, Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny. Przykład podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2011; M. Rymsza (red.), Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej. Raport, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011; E. Kantowicz, Pedagogika (w) pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2012; A. Gulczyńska, M. Granosik (red.), Empowerment w pracy socjalnej. Praktyka i badania partycypacyjne, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2014.

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 9

22.10.2020 10:58:05

10

Wstęp

świadczeń materialnych) od potrzeby towarzyszenia rodzinie w procesie usamodzielniania się2.

Przyjęta w projekcie perspektywa mikro, ukazująca asystenta rodziny, dziecko i rodzinę w codziennej praktyce pomagania i wspierania, ujmuje koncepcję podmiotowości jako nieoczywistą, otwierającą przestrzeń do opisu i wyjaśniania, a także refleksji nad zastosowaniem jej w praktyce. Do namysłu skłaniają również zmiany, jakie dokonują się w funkcjonowaniu współczesnej rodziny korzystającej z pomocy społecznej, które z jednej strony sprawiają, że następuje poprawa materialnego bytu rodziny, a z drugiej – że rodzina ma trudności z wzięciem odpowiedzialności za kształt swojego istnienia.

Niniejsza książka, wpisując się w nowe myślenie o wspieraniu rodziny i pomaganiu jej, odsłania obszary rozumienia podmiotowości istotne dla kształtowania się asystentury rodziny w pracy socjalno-wychowawczej, która z perspektywy pedagogiki społecznej jest ujmowana jako aktywność pomocowa oraz wspierająca rozwój jednostki, grupy, społeczności i której towarzyszy ulepszanie i przekształcanie środowiska3. Nieinstrumentalne traktowanie rodzin oraz postrzeganie ich jako podmiotów działania społeczno-wychowawczego to cechy charakteryzujące to podejście4. Takie rozumienie procesu pomagania i wspierania bliskie jest też asystenturze rodziny w jej pierwotnych założeniach.

W związku z tym, że podmiotowość jest kategorią interdyscyplinarną, analizy prowadzone w niniejszej pracy też mają taki charakter. Stąd odwołuję się do licznych ujęć tej kategorii w obszarach nauk filozoficznych, socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych. Jednakże punktem odniesienia dla wyeksponowania kontekstów podjętej tematyki stały się przede wszystkim pedagogika społeczna oraz rozwijana przez nią kategoria pracy socjalno-wychowawczej, zarówno w jej tradycyjnym, jak i nowym rozumieniu, wzbogaconym o współczesne paradygmaty pomagania rodzinie i wspierania jej (np. podejście skoncentrowane na rozwiązaniach, podejście ekosystemowe, teoria i praktyka antyopresyjna, podejście refleksyjne)5.

2

3

4 5

M. Racław, Zmiany w pracy socjalnej z rodziną – w stronę kontroli stylu życia i zarządzania marginalizacją [w:] M. Rymsza (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 240–241.

Por. E. Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1985; W. Mikołajewicz, Praca socjalna jako działanie wychowawcze, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 1999. Zgodnie z definicją w książce zamiennie będę stosować określenia „praca socjalno-wychowawcza” oraz „działanie pomocowe i wspierające”.

E. Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, dz. cyt., s. 46.

Por. H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961; E. Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną, dz. cyt.; E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; A. Olubiński, Praca socjalno-opiekuńcza i pedagogika społeczna [w:] E. Marynowicz-Hetka (red.),

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 10

22.10.2020 10:58:06

Wstęp

11

Książka, odwołując się do myśli humanistyczno-społecznej, a szczególnie do dzieł klasyków i kontynuatorów polskiej pedagogiki społecznej, akcentuje ideę upodmiotowiania, upełnomocniania potencjałów ludzkich oraz sił społecznych. Drugą ważną inspiracją teoretyczną i jednocześnie przewodnikiem na mojej drodze poszukiwania stała się myśl konstruktywistyczna, a zwłaszcza konstruktywizm społeczny, który w niniejszej publikacji stanowi płaszczyznę zarówno teoretycznych, jak i metodologicznych rozważań. Moją pracę z konstruktywistycznie zorientowaną strategią jakościową wykorzystuję w analizowaniu doświadczania podmiotowości w działaniach asystentów z rodziną, traktując to jako próbę włączenia myśli pedagogiki społecznej do szerszego dyskursu o aktywizujących podejściach pomocowych. Takie próby wskazywania relacji pomiędzy pedagogiką społeczną a myślą konstruktywistyczną czynione były już w piśmiennictwie naukowym6.

Wprawdzie badania problematyki podmiotowości w obszarze wychowania obejmują szerokie spektrum rozważań nad tą kategorią, szczególnie w odniesieniu do szkolnictwa na różnych szczeblach edukacji7, jednak jak dotąd zagadnienie podmiotowości w przestrzeni działań pomocowych i wspierających nieczęsto stanowiło przedmiot podejmowanych analiz. Dotychczasowe badania koncentrowały się wokół profesji pomocowych w kontekście rozważań nad aktywnymi służbami społecznymi, z uwzględnieniem stosowanych praktyk aktywizacji klientów pomocy społecznej8. Z kolei badania prowadzone wśród asystentów rodziny9 w niewielkim stopniu uwzględniały perspektywę

6

7

8 9

Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; E. Kantowicz, Wstęp. W kierunku pracy socjalno-wychowawczej [w:] E. Kantowicz (red.), Metodyka pracy socjalno-wychowawczej – wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013.

M. Kulesza, Konstruktywistyczne i socjoekologiczne korzenie poradnictwa i diagnozy psychopedagogicznej zorientowanej na zasoby, „Pedagogika Społeczna” 2012, nr 3; taż, Rodzinne zasoby w pedagogice społecznej i praktyce psychopedagogicznej, Difin, Warszawa 2017.

A. Olubiński, Podmiotowość roli nauczyciela i ucznia, UMK, Toruń 1991; E. Kubiak-Szymborska, Podmiotowość młodzieży akademickiej. Studium statusu podmiotowego studentów okresu transformacji, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2003; J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2009; A. Popławska, W drodze ku pełnej podmiotowości. Kompetencje podmiotowe gimnazjalistów, Wydawnictwo Niepaństwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Białystok 2013; E. Jarosz, Społeczna podmiotowość dziecka – rozwój koncepcji obywatelstwa dzieci, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne” 2014, nr 23; D. Kowalczyk, M. Noga, Rozwój podmiotowości studentów w uniwersyteckiej edukacji nauczyciela. Raport z badań [w:] J. Górniewicz (red.), Edukacja – w stronę kluczowych wartości. Materiały Sekcji VII Dziewiątego Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego w Białymstoku 2016, Centrum Badań Społecznych UWM, Katedra UNESCO UWM, Olsztyn 2017.

Por. M. Rymsza (red.), Czy podejście aktywizujące ma szansę?…, dz. cyt.

M. Szpunar, Asystent rodziny w opinii klientów pomocy społecznej w Gdyni – doniesienie z badań, „Praca Socjalna” 2012, nr 4; M. Szpunar, Edukacyjne konfrontacje rzeczywistości w pracy socjalnej –

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 11

22.10.2020 10:58:06

12

Wstęp

aktywizującego i podmiotowego wymiaru ich pracy. Jedynie Izabela Krasiejko eksplorowała wątek podejścia aktywizującego i upełnomocniającego w działalności asystentów rodziny w kontekście możliwości zastosowania w ich pracy podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach10. Kategoria podmiotowości w strategiach pomagania stała się dla mnie interesująca, ponieważ – jak wspomniałam już wyżej – w tym stosunkowo nowym rozwiązaniu wspierającym rodzinę dostrzegam potencjał działań podejmowanych z uwzględnieniem podmiotowych przesłanek.

Włączając się niniejszym opracowaniem w dyskurs o podmiotowości w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną, przedmiotem zainteresowania w projekcie badawczym uczyniłam podmiotowość poznawaną w trzech płaszczyznach jako: – doświadczanie podmiotowości asystenta rodziny w procesie pomagania, – doświadczanie podmiotowości rodziny w procesie pomagania, – rozumienie upełnomocniających założeń asystentury rodziny w systemie pomocy społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem systemu wsparcia rodziny.

Przyjęcie takiej perspektywy spowodowało, że poznawczym celem badań stało się rozpoznanie różnych sposobów doświadczania przez asystentów rodziny podmiotowości w procesie pomagania rodzinie, z uwzględnieniem różnych rodzajów doświadczania własnej podmiotowości. Tak szeroko zakrojony zamysł badawczy, ujmujący zarówno prywatną, jak i zawodową sferę życia asystentów rodziny, wynikał z przyjętej koncepcji dwupodmiotowości. Całości obrazu dopełnia poznanie tego, jak asystenci rodziny rozumieją upełnomocniające założenia asystentury rodziny i gdzie widzą swoje miejsce w strukturach systemu pomocy społecznej.

Zgodnie z nakreślonym przedmiotem badań, jakim jest doświadczanie podmiotowości w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną, szukałam odpowiedzi na pytania: „Czym jest podmiotowość asystenta rodziny w procesie

10

asystenci rodzin wobec poczucia własnych kompetencji [w:] M. Mendel. B. Skrzypczak (red.), Praca socjalna jako edukacja ku zmianie. Od edukacji do polityki, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013; I. Krasiejko, Zawód asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji. Wstęp do teorii i praktyki nowej profesji społecznej, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2013; I. Krasiejko, T. Świtek, Między wsparciem a kontrolą – różne rozumienie roli asystentów rodziny [w:] T. Biernat, J.A. Malinowski, K.M. Wasilewska-Ostrowska (red.), Rodzina w pracy socjalnej. Aktualne wyzwania i rozwiązania, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2015; I. Kamińska-Jatczak, Tożsamość profesjonalna w narracjach asystentów rodziny, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr hab. E. Marynowicz-Hetki, Wydział Nauk o Wychowaniu, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017; A. Zaborowska, Asystentura rodziny – społeczny i instytucjonalny kontekst zawodu w opinii asystentów rodzin, „Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje” 2017, nr 38.

Por. I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny…, dz. cyt.; taż, Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny…, dz. cyt.

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 12

22.10.2020 10:58:06

Wstęp

13

pomagania rodzinie?”, „Jakie znaczenia rozmówcy nadają własnej podmiotowości w pracy z rodziną?”, „Jak badani rozumieją podmiotowość rodziny w procesie pomagania?”, „Jakie znaczenia rozmówcy nadają określonym koncepcjom pracy z rodziną bazującym na jej upełnomocnianiu?”, „Jak asystenci rodziny rozumieją upełnomocniające założenia asystentury rodziny jako idei zakotwiczonej w pomocy społecznej?”. Celem tak sformułowanych pytań było dotarcie zarówno do sposobów rozumienia badanego zjawiska przez asystentów rodziny, jak i do jego doświadczania, a także ujawnienie znaczeń, jakie rozmówcy nadają kategorii podmiotowości w procesie pomagania rodzinie. Ujęcie takie bliskie jest zastosowanemu w pracy podejściu fenomenograficznemu, w którym rezygnuje się z empirycznych eksploracji wynikających z wcześniej zdefiniowanych pojęć. Ponadto na etapie konstruowania założeń metodologicznych i w procesie zbierania danych w dużej mierze starałam się przyjąć podejście polegające na zawieszeniu szeregu własnych założeń i przekonań, aby osiągnąć jak najwyższy poziom trafności danych i dokładności w zrozumieniu doświadczeń uczestników badań11. Jedyną koncepcją przyjętą na etapie konstruowania założeń metodologicznych stała się koncepcja dwupodmiotowości, która zakłada współzależną aktywność dwóch podmiotów pozostających w ciągłej interakcji12. Przegląd materiałów źródłowych, którego dokonałam przed przystąpieniem do badań, nie przełożył się bezpośrednio na proces konstruowania narzędzi badawczych. Służył jedynie zapoznaniu się z kluczowymi ideami związanymi z rozumieniem podmiotowości w pracy socjalno-wychowawczej, które w dalszych rozważaniach stanowiły ramy analizy i interpretacji wyników badań.

Praca składa się z sześciu rozdziałów podzielonych na dwie części: teoretyczną i badawczą. Część teoretyczna obejmuje trzy rozdziały. Pierwszy odsłania wielość rozumienia kategorii podmiotowości w koncepcjach filozoficznych, socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych. Przegląd ten nie stanowi pełnego oglądu literatury ukazującej kategorię podmiotowości, ale raczej odwołuje się do tych ujęć, które inspirować mogą pracę socjalno-wychowawczą z rodziną. Wśród tych koncepcji szczególne znaczenie nadaję ujęciom psychopedagogicznym: dwupodmiotowości, niedyrektywnemu podejściu w psychologii humanistycznej, a także rozumieniu podmiotowości w pedagogice niedyrektywnej, emancypacyjnej oraz społecznej. Rozdział drugi ukazuje szeroki kontekst powstawania modelu wspierania rodziny 11

12

Por. P. Ashworth, U. Lucas, What is the ‘world’ of phenomenography?, „Scandinavian Journal of Educational Research” 1998, 42(4); P. Ashworth, U. Lucas, Achieving empathy and engagement: A practical approach to the design, conduct and reporting of phenomenographic research, „Studies in Higher Education” 2000, 25(3).

Z. Babska, G.W. Shugar, Idea dwupodmiotowości interakcji dorosły – dziecko w procesie wychowania w pierwszych latach życia, KUL, Lublin 1986, s. 33–34.

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 13

22.10.2020 10:58:06

14

Wstęp

i asystentury rodziny w Polsce. Ponadto argumentuję w nim umiejscowienie asystentury rodziny w pracy socjalno-wychowawczej, wskazując na liczne odwołania do podmiotowego wymiaru pracy z dzieckiem i rodziną, a także na ograniczenia w wykorzystywaniu tego ujęcia, które pojawiają się w momencie przechodzenia z perspektywy teoretycznej do praktycznej. W tej części książki dokonuję również przeglądu dotychczasowych badań nad asystenturą rodziny. W trzecim rozdziale skupiam się przede wszystkim na ukazaniu znaczenia, jakie przypisuje się podmiotowości w konstruktywistycznym oglądzie rzeczywistości pomocowej. Odwołuję się do myśli konstruktywistycznej zarówno jako do narzędzia rozumienia tego, co się dzieje podczas procesu pomagania, jak i inspiracji dla praktyki, dzięki której można organizować proces pomagania13. Analizie poddaję m.in. takie koncepcje jak teoria cybernetyki drugiego rzędu Heinza von Foerstera, teoria systemów społecznych Niklasa Luhmanna, a także podejścia odwołujące się do konstruktywizmu: konstruktywną pracę socjalną Nigela Partona oraz Patricka O’Byrne’a, pracę socjalną opartą na zasobach, podejście skoncentrowane na rozwiązaniach oraz modele pracy z rodziną sięgające do jej zasobów.

Drugą, badawczą część książki otwiera rozdział czwarty, przedstawiający założenia metodologiczne, dzięki którym możliwy jest badawczy wgląd w doświadczanie przez asystentów rodziny podmiotowości własnej i rodzin w pracy socjalno-wychowawczej. Zadanie to podejmuję w paradygmacie interpretatywno-konstruktywistycznym, korzystając z podejścia fenomenograficznego.

Opisuję sposób gromadzenia danych empirycznych, a także przybliżam charakterystykę badanej próby, kryteria jej doboru, jak również metodę analizy materiału empirycznego. W piątym rozdziale zamieszczam analizę fenomenograficzną danych zebranych w trakcie wywiadów fenomenograficznych, pozwalającą na rekonstrukcję sposobów rozumienia i doświadczania podmiotowości przez asystentów rodziny. Podstawą analizy, a następnie interpretacji badań były wyłonione w ich toku kategorie opisu, które odzwierciedlają jakościowo różne sposoby rozumienia podmiotowości w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną. Ujęte w tabeli, utworzyły mapę ilustrującą sposoby konceptualizowania podmiotowości przez rozmówców. Rozdział szósty zawiera opis wyników. Interpretację wyników badań przeprowadziłam w trzech obszarach: 1) asystenci rodziny w „przestrzeni własnych opisów” – integracja osobistego i zawodowego „ja”; 2) rodzina jako twórca swojej sytuacji; 3) uwspólniona przestrzeń rozumienia asystentury rodziny w organizacjach uczących się. Analizy tych obszarów dokonałam na podstawie aktualnych idei podmiotowości w naukach społecznych i humanistycznych. Całości analizy

13

Por. D. Klus-Stańska, Paradygmaty dydaktyki. Myśleć teorią o praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018, s. 137.

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 14

22.10.2020 10:58:06

15

Wstęp

wyników badań dopełnia konstruktywistyczny ogląd wyłonionych kategorii podmiotowości w pracy socjalno-wychowawczej z rodziną.

Rozprawę kończy próba dokonania syntezy wyników badań na tle rozumienia podmiotowości w pedagogice społecznej. W zakończeniu nakreślam jeszcze możliwe obszary badawcze, które ujawniły się w trakcie prowadzonych analiz. Ponieważ refleksje zawarte w książce mają charakter otwarty, inicjują dyskusję nad nowymi znaczeniami i innymi perspektywami interpretacji podmiotowości. Podjęty przeze mnie temat inspiruje, jak sądzę, do głębszego namysłu nad podmiotowością w teorii pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej.

Jako badaczka mam świadomość, że prowadzona analiza jest jedynie pewnym wycinkiem możliwych interpretacji podejmowanego zagadnienia.

Ramami określającymi ten wymiar były przyjęte założenia metodologiczne, a przybliżone próby (re)konstrukcji podmiotowości nie mają charakteru opisów wyczerpujących istotę i zakres tej kategorii. Niniejsza praca jest, jak pisze Ewa Kubiak-Szymborska, „[…] próbą tworzenia otwartych układów wiedzy o rzeczywistości społecznej, które mogą, wyjaśniając istotne kwestie dziś, być dopełnione, a niejednokrotnie zweryfikowane jutro”14. Ostatecznie do rąk czytelnika oddaję opracowanie będące wynikiem pogłębionej refleksji nad podmiotowością, rekonstrukcji oraz dyskusji, które prowadziłam ze znaczącymi osobami spotykanymi na drodze rozwoju naukowego i profesjonalnego.

* Kończąc uwagi wstępne, pragnę serdecznie podziękować osobom, które na różnych etapach pisania pracy udzielały mi nieocenionego wsparcia. Dziękuję przede wszystkim recenzentce książki, prof. dr hab. Barbarze Smolińskiej-Theiss, za uważną lekturę. Jestem niezmiernie wdzięczna za krytyczne i konstruktywne uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy. Pani profesor składam również podziękowania za możliwość udziału w seminariach podoktorskich organizowanych przez Zespół Pedagogów Społecznych przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN, któremu przewodniczy. Spotkania te były doskonałą okazją do konsultacji i wymiany myśli na temat tworzonych projektów badawczych, za co dziękuję członkom i członkiniom zespołu.

Dziękuję również władzom dziekańskim oraz koleżankom i kolegom z Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie za życzliwe wsparcie, pomoc i motywowanie mnie do napisania pracy. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do dr hab. Ewy Kantowicz, prof.

UWM za stwarzanie mi warunków do rozwoju naukowego oraz za okazywaną mi serdeczną troskę w wielu momentach pisania książki. Pragnę również 14

E. Kubiak-Szymborska, Podmiotowość młodzieży akademickiej…, dz. cyt., Bydgoszcz 2003, s. 281.

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 15

22.10.2020 10:58:06

16

Wstęp

złożyć podziękowania prof. dr. hab. Henrykowi Mizerkowi i dr hab. Hannie Kędzierskiej, prof. UWM za konsultacje projektu, a także za umożliwienie mi udziału w seminariach metodologicznych, które stanowiły nieocenioną przestrzeń pogłębiania wiedzy i namysłu nad własnym warsztatem badawczym.

Dziękuję również całemu zespołowi Katedry Pedagogiki Społecznej i Metodologii Badań Edukacyjnych za dyskusje wokół książki, wspólne czytanie jej fragmentów oraz wsparcie, gdy pojawiały się wątpliwości.

Szczególne podziękowania kieruję do asystentów rodziny – bohaterów, a zarazem współtwórców tej książki, którzy poświęcając swój czas oraz darząc mnie zaufaniem, dzielili się doświadczeniami. Bez nich praca ta by nie powstała.

Osobne podziękowania kieruję także do moich najbliższych – męża Wojtka oraz córek Oli i Basi – za zrozumienie, wsparcie i troskę, którymi wykazali się podczas mojego zaangażowania w pisanie tej książki.

CICZKOWSKA_Podmiotowosc.indb 16

22.10.2020 10:58:06