Udział społeczeństwa galicyjskiego w opiece nad dziećmi ubogimi i osieroconymi (1867–1914)
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind1 1
2007-05-18 12:45:26
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind2 2
2007-05-18 12:45:27
Anna Haratyk
Udział społeczeństwa galicyjskiego w opiece nad dziećmi ubogimi i osieroconymi (1867–1914)
Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind3 3
2007-05-18 12:45:27
© Copyright by Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2007 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
Recenzent: dr hab. Kazimierz Rędziński, prof. nadzw. Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie
Redakcja wydawnicza: Daria Loska Małgorzata Miller Danuta Porębska
Korekta: Magdalena Polek
Projekt okładki: Andrzej Augustyński
Na okładce: Russisch-polnische Typen, pocztówka (brak daty), zbiory prywatne A. Haratyk
Publikacja została sfinansowana przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego
ISBN 978-83-7308-840-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind4 4
2007-05-18 12:45:27
Spis treści Wstęp ...................................................................................................
9
Rozdział I Opieka nad dziećmi osieroconymi i ubogimi w krajach europejskich i Galicji do XIX wieku ..................................... 15 Rozdział II Działalność opiekuńczo-wychowawcza i charytatywna organizacji społecznych ......................................................................... 31 Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego ................................. 31 Krakowskie Towarzystwo Dobroczynności ...................................... 41 Stowarzyszenia społeczne opiekujące się sierotami ............................ 58 Towarzystwa opiekujące się zaniedbanymi dziećmi i ubogimi uczniami .......................................................................... 64 Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i Towarzystwo Ochrony Młodzieży .................................................. 76 Rozdział III Fundacje prywatne ............................................................................... 83 Skarbkowski Instytut sierot w Drohowyżu ....................................... 83 Schronisko fundacji im. księcia Aleksandra Lubomirskiego .............. 116
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind5 5
2007-05-18 12:45:27
Spis treści Rozdział IV Współdziałanie społeczeństwa z zakonami żeńskimi – praca ochroniarska ............................................................................. 127 Rozdział V Specyficzne formy opieki nad dziećmi .................................................. 159 Opieka nad podrzutkami ................................................................. 159 Opieka nad ubogimi dziewczętami rozpoczynającymi samodzielne życie ................................................ 180 Kolonie wakacyjne dla ubogich uczniów .......................................... 192 Rozdział VI Poszukiwania nowych rozwiązań w opiece nad dziećmi ........................ 241 Gniazda sieroce ................................................................................ 241 Koncesjonowana opieka nad młodzieżą szkół średnich ..................... 271 Zakończenie ......................................................................................... 277 Bibliografia ............................................................................................ 291 Aneks ................................................................................................... 303 Indeks nazwisk ..................................................................................... 333 Wykaz skrótów ..................................................................................... 341 Wykaz fotografii ................................................................................... 343
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind6 6
2007-05-18 12:45:27
Fot. 1. Dzieci huculskie
Oby uczniowie Chrystusa okazywali miłość Ubogim i uciemiężonym; Oby ich jedność z tymi, którzy są w potrzebie, Obfitowała dziełami miłosierdzia; Oby żywili współczucie dla wszystkich, Sami zaś zaznali Twego odpuszczenia I przebaczenia. Z Modlitwy Jana Pawła II na Wielki Jubileusz Roku 2000
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind7 7
2007-05-18 12:45:27
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind8 8
2007-05-18 12:45:28
Wstęp Zagadnienie opieki nad dziećmi osieroconymi i zaniedbanymi pod względem wychowawczym jest bardzo szerokie i nie do końca przebadane. System opieki na ziemiach polskich zaczął się wyraźnie kształtować dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Problem otaczania opieką zastępczą nieletnich leżał na sercu Polakom wszystkich trzech zaborów, jednak najdogodniejszą sytuację do tworzenia form i instytucji opiekuńczych posiadały ziemie wchodzące w skład monarchii austro-węgierskiej. Uzyskanie przez Galicję w 1867 roku autonomii teoretycznie stworzyło możliwość zorganizowania systemu opieki zgodnie z potrzebami kraju. W organizację opieki zaangażowane było państwo, reprezentowane przez władzę, a także Kościół i społeczeństwo. W gestii rządu leżało przede wszystkim ustawodawstwo i regulacja przepisów prawnych oraz utrzymywanie zakładów krajowych i dotowanie innych instytucji opiekuńczych. Niestety, nie zawsze zainteresowania, sumienność i konsekwencja działań polityków odpowiadały potrzebom społecznym, a prace nad normalizacją prawa oraz podstawowymi decyzjami dla placówek i ich podopiecznych niejednokrotnie były przesadnie długotrwałe. Zagadnienie dotyczące udziału w działaniach na rzecz opieki nad dziećmi władz państwowych, krajowych i szkolnych, rozwoju prawa opiekuńczego, źródeł finansowania opieki oraz placówek posiadających status krajowych zostało przedstawione i omówione w książce Anny Haratyk Rozwój opieki nad dziećmi i młodzieżą w Galicji doby autonomicznej1.
1
A. Haratyk, Rozwój opieki nad dziećmi i młodzieżą w Galicji doby autonomicznej, Wrocław 2002. W książce omówiono także przepisy galicyjskiego prawa opiekuńczego oraz próby stworzenia przymusowego systemu wychowawczego dla nieletnich wchodzących w konflikt z prawem.
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind9 9
2007-05-18 12:45:28
Wstęp Znacznie lepiej przedstawiało się zaangażowanie Kościoła, zwłaszcza katolickiego. Można jednak dostrzec różnicę w stopniu działania na rzecz sierot i dzieci zaniedbanych pomiędzy zakonami męskimi a żeńskimi. Duchowieństwo świeckie i członkowie zgromadzeń męskich najczęściej propagowali zagadnienia organizacji opieki poprzez pracę kaznodziejską. Rzadziej natomiast angażowali się w rzeczywiste działania. Instytucje stworzone przez księży Kazimierza Siemaszkę czy Bronisława Markiewicza należały do wyjątków. Zdecydowanie większą aktywność w pracach opiekuńczych wykazywały zgromadzenia żeńskie. Zakonnice różnych obrządków (rzymskokatolickiego, greckokatolickiego, ormiańskiego) bardzo szeroko angażowały się w prowadzenie, a także utrzymywanie domów dla sierot, ochronek, internatów, przytułków, darmowych kuchni itp. Częstym motywem powołania do życia danego zgromadzenia było niesienie pomocy potrzebującym. Zagadnienie dotyczące udziału duchowieństwa w pracach opiekuńczych zostało przedstawione we wspomnianej książce A. Haratyk. Zadaniem niniejszej publikacji jest ukazanie aktywności społeczeństwa galicyjskiego i jego prywatnych inicjatyw mających na celu zapewnienie ubogim i osieroconym dzieciom szeroko pojętej opieki w sferach: materialnej, wychowawczej, a także emocjonalnej. Osobne opracowanie poświęcone trzeciej, obok władzy i Kościoła, grupie inicjującej działania opiekuńcze słusznie sugeruje największe zaangażowanie tej strony w tworzenie systemu opiekuńczego na terenie Galicji. Przedstawiono w nim prace zarówno dużych organizacji społecznych, np.: Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego czy Krakowskiego Towarzystwa Dobroczynności, jak i małych, lokalnych towarzystw wspomagających w różny sposób sieroty i ubogich uczniów, a także początki działalności Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i Towarzystwa Ochrony Młodzieży. Osobny rozdział poświęcono największym fundacjom prywatnym, założonym przez hr. Stanisława Skarbka i ks. Aleksandra Lubomirskiego. Ukazano także owocną współpracę społeczeństwa i zakonów żeńskich w procesie tworzenia systemu ochronek dla dzieci w wieku przedszkolnym. Oddzielne miejsce znalazły specyficzne formy, takie jak: opieka nad porzucanymi przez matki noworodkami, pomoc ubogim dziewczętom wkraczającym w samodzielne życie oraz kolonie wakacyjne dla biednych i chorowitych uczniów, zawdzięczające swój byt dobroczynności społeczeństwa. Na ciągły rozwój inicjatyw społecznych wskazuje ostatnia część książki. Zaprezentowano w niej zarówno idee, które nie znalazły zainteresowania społecznego
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind10 10
2007-05-18 12:45:28
Wstęp
(koncesjonowana opieka nad młodzieżą szkół średnich), jak i takie, których wprowadzenie w życie było możliwe dopiero po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości (gniazda sieroce, zwane później wioskami kościuszkowskimi). Porównując zaangażowanie wspomnianych trzech grup tworzących system opieki nad dziećmi i młodzieżą w Galicji doby autonomicznej, społeczeństwo jawi się jako część wiodąca, dobrze wyczuwająca i odpowiadająca na swoje potrzeby. A należy dodać, że były one ogromne, zważywszy na niski poziom życia obywateli galicyjskich, bez względu na narodowość2. Jakość życia ogółu społeczeństwa dotkliwie odbijała się również na jego nieletnich przedstawicielach. Problemy bezdomności, sieroctwa, porzucenia i głodu widoczne były zwłaszcza w dużych miastach, takich jak Kraków czy Lwów3, ale dotykały także dzieci ze środowisk małomiasteczkowych i wiejskich. Przyczyny ubóstwa tkwiły zarówno w stosunkach gospodarczych, jak i społecznych. Bieda społeczeństwa spowodowała wyodrębnienie kilku kategorii ubogich dzieci. Pierwszą z nich stanowili nieletni żyjący w biedzie wraz z rodzicami w wyniku ich choroby czy braku pracy, drugą – sieroty i dzieci opuszczone, niemające opiekunów ani krewnych, trzecią – nieletni pochodzący z rodzin patologicznych, a czwartą – dzieci maltretowane, najczęściej ze związków nieślubnych4. Przedstawiciele wszystkich czterech grup mogli liczyć na pomoc. Niestety, ze względu na powszechność ubóstwa nie była ona wystarczająca, a trudna do oszacowania liczba potrzebujących często uniemożliwiała dotarcie z pomocą do wszystkich zainteresowanych5. Brak dokładnych danych uniemożliwił w poniższym opracowaniu stworzenie obrazu statystycznego zaangażowania społeczności Galicji. Zebrane materiały pozwoliły jednak na przedstawienie różnorodności form i metod niesienia pomocy potrzebującym dzieciom. 2
Struktura społeczna Galicji została dokładnie omówiona w książce A. Haratyk, Rozwój opieki nad dziećmi..., op. cit., s. 21–31. 3 Porównaj: A. Haratyk, Rozwój opieki nad dziećmi..., op. cit., s. 32–37; za: ks. F. Bima, maszynopis pracy magisterskiej, rozdz. 1, s. 1, Archiwum Prowincjonalne Księży Misjonarzy w Krakowie; B. Olearski, Nędza dzieci, „Przegląd Powszechny” 1904, s. 173; ks. J. Badeni, Obrazki krakowskiej nędzy, Kraków 1897. 4 A. Haratyk, Rozwój opieki nad dziećmi..., op. cit., s. 35. 5 Według danych z 1911 roku, opieki wymagało 62 297 dzieci, co stanowiło 0,85% ogółu ludności Galicji. A. Haratyk, Rozwój opieki nad dziećmi..., op. cit., s. 10; za: J. Serkowski, Ochrona dzieci i przymusowe wychowanie zaniedbanej młodzieży, Lwów 1911, s. 73.
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind11 11
2007-05-18 12:45:28
Wstęp Literatura dotycząca omawianego zagadnienia przedstawia się dość skromnie i pochodzi w większości jeszcze z czasów galicyjskich. Wśród nowszych pozycji dotyczących wspierania ubogich nieletnich należy wymienić dwie publikacje Juliana Dybca: Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860–1918 (Kraków 1979) i Finansowanie nauki i oświaty w Galicji 1860–1918 (Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1981), oraz Małgorzaty Balukiewicz: Protektoraty lwowskie (Katowice 2000). Pierwsze dwie pozycje skupiają się głównie na wspieraniu szkół i uczącej się w nich młodzieży, natomiast trzecia ogranicza się wyłącznie do Lwowa i jego okolic, ukazując rozwój opieki od końca XVIII wieku do 1939 roku. Nie znaleziono zatem w literaturze naukowej omówienia działań społeczeństwa galicyjskiego w zakresie opieki nad nieletnimi w okresie od uzyskania autonomii do wybuchu I wojny światowej, czyli w latach 1867–1914. W opracowaniu omawianego zagadnienia posłużono się (podobnie jak w przypadku wspomnianej wyżej publikacji Rozwój opieki nad dziećmi i młodzieżą w Galicji doby autonomicznej) wieloma publikacjami, broszurami, sprawozdaniami i prasą z okresu galicyjskiego, źródłami rękopiśmiennymi i drukowanymi oraz licznymi dokumentami, znajdującymi się w ukraińskich i polskich archiwach. W tekście zachowano oryginalną pisownię nazw poszczególnych placówek i organizacji społecznych oraz obowiązujące w opisywanym okresie polskie nazwy galicyjskich miejscowości.
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind12 12
2007-05-18 12:45:28
Fot. 2. Grupa dzieci na huśtawce, Galicja XIX/XX wiek
Powinni wszyscy zapłonąć tą nadprzyrodzoną miłością, by powstało zjednoczenie energii wszystkich ludzi dobrej woli [...] w celu zaspokajania ogromnych a koniecznych potrzeb dusz i ciał. Pius XII
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind13 13
2007-05-18 12:45:28
Haratyk_Udział społeczeństwa.ind14 14
2007-05-18 12:45:28