Jakość życia emerytowanych nauczycieli

9 788380 958982

Katarzyna Jagielska

Jakość życia emerytowanych nauczycieli

Kraków

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 3

06.10.2020 12:21:35

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków © Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków

Recenzent: dr hab. Beata Jakimiuk

Redakcja wydawnicza: Joanna Bień

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika wykorzystana na okładce: © Andrew Ostrovsky | Depositphotos.com

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN

-

-

-

-

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ( ) , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 4

06.10.2020 12:21:35

Książkę tę dedykuję mojemu mężowi Piotrowi i naszym wspaniałym dzieciom, Alicji i Franciszkowi, oraz mojej Mamie. Bez ich miłości, wyrozumiałości i wsparcia napisanie jej byłoby niemożliwe.

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 5

06.10.2020 12:21:35

Spis treści Wstęp .......................................................................................................................

Rozdział . Jakość życia w starości .................................................................... . . . . .

. Społeczno-demograficzne aspekty starzenia się ludności w Polsce ........ . Wybrane aspekty procesu starzenia się i starości ..................................... . Granice, kryteria i periodyzacja starości ..................................................... . Koncepcja jakości życia w literaturze przedmiotu ..................................... . Specyfika pracy a jakość życia nauczycieli ..................................................

Rozdział . Metodologiczne założenia badań własnych .............................. . . . .

. Przedmiot i cel badań ................................................................................... . Problemy badawcze ..................................................................................... . Metody, techniki i narzędzia badawcze ...................................................... . Organizacja i przebieg badań oraz charakterystyka badanej grupy .........

Rozdział . Jakość życia emerytowanych nauczycieli w świetle wyników badań ................................................................................... . . . . . . . . .

. Sytuacja materialna ...................................................................................... . Warunki zamieszkania .................................................................................. . Stan zdrowia ................................................................................................. . Samodzielność w życiu codziennym ............................................................ . Relacje społeczne ......................................................................................... . Aktywność wolnoczasowa .......................................................................... . Samopoczucie ............................................................................................... . Życie religijne ................................................................................................ . Postrzeganie starości ................................................................................... . . Poczucie jakości życia ....................................................................................

Podsumowanie ......................................................................................................

Spis tabel i wykresów ...........................................................................................

Bibliografia ..............................................................................................................

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 7

06.10.2020 12:21:35

Wstęp Starość i starzenie są przedmiotem zainteresowań naukowych wielu badaczy w Polsce i za granicą, co wynika z faktu starzenia się społeczeństw na całym świecie. Samo to zjawisko nie jest nowe, jednak największy niepokój badaczy wzbudza jego przyspieszanie. Proces ten najlepiej obrazuje wskaźnik tempa starzenia się ludności, czyli czasu potrzebnego na podwojenie się udziału osób w wieku 65 lat i więcej w populacji z poziomu 7% do 14% (Abramowska-Kmon, 2011, s. 8). Jako przykład można podać tempo starzenia się społeczeństw Francji, Szwecji, Japonii, Brazylii i Polski. Pod koniec XIX wieku ludność Francji była „populacją dojrzałą” demograficznie. Odsetek osób starszych w populacji (w wieku 65 lat i więcej) wynosił wówczas około 7%1. Podwojenie tej wartości zajęło francuskiemu społeczeństwu około 120 lat. Pozostałe kraje wysokorozwinięte „zestarzały się” w znacznie szybszym tempie. Szwecja na podwojenie się udziału osób starszych w społeczeństwie potrzebowała 81 lat, Japonia – 24 lat, a Brazylia – 20 lat (Abramowska-Kmon, 2011, s. 8; World Health Organization, 2011, s. 4). Z prowadzonych przez demografów badań w odniesieniu do społeczeństwa polskiego wynika, że już w 1965 roku przekroczyło ono „próg demograficznej starości”, a obecnie znajduje się w fazie zaawansowanej starości demograficznej (Frąckiewicz, 2002, s. 27). Czas potrzebny na podwojenie odsetka osób starszych Skala starzenia się opracowana przez badaczy ONZ w roku: . Populacja młoda – mniej niż % osób w wieku lat i więcej. . Populacja dojrzała – od % do %. . Populacja stara – powyżej %. . Zaawansowana starość demograficzna – po przekroczeniu %. Skala ONZ (zmodyfikowana): . Populacja młoda – poniżej %. . Populacja dojrzała – od % do %. . Populacja starzejąca się – od % do %. . Populacja stara – od % do %. . Populacja hiperstara – powyżej %. Skale ONZ opierają się na udziale ludności w wieku lat i więcej wśród ogółu populacji. Skala starzenia się opracowana przez Edwarda Rosseta: . Młodość demograficzna – współczynnik starości poniżej % (brak oznak starości demograficznej). . Wczesna faza przejściowa pomiędzy stanem młodości i starości demograficznej – – %. . Późna faza przejściowa pomiędzy stanem młodości i starości demograficznej – – % (tzw. przedpole starości). . Starość demograficzna – % lub więcej oraz stopnie starości demograficznej: . . Stan początkowy – współczynnik starości znajduje się pomiędzy – %. . . Stan średni – – %. . . Stan zaawansowany – – %. . . Stan mocno zaawansowany – % i więcej. E. Rosset w swojej klasyfikacji bierze pod uwagę odsetek ludności w wieku lat i więcej (Rosset, , ; za: Coulmas, ; Abramowska-Kmon, ).

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 9

06.10.2020 12:21:35

10

Wstęp

w populacji wyniósł dla Polski 47 lat (1965–2012) (Abramowska-Kmon, 2011, s. 8).

Według danych Organizacji Narodów Zjednoczonych (United Nations, 2013, s. 2–3) odsetek osób starszych (w wieku 60 lat i więcej) w światowej populacji wzrósł z 9,2% w 1990 roku do 11,7% w 2013 roku i będzie nadal wzrastał, a w 2050 roku osiągnie poziom 21,1%. W 2013 roku w aż 34 państwach na świecie odsetek osób starszych (60 lat i więcej) przekroczył próg 20%. Można oczekiwać, że do 2050 roku 80% krajów osiągnie tę fazę starości demograficznej, z czego 65% w mocno zaawansowanym stopniu. Proces starzenia się ludności charakteryzuje się również zmianami w strukturze subpopulacji osób starszych. Zjawiskiem, z którym mamy do czynienia w ostatnich dekadach, jest wzrost odsetka seniorów powyżej 80. roku życia. Przewiduje się, że do 2050 roku udział najstarszych seniorów w subpopulacji osób starszych wzrośnie do 19% (United Nations, 2013, s. 2–3). Z tego powodu można mówić o zjawisku podwójnego starzenia się społeczeństw. Kolejnym ważnym zjawiskiem w kontekście starzejącego się społeczeństwa jest wzrost średniej długości życia jednostki. Według Światowej Organizacji Zdrowia średnia długość życia na świecie w latach 2000–2015 wzrosła o 5 lat (w 2000 roku wynosiła 66,4 lat, a w 2015 roku – 71,4) (World Health Organization, 2016). Przewidywana globalna średnia długość życia w przypadku dzieci urodzonych w 2015 roku wynosi 71,4 lat (73,8 lat dla kobiet i 69,1 lat dla mężczyzn). W przypadku krajów wysokorozwiniętych wynosi ona 80 lat i więcej. Wyzwaniem dla współczesnego świata jest nie tylko wzrost populacji osób starszych, lecz także zjawisko podwójnego starzenia się ludności, tzn. wzrostu w populacji seniorów udziału osób bardzo starych, powyżej 80 lub 85 lat (tzw. starych starych i najstarszych starych) (Szukalski, 2011, s. 5; por. też Aleksander, 2009, s. 291). Coraz więcej osób dożywa 100 lat2. Jak słusznie zauważa Piotr Szukalski,

Jako ciekawostkę można podać, że najdłużej żyjącą kobietą na świecie była Francuzka Jeanne Calment ( – ), która dożyła lat i stała się najstarszą osobą na świecie, której wiek został uwierzytelniony i wpisany do Księgi Rekordów Guinnessa. Przeżyła ona męża, córkę i wnuka. Ponieważ nie miała spadkobierców, w wieku lat zawarła umowę o przekazaniu prawa własności do swojego domu swojemu prawnikowi André-François Raff ray’owi w zamian za dożywotnią emeryturę, którą ustalono na franków miesięcznie. Wartość domu była równowarta kwocie emerytury wypłacanej przez lat. Jeanne przeżyła swojego prawnika, a dożywotnią emeryturę musiała jej wypłacać jego małżonka. W ostatecznym rozrachunku rodzina zapłaciła za dom Jeanne ponaddwukrotną jego wartość.

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 10

06.10.2020 12:21:35

Wstęp

11

[…] na początku XX wieku osobą starszą był -latek. Po stu latach jest nim -latek, w XXI wieku mówiąc o seniorach, myśleć będziemy o osobach w wieku – lat. W związku z tym za , lat mówiąc o – -latkach, mówić będziemy o ludziach w średnim wieku. A termin „senior” zarezerwowany będzie dla osób po siedemdziesiątce (Lepczyński, ).

Dynamika zmian w strukturze wiekowej jest również jednym z głównych wyzwań społeczno-demograficznych dla Polski. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) odsetek osób w wieku 60 lat i więcej w 2015 roku wynosił 22,9% ogółu ludności. Społeczeństwo polskie jest zatem w stanie mocno zaawansowanej starości3. W subpopulacji osób starszych najliczniejszą grupę (prawie 1/3) stanowią osoby w przedziale wiekowym 60–64 lata, jednak najszybsze tempo przyrostu dotyczy osób w wieku co najmniej 80 lat. Ich udział w ogólnej liczbie ludności Polski jest niewielki, ale się podwoił – z niespełna 2% w 1989 roku do 4% w 2014 roku (Główny Urząd Statystyczny, 2016c).

Zmiany demograficzne implikują poważne konsekwencje dla polityki społeczno-gospodarczej, tj. wzrost zapotrzebowania na świadczenia i usługi dla osób starszych, opiekę zdrowotną, pomoc socjalną, usługi związane z organizacją czasu wolnego (Aleksander, 2009, s. 291). Skutki zachodzących zmian uwidaczniają się również w przeobrażeniach modelu rodziny. Problemem są także zmiana modelu pracy oraz migracje związane z miejscem pracy. Zmiany, które zaszły na przestrzeni ostatnich lat, przyczyniły się do wydłużenia życia, poprawy stanu zdrowia i warunków życia, jednak nie zawsze są one pozytywne w kontekście relacji rodzinnych.

Ważnym wyzwaniem dla starzejących się społeczeństw jest zadbanie o dobrą jakość życia w starości. Zapewnienie właściwej opieki medycznej, działania na rzecz poprawy zdrowia, zadbanie o podtrzymywanie relacji społecznych, aktywność fizyczna, edukacja, a także zadbanie o duchową stronę życia to elementy, które kształtują ocenę jakości życia osób starszych. Zapewnienie dobrej jakości życia wpływa na zadowolenie, satysfakcję życiową, poczucie szczęścia, co jest niezwykle ważne nie tylko dla samego seniora, lecz także dla całego społeczeństwa (Synak, 2002; Halicka, 2004b; Halicki, 2009). Obserwowane w ostatnich latach zmiany społeczne nie pozostają bez konsekwencji dla osób Według Rocznika Demograficznego odsetek osób w wieku aw roku , %.

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 11

lat i więcej w

roku wynosił

, %,

06.10.2020 12:21:36

12

Wstęp

starszych. Wpływają one zarówno pozytywnie, jak i negatywnie na jakość ich życia. Polityka społeczna państwa koncentruje się na wspieraniu seniorów i zapewnieniu im aktywnego starzenia się w zdrowiu oraz możliwości prowadzenia w dalszym ciągu samodzielnego, niezależnego i satysfakcjonującego życia, nawet przy pewnych ograniczeniach funkcjonalnych (Uchwała nr 238 Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie przyjęcia dokumentu Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014–2020, s. 6).

W rozważaniach nad starością i starzeniem się warto wziąć pod uwagę myśl przewodnią Amerykańskiego Towarzystwa Gerontologicznego z 1955 roku, że nie wystarczy dodać lat do życia, trzeba również zadbać o to, żeby dodać życia do lat. Dostrzeżenie problemu i jego przyczyn to za mało. Należy podejmować działania mające na celu poprawę jakości życia, tak aby życie w starszym wieku było aktywne i pełne radości. Zagadnienie jakości życia to obszar, w którym pedagogika odgrywa dużą rolę, odpowiednio zaplanowana i realizowana edukacja do starości jest zaś istotnym czynnikiem warunkującym właśnie poprawę jakości życia.

Celem niniejszej pracy jest poznanie i opisanie jakości życia emerytowanych nauczycieli. Z przeglądu literatury przedmiotu wynika, że istnieją liczne opracowania dotyczące jakości życia osób starszych, odnoszące się jednak do ogółu seniorów, marginalnie zaś pojawiają się dane dotyczące grupy emerytowanych nauczycieli. Jakość życia (quality of life – QoL) jest pojęciem wielowymiarowym, bardzo szerokim, obejmującym liczne aspekty ludzkiego życia (zdrowotne, psychologiczne, społeczne i środowiskowe). Nie ma jednej definicji. Charakteryzuje się tym, że sposób jego pojmowania zależy od dyscypliny, paradygmatu i ram czasowych prowadzonych badań. Zmienia się w ciągu życia jednostki.

To, co stanowi istotną składową jakości życia w młodości, niekoniecznie będzie miało wpływ na dobrą jakość życia na emeryturze. Ma ono także „krótką historię, ale bardzo długą przeszłość” (Rapley, 2003). Według Rocío Fernández-Ballesteros (2011) zwiększa się liczba publikacji dotyczących badań nad jakością życia osób starszych. Jako przykład można podać bazę Medline, w której w 1973 roku dostępnych było tylko 5 publikacji podejmujących tematykę jakości życia. W 2015 roku takich publikacji było ponad 150 tys. (Worach-Kardas, 2015, s. 133). Największy wzrost zainteresowania tym tematem nastąpił w naukach medycznych, rzadziej podejmuje się go natomiast w psychologii i naukach społecznych.

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 12

06.10.2020 12:21:36

Wstęp

13

Moje zainteresowanie jakością życia emerytowanych nauczycieli było podyktowane tym, że dotychczas problematyką tą zajmowano się wręcz marginalnie. Istnieją nieliczne tylko opracowania dotyczące jakości życia emerytowanych nauczycieli. Jednym z nich jest książka Haliny Worach-Kardas z 1973 roku Nauczyciele a emerytura. Studium społeczne o ludziach w wieku poprodukcyjnym. Zawiera ona analizę wyników badań przeprowadzonych przez autorkę w roku szkolnym 1966/1967. Objęto nimi 2 grupy nauczycieli z Łodzi, mianowicie nauczycieli emerytowanych pracujących w szkole w niepełnym wymiarze godzin oraz nauczycieli emerytowanych niepracujących (po 110 osób). Jako metodę badań wybrano wywiad składający się z 61 pytań. Celem przeprowadzonych badań było poznanie czynników decydujących o zakończeniu aktywności zawodowej przez nauczycieli, a także określenie przyczyn i skutków podejmowania aktywności zawodowej (lub jej utrzymywania) przez ludzi starszych.

Był to czas, kiedy nauczycieli obowiązywał elastyczny wiek emerytalny, dający starszym pracownikom swobodę decyzji w zakresie przejścia na emeryturę lub pozostania aktywnym zawodowo. W okresie, kiedy prowadzono badania, nauczyciele po przejściu na emeryturę mieli dwie drogi wyboru. Pierwsza wiązała się z możliwością bycia aktywnym zawodowo przez wykonywanie pracy w pełnym lub ograniczonym wymiarze godzin. Druga zaś oznaczała zupełne zaprzestanie pracy. Autorka badała w szczególności to, jakie decyzje podejmowali nauczyciele i jakie były ich uwarunkowania. Poznała również opinie na temat przydatności zawodowej emerytów. Poddała także analizie sytuację ekonomiczną, rodzinną, warunki mieszkaniowe oraz aktywność społeczno-polityczno-kulturalną emerytowanych nauczycieli mających status osoby emerytowanej.

Podjęte przeze mnie badania nad jakością życia emerytowanych nauczycieli zostały przeprowadzone prawie 50 lat później. Sytuacja społeczno-demograficzna uległa w tym czasie diametralnej zmianie.

Zmienił się ustrój państwa, co na pewno wpłynęło na funkcjonowanie starszego człowieka m.in. na rynku pracy. Postęp technologiczny, bardziej prozdrowotny sposób odżywiania, a także inne czynniki przyczyniły się do poprawy zdrowia jednostki, co znajduje wyraz w wydłużaniu się życia. Świadomość starzenia się społeczeństw sprawiła, że polityka społeczna państwa w większym stopniu skoncentrowana jest na seniorach i ich aktywizacji, na dawaniu im szansy na rozwój. Fakt, że istnieje

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 13

06.10.2020 12:21:36

14

Wstęp

duża grupa „emerytowanych” nauczycieli, którzy ukończyli jedynie 55 lat, pozostaje niezmienny mimo upływu 50 lat i licznych przemian.

Zmiany społeczno-demograficzne nie przyczyniły się do zmian w kwestii przechodzenia na emeryturę przez nauczycieli, co w przypadku tego zawodu może wydawać się uzasadnione.

Powstaje jednak pytanie, czy w istotny sposób zmieniło się życie nauczycieli na emeryturze i jak określają oni obecnie swoją jakość życia.

Istnieje zatem potrzeba rozpoznawania jakości życia nauczycieli, którzy zakończyli aktywność zawodową. Badania dotyczące jakości ich życia są szczególnie interesujące ze względu na specyfikę wykonywanej pracy. Zawód nauczyciela wymaga bowiem dobrej organizacji czasu pracy, umiejętności organizowania czasu wolnego, motywowania do pracy nie tylko siebie, lecz także uczniów, oraz ciągłego dokształcania się, doskonalenia. Dwie ostatnie kategorie łączą się z systematycznym i nieprzerwanym aktywizowaniem, rozszerzaniem oraz pogłębianiem wiedzy i umiejętności pedagogicznych. W kompetencje nauczycieli wpisują się: otwartość na zmiany, samodzielność, zdolność do dialogu i negocjacji, wprowadzanie w realny świat przez wielostronną aktywność, przygotowanie do kierowania swoim życiem. Ponadto należy wymienić: wspieranie rozwoju, inspirowanie procesów samowychowania młodzieży, kształtowanie jej postaw, charakterów i umiejętności współżycia, diagnozowanie sytuacji i potrzeb, socjalizację i przeciwdziałanie patologiom społecznym (Bogaj, Kwiatkowski, Szymański, 1998, s. 174; Muchacka, Szymański, 2008). Interesujące jest zatem rozpoznanie i określenie jakości życia nauczycieli po zakończeniu aktywności zawodowej. Ma to istotne znaczenie ze względu na ważkość i specyfikę wykonywanej przez nich pracy.

Zawód nauczyciela zalicza się do tych o szczególnej odpowiedzialności społecznej. Nauczyciele kształcą, wychowują i przygotowują przyszłych pracowników z różnych branż. Przekazując swoją wiedzę oraz wychowując młodzież do uczestnictwa w świecie wartości, wpływają na dobrostan społeczny i gospodarczy państwa, nie ograniczają swojego wysiłku do formalnego, ośmiogodzinnego czasu pracy, lecz przeznaczają swój wolny czas na dokształcanie się i aktualizowanie wiedzy, żeby jak najlepiej przygotować młodzież do wejścia w dorosłe życie. Według Stefana M. Kwiatkowskiego O nauczycielu myśli się w kategorii pasji, powołania, a więc postawy swoistej, którą jesteśmy skłonni umieścić wyżej w hierarchii niż wąsko rozumiany

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 14

06.10.2020 12:21:36

Wstęp

15

profesjonalizm determinowany wiedzą i umiejętnościami. Specyficzne cechy osobowości, różnorodność zadań zawodowych, kompetencje „od zaraz” (Kwiatkowski, , s. ).

Różnica między zawodem nauczyciela a innymi zawodami zdaniem S.M. Kwiatkowskiego tkwi prawdopodobnie w postawach, które należy rozpatrywać […] jako element cech psychofizycznych. Pełny układ cech tworzą: sprawności sensomotoryczne, zdolności (do czegoś) i cechy osobowości. I właśnie te ostatnie wyróżniają nauczycieli spośród innych grup zawodowych. Obok bowiem preferowanych przez ogół pracodawców takich cech, jak np. gotowość do ciągłego uczenia się, dla nauczycieli istotne są właściwości, które pozwalają mówić o tym zawodzie również w kategoriach powołania i posłannictwa (misji) oraz ponadprzeciętnego zamiłowania (pasji). Właśnie cechy osobowości są podstawowym wyróżnikiem nauczyciela; oczywiście, cechy pożądane z punktu widzenia zadań zawodowych (Kwiatkowski, , s. – ).

Jeżeli zawód nauczyciela zdefiniujemy przez zbiór zadań, to znajdziemy kolejny argument świadczący o jego odrębności i wyjątkowości.

Otóż zbiór ten jest nie tylko wieloelementowy, lecz także niezwykle różnorodny. Odnaleźć w nim bowiem można zadania natury organizacyjnej, informacyjnej, motywacyjnej, kontrolno-korekcyjnej, opiekuńczej, środowiskowej i badawczej (Poplucz, 1988, s. 144–169; Kwiatkowski, 2008, s. 28). Praca nauczyciela to nie wyłącznie kontakt z uczniem, sprawdzanie prac klasowych, prac domowych, ale też ciągłe podążanie za „zmianą”. Dotyczy ono nie tylko śledzenia nowości w odkryciach naukowych, lecz także wprowadzania innowacyjnych metod nauczania. Praca w zawodzie nauczyciela jest bardzo wymagająca i – niestety – w stosunku do wysiłku, który należy włożyć w nauczanie i przygotowanie się do pracy, stosunkowo nisko wynagradzana. Do istotnych problemów należy niski prestiż zawodu nauczyciela, będący wynikiem skromnego statusu materialnego tej grupy zawodowej (Bogaj, Kwiatkowski, Szymański, 1998, s. 174). Skutkuje on niezbyt wysoką emeryturą i potwierdza niski prestiż zawodu mimo bardzo dobrego wykształcenia jego przedstawicieli (nauczyciele są zaliczani do jednej z najlepiej wykształconych grup zawodowych).

Nauczyciel przez cały czas aktywności zawodowej zobowiązany jest do systematycznego podnoszenia kwalifikacji, rozwijania kompetencji przez udział np. w szkoleniach, warsztatach, studiach podyplomowych.

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 15

06.10.2020 12:21:36

16

Wstęp

W swojej pracy – z uwagi na bardzo wysoką odpowiedzialność, jaką ponosi, sprawując opiekę nad uczniem i zapewniając mu bezpieczne warunki pobytu w szkole, oraz odpowiedzialność związaną z przekazywaniem wiedzy, ocenianiem uczniów – bardzo często narażony jest na stres (Zubrzycka-Maciąg, 2013). Niejednokrotnie odczuwa też przeciążenie obowiązkami zawodowymi, warunki pracy w przedszkolu czy szkole są trudne – praca z dużą grupą dzieci nie należy do łatwych, a hałas panujący w placówkach nie wpływa pozytywnie na zdrowie nauczycieli. Ponadto zmienne, wciąż nowe i rosnące wymagania stawiane nauczycielom powodują wzrost stresu, frustracji, presji czasu i obciążenia umysłowego jako skutków nadmiernego obciążenia pracą. Nadmiar ról i obowiązków sprawia, że żadne z nich nie są wykonywane z należytym zaangażowaniem i wydajnością, a koszty psychiczne (choć fizyczne również) znacząco wzrastają (Kwiatkowski, 2008, s. 29; zob. też: Dróżka, 2005; Pyżalski, Merecz red., 2010; Szempruch, 2017). Z naukowo-badawczego punktu widzenia ważne jest zatem poznanie jakości życia (w tym zdrowia, aktywności, relacji społecznych i innych) emerytowanych nauczycieli z uwzględnieniem specyfiki wykonywanego zawodu.

Prezentowana praca składa się z trzech rozdziałów, a także wstępu i podsumowania. W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Jakość życia w starości, zaprezentowano społeczno-demograficzne aspekty starzenia się ludności oraz ukazano najważniejsze tendencje związane ze starzeniem się społeczeństwa polskiego. Zaprezentowano w nim także najważniejsze pojęcia dotyczące starości i starzenia się. Skoncentrowano się również na zagadnieniach odnoszących się do jakości życia, jej zróżnicowania definicyjnego oraz historycznego ujęcia badań nad nią.

W ostatniej części tego rozdziału skupiono się na specyfice zawodu nauczyciela oraz na tym, w jaki sposób i w których obszarach wykonywany zawód może mieć istotny wpływ na ocenę jakości życia.

Drugi rozdział pracy zawiera metodologiczne podstawy realizowanego projektu badawczego. Określono w nim przedmiot i cele prowadzonych badań oraz problemy badawcze. Uzasadniono wybór metod badawczych, a także scharakteryzowano je. Opisano również przyjęte techniki i narzędzia badawcze. Część metodologiczną kończy charakterystyka organizacjii przebiegu badań oraz badanej grupy.

W rozdziale trzecim zaprezentowano dane empiryczne z przeprowadzonych badań. Jakość życia emerytowanych nauczycieli opisano w kontekście takich obszarów ją wyznaczających, jak: sytuacja materialna,

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 16

06.10.2020 12:21:36

Wstęp

17

warunki życiowe, stan zdrowia, sprawność funkcjonalna, samodzielność w życiu codziennym, relacje społeczne, aktywność wolnoczasowa, subiektywne samopoczucie, postrzeganie starości. W ostatnim podrozdziale tego rozdziału określono zmienne, które w największym stopniu są powiązane z jakością życia emerytowanych nauczycieli. Aby wskazać czynniki decydujące o niej, zastosowano analizę skupień. Całość pracy zakończona jest podsumowaniem, w którym zawarto wnioski z przeprowadzonych badań oraz rekomendacje zarówno do dalszych badań, jak i dla praktyki edukacyjnej.

W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować osobom, bez których wsparcia i inspiracji ta książka nie powstałaby. Swoje podziękowania kieruję w szczególności do Pana Profesora Mirosława J. Szymańskiego. Dziękuję za poświęcony mi czas, udzielone cenne wskazówki, inspirację do zgłębiania zagadnień naukowych oraz za zaangażowanie, dzięki któremu możliwe było napisanie tej pracy. Pragnę również podziękować Panu Prof. UP, dr. hab. Sławomirowi Truszowi za merytoryczne wsparcie i cenne uwagi, które przyczyniły się do powstania tej publikacji. Dziękuję także tym wszystkim, których wiara we mnie dała mi siłę i motywację do pracy oraz doprowadziła do osiągnięcia zamierzonego celu.

Jagielska_Jakosc zycia_.indb 17

06.10.2020 12:21:36