LEKSYKON RESOCJALIZACJI

LEKSYKON RESOCJALIZACJI

Jaworska_LEKSYKON.indb 1

28.09.2012 15:16

Jaworska_LEKSYKON.indb 2

28.09.2012 15:16

Anetta Jaworska

LEKSYKON RESOCJALIZACJI

Krak贸w 2012

Jaworska_LEKSYKON.indb 3

28.09.2012 15:16

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012

Recenzent: dr hab. Mieczysław Ciosek, prof. UG

Redakcja wydawnicza: Izabela Rutkowska

Adiustacja: Magdalena Polek

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-542-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012

Jaworska_LEKSYKON.indb 4

28.09.2012 15:16

Spis treści

Wprowadzenie ......................................................................................................

7

Agresja i jej przeciwdziałanie ..................................................................................................

Agresja – pojęcie i podział ......................................................................................................

Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych ..............................................................

Aksjologia resocjalizacji ...........................................................................................................

Autoagresja i jej przeciwdziałanie .........................................................................................

9 14 21 25 30

Dewiacje społeczne młodzieży ..............................................................................................

Diagnoza w resocjalizacji ........................................................................................................

39 44

Historia refleksji resocjalizacyjnej .............................................................................................

Historia resocjalizacji instytucjonalnej w Polsce ....................................................................

HIV i AIDS ...................................................................................................................................

55 61 71

Kara pozbawienia wolności ....................................................................................................

Kary i nagrody w resocjalizacji penitencjarnej .....................................................................

Klimat społeczny instytucji resocjalizacyjnych dla nieletnich .............................................

Kompetencje osobowościowe i zawodowe wychowawców resocjalizacyjnych ..........

Kurator sądowy .........................................................................................................................

79 83 88 92 97

Mediacja w resocjalizacji ........................................................................................................ 107 Metodologia badań w resocjalizacji ..................................................................................... 117 Metodyka resocjalizacji ........................................................................................................... 123 Niedostosowanie społeczne – etiologia ...............................................................................

Niedostosowanie społeczne – pojęcie .................................................................................

Niedostosowanie społeczne – stan osobowości ..................................................................

Niedostosowanie społeczne – symptomatologia ................................................................

Niedostosowanie społeczne – typologie ..............................................................................

133 140 144 152 157

Podkultura przestępcza ...........................................................................................................

Pomoc postpenitencjarna ......................................................................................................

Probacja ....................................................................................................................................

Profilaktyka zachowań ryzykownych .....................................................................................

Prostytucja nieletnich ...............................................................................................................

Przemoc w rodzinie i jej przeciwdziałanie .............................................................................

163 169 176 181 187 191

Jaworska_LEKSYKON.indb 5

28.09.2012 15:16

6

Spis treści

Przemoc w szkole i jej przeciwdziałanie ................................................................................

Przestępczość kobiet – rozmiary zjawiska ..............................................................................

Przestępczość nieletnich .........................................................................................................

Przestępstwa internetowe .......................................................................................................

201 211 218 223

Resocjalizacja – definiowanie pojęcia ..................................................................................

Resocjalizacja humanistyczno-egzystencjalna ....................................................................

Resocjalizacja kobiet ...............................................................................................................

Resocjalizacja nieletnich – formy instytucjonalne ................................................................

Resocjalizacja nieletnich – tendencje europejskie ..............................................................

Resocjalizacja penitencjarna – aspekty negatywne ..........................................................

Resocjalizacja penitencjarna przestępców niebezpiecznych ...........................................

Resocjalizacja penitencjarna przestępców uzależnionych ................................................

Resocjalizacja penitencjarna – rola służby więziennej ........................................................

Resocjalizacja penitencjarna – struktura organizacyjna .....................................................

Resocjalizacja – podstawy teoretyczne ................................................................................

Resocjalizacja skazanych za przestępstwa seksualne .........................................................

Resocjalizacja sprawców zabójstw ........................................................................................

Resocjalizacja więźniów w wieku senioralnym i niepełnosprawnych ................................

Rola edukacji ekologicznej w resocjalizacji ..........................................................................

Rola edukacji w resocjalizacji instytucjonalnej .....................................................................

Rola kultury fizycznej w resocjalizacji .....................................................................................

Rola pracy w resocjalizacji penitencjarnej ...........................................................................

Rola religii w resocjalizacji penitencjarnej .............................................................................

Rola społeczeństwa w resocjalizacji – reedukacja inkluzyjna ............................................

Rola sztuki w resocjalizacji penitencjarnej .............................................................................

Rola wolontariatu w resocjalizacji ..........................................................................................

225 229 237 242 249 259 270 273 281 287 293 302 305 314 318 323 327 336 343 348 353 361

Samobójstwa – rozpoznawanie i przeciwdziałanie ............................................................. 369 System dozoru elektronicznego w resocjalizacji ................................................................... 377 Teleologia resocjalizacji ...........................................................................................................

Terapie pedagogiczne w resocjalizacji .................................................................................

Terapie w resocjalizacji – arteterapia ....................................................................................

Terapie w resocjalizacji – biblioterapia ..................................................................................

Terapie w resocjalizacji – filmoterapia (audiowizoterapia) .................................................

Terapie w resocjalizacji – muzykoterapia ..............................................................................

Terapie w resocjalizacji – socjoterapia ..................................................................................

Terapie w resocjalizacji – teatroterapia ................................................................................

Terapie w resocjalizacji – terapie niekonwencjonalne ........................................................

Terapie w resocjalizacji – żagloterapia ..................................................................................

Jaworska_LEKSYKON.indb 6

381 386 388 393 396 399 403 406 411 415

28.09.2012 15:16

Wprowadzenie

Ważne jest nie to, co ze mną zrobiono, lecz to, co ja sam zrobiłem z tym, co ze mną zrobiono.

Jean Paul Sartre

Prezentowany Czytelnikowi Leksykon resocjalizacji stanowi zbiór kilkudziesięciu alfabetycznie ułożonych haseł, które dotyczą: etiologii, symptomatologii, typologii, diagnostyki niedostosowania społecznego, a przede wszystkim profilaktyki społecznej i resocjalizacji oraz zjawisk związanych z patologiami społecznymi, zachowaniami ryzykownymi i przestępczością. W oddzielnych hasłach omówiono problematykę zachowań dewiacyjnych w rodzinie i szkole, wskazując na ich skutki i możliwości przeciwdziałania im. Książka zawiera także przegląd teorii oraz zagadnień definicyjnych związanych z resocjalizacją. Znajdujące się w leksykonie hasła obejmują także aspekty prawne i organizacyjne, dotyczące historii, współczesnej polityki reintegracji społecznej w Polsce oraz funkcjonowania placówek i instytucji resocjalizacyjnych. Znaczną uwagę poświęcono zagadnieniom kary pozbawienia wolności, a zwłaszcza resocjalizacji penitencjarnej, w zakresie której wyszczególniono hasła dotyczące resocjalizacji określonych kategorii skazanych, takich jak osoby: starsze, niepełnosprawne, niebezpieczne, uzależnione czy skazane za zabójstwa lub przestępstwa seksualne. Istotną częścią opracowania jest również omówienie wszystkich stosowanych w resocjalizacji terapii, w tym terapii niekonwencjonalnych, takich jak joga, ekologia, żagloterapia czy sztuka.

Książka stanowi skompensowane podsumowanie dotychczasowych dociekań teoretycznych i empirycznych autorki dotyczących zagadnienia resocjalizacji i silnie powiązanych z nią dziedzin, takich jak patologie społeczne, kryminologia, profilaktyka społeczna czy penitencjarystyka. Większość haseł zawartych w tym tomie powstała na skutek nie tylko przeglądu literatury, ale także badań empirycznych.

Celem zbioru jest dostarczenie Czytelnikowi skompensowanego studium wiedzy o resocjalizacji i powiązanej z nią problematyce. Każde hasło zawiera odwołania bibliograficzne, co ma za zadanie ułatwić zainteresowanemu odbiorcy

Jaworska_LEKSYKON.indb 7

28.09.2012 15:16

8

Wprowadzenie

dotarcie do obszerniejszych prac naukowych omawiających poruszane zagadnienia. Przypisy do tekstu, obok literatury polsko- i anglojęzycznej, zawierają także odniesienie do artykułów i monografii autorki omawiających szerzej prezentowane zagadnienia.

Oddając Czytelnikowi do rąk Leksykon resocjalizacji, chciałam jednocześnie złożyć podziękowania wszystkim tym, dzięki którym tom ten mógł przybrać obecny kształt. Dziękuję spotkanym na mojej drodze dydaktyczno-naukowej wybitnym reprezentantom polskiej myśli resocjalizacyjnej (których wymienię tu w kolejności, w jakiej spotkałam ich na moim szlaku zawodowym): Profesorowi Mieczysławowi Cioskowi, Profesorowi Henrykowi Machelowi, Profesorowi Andrzejowi Bałandynowiczowi oraz Profesor Krystynie Marzec-Holce – za ich intelektualne inspiracje, za wsparcie w moich zmaganiach naukowych, a przede wszystkim za tak niezwyczajną ludzką życzliwość.

Dziękuję moim przyjaciołom (których tu nie wymienię z obawy przed niewybaczalnym pominięciem kogokolwiek) – za ich obecność i zdolność taktownego przyjmowania zarówno moich sukcesów, jak i porażek.

Dziękuję bardzo moim najbliższym: Andrzejowi – za jego wsparcie i cierpliwe znoszenie moich codziennych, wielogodzinnych zmagań przy pracy – oraz Karolinie – mojej córce – za to, że daje mi poczucie spełnienia w najważniejszej roli na świecie.

Dziękuję wreszcie Oficynie Wydawniczej „Impuls” – za wiarę w sukces książki i dofinansowanie jej wydania.

Książkę dedykuję moim Rodzicom – bo zaprzepaściłam szansę, by zrobić to za Ich życia.

Jaworska_LEKSYKON.indb 8

28.09.2012 15:16

A Agresja i jej przeciwdziałanie

Przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym wśród dzieci, młodzieży i agresorów dorosłych przyjmuje wiele form, wykorzystujących zarówno działania intuicyjne, jak i przemyślane i zweryfikowane naukowo programy profilaktyczne i terapeutyczne. Owe działania opierają się głównie na założeniach terapii behawioralnej i poznawczo-behawioralnej. Formy te przybierają postać: karania za przejawy agresji; uczenia kontrolowania emocji gniewu; poszerzania zdolności empatycznych i rozładowywania napięcia; terapii wielosystemowych; uczenia umiejętności rozwiązywania konfliktów; Treningu Zastępowania Agresji; autorskich programów przeciwdziałania agresji.

1. Jednym z powszechniej stosowanych sposobów eliminowania zachowań agresywnych jest karanie. Stosowanie bodźców awersyjnych (kar) jako metody wychowawczej ma powodować stan przykrego napięcia emocjonalnego w przypadku występowania zachowania destruktywnego. Za pomocą kar, należących do metod terapii behawioralnych, osiąga się dość znaczną skuteczność w eliminowaniu niepożądanego zachowania. Wspólny dla wszystkich terapii behawioralnych jest jednak także fakt, że eliminują one jedynie zewnętrzne przejawy zachowania, nie przyczyniają się natomiast do zmiany wewnętrznej gotowości do zachowań agresywnych. Wiadomo, że karanie za przejawy agresji raczej tłumi tendencje agresywne, niż je wygasza, a chwilowe tłumienie agresji (przez stosowanie kar) zwiększa jeszcze jej nasilenie po zaniknięciu groźby kary (lub podczas nieobecności karzącego) (Łobocki, 2008, s. 213–215). Karanie za przejawy agresji nie przyczynia się zatem do trwałego zaniku tendencji agresywnych, a ich silne tłumienie może doprowadzać do eskalacji zachowania na dalszych etapach życia. Kolejną niedoskonałością metody karania jest łatwość przekroczenia optymalnego progu stosowanych kar – nadmierne i zbyt częste karanie (zwłaszcza stosowanie kar fizycznych) przyczynia się bowiem nie

Jaworska_LEKSYKON.indb 9

28.09.2012 15:16

A

10

do wyeliminowania, ale do nasilenia agresji (choćby przemieszczonej lub ukrytej – zob. hasło „Agresja – pojęcie i podział”). Skuteczność karania jest uzależniona od kilku czynników: pozytywnego stosunku karzącego do karanego (a także vice versa); akceptacji przez karanego norm, za których nieprzestrzeganie został ukarany; atmosfery, w jakiej wymierzona została kara (nie powinna być to atmosfera wroga) oraz od umiaru w stosowaniu kar (Łobocki, 2008, s. 216–218).

2. Jedną z najczęstszych emocji prowadzących do zachowań agresywnych jest gniew. Sposobem eliminowania agresji jako przejawu zachowania jest zatem zdolność radzenia sobie z gniewem (Krahe, 2005, s. 202–203). Metody radzenia sobie z gniewem mogą być jednak skuteczne jedynie wobec osób świadomych własnych reakcji i impulsów agresywnych. W tym ujęciu niezbędne okazuje się łączenie terapii behawioralnych z kognitywnymi, polegającymi na analizowaniu procesów poznawczych. Pierwszymi elementami kontroli gniewu są więc wyuczenie zdolności rozpoznawania bodźców wywołujących agresję oraz analiza potencjalnych przyczyn frustracji.

3. Sposobami redukowania zachowań agresywnych są także: zwiększenie zdolności empatycznych (aby pobudzenie emocjonalne wynikające z zachowania agresywnego nie przysłaniało cierpienia zadawanego ofierze tego typu działań) oraz rozładowanie napięcia przez humor (dobra zabawa – niezawierająca wrogich czy agresywnych podtekstów – często może eliminować zachowania agresywne). Warto o tym pamiętać podczas tworzenia zajęć wychowawczych w szkole.

4. Jednym z programów prowadzących do zmniejszania agresji u dzieci i młodzieży jest rodzinna terapia wielosystemowa, skierowana m.in. do członków rodzin zastępczych (szczególnie mierzących się z problemem agresji dzieci i młodzieży) oraz młodzieży z problemem zaburzeń w zachowaniu. Nacisk zostaje tu położony nie tylko na kształtowanie dyscypliny, ale przede wszystkim na okazywanie wsparcia i budowanie pozytywnych relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi (Komorowska, 2009, s. 9). Ta terapia społeczna, prowadzona w warunkach domowych, oparta jest na teorii ekologicznej i teorii systemów rodzinnych. Główne jej zadania to wyposażenie rodziców w niezbędne umiejętności rodzicielskie oraz nauczenie młodzieży, jak sobie radzić z problemami rodzinnymi, rówieśniczymi, szkolnymi i sąsiedzkimi (Grzywa-Bilkewicz, Śpila, Grzywa, 2011). W tej terapii, zgodnie z jej indywidualnie dobranymi planami, łączone są: strategiczna terapia rodzin – skupiająca się na objawach (nie przyczynach) niewłaściwego funkcjonowania rodziny, której celem jest zmiana podejścia do problemu wszystkich członków rodziny; strukturalna terapia rodzin – zakładająca hierarchiczne podziały w rodzinie (każdy członek rodziny stanowi swoisty subsystem i zajmuje w niej określone miejsce), jej cele stanowią

Jaworska_LEKSYKON.indb 10

28.09.2012 15:16

11

Agresja i jej przeciwdziałanie

doprowadzenie do współpracy pomiędzy wszystkimi członkami rodziny (subsystemami) i odnalezienie się w strukturze rodziny; rodzicielski trening behawioralny – odnoszący się do relacji pomiędzy małżonkami oraz relacji rodzic – dziecko (cele to zmiana wzajemnego postrzegania się partnerów interakcji oraz wzmacnianie relacji pozytywnych); terapia kognitywno-behawioralna oraz konsultacje społeczne – zaangażowanie rodziny w działania na rzecz środowiska lokalnego i vice versa – działanie instytucji lokalnych na rzecz rodziny.

5. Programy oparte na umiejętności rozwiązywania konfliktów – polegają głównie na podnoszeniu umiejętności społecznych i samoświadomości.

Celami tego typu programów, obok ograniczenia przemocy międzyrówieśniczej, są wzrost empatii, tolerancji dla odmienności innych ludzi oraz współpraca w grupie. Programy te polegają głównie na podnoszeniu umiejętności samokontroli, zdolności relaksacyjnych (jako sposobów radzenia sobie z emocjami destruktywnymi), przyjmowaniu punktu widzenia drugiej osoby. Metody pracy opierają się na terapii poznawczo-behawioralnej.

Rezultatem tego typu programów jest mediacja rówieśnicza (zob. hasło „Mediacja w resocjalizacji”).

6. Trening Zastępowania Agresji (TZA) – ang. Aggression Replacement Training (ART). U jego podstaw leży przekonanie, że agresywne zaburzenia zachowania wynikają z deficytu umiejętności zachowań społecznych (braku: kontroli własnej impulsywności, umiejętności odmiennych od agresji sposobów zachowania, rozwoju myślenia moralnego). Autorem projektu opracowanego w Instytucie Badań nad Agresją Uniwersytetu w Syracuse w Stanach Zjednoczonych jest Arnold P. Goldstein, który oparł swój projekt na skillstreamingu – profilowaniu umiejętności (Goldstein, McGinnis, 2001a). W Stanach Zjednoczonych program ten funkcjonuje na terenie szkół od 1987 roku (wykorzystywany głównie w tzw. szkołach alternatywnych, przeznaczonych dla młodzieży sprawiającej problemy wychowawcze). W Szwecji powszechnie stosuje się go w terapii rodzin oraz młodocianych przestępców. W Polsce TZA prowadzony jest od 1999 roku przez Szkołę Profilaktyki Uzależnień oraz Instytut „Amity” w Warszawie.

Warsztaty wykorzystujące metodę ART polegają głównie na: kształtowaniu asertywności, poprawie kontaktów z innymi, rozwoju zdolności planowania i radzenia sobie z emocjami (lękiem, gniewem). Optymalna liczba uczestników treningu nie powinna przekraczać 6–8 osób. Metody stosowane w TZA oparte są na założeniach kognitywno-behawioralnych i polegają na jednoczesnej pracy nad trzema obszarami funkcjonowania człowieka: zachowaniem, emocjami i rozwojem moralnym. Trening Zastępowania Agresji składa się z trzech głównych elementów: treningu umiejętności zachowań prospołecznych, treningu kontroli złości oraz treningu wnioskowania moralnego (poznanie wartości moralnych) (Morawski, 2004).

Jaworska_LEKSYKON.indb 11

28.09.2012 15:16

A

12

Pierwszym etapem programu jest trening umiejętności społecznych, którego zadanie polega na wyuczeniu pięćdziesięciu umiejętności podzielonych na sześć bloków tematycznych: podstawowe umiejętności społeczne (np. mówienie i słuchanie komplementów); zaawansowane umiejętności społeczne (np. proszenie o wsparcie, przepraszanie); umiejętności radzenia sobie z emocjami (wyrażanie uczuć); alternatywne umiejętności wobec agresji (asertywność); umiejętności radzenia sobie ze stresem (reagowanie na presję i niepowodzenia); umiejętności planowania (podejmowanie decyzji) (Goldstein, Reagles, Amann, 2001). Technikami wykorzystywanymi na tym etapie są modelowanie (odzwierciedlanie zachowań będących elementami danej umiejętności) i odgrywanie ról. Każda z umiejętności rozpisana jest na poszczególne kroki i ćwiczona kilkakrotnie.

Kolejny etap – trening kontroli złości – ma na celu wyuczenie zdolności powstrzymywania natychmiastowego wyładowania nagromadzonych negatywnych emocji. Elementami tego etapu są: identyfikacja zewnętrznych wyzwalaczy złości (identyfikacja bodźców pobudzających do agresji); identyfikacja sygnałów płynących z ciała (pozwalających rozpoznać poziom złości); uczenie technik redukujących pobudzenie fizjologiczne organizmu; nauka powstrzymywania reakcji agresywnej; formułowanie twierdzeń nagradzających samego siebie za powstrzymanie zachowania agresywnego.

Ostatnim etapem treningu jest trening wnioskowania moralnego, służący rozwijaniu zdolności podejmowania świadomych i dojrzałych decyzji. Etap ten odbywa się przez omawianie przygotowanych wcześniej „dylematów moralnych” dostosowanych do wieku uczestników grupy.

7. Na bazie ART powstają autorskie programy dostosowane do potrzeb specyficznych grup przejawiających problem zachowań agresywnych. Jednym z takich programów jest program korekcyjno-edukacyjny dla skazanych wykazujących skłonności do zachowań agresywnych „Można inaczej”, opracowany w 2011 roku w Zakładzie Karnym w Czarnem i prowadzony przez psychologów – Alicję Ławecką i Annę Mackiewicz.

Nasilenie zachowań agresywnych w zakładach karnych wynika głównie z faktu wzmożonej frustracji wywołanej skrajną deprywacją potrzeb (zob. hasło „Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych”) w warunkach izolacji, stając się formą radzenia sobie w sytuacji trudnej. Problem agresji w zakładach karnych wynika także z umieszczenia na ograniczonej przestrzeni osób o najbardziej zaburzonym zachowaniu wynikającym z patologicznych środowisk pierwotnych oraz uwarunkowanym temperamentalnie. Wielu skazanych trafiło do zakładu karnego właśnie za przestępstwa z użyciem przemocy. Zachowania agresywne są niekiedy jedynym znanym im sposobem reagowania w sytuacjach konfliktowych. Tendencje agresywne znacznie podnoszą ryzyko ponownego popełnienia przestępstwa. Cele programu oscylują wokół: nauczenia osadzonych nowego, nieagresywnego sposobu zachowania; rozwijania umiejętności radzenia

Jaworska_LEKSYKON.indb 12

28.09.2012 15:16

13

Agresja i jej przeciwdziałanie

sobie z frustracją, złością i gniewem; rozpoznania przez skazanych sygnałów ostrzegawczych zapowiadających zachowania agresywne; nabycia nowych umiejętności służących rozwiązywaniu konfliktów bez użycia agresji; przyswojenia umiejętności konstruktywnego wyrażania uczuć; podniesienia poziomu różnicowania między dobrem a złem i wyboru odpowiedniego postępowania. Metody działania obejmują: warsztaty, udzielanie informacji zwrotnych, dyskusje, prace w grupie oraz pracę indywidualną.

Konieczność przeciwdziałania agresji i przemocy (zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży) w Polsce regulowana jest przez akty prawne, wśród których za najważniejsze należy uznać: a) ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty wraz ze zmianami wprowadzonymi ustawą z dnia 2 lipca 2004 r., która weszła w życie z dniem 21 sierpnia 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1808); b) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów szkół i placówek publicznych (Dz. U. z 2001 r.

Nr 61, poz. 624 z późn. zm.); c) rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2007 r. Nr 157, poz. 1100); d) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 15, poz. 142).

Literatura cytowana Goldstein A.P., McGinnis E. (2001a). Skillstreaming. Kształtowanie młodego człowieka.

Warszawa.

Goldstein A.P., McGinnis E. (2001b). Skillstreaming. Kształtowanie umiejętności ucznia.

Warszawa.

Goldstein A.P., Reagles K.W., Amann L.L. (2001). Umiejętności chroniące (odmawiania). Zapobieganie narkomanii wśród młodzieży. Warszawa.

Grzywa-Bilkiewicz A., Śpila B., Grzywa A. (2011). Zaburzenia opozycyjno-buntownicze i zaburzenia zachowania w DSM IV. “Current Problems of Psychiatry”. No. 12(1).

Komorowska M. (2009). Przeciwdziałanie agresji. „Remedium” 2009 (luty).

Krahe B. (2005). Agresja. Gdańsk 2005. Łobocki M. (2008). Teorie wychowania w zarysie. Kraków.

Morawski J. (2004). Trening Zastępowania Agresji w szkołach i placówkach systemu oświaty.

Warszawa.

Jaworska_LEKSYKON.indb 13

28.09.2012 15:16

Jaworska_LEKSYKON.indb 418

28.09.2012 15:16