Zamiast edukacji

Żyć wspólnie: odkrywać Innego, przeciwdziałać zniewoleniu, realizować wspólne cele Wykłady plenarne wygłoszone na XXXII Zjeździe Naukowym Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Kraków, 22–25 września 2005 roku

życ wspólnie-8-I-2007.indd 1

2007-01-08 14:57:15

偶yc wsp贸lnie-8-I-2007.indd 2

2007-01-08 14:57:19

Żyć wspólnie: odkrywać Innego, przeciwdziałać zniewoleniu, realizować wspólne cele Wykłady plenarne wygłoszone na XXXII Zjeździe Naukowym Polskiego Towarzystwa Psychologicznego Kraków, 22–25 września 2005 roku

pod redakcją naukową Marii Kielar-Turskiej

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

życ wspólnie-8-I-2007.indd 3

2007-01-08 14:57:19

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Korekta: Agnieszka Gajewska

Projekt okładki: Przemysław Brzeski

Publikacja sfinansowana przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne

ISBN 978-83-7308-604-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Druk i oprawa: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, tel. (012) 266-40-00

życ wspólnie-8-I-2007.indd 4

2007-01-08 14:57:19

Spis treści Wprowadzenie (Maria Kielar-Turska) ...........................................................

7

Zofia Grabowska Zachowanie „roszczeniowe”: ujęcie psychologiczne ...................................

13

Helen Haste Kim są kompetentni obywatele i jak możemy ich kształtować? ....................

27

Mirosław Kofta Psychologiczne pułapki relacji międzygrupowych: poza kategoryzacją społeczną i stereotypizacją ............................................

51

Małgorzata Kościelska Odpowiedzialność w obliczu niepełnosprawności.

Aspekty filozoficzne, psychologiczne i moralne ...........................................

71

Wiesław Łukaszewski Wyobraźnia i działanie ................................................................................

91

Edward Nęcka Czy psychologia przetrwa do roku 2026? .....................................................

99

Czesław Nosal Psychologia doświadczania czasu. Struktura temporalności człowieka ........ 111 Rainer K. Silbereisen Zmiana społeczna i wkraczanie w dorosłość ................................................ 131 Bogdan Wojciszke Poglądy, które szkodzą. Polaków wizja świata społecznego ........................ 151

życ wspólnie-8-I-2007.indd 5

2007-01-08 14:57:19

偶yc wsp贸lnie-8-I-2007.indd 6

2007-01-08 14:57:19

Wprowadzenie XXXII Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, jaki miał miejsce w Krakowie w dniach 22–25 września 2005 roku, odbywał się pod hasłem Żyć wspólnie: odkrywać Innego, przeciwdziałać zniewoleniu, realizować wspólne cele. Hasło Zjazdu zostało wybrane pod wpływem wielu zdarzeń, jakie miały miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Runęły mury dzielące społeczności, sukcesywnie powiększa się Zjednoczona Europa. Wiek XXI ma realizować trzecią część hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a mianowicie braterstwo, które – jak pisze J. Attali (2002) – stanie się fundamentalną zasadą porządku społecznego; podstawą nowych systemów prawa i nowych działań politycznych. Zasada ta może prowadzić zarówno do Dobra (np. rodzić przejawy solidarności), jak i Zła (np. pojawienie się dyktatorów zapowiadających panowanie braterstwa). Aby zwyciężyła dobra odmiana braterstwa, intelektualiści powinni określić jego istotę, zakreślić jego granice. Dyskusyjne forum, jakie zaoferował Zjazd, przyczyniło się do uwrażliwienia na wiele problemów, jakie staną przed psychologami w związku z realizowaniem zasady braterstwa we współczesnym świecie.

Idea żyć wspólnie nawiązuje do przedstawionej w raporcie UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku, koncepcji filarów edukacji Jacques’a Delorsa, wśród których wyróżnia on taki aspekt kształcenia budujący podstawy wiedzy jednostki jak: uczyć się, by współpracować z innymi na wszystkich płaszczyznach działalności ludzkiej. Jest to, zdaniem tego autora, największe wyzwanie dla współczesnej edukacji w obliczu niezwykłego potencjału autodestrukcyjnego stworzonego przez ludzkość w XX wieku. Edukacja mogłaby przygotowywać do rozwiązywania konfliktów na drodze pokojowej poprzez wzbogacanie wiedzy o innych, o ich kulturze, specyficznych właściwościach psychicznych oraz zaangażowanie się w realizowanie wspólnych projektów (np. akcje humanitarne, pomoc chorym dzieciom). Niezbędnym instrumentem tak pojętej edukacji jest konfrontacja przez dialog. Stąd nauczyciele prowadzenia dialogu są uważani za wzorce zachowania czy wręcz autorytety. W nauce umiejętności pozostawania w dialogu z innymi niebagatelną rolę do odegrania mają psychologowie.

Hasło żyć wspólnie było realizowane podczas Zjazdu na wielu różnych płaszczyznach. Po pierwsze, zwrócono uwagę na historyczny aspekt idei żyć wspólnie, poprzez ukazanie odniesień aktualnych idei w zakresie psychologii do przeszłych koncepcji i wskazanie perspektyw dla przyszłych ujęć. Odwołaniem do przeszłości było przypomnienie zasłużonych psychologów, takich jak Józef Pieter, twórca ośrodka psychologii na Śląsku, autor Słownika Psychologicznego, Maria Przetacznik-Gierowska – filar krakowskiej szkoły psychologii rozwojowej, autorka podręczników z zakresu psychologii rozwojowej i wychowawczej (jej naukowe-

życ wspólnie-8-I-2007.indd 7

2007-01-08 14:57:19

8

Wprowadzenie

mu dziełu poświęcono sesję Między przeszłością a przyszłością) czy Władysław Sluckin, angielski psycholog polskiego pochodzenia, wykładowca psychologii w Leicester University, redaktor „British Journal of Developmental Psychology” (1967–1973), autor wielu publikacji z zakresu psychologii, m.in. Maternal Bonding, której współautorem jest Alice Sluckin, uczestniczka Zjazdu. Jej wystąpienie na Zjeździe (A. Sluckin prowadziła warsztat na temat pracy z osobami dotkniętymi mutyzmem) miało wymiar symbolicznego łącznika „między dawnymi i nowymi laty”. Z kolei Profesor Edward Nęcka w wykładzie Czy psychologia przetrwa do roku 2026?, odwołując się do wyników badań, pokazał zagrożenia i perspektywy rozwoju psychologii w najbliższym ćwierćwieczu.

Po drugie, zwrócono uwagę na potrzebę budowania związków między dokonaniami psychologów z różnych krajów. Tę ideę zrealizowano przez zaproszenie do wygłoszenia wykładów i uczestniczenia w dyskusjach przedstawicieli psychologii z Europy Zachodniej – Helen Haste z University of Bath w Anglii, która prowadzi badania nad młodymi dorosłymi, i Rainera K. Silbereisena z Friedrich-Schiller-Universität Jena w Niemczech, którego badania dotyczą społecznego rozwoju młodzieży, oraz z Europy Wschodniej – Zofii Grabowskiej z Narodowego Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franki na Ukrainie, filozofa i psychologa. Dzięki zainteresowaniu i aktywnemu podjęciu hasła Zjazdu przez dr Hillary Gray (Educational Department, University of Manchester), sekretarza British & East European Psychology Group, w Zjeździe uczestniczyli członkowie tego stowarzyszenia, grupa psychologów z Irlandii pod kierunkiem dr. Christophera Alana Lewisa ze School of Psychology, University of Ulster at Magee College. Ponadto aktywnymi uczestnikami Zjazdu byli psychologowie z Austrii, Czech i Kanady.

Po trzecie, zorganizowano sympozja skupiające osoby z różnych ośrodków, zajmujące się tymi samymi zagadnieniami, a także przygotowano sympozja podejmujące wybrany problem z punktu widzenia przedstawicieli różnych subdyscyplin psychologii. Odnajdywano również powiązania między dokonaniami naukowców z różnych rodzimych ośrodków.

Po czwarte, zwrócono uwagę na konieczność budowania związków między teorią a praktyką psychologiczną. Okazję do spotkania się naukowych rozważań z rozwiązaniami w praktyce stanowiły różne formy wystąpień: sesje plakatowe, sympozja, warsztaty, wykłady, dyskusje panelowe. W sumie, w czasie Zjazdu wygłoszono 9 wykładów plenarnych, odbyło się 100 sympozjów tematycznych, na których wygłoszono około 600 referatów, 11 sesji plakatowych, na których zaprezentowano 150 plakatów, a także 31 warsztatów oraz 5 dyskusji panelowych.

Wykład inauguracyjny zatytułowany Wyobraźnia i działanie wygłosił Wiesław Łukaszewski. Rozważany w wykładzie problem związku między wyobrażaniem sobie własnych zachowań a działaniem, zauważony przed laty przez Wiliama Jamesa, jest obecnie podejmowany przez przedstawicieli wielu subdyscyplin psychologii. Łukaszewski, przytaczając wyniki wielu interesujących badań, pokazał, jak przetwarzanie programu działania w wyobraźni zwiększa prawdopodobieństwo wykonania działań, podnosi jakość osiąganych wyników oraz zwiększa wytrwałość w ich osiąganiu. Autor zwrócił uwagę na potrzebę prowadzenia szcze-

życ wspólnie-8-I-2007.indd 8

2007-01-08 14:57:20

Wprowadzenie

9

gółowych badań w tym zakresie. Wykład W. Łukaszewskiego mocno podkreślił zwrócenie się psychologów ku problemom kontroli mentalnej, występującej także jako opracowywanie programów działania w wyobraźni oraz pokazał, że jest to problem podejmowany przez psychologów różnych specjalności.

Część wykładów plenarnych nawiązywała do zmian społecznych, jakie zaszły w Europie na przełomie XX i XXI wieków. Helen Haste (Anglia – Kim są kompetentni obywatele i jak możemy ich kształtować?), analizując historyczny proces przemian zachodzących w Europie Wschodniej, pokazała, jak powinniśmy myśleć o edukacji obywatelskiej. Obywatel powinien się odznaczać takimi kompetencjami, jak: mierzenie się z niezgodnością i różnorodnością; bycie sprawcą działań i branie za nie odpowiedzialności; poszukiwanie i podtrzymywanie więzów wspólnotowych; radzenie sobie z emocjami oraz używanie nowych technologii. Rainer K. Silbereisen (Niemcy – Zmiana społeczna i wkraczanie w dorosłość) przedstawił wnioski z badań nad zmianami społecznymi na przykładzie zjednoczenia Niemiec i innych transformacji w Europie. W wyniku zmian obserwuje się wzrost poczucia własnej skuteczności, co sprzyja zdobywaniu wykształcenia i zadowoleniu z życia, ale także uświadomieniu sobie wyzwań związanych z nową technologią, czasem wolnym, finansami itp. Zmian społecznych w Europie Wschodniej dotyczył także referat Zofii Grabowskiej (Ukraina – Zachowanie „roszczeniowe”: ujęcie psychologiczne). Zachowanie roszczeniowe, właściwe społeczeństwom totalitarnym, jest zachowaniem w paradygmacie „daj”, wiąże się z nastawieniem, że tylko moje życzenia są najważniejsze oraz z takimi cechami osobowości, jak: niezdolność do empatii, narcyzm, niezdolność do głębokich przeżyć, wykorzystywanie partnera do własnych celów. Tworzenie skutecznej osobowości opiera się na rozwijaniu od wczesnego dzieciństwa umiejętności dokonywania wyboru, a także przyjmowania i ponoszenia odpowiedzialności za jego skutki.

Niektóre wykłady dotyczyły szczegółowych zagadnień życia społecznego opisywanego z perspektywy psychologicznej. Mirosław Kofta (Psychologiczne pułapki relacji międzygrupowych: poza kategoryzacją społeczną i stereotypizacją) omawiał, co sprawia, że podział na „swoich” i „obcych” utrudnia kontakty międzyludzkie. Przyczyną jest pozytywne wyróżnianie swoich, wręcz faworyzowanie ich przy jednoczesnym dehumanizowaniu „obcych” i braku skłonności do empatyzowania z nimi. W wypadku zagrożenia ze strony „obcych” postawa wobec nich będzie zdecydowanie negatywna. Analizując opinie Polaków o życiu społecznym, Bogdan Wojciszke (Poglądy, które szkodzą: Polaków wizja świata społecznego) starał się omówić dominujące przekonanie, że życie jest grą o sumie zerowej. Przekonanie to jest charakterystyczne przede wszystkim dla przegranych jako łatwa racjonalizacja niepowodzeń. Konsekwencje akceptacji takiego przekonania to: nieufność, niedostrzeganie wspólnoty interesów, brak zaufania do nowych rozwiązań, unikanie ryzyka, co w konsekwencji utrudnia wymianę społeczną, stanowi przeszkodę w realizowaniu hasła żyć wspólnie. Małgorzata Kościelska (Odpowiedzialność w obliczu niepełnosprawności. Aspekty filozoficzne, psychologiczne i moralne) mówiła o odpowiedzialności jako o zdolności do samoregulacji. Jej zdaniem, w obliczu niepełnosprawności poznajemy, że

życ wspólnie-8-I-2007.indd 9

2007-01-08 14:57:20

10

Wprowadzenie

partnerem odpowiedzialności jest słabość. Ta sytuacja pozwala poznać potrzebę tworzenia więzi, stania się otwartym na potrzeby innych, pozwala dostrzec, że odpowiedzialny sprawca nie tylko daje.

Część wykładów podejmowała szczegółowe zagadnienia istotne w życiu współczesnego człowieka. I tak, Czesław Nosal podjął rozważania na temat czasu, tego wymiaru rzeczywistości, który, jak stwierdza M. Eriksen, tyranizuje człowieka XXI wieku. W wykładzie pt. Psychologia doświadczania czasu. Struktura temporalności człowieka Cz. Nosal zwrócił uwagę na to, że czas jest obiektywnym aspektem zmienności otoczenia. Analiza psychologiczna czasu skupia się na czasie egzystencjalnym, zależnym od modeli umysłowych służących porządkowaniu przeszłości i przewidywaniu przyszłości. Przywoływane przez autora badania wskazują na to, że w strukturze pojęciowej czasu dominuje pojęcie czasu niekontrolowalnego, tajemniczego, trudnego do poznania. Kobiety i mężczyźni inaczej odczuwają czas; kobiety skupione są na przeszłości, silniej odczuwają presję czasu, uważają, że jest niepoznawalny.

Wszystkie formy prezentacji (wykłady, referaty, plakaty, warsztaty, dyskusje panelowe) podejmowały szczegółowe zagadnienia zaznaczone w haśle Zjazdu.

I tak, odkrywanie Innego znalazło wyraz w rozważaniach dotyczących taksonomii Ja i inności (kulturowej, rozwojowej, zdrowotnej, społecznej i innej); mechanizmów odpowiedzialnych za samopoznanie i poznanie Innego; uwarunkowań reakcji na inność, a także roli edukacji i psychoterapii w tym zakresie. Dowiedzieliśmy się, że hasło odkrywać Innego może być realizowane, między innymi, przez poznawanie młodzieży, jej systemu wartości, autorytetów, w które wierzy, czy idoli; przez różnicowanie według ról związanych z płcią, a te różnice zaznaczają się w wielu wymiarach, między innymi w postrzeganiu czasu, w ocenianiu różnych rodzajów inteligencji. Może też być realizowane przez uwrażliwienie na różnice w ocenianiu swoich i obcych (tych ostatnich zbyt łatwo kategoryzujemy i przypisujemy im negatywne cechy), a także przez właściwe widzenie niepełnosprawności, na którą odpowiedzią jest odpowiedzialność (jak zaznaczyła Małgorzata Kościelska).

Z kolei zagadnienia związane z przeciwdziałaniem zniewoleniu znajdowały odzwierciedlenie w dyskusjach dotyczących takich zagadnień, jak: taksonomia zniewolenia, postawy wobec zniewalania i bycia zniewolonym, źródła zniewalania, formy przeciwdziałania zniewoleniu. Rozważania dotyczyły zniewolenia instytucjonalnego, występującego w formie mobbingu w miejscu pracy czy bullingu w szkole, a także zniewolenia społecznego, którego przejawem jest totalitaryzm prowadzący do powstawania osobowości roszczeniowej (o czym mówiła Zofia Grabowska z Ukrainy).

Temat realizować wspólne cele podejmowano w omawianiu takich zagadnień, jak: psychologiczne problemy uzgadniania celów, wartości, reguły postępowania; mechanizmy wpływu społecznego i komunikacji; przełamywanie stereotypów i nastawień; granice tolerancji; psychologiczne skutki kryzysu wartości. Temat ten znalazł dobrą konkretyzację w postaci warsztatu przygotowanego przez Hilary Gray na temat edukacji międzykulturowej, która służy rozwijaniu tolerancji.

życ wspólnie-8-I-2007.indd 10

2007-01-08 14:57:20

11

Wprowadzenie

Można sądzić, że każdy z uczestników Zjazdu został obdarzony wiedzą, która w połączeniu z jego osobistymi doświadczeniami będzie mogła znaleźć zastosowanie w praktyce i/lub stanie się inspiracją do dalszych badań nad wieloma zagadnieniami związanymi z tematyką Zjazdu. Wydarzenie naukowe, jakim był XXXII Zjazd Naukowy PTP, spotkało się z zainteresowaniem i wysoką oceną uczestników, w tym także zagranicznych gości. W biuletynie „Up Date” nr 23, wydawanym przez British & East European Psychology Group, ukazała się notatka o XXXII Zjeździe Naukowym PTP, przygotowana przez Hilary Gray, sekretarza BEEPG. Niniejsza publikacja, zawierająca wykłady plenarne wygłoszone na XXXII Zjeździe Naukowym PTP, stwarza okazję do refleksji nad psychologicznymi problemami człowieka XXI wieku, z jakimi zetkną się psychologowie zarówno w rozważaniach teoretycznych i naukowych badaniach empirycznych, jak i w praktyce psychologicznej.

Przewodnicząca Komitetu Programowego XXXII Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego dr hab. Maria Kielar-Turska, prof. UJ

życ wspólnie-8-I-2007.indd 11

2007-01-08 14:57:20

偶yc wsp贸lnie-8-I-2007.indd 12

2007-01-08 14:57:20