Rodzinne uwarunkowania odraczania dorosłości u młodych mężczyzn
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in1 1
2007-12-05 13:41:43
Pamięci dziadka Waltera
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in2 2
2007-12-05 13:41:45
Eliza Czerka
Rodzinne uwarunkowania odraczania dorosłości u młodych mężczyzn
Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in3 3
2007-12-05 13:41:45
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
Recenzent: dr hab. Krzysztof Rubacha, prof. UMK
Redakcja wydawnicza: Anna Gancarczyk
Korekta: Daria Loska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7308-924-2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in4 4
2007-12-05 13:41:46
Spis treści Wstęp .............................................................................................................
7
Rozdział 1 W stronę autonomii – drogi rozwoju człowieka dorosłego .............................. 11 1.1. Dorosłość jako kategoria pedagogiczna ................................................ 1.2. Zadania rozwojowe okresu dorosłości .................................................. 1.2.1. Epigenetyczna koncepcja rozwoju E. H. Eriksona ......................... 1.2.2. Rozwój człowieka dorosłego w ujęciu D. J. Levinsona ................... 1.2.3. Koncepcja zadań rozwojowych R. Havighursta .............................. 1.3. Debiut w świecie dorosłych ................................................................. 1.4. Podsumowanie ....................................................................................
15 22 23 34 38 42 50
Rozdział 2 Odroczenie decyzji o tożsamości – moratorium psychospołeczne .................... 51 2.1. Moratorium psychospołeczne w ujęciu E. H. Eriksona ........................ 2.2. Moratorium humanistyczne i moratorium technologiczne .................. 2.3. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania przedłużania moratorium ... 2.4. Moratorium jako status tożsamości według J. Marcii i krytyka tego podejścia ............................................................................................. 2.5. Współczesne przejawy niedorosłości a moratorium psychospołeczne ... 2.6. Podsumowanie ....................................................................................
51 58 64 70 78 92
Dygresja: Dojrzała pewność czy smak niedojrzałości – rozważania na bazie filozofii W. Gombrowicza ............................. 94 Rozdział 3 Metodologia badań własnych ......................................................................... 101 3.1. Przedmiot badań oraz problemy badawcze .......................................... 3.2. Metoda, techniki i narzędzia badawcze ................................................ 3.3. Dobór próby badawczej ....................................................................... 3.4. Prezentacja sylwetek badanych mężczyzn ............................................. 3.5. Specyficzna trudność badawcza – kontakt z outsiderem ....................... 3.6. Strategie analityczne ............................................................................ 3.7. Organizacja i przebieg badań ...............................................................
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in5 5
101 102 105 107 109 112 114
2007-12-05 13:41:46
6
Spis treści
Rozdział 4 Specyfika doświadczeń biograficznych w aspekcie relacji wewnątrzrodzinnych i oddziaływania wychowawczego rodziców ..................................................... 115 4.1. Koloryt dzieciństwa ............................................................................. 4.2. Okres burzy i naporu .......................................................................... 4.3. Charakterystyka osobowości rodziców i ich oddziaływanie wychowawcze w stosunku do dzieci .................................................... 4.4. Podsumowanie ....................................................................................
115 127 143 162
Rozdział 5 Niedorosłość czy dorosłość alternatywna? ....................................................... 167 5.1. Problem z dorosłością .......................................................................... 5.1.1. Stosunek do pracy zawodowej ....................................................... 5.1.2. Kontakty towarzyskie .................................................................... 5.1.3. Kim jestem? – etykiety tożsamościowe ........................................... Freak ............................................................................................. Ekolog-Działacz ............................................................................ Ironista .......................................................................................... Hedonista ..................................................................................... Artysta-Błazen ............................................................................... Opiekun ....................................................................................... Pustelnik ....................................................................................... Romantyk ..................................................................................... 5.2. Wizja przyszłości .............................................................................. 5.3. Podsumowanie .................................................................................
167 173 184 199 199 202 205 208 210 213 217 220 222 227
Zakończenie ................................................................................................... 229 Literatura ....................................................................................................... 237 Aneks ............................................................................................................. 249 Załącznik nr 1. Mapa kluczowych doświadczeń biograficznych w życiu badanych ....................................................................................... 251 Załącznik nr 2. Dyspozycje do wywiadu ..................................................... 255 Załącznik nr 3. Arkusz do oceny zdjęć ........................................................ 257
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in6 6
2007-12-05 13:41:46
Wstęp Porównując obecną sytuację na świecie z rzeczywistością poprzednich dziesięcioleci, można uznać, że współczesna kultura ma charakter moratoryjny. Nigdy dotąd nie było aż tylu możliwości odroczenia zobowiązań dorosłego życia. Akceptacja społeczna dla takich zjawisk, jak przedłużona edukacja, obniżający się wskaźnik zawierania małżeństw czy niski przyrost naturalny, powoduje, że dorosłość jest coraz częściej postrzegana jako wybór, a nie jako konieczność. Z kolei te osoby, które pretendują do dorosłego życia, szybko zauważają, że ideał: praca – małżeństwo – dzieci jest coraz trudniejszy do zrealizowania. Wydłużający się okres pobierania nauki ma umożliwić zdobycie lepszego wykształcenia po to, by w przyszłości znaleźć dobrze płatną pracę, która pozwoli na utrzymanie rodziny. Jednakże rozciągające się w czasie kształcenie nie daje wymiernych rezultatów. Dlatego coraz częściej po przekraczaniu kolejnych progów mających przybliżyć dorosłe życie, pojawia się następna przeszkoda, po której pokonaniu na nowo trzeba się przystosować do otaczającej rzeczywistości. Proces wkraczania w dorosłość coraz częściej rozwarstwia się na wiele mikroprzejść (Biggart i in., 2004). Trudno wartościować to zjawisko, niemniej wielu badaczy zwraca uwagę na to, że przyczynia się ono do rozpowszechnienia fenomenu niedorosłości. Należy jednak podkreślić, że wszyscy młodzi ludzie, którzy mają problemy z realizacją ról społecznych przypisanych tej fazie życia nie mogą zostać uznani za niedorosłych. W trakcie dobierania próby badawczej spotkałam wiele osób, które na pierwszy rzut oka można byłoby tak nazwać. Wśród nich znaleźli się 25-latkowie, którzy po ukończeniu jednego kierunku studiów rozpoczynali drugi lub 30-latkowie, którzy porzucali dotychczasową pracę (dodajmy niskopłatną i bez perspektyw) i wyjeżdżali za granicę jako wolontariusze. W rozmowie okazywało się jednak, że ich „niedorosły” styl życia jest przemyślaną strategią na przyszłość. Dlatego w moim odczuciu problem niedorosłości, który określam za Erikiem Eriksonem jako przedłużone moratorium psychospołeczne, dotyczy przede wszystkim osób nieumiejących konstruować życiowych planów, ponieważ ich tożsamość nie ukształtowała się na tyle, by
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in7 7
2007-12-05 13:41:46
8
Wstęp
potrafili okazać „wierność” jakiejś idei czy stylowi życia. Losy takich właśnie osób są przedmiotem niniejszej rozprawy. Ideą przewodnią pracy jest przekonanie, że niezależnie od galopujących zmian społecznych, człowiek dorosły powinien posiadać zespół cech, które stanowią stały wyznacznik jego osobowości. Pomimo że tożsamość współczesnego człowieka jest strukturą bardziej dynamiczną i podatną na zmiany niż kiedyś, nie jest tożsamością ameby, która nieustannie zmienia swój kształt (Grossberg, za: Witkowski, 1997, s. 100). Liczne badania osobowości (Block, 1981; Siegler i in., 2000, za: McCrae, Costa, 2005, s. 18) pokazują, że osobowość człowieka krystalizuje się mniej więcej w 30. roku życia i „w najbardziej istotnych aspektach swej struktury społecznej i emocjonalnej” nie zmienia się. Między 20. a 30. rokiem życia jednostka uzyskuje zatem konfigurację cech, które będą ją charakteryzować w późniejszych latach. Z pewnością nie wyklucza to możliwości dokonania radykalnych zmian osobowości w przyszłości czy przejścia przez poważny kryzys, niemniej, jak sugerują przytoczeni badacze, zdarzenia, których doświadczamy, mogą nas odmienić jedynie wtedy, gdy jesteśmy na taką zmianę gotowi i sami się do niej przyczyniamy (McCrae, Costa, 2005, s. 22–24). Dlatego, z punktu widzenia przeprowadzonych przeze mnie badań, szczególnie niekorzystną wydaje się sytuacja, w której rodzina czy szersza grupa społeczna akceptują młodzieńcze podrygi „przekwitłego nastolatka”, gdyż stan ten może być przyczyną residuum niedojrzałości na resztę życia. Analizując poszczególne rozdziały pracy, można dostrzec, że są one tak skomponowane, aby tworzyć dwie części. W rozdziale pierwszym przedstawiono model dorosłości w kontekście istniejących teorii psychologicznych i pedagogicznych. Rozdział drugi prezentuje koncepcję moratorium psychospołecznego w ujęciu Erika Eriksona uzupełnioną dygresjami jego kontynuatorów (przede wszystkim Côtego i Levine’a oraz Marcii). Druga część pracy ma charakter empiryczny i przedstawia analizę otrzymanych przeze mnie wyników badań. Praca badawcza oparta jest na założeniach badań jakościowych, gdyż główną techniką badawczą zastosowaną w rozprawie jest indywidualny wywiad pogłębiony. Badacz jakościowy, opisując ludzkie życie, snuje opowieść – bliżej mu więc do literata niż do naukowca. Dlatego w treść rozprawy włączone zostały cytaty z książek, filmów, a w jej pierwotnej niepublikowanej wersji znajdowały się fotografie badanych. Takie podejście wynika z przyjęcia perspektywy badacza majsterkowicza (bricoleur), który wykorzystuje różno-
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in8 8
2007-12-05 13:41:46
Wstęp
9
rodne metody badawcze po to, by móc dogłębnie poznać interesujące go zjawisko (Denzin, 1997, s. 7). W takim ujęciu analiza życiorysów badanych jest pokrewna „krytyce literackiej” tak jak ją postrzegał R. Rorty (1992, s. 65), czyli próbie stworzenia kogoś na nowo z wycinków myśli, porównując alternatywne opisy i nieustannie tworząc nowe interpretacje przez „umieszczanie postaci wśród innych postaci”. Wydaje się, że właśnie balansowanie między tymi dwiema dziedzinami – literaturą i nauką – powinno charakteryzować badacza poruszającego się w obrębie nauk humanistycznych.
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in9 9
2007-12-05 13:41:46
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in10 10
2007-12-05 13:41:46
Rozdział 1
W stronę autonomii – drogi rozwoju człowieka dorosłego Zasadniczym problemem w badaniach nad rozwojem człowieka jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: Po czym poznamy, że dana osoba się rozwija (ewentualnie: że się nie rozwija)?, jak również: Jakie czynniki warunkują jej rozwój, a jakie mogą go hamować? Według J. Reykowskiego i G. Kochańskiej (za: Brzezińska, 2000, s. 43–44) badania nad rozwojem mogą wiązać się z trzema płaszczyznami rozumienia tego pojęcia: 1. Rozwój jako przyrost ilościowy – czyli przyswajanie nowego doświadczenia, wiedzy czy umiejętności. 2. Rozwój jako osiąganie standardów – które mogą być standardami społecznymi, na przykład zadania rozwojowe związane z wejściem w określoną fazę życia; określone zachowania, które w danym społeczeństwie uznane są za typowe, czy możliwości jednostki (dojrzałość do wykonywania czegoś) związane z procesem jej biologicznego dojrzewania. Rozwój przebiega zatem zgodnie ze społecznymi ustaleniami, a wszelkie odejście od „normy” – nieprzekraczanie, czy też omijanie pewnych standardów – uznawane jest za „rozwój nieprawidłowy”, wymagający działań korekcyjnych. 3. Rozwój jako ukierunkowane zmiany jakościowe – rozwój od stanu „niższego” do „wyższego” ku lepszej organizacji, złożoności, efektywności. Warunkiem rozwoju jest zmiana – jego rezultaty możemy określić tylko wtedy, gdy zaobserwujemy zmiany w zachowaniu, myśleniu czy działaniu człowieka. O zmianie decyduje przekształcenie określonej struktury w kierunku nowej jakości. Należy jednak podkreślić, że pojedyncza zmiana nie jest wykładnikiem rozwoju; by o nim mówić, musi zaistnieć ciąg zmian, którym jednostka podlega przez dłuższy czas. W badaniach społecznych coraz bardziej powszechny staje się pogląd mówiący o współdziałaniu czynników biologicznych i społecznych w procesie rozwoju. Założenie to stanowi podstawę podejścia interakcjonistycznego
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in11 11
2007-12-05 13:41:46
12
Rozdział 1. W stronę autonomii – drogi rozwoju człowieka dorosłego
(w odróżnieniu od wcześniejszych historycznie: podejścia natywistycznego i empirystycznego). Rozwój człowieka przebiega w obrębie trzech obszarów: s o m a, p s y c h e i p o l i s, które wzajemnie na siebie oddziałują. Skutki rozwoju zależą zatem od zasobów, jak również od działań jednostki i jej otoczenia. Rozwój jest więc swoistą wymianą między jednostką a otoczeniem (Brzezińska, 2000, s. 65). Podejście to podkreśla rolę aktywności człowieka we własnym rozwoju. Człowiek aktywny posiada umiejętność adaptacji do zmieniającego się środowiska, przy czym, jak dodaje M. Tyszkowa (1988, s. 51), chodzi tutaj nie tylko o zmiany sytuacyjne, ale także rozwojowe. Działanie jednostki ogniskuje się wokół gromadzenia doświadczenia, a tym samym wzbogacania swojej wiedzy autokreacyjnej, która obejmuje: rozumienie uwarunkowań własnego rozwoju i własnego wpływu na ten rozwój, samopoznanie, ocenę wartości osobotwórczej wykonywanych czynności, jak również projektowanie i realizację kroków na rzecz własnego i cudzego rozwoju oraz wykorzystywanie na rzecz rozwoju codziennych doświadczeń życiowych (Pietrasiński, 1988, s. 84). Zmiany rozwojowe, które są rezultatem indywidualnych wyborów, splatają się w jeden wzorzec razem ze zmianami, którym podlegają inni ludzie. Dlatego też, w życiu każdego człowieka możemy wyróżnić zmiany powszechne – wspólne dla przedstawicieli gatunku ludzkiego, zmiany charakterystyczne dla danej kultury czy grupy pokoleniowej, jak i zmiany indywidualne, wynikające z niepowtarzalnych przeżyć jednostki (Bee, 2004, s. 3). Celem zmian wspólnych o podłożu genetycznym jest rozwój organizmu ludzkiego w kierunku dojrzewania poszczególnych struktur biologicznych. Ten zaprogramowany proces, niezależny od woli i działania człowieka, H. Bee (ibidem, s. 4) określiła mianem z e g a r a b i o l o g i c z n eg o. Wpływ na wzorzec zmian rozwojowych w całej populacji ma także z eg a r s p o ł e c z n y (ibidem), który jest związany z realizacją przez wszystkich członków społeczności specyficznych zadań rozwojowych, ściśle związanych z przynależnością do określonej warstwy wiekowej. Każdy członek społeczeństwa, w zależności od etapu życia, na jakim się znajduje, podlega naciskom zmuszającym go do spełnienia społecznych oczekiwań względem rozpoczęcia nauki szkolnej, czasu zawarcia małżeństwa czy zakończenia kariery zawodowej. Jak podaje autorka (ibidem), prawie we wszystkich społecznościach dzieci rozpoczynają naukę w wieku 5–7 lat, młodzi dorośli zawierają związki małżeńskie, a seniorzy posiadają władzę i uznanie. W podobnym czasie pojawiają się również kryzysy rozwojowe, wśród których można wyróżnić
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in12 12
2007-12-05 13:41:46
Rozdział 1. W stronę autonomii – drogi rozwoju człowieka dorosłego
13
kryzys tożsamości w okresie dorastania (Erikson) czy kryzys wieku średniego (Oleś, 1995, 2000). Zależność tę zaobserwowała już w latach 30. XX wieku C. Büller (1999, s. 50–51), która na podstawie przeprowadzonych badań biograficznych udowodniła występowanie pewnego schematu biegu życia, charakterystycznego dla wszystkich członków społeczeństwa. Należy zauważyć, że w tym modelu zmiany społeczne nakładały się na zmiany biologiczne. Taki wzajemny układ oddziaływał także na rozwój psychiczny człowieka i decydował o wspólnych zmianach psychologicznych. Zegar społeczny, który określa sposób organizowania czasu i role społeczne, które należy odgrywać, wpływa na to, jak postrzegamy siebie i w jaki sposób zmienia się nasz psychologiczny stosunek do świata. Odmienną kategorię wpływów stanowią oddziaływania o charakterze kulturowym i pokoleniowym. Jak wiadomo, normy i wzorce zachowań obecne w poszczególnych kulturach mogą się diametralnie od siebie różnić. Role mężczyzny i kobiety czy obywatela danego państwa są odmienne w zależności od tego, jakie priorytety przyjmie się w określonej społeczności. Również poziom psychicznej autonomii poszczególnych jednostek, a także charakter i liczba ról społecznych, z których mogą korzystać przedstawiciele danej kultury, są zróżnicowane. Analizując wpływy kulturowe, nie powinno się pomijać aspektu historycznego, wyodrębniającego dziejowe przemiany, którym podlegała dana kultura czy społeczeństwo danego państwa. W badaniach socjologicznych grupę ludzi urodzonych w zbliżonym czasie, podlegających tym samym wydarzeniom historycznym, nazywa się grupą pokoleniową (za: Bee, 2004, s. 8). Przynależność do konkretnej grupy pokoleniowej może determinować przebieg życia. Jak można zauważyć, ludzie, których określa się w Polsce mianem „Pokolenia Kolumbów”, mają bardzo zbliżone doświadczenia związane z uczestnictwem w powstaniu warszawskim; podobnie rzecz ma się z pokoleniem Woodstock, czyli młodzieżą uczestniczącą w rewolcie 1969 roku w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej. I pomimo tego, że nie wszyscy młodzi ludzie mieszkający w Stanach Zjednoczonych w drugiej połowie lat 60. byli hipisami, to nie ulega wątpliwości, iż konkretne wydarzenia historyczne mogły wpłynąć na ich życie chociażby przez to, że trzeba się było do nich jakoś ustosunkować. Zresztą sam termin „pokolenie” odnosi się do przeobrażeń w wartościach i zachowaniach młodych ludzi pod wpływem kulturowych zmian. Karl Mannheim, wprowadzając ten termin do socjologii, założył, że wymiana pokoleń odbywa się mniej więcej co 30 lat.
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in13 13
2007-12-05 13:41:46
14
Rozdział 1. W stronę autonomii – drogi rozwoju człowieka dorosłego
Jednakże współcześnie, kiedy zmiany w sferze gospodarki i życia społecznego zachodzą w przyspieszonym tempie, proces ten ulega dynamizacji przez co generacje, kształtujące swoją wizję świata, wymieniają się równie szybko (za: Sińczuch, 2002, s. 78–79). W związku z tym termin „grupa pokoleniowa” obejmuje w tej chwili mniejszy zakres wieku niż kiedyś, co może znacząco wpływać na relacje interpersonalne grup młodzieży, pozornie zbliżonych do siebie ze względu na bliskość daty urodzenia. Dlatego też w badaniach przekrojowych, porównujących ze sobą grupy pokoleniowe, trudno odnaleźć pewne wspólne wzorce rozwojowe (Bee, 2004, s. 8; Tyszkowa, 1988, s. 64). Historię życia człowieka kształtują również jego osobiste doświadczenia. Pomimo tego, że przeżycia każdej jednostki wydają się niepowtarzalne, to – jak podaje Bee (ibidem, s. 9) – można odszukać pewne podstawowe procesy i reguły, które określają wpływ poszczególnych doświadczeń na jej rozwój. Szczególnie istotne wydaje się to, by każda osoba przeżyła określone doświadczenia w odpowiednim czasie. Praktyka psychologiczna wskazuje jednoznacznie, że pewne umiejętności zostają przez człowieka nabywane na określonym etapie jego życia. W przypadku dzieci możemy mówić o tzw. o k r e s i e k r y t y c z n y m, kiedy dane doświadczenie ułatwia dziecku przyswojenie pewnej umiejętności (np. mówienia), a brak tego doświadczenia w specyficznym momencie może uniemożliwić wykształcenie się tej umiejętności w okresie późniejszym (ibidem). Doświadczenie dorosłych możemy natomiast analizować pod kątem tak zwanych wydarzeń terminowych (punktualnych) i nieterminowych (niepunktualnych). Jak podaje w rozważaniach na ten temat H. Bee (ibidem, s. 10), u podłoża tego rozróżnienia leży przekonanie, że normalny bieg rozwoju zależy od określonej kolejności i czasu występowania życiowych doświadczeń. Na przykład wdowieństwo w wieku 30 lat czy urodzenie dziecka w 15. roku życia może zaburzyć funkcjonowanie społeczne i przysporzyć więcej kłopotów adaptacyjnych niż w sytuacji, kiedy zmiany te następowałyby planowo. Na gruncie polskim do podobnych wniosków doszła Helena Radlińska, formułując pojęcie „wieku społecznego” i dowodząc, że [...] przy wcześniejszym podejmowaniu obowiązków mówimy o przyspieszonym wieku społecznym, przy przeciąganiu się rodzaju pracy czy innych obowiązków poza normę – o jego opóźnieniu (za: Czerniawska, 2000, s. 36).
E.Czerka_Rodzinne... 5 XII 07.in14 14
2007-12-05 13:41:46