Uwarunkowania poczucia zdrowia, stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli

Pamięci: Mojej Mamy, która jako pracownik Kuratorium Oświaty i Wychowania całe swoje życie i serce poświęciła dzieciom i młodzieży, a mnie osobiście przekazała pasję pedagogiczną, oraz Pani Profesor Marii Dudzikowej, której cenne wskazówki i serdeczne uwagi kształtowały moją drogę naukową.

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 2

06.12.2019 09:22:20

Maria Katarzyna Grzegorzewska

Uwarunkowania poczucia zdrowia, stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli a praktyczne wykorzystywanie teorii zachowania zasobรณw autorstwa Stevana E. Hobfolla

Krakรณw 2019

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 3

06.12.2019 09:22:20

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019 Recenzenci: dr hab. Joanna M. Łukasik, prof. UP prof. zw. dr hab. Stanisław Palka Redakcja wydawnicza: Zespół Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Yulia Koltyrina | Depositphotos.com Afiliacja autorki: AGH w Krakowie Wydanie książki dofinansowane przez Akademię Górniczo-Hutniczą im. Stanisława Staszica w Krakowie (subwencja na utrzymanie potencjału badawczego nr 16.16.430.169)

ISBN 978-83-8095-663-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 4

06.12.2019 09:22:20

Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................. 11 Rozdział 1 Stres w świetle literatury i teorii ................................................................... 19 1.1. Ewolucja znaczenia pojęcia stresu .......................................................... 19 1.2. Stres we współczesnej psychologii i filozofii ........................................... 27 1.3. Zjawisko stresu i jego interpretacja na przełomie XIX i XX wieku ......... 41 1.4. Teoretyczne ujęcie stresu ....................................................................... 46 1.4.1. Teoria stresu Hansa Selyego ......................................................... 46 1.4.2. Teoria stresu Richarda S. Lazarusa ............................................... 51 1.4.3. Teoria rozszerzenia transakcyjnego .............................................. 54 1.4.4. Stres zawodowy ........................................................................... 56 1.4.5. Modele stresu zawodowego .......................................................... 63 Rozdział 2 Sposoby radzenia sobie ze stresem ................................................................ 71 2.1. Strategie zaradcze a trening uważności .................................................. 75 2.2. Radzenie sobie ze stresem w grupie zawodowej nauczycieli .................... 78 2.3. Nowe kierunki w badaniach nad radzeniem sobie ................................. 83 2.4. Znaczenie koncepcji pozytywnych emocji i ich badań eksperymentalnych w psychologii zdrowia .......................... 85 Rozdział 3 Rola zasobów w zarządzaniu stresem ............................................................ 91 3.1. Teoria zachowania zasobów Stevana E. Hobfolla ................................... 92 3.2. Teoria wartości Stevana E. Hobfolla na tle innych teorii ........................ 95 3.3. Rola zasobów w procesie radzenia sobie ze stresem ................................ 97 3.4. Stres w zawodzie nauczyciela w aspekcie zasobów Stevana E. Hobfolla ............................................................................... 98 3.5. Poczucie koherencji – koncepcja Aarona Antonovsky’ego ...................... 105

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 5

06.12.2019 09:22:20

6 Spis treści 3.6. Związek pomiędzy stresem, zdrowiem i poczuciem koherencji w badaniach .......................................................................................... 107 3.7. Poczucie koherencji a troska w pracy nauczyciela ................................... 110 Rozdział 4 Komunikacja i wsparcie w redukcji stresu .................................................... 113 4.1. Komunikacja międzyludzka .................................................................. 114 4.1.1. Teoria redukcji niepewności ......................................................... 117 4.1.2. Model oparty na realizacji celu .................................................... 118 4.1.3. Funkcjonalno-hierarchiczne podejście do pocieszenia .................. 119 4.2. Komunikacja w pracy nauczyciela ......................................................... 120 4.3. Definicja wsparcia społecznego .............................................................. 125 4.4. Wsparcie społeczne strukturalne ............................................................ 125 4.5. Wsparcie społeczne funkcjonalne .......................................................... 126 4.6. Mechanizmy działania wsparcia społecznego ......................................... 127 4.7. Koncepcja wsparcia społecznego Krysa Kaniasty’ego ............................. 129 4.8. Wsparcie otoczenia w sytuacjach konfliktu ............................................ 131 Rozdział 5 Zjawisko wypalenia zawodowego ................................................................. 137 5.1. Definicja wypalenia zawodowego .......................................................... 137 5.2. Objawy wypalenia zawodowego u nauczycieli ....................................... 140 5.3. Konsekwencje wypalenia zawodowego .................................................. 141 5.4. Sposoby zapobiegania procesowi wypalenia zawodowego ...................... 143 Rozdział 6 Pojęcie zdrowia ............................................................................................. 145 6.1. Pojęcie zdrowia – istota i definiowanie .................................................. 145 6.2. Specyfika zdrowia a potrzeby człowieka ................................................ 147 6.2.1. Zdrowie biologiczne ..................................................................... 147 6.2.2. Zdrowie psychiczne ..................................................................... 147 6.2.3. Zdrowie społeczne ....................................................................... 148 6.2.4. Zdrowie duchowe ........................................................................ 148 6.3. Zachowania i przekonania zdrowotne – różnice w zakresie płci ............. 149 6.4. Empiryczne badania nad zdrowiem nauczycieli ..................................... 152

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 6

06.12.2019 09:22:20

Spis treści 7

Rozdział 7 Specyfika pracy nauczyciela .......................................................................... 157 7.1. Funkcje i zadania współczesnego nauczyciela ....................................... 162 7.2. Czynniki stresogenne w pracy nauczyciela ........................................... 166 7.3. Relacje nauczyciela z otoczeniem ......................................................... 175 7.4. Poczucie tożsamości nauczyciela .......................................................... 189 Rozdział 8 Skutki doświadczania przez nauczyciela stresu ............................................. 195 8.1. Koszty ponoszone przez nauczyciela wskutek doświadczania stresu ..... 196 8.2. Stres psychologiczny a zdrowie i choroba ............................................. 197 8.3. Nauczyciele a ich zdrowie psychiczne .................................................. 198 8.4. Efekt wypalenia – skrajna reakcja na stres ............................................ 199 8.5. Związek pomiędzy stresem a wypaleniem ............................................ 201 Rozdział 9 Konsekwencje stresu na poziomie organizacyjnym ....................................... 205 9.1. Psychiczne i somatyczne skutki zdrowotne .......................................... 205 9.2. Brak satysfakcji z wykonywanej pracy .................................................. 206 9.3. Następstwa spostrzeganego przez nauczycieli stresu zawodowego ........ 208 9.4. Spostrzegany przez nauczycieli stres zawodowy a poczucie zdrowia oraz dolegliwości i zaburzenia somatyczne ........................................... 209 9.5. Zmiany w zachowaniu będące odpowiedzią na stres ............................ 209 9.6. Rezygnacja z zawodu jako reakcja na stres ........................................... 210 9.7. Nauczyciele i wcześniejsze emerytury .................................................. 211 9.8. Nieobecności w szkole z powodu choroby ............................................ 211 9.9. Zamiary porzucenia zawodu ................................................................ 211 9.10. Czynniki powodujące zamiar odejścia z zawodu .................................. 212 9.11. Wypalenie jako przyczyna odchodzenia z pracy ................................... 213 9.12. Czynniki hamujące zamiar odejścia ..................................................... 214 Rozdział 10 Metodologia badań własnych ....................................................................... 215 10.1. Przedmiot i cele badań ........................................................................ 215 10.2. Pytania badawcze ................................................................................ 216 10.3. Problemy badawcze i hipotezy ............................................................. 216 10.4. Zmienne występujące w badaniu ......................................................... 217

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 7

06.12.2019 09:22:20

8 Spis treści 10.5. Model badawczy ................................................................................ 218 10.6. Narzędzia badawcze ........................................................................... 220 10.7. Metody statystyczne do analizy danych .............................................. 225 10.8. Organizacja i przebieg badań ............................................................. 226 10.9. Miejsce i czas badań ........................................................................... 226 10.10. Charakterystyka badanej grupy nauczycieli ........................................ 227 10.11. Opracowanie skal kwestionariuszy i analiza ich rzetelności ................ 229 Rozdział 11 Analiza i interpretacja wyników badań własnych ......................................... 233 11.1. Analiza badanej grupy nauczycieli ...................................................... 233 11.2. Nawyki zdrowotne osób badanych ..................................................... 235 11.3. Stres w życiu osób badanych .............................................................. 237 11.4. Komunikacja w życiu badanych nauczycieli ....................................... 240 11.5. Analiza wyników badań ..................................................................... 243 11.5.1. Skala satysfakcji z pracy .......................................................... 243 11.5.2. Skala źródeł napięć .................................................................. 244 11.5.3. Skala radzenia sobie ................................................................ 247 11.5.4. Statystyki opisowe mierzonych zmiennych .............................. 248 11.6. Weryfikacja hipotez badawczych ........................................................ 250 11.6.1. Hipoteza badawcza pierwsza: zasoby wpływają na poziom zdrowia i wypalenie zawodowe .............................. 251 11.6.2. Hipoteza badawcza druga: występuje zależność pomiędzy źródłami napięć a wypaleniem zawodowym i poczuciem zdrowia ................................................................ 256 11.6.3. Hipoteza badawcza trzecia: następstwa stresu, używki oraz satysfakcja z pracy wpływają na poziom wypalenia zawodowego i poczucie zdrowia .............................................. 260 11.6.4. Hipoteza badawcza czwarta: płeć osób badanych różnicuje poczucie koherencji, zasoby, następstwa stresu, wypalenie zawodowe i poczucie zdrowia ................................. 262 11.6.5. Wnioski i podsumowanie ........................................................ 265 Rozdział 12 Dyskusja i podsumowanie wyników ............................................................ 277 12.1. Wpływ zasobów na poziom zdrowia i wypalenia zawodowego ........... 278 12.2. Wypalenie zawodowe – depersonalizacja ............................................ 280 12.3. Wypalenie zawodowe – wyczerpanie emocjonalne ............................. 280

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 8

06.12.2019 09:22:20

Spis treści 9

12.4. Wypalenie zawodowe – poczucie osiągnięć (brak poczucia osiągnięć) ..................................................................... 280 12.5. Źródła napięć a wypalenie zawodowe i poczucie zdrowia ..................... 281 12.6. Stosowane używki a wypalenie zawodowe oraz pogorszenie poczucia zdrowia ................................................................................. 282 12.7. Różnice międzypłciowe ....................................................................... 284 12.8. Podsumowanie .................................................................................... 284 Rozdział 13 Wnioski ....................................................................................................... 289 13.1. Wnioski z badań ankietowych ............................................................. 289 13.2. Najważniejsze wnioski z analizy badań własnych ................................. 289 Zakończenie ................................................................................................. 293 Bibliografia ................................................................................................... 309 Spis tabel ...................................................................................................... 361 Spis schematów ............................................................................................ 363 Aneksy ......................................................................................................... 365

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 9

06.12.2019 09:22:20

Wprowadzenie Monografia, którą przekazuję do rąk czytelników, powstała w wyniku moich wieloletnich badań, a także bogatych doświadczeń pedagogicznych i psychoterapeutycznych, obejmujących zjawisko, które od bodaj siedmiu czy ośmiu dekad literatura przedmiotu (licząca obecnie setki, jeśli nie tysiące, opracowań krytycznych czy przeglądowych) opatruje zbiorczym terminem „stres”. W badaniach empirycznych zagadnienie stresu w profesji nauczyciela oraz czynników, które go warunkują, zaczęto podejmować dopiero w latach 70. XX wieku. Wtedy okazało się, że jedna trzecia nauczycieli przeżywa stres w związku ze swoją pracą, w kolejnych zaś latach skupiono się na ich konkretnych problemach.

Czy to oznacza, że temat nauczycielskiego stresu pojawił się nagle, jako gwałtowny efekt przemian kulturowych lub systemowych, a może społecznych?

Oczywiste jest, że nie. Badania empiryczne trwają, opracowuje się kolejne wnioski, ale sytuacja nauczycieli niewiele się zmienia. Nie są oni postrzegani przez społeczeństwo jako grupa zawodowa narażona na stres i wszelkie jego pochodne.

Obarcza się ich odpowiedzialnością za zły system szkolny. Ponadto panuje powszechna opinia, że nauczyciele mają dużo dni wolnych, długie wakacje oraz stosunkowo niewielkie obciążenie pensum godzinowym. Zwraca się uwagę na liczbę dni wolnych i godzin przepracowywanych zgodnie z siatką w ciągu tygodnia. Badania empiryczne, niezwykle potrzebne, coraz bardziej szczegółowe i starające się uchwycić „istotę rzeczy”, nieczęsto, by nie powiedzieć: prawie nigdy, wychodzą poza środowisko naukowe. Nawet sami nauczyciele nie są świadomi, w jakiej fazie znajdują się badania, które przecież dotyczą ich samych.

Tematem monografii jest związek między zasobami a wypaleniem, będącym pochodną stresu zawodowego i poczuciem zdrowia. Poruszam w niej problematykę stresu zawodowego u nauczycieli, wykorzystując osiągnięcia takich dziedzin, jak psychologia, pedagogika, pedeutologia, filozofia, medycyna, i diagnozuję stan polskiego systemu oświaty. Niezwykle istotne w tej książce jest, obok przedstawienia wyników badań nad stresem, podniesienie kwestii edukacji profilaktycznej. Jest to o tyle ważne, że zawód nauczyciela to jedna z najbardziej społecznie odpowiedzialnych funkcji. To nauczyciele, realizujący swoje zadania w niedomagającym systemie oświaty, formują przyszłe społeczeństwo. Tak znacząca rola

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 11

06.12.2019 09:22:20

12 Wprowadzenie jest determinowana przez następujące czynniki: brak motywacji, brak zaangażowania, brak zrozumienia społecznego, zbyt wysokie oczekiwania, przeciążenie obowiązkami w aspekcie indywidualnym, ale też społecznym.

Gdyby posłużyć się rozpowszechnionymi od kilkunastu lat i już na trwałe zadomowionymi w naukach humanistycznych i społecznych, a więc w pedagogice, psychologii, pedeutologii, filozofii czy kulturoznawstwie, terminami, idiomami myślowymi, takimi jak „narracja”, „narratologia” i ich uszczegółowionymi realizacjami (dyskursy), to można dojść do wniosku, że zjawisko stresu jest niezwykle złożone, gdyż wchodzi ono w konfigurację z wypaleniem zawodowym, poczuciem marginalizacji, doświadczeniem wykluczenia czy świadomością bezsensu życia. Jest to konsekwencja zaniku projektów witalnych, będących z punktu widzenia aksjologii i teorii twórczości czymś konstytutywnym dla każdej jednostki ludzkiej, a w szczególności dla nauczycieli. Badania nad tą problematyką wytyczają bieg mojej aktywności naukowej i dydaktycznej, której pokłosiem są monografie tematyczne oraz artykuły naukowe, będące często rezultatem uczestnictwa w konferencjach i sympozjach naukowych.

Autora teorii COR, prof. S. Hobfolla, spotkałam dwukrotnie – w Tel Awiwie, na konferencji The 36th Annual Conference of the Stress and Anxiety Research Society STAR (Tel Aviv University, The Jaime and Joan Constantiner School of Education, 30.06–2.07.2015), a następnie w Lublinie, na Międzynarodowej Konferencji STAR Stress, Anxiety And Resilience (Instytut Psychologii KUL i The Stress and Anxiety Research Society STAR, 10–13.07.2018). Dyskusja i szereg konsultacji (drogą mailową) na temat jego teorii były dla mnie jedną z inspiracji do mojej pracy badawczej.

Ponadto uznałam, że domenę prowadzonych przeze mnie badań i wiążące się z tym przedstawienie uzyskanych wyników należałoby wzbogacić o wymiar filozoficzno-kulturowy, aby w ten sposób jeszcze szerzej przedstawić zajmujące mnie problemy. Niniejsza praca jest także zapowiedzią wprowadzenia wyraźnej zmiany w dotychczas stosowane procedury naukowo-badawcze. W Polsce badania nad zjawiskiem stresu w zawodzie nauczyciela są prowadzone od zaledwie kilkunastu lat. Nadal istnieje luka w obszarze rozważań, analiz i badań nad tym zagadnieniem. Jeśli wziąć pod uwagę chociażby znaczenie i rozległe konsekwencje przewlekłego stresu dla pracowników oświaty, jakimi są nauczyciele, zaskakująca jest obserwacja, jak mało badań naukowych zostało poświęconych programowi eliminowania źródeł „distresu” oraz zapobieganiu niekorzystnym następstwom długotrwałego stresu zawodowego. Wynikać to może z faktu, że nadal jesteśmy na etapie tworzenia paradygmatu funkcjonujących w praktyce rozwiązań z zakresu zarządzania, a zwłaszcza zarządzania oświatą. Oznacza to, że następuje rozpad starych systemów, strategii czy modeli zarządzania i powstaje przestrzeń do tworzenia się nowych możliwości rozwoju, co jest cechą charakterystyczną w dyscyplinie nauk o zarządzaniu (Sudoł, 2016).

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 12

06.12.2019 09:22:20

Wprowadzenie 13

Wobec nieustających procesów transformacji zachodzących w naszym kraju proces radzenia sobie ze stresem wymaga stale nowych pomysłów i koncepcji zarządzania organizacją, jaką jest szkoła. Wiele innowacyjnych rozwiązań rodzi się w rzeczywistości edukacyjnej jako odpowiedź na bieżące potrzeby.

W licznych publikacjach naukowych udowodniona została niezwykle istotna rola czynników psychologicznych czy behawioralnych w rozwoju chorób somatycznych, szczególnie chorób układu krążenia, neurologicznych czy gastrologicznych. Praca w zawodzie nauczyciela stawia przed nim wysokie wymagania.

Nie ograniczają się one wyłącznie do przekazywania wiedzy. Chodzi bowiem o dzielenie się doświadczeniami, pobudzanie do aktywności, kreatywności, motywowanie, kształtowanie systemu wartości młodego człowieka, jego postaw i osobowości. Realizacja tych wymagań często wywołuje poczucie przeciążenia pracą, zmęczenie i poczucie wyczerpania. Zarazem stan współczesnej edukacji budzi poważne zaniepokojenie. Niekończące się reformy, niesprzyjające warunki pracy przyczyniają się do nawarstwiania problemów, z którymi na co dzień borykają się nauczyciele.

Wszystkie wymienione wyżej czynniki są przyczyną występowania wśród osób uczących w szkole wysokiego poziomu stresu, którego konsekwencją mogą być rozmaite zaburzenia i dysfunkcje psychiczne. Praca ta może prowadzić do powstania poważnych obciążeń emocjonalnych. Zawód nauczyciela można zakwalifikować do zawodów podatnych na wypalenie. Jednym z najistotniejszych czynników determinujących stopień zagrożenia wypaleniem zawodowym jest charakter wykonywanej pracy. Od nauczyciela wymaga się zaangażowania i poświęcenia, czego nie rekompensuje ani jego status społeczny, ani wysokość zarobków. Towarzyszy temu odpowiedzialność za efekty pracy przy jednoczesnej silnej kontroli zwierzchniej, co w niesprzyjających warunkach może doprowadzić do emocjonalnego wyczerpania oraz rozwoju syndromu wypalenia zawodowego.

Warto zatem zwrócić uwagę na to poważne zagrożenie celem przeciwdziałania jego destrukcyjnym skutkom.

Celem niniejszej monografii jest: wskazanie istoty i możliwych skutków stresu, jaki wywołuje praca nauczyciela, określenie wpływu różnych czynników, takich jak np.: zasoby, poczucie koherencji, wsparcie, satysfakcja czy sposoby radzenia sobie, na kondycję psychofizyczną nauczycieli, rozumianą jako poczucie zdrowia oraz poziom wypalenia zawodowego. Następnie, na podstawie wyników badań i znaczącego dorobku literatury z zakresu psychologii, pedagogiki, medycyny i zarządzania, sformułowanie propozycji programu interwencyjno-prewencyjnego. Rozprawa ma charakter empiryczny: od prezentacji badań dotyczących ogólnie pojmowanego stresu przechodzę do badań poziomu stresu wśród nauczycieli, skupiając się na specyfice tej grupy zawodowej.

Problematyka prezentowana w monografii stanowi uzupełnienie dostępnej wiedzy o zjawisku stresu oraz koncepcji radzenia sobie z nim przez zmianę zarzą-

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 13

06.12.2019 09:22:20

14 Wprowadzenie dzania i wprowadzenie odpowiedniego programu interwencyjno-prewencyjnego.

Cały jej układ i struktura jest podporządkowana modelowi badawczemu, na podstawie którego przeprowadziłam badania empiryczne.

Publikację podzieliłam na część merytoryczną i empiryczną. Część merytoryczna składa się z dziewięciu rozdziałów.

W pierwszym opisuję stres w świetle literatury, skupiając się głównie na aspektach historycznych związanych z tym pojęciem, a następnie ukazuję go w ujęciu filozoficznym i psychologicznym. W rozdziale tym prezentuję również teoretyczne ujęcie stresu według H. Seleyego, R. Lazarusa, rozszerzenia transakcyjnego, a następnie stresu zawodowego i zagadnienia związane z modelem R. Karaska i C.L. Coopera. Drugi rozdział dotyczy sposobów radzenia sobie ze stresem. Opisuję w nim najważniejsze strategie zaradcze, w tym treningi oraz nowe koncepcje, oraz sposoby radzenia sobie ze stresem przez nauczycieli. W rozdziale trzecim piszę o roli zasobów w zarządzaniu stresem, a także o badaniach dotyczących poczucia koherencji w pracy nauczyciela, skupiając się głównie na teoriach S. Hobfolla i A. Antonovsky’ego. Rozdział czwarty dotyczy różnych aspektów komunikacji międzyludzkiej oraz wsparcia społecznego w redukcji stresu i wypalenia zawodowego u nau­czycieli. W rozdziale piątym omawiam zjawisko wypalenia zawodowego, jego objawy i konsekwencje, a także sposoby zapobiegania temu procesowi. Kolejny dotyczy zagadnienia zdrowia z uwzględnieniem chorób typowych dla zawodu nauczyciela. W następnych rozdziałach opisuję specyfikę oraz konsekwencje stresu zawodowego u nauczycieli.

W części empirycznej znajdują się rozdziały opisujące badania własne, ich wyniki i wnioski. W rozdziale dziesiątym przedstawiam założenia metodologiczne badań własnych, ich cele, problemy badawcze, hipotezy, organizację badań oraz grupę osób badanych. W kolejnym znajduje się analiza i interpretacja rezultatów badań, w tym m.in. opis narzędzi badawczych. Prezentowane wyniki dotyczą zjawiska stresu w grupie zawodowej nauczycieli – problemu niezwykle ważnego, szczególnie w warunkach zmian w polskim systemie oświaty.

Na podstawie wyników badań własnych oraz dostępnej literatury sformułowałam wnioski, które posłużyły do opracowania programu interwencyjno-prewencyjnego. Jest to przesłanie dla praktyki kształcenia i funkcjonowania nauczycieli w ujęciu pedeutologicznym, a także wskazówki dotyczące obniżenia poziomu stresu oraz prewencji w celu budowania zdrowej organizacji.

W monografii skoncentrowałam się na indywidualnych i organizacyjnych uwarunkowaniach zjawiska stresu wśród nauczycieli. Ponadto przeprowadziłam empiryczną weryfikację kompleksowego modelu badawczego stresu organizacyjnego. Metodologię badań zaadaptowałam przede wszystkim z badań specjalistów brytyjskich (C.L. Cooper i C. Travers). Dołączyłam także kwestionariusz zysków i strat S. Hobfolla oraz wsparcia społecznego K. Kaniasty’ego (ankieta dotycząca pasji życiowych, spędzania wolnego czasu, komunikacji).

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 14

06.12.2019 09:22:20

Wprowadzenie 15

Badania moje są pierwszą, na większą skalę, próbą systematycznej analizy zjawiska stresu organizacyjnego wśród pracowników sektora oświaty w Polsce, z uwzględnieniem teorii S. Hobfolla.

Zawód nauczyciela należy do grupy profesji społecznych, w których umiejętności interpersonalne, bliski kontakt emocjonalny i kondycja psychofizyczna bezpośrednio oddziałują na jakość i efektywność kształcenia. Stąd badania – zwłaszcza w kontekście częstych przemian w polskim systemie oświaty – mają ogromną wagę. Wyniki tej analizy mają przybliżyć obraz i skalę zjawiska stresu wśród nauczycieli (tj. dynamikę, typologię, uwarunkowania i następstwa tego mechanizmu). W książce wyodrębniłam trzy obszary analizy: 1. Obszar organizacyjnych, demograficznych i osobowościowych uwarunkowań stresu.

2. Obszar organizacyjnych i indywidualnych następstw stresu.

3. Obszar wzajemnych zależności pomiędzy uwarunkowaniami a następstwami stresu w zawodzie nauczyciela.

Przedmiotem badań była analiza zasobów oraz ich wpływu na poczucie zdrowia w kontekście stresu i jego następstw (syndrom wypalenia zawodowego) u czynnych zawodowo pedagogów. Sformułowałam cztery hipotezy główne wraz z hipotezami szczegółowymi.

Aby zweryfikować postawione w badaniach hipotezy, opracowałam kompleksowy model teoretyczny, który uwzględnia zależności pomiędzy zmiennymi z poszczególnych obszarów badawczych. Na podstawie modelu stresu organizacyjnego C.L. Coopera skonstruowałam model stresu w pracy nauczyciela. Został on uzupełniony o zasoby (teorię strat i zysków) S. Hobfolla, wsparcie według koncepcji K. Kaniasty’ego oraz teorię koherencji A. Antonovsky’ego. Ponadto w grupie następstw stresu uwzględniłam syndrom wypalenia zawodowego (zespół psychosomatyczny, uważany za skutek oddziaływania długotrwałego stresu) oraz poczucie zdrowia. Badania przeprowadziłam, opierając się na opracowanym przez mnie modelu teoretycznym. Dokonałam również wyboru odpowiednich metod i narzędzi badawczych oraz adaptacji do polskich warunków kulturowych istniejących narzędzi diagnozujących stres oraz sposoby zmagania się z nim.

Stres jest tu rozumiany jako rezultat interakcji czy też transakcji zachodzących pomiędzy zewnętrznym środowiskiem, kulturą a jednostką. W niniejszej monografii analizie poddałam uwarunkowania i konsekwencje wzajemnych oddziaływań tego dynamicznego układu, jak również wewnętrzne współzależności i modyfikatory. Do czynników modyfikujących wynik wzajemnego oddziaływania na siebie człowieka i środowiska zaszeregowałam takie zmienne, jak: poczucie koherencji (tj. odczucie przez jednostkę zrozumiałości, zaradności i sensowności), zasoby i straty (według koncepcji S. Hobfolla) oraz różne strategie zmagania się ze stresem (coping). Wśród uwarunkowań stresu rozpatrzyłam czynniki zarówno indywidualne, jak i organizacyjne. Do tych pierwszych można zaliczyć zmienne

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 15

06.12.2019 09:22:20

16 Wprowadzenie demograficzne (wiek, staż, wykształcenie, miejsce zamieszkania, stan cywilny, liczbę dzieci oraz konieczność sprawowania opieki nad nimi) i osobowościowe.

Spośród organizacyjnych czynników determinujących stres wzięłam pod uwagę ogólne warunki pracy nauczyciela, tj. miejsce w strukturze organizacyjnej (stanowisko kierownicze a inni nauczyciele), specjalność (np. nauki humanistyczne, ścisłe i inne), typ i wielkość szkoły oraz liczebność klas, a także źródła stresu charakterystyczne dla tego zawodu.

Reasumując, niniejsza praca to nowa jakość na gruncie pedagogiki i pedeutologii. Świadczy o tym kilka czynników. Po pierwsze, w badaniu zastosowano szereg narzędzi metodologicznych, zaadaptowanych przeze mnie do uwarunkowań polskich. Działania te wymagały dostosowania owych metod do specyfiki systemu oświaty, z uwzględnieniem różnic międzykulturowych, czynników społecznych, ekonomicznych i instytucjonalnych. Wdrożenie tej innowacji pozwoliło na wieloaspektową analizę czynników stresu i wypalenia zawodowego w kontekście inwestowania zasobów w grupie zawodowej nauczycieli1. Po drugie, badania pozwoliły na sformułowanie autorskiego, kompleksowego modelu teoretycznego stresu organizacyjnego w pracy nauczyciela. Po trzecie, efektem moich badań jest zaproponowany przeze mnie program interwencyjno-prewencyjny. Jego wdrożenie ma na celu redukcję stresu i jego negatywnych skutków oraz edukację w zakresie przeciwdziałania chorobom zawodowym i radzenia sobie w sytuacjach trudnych, szczególnie w pracy nauczyciela.

Przeprowadzone badania stanowią mój wkład w rozwój nauk psychologiczno-pedagogicznych. Stanowią wartość naukową, metodologiczną i pragmatyczną – w aspekcie poznawczo-teoretycznym w dziedzinie pedeutologii oraz w ujęciu nowatorskim w profilaktyce stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli. Szkoła jako organizacja nie może pozostawać w sferze teorii – jest bowiem żywym organizmem, dynamicznie się rozwijającym, złożonym środowiskiem psychospołecznym, strategicznym zasobem o szerokim polu oddziaływania2.

Książka adresowana jest do szerokiego grona czytelników: studentów, nauczycieli, pedagogów, pedeutologów, dydaktyków, pracowników akademickich, terapeutów. W szczególności zaś kierowana jest do osób odpowiedzialnych i zaangażowanych w zarządzanie systemem oświaty oraz kształcenie nauczycieli.

*** Zgodnie ze starożytną maksymą Habent sua fata libelli również w przypadku tej monografii należy wspomnieć o osobie, bez pomocy której nie powstałaby 1 Wyniki badań porównawczych na temat stresu organizacyjnego nauczycieli w Wielkiej Brytanii i w Polsce, z zastosowaniem zaadaptowanych do warunków polskich narzędzi, są przedstawione w: Grzegorzewska, 2016.

2 Por. Grzegorzewska, 2006.

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 16

06.12.2019 09:22:20

Wprowadzenie 17

w tym kształcie. Szczególne podziękowania kieruję do mojego Nauczyciela, Pana Profesora Stanisława Palki, za wieloletnią opiekę naukową, życzliwość i nieustające wsparcie, a także za motywację i konstruktywną krytykę, dającą impuls do dalszej pracy, oraz za cenne wskazówki, które przyczyniły się do udoskonalenia publikacji.

Serdeczne słowa podziękowania należą się także Recenzentce tej dysertacji, Pani Profesor Joannie Łukasik, za bardzo pomocne rady i spostrzeżenia, które wpłynęły na ostateczny kształt książki. Do grona osób, którym pragnę wyrazić wdzięczność, należy też Pan Profesor Stevan E. Hobfoll, któremu zawdzięczam inspirację oraz cenne sugestie dotyczące zastosowanej przeze mnie w badaniach metodologii.

Dziękuję również pracownikom Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie oraz pracownikom Oficyny Wydawniczej „Impuls” za okazaną życzliwość i pomoc w procesie tworzenia książki.

Szczególne wyrazy wdzięczności i słowa podziękowania należą się również Władzom Wydziału Humanistycznego AGH. Na koniec chcę podziękować wszystkim najbliższym Przyjaciołom za wsparcie, bez którego monografia ta nigdy by nie powstała.

Grzegorzewska_Uwarunkowania poczucia zdrowia.indb 17

06.12.2019 09:22:20