Alina Kałużna-Wielobób, Elżbieta Głąb, Adrianna Pawlak, Justyna Marchwiany
Poczucie wspólnoty a poczucie skuteczności i wypalenie zawodowe u sportowców, ratowników medycznych i weterynarzy
Kraków 2021
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 3
25.11.2021 11:20:38
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021 © Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 2021 © Copyright by Alina Kałużna-Wielobób, 2021 © Copyright by Elżbieta Głąb, 2021 © Copyright by Adrianna Pawlak, 2021, © Copyright by Justyna Marchwiany, 2021 Recenzent: dr hab. Krzysztof Mudyń, prof. AIK Redakcja wydawnicza: Joanna Bień Opracowanie typograficzne: Barbara Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcia wykorzystane na okładce: © Artur Verkhovetskiy | Depositphotos.com © Aida Koric | Depositphotos.com © Vitalik Radko | Depositphotos.com
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie ISBN 978-83-66990-15-9 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 4
25.11.2021 11:20:38
Spis treści Wstęp ............................................................................................................. 7 Rozdział 1 Poczucie wspólnoty w koncepcji Alfreda Adlera oraz w ujęciu postadlerowskim ....................................................................... 9 1.1. Poczucie wspólnoty w ujęciu A. Adlera ................................................ 9 1.2. Postadlerowskie ujęcie poczucia wspólnoty – model trójczynnikowy ......................................................................... 12 1.3. Opis Kwestionariusza poczucia wspólnoty (KPW-46) ............................ 17 1.4. Wprowadzenie do badań nad poczuciem wspólnoty u sportowców, ratowników medycznych i weterynarzy ............................................... 19 Rozdział 2 Poczucie wspólnoty i poczucie własnej skuteczności u mężczyzn trenujących sporty indywidualne oraz zespołowe ............................................ 21 2.1. Psychologia w sporcie – dyscypliny zespołowe a dyscypliny indywidualne .................................................................. 23 2.2. Poczucie własnej skuteczności ............................................................. 29 2.3. Metoda badawcza ................................................................................ 42 2.4. Wyniki ................................................................................................ 44 2.5. Omówienie wyników .......................................................................... 52 2.6. Wnioski .............................................................................................. 58 Rozdział 3 Poczucie wspólnoty i postawy egzystencjalne a wypalenie zawodowe wśród ratowników medycznych ...................................................................... 61 3.1. Wprowadzenie .................................................................................... 61 3.2. Zjawisko wypalenia zawodowego ........................................................ 61 3.3. Sens życia oraz postawy egzystencjalne ................................................ 69
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 5
25.11.2021 11:20:38
6
Spis treści
3.4. Metody badań ................................................................................. 74 3.5. Wyniki ............................................................................................ 78 3.6. Omówienie wyników ...................................................................... 85 3.7. Wnioski .......................................................................................... 90
Rozdział 4 Postawy wobec śmierci i poczucie wspólnoty a wypalenie zawodowe u lekarzy medycyny weterynaryjnej .............................................................. 93 4.1. Wprowadzenie ................................................................................ 93 4.2. Ogólna charakterystyka zjawiska wypalenia zawodowego ............... 95 4.3. Objawy wypalenia zawodowego i ich konsekwencje ........................ 101 4.4. Profilaktyka wypalenia zawodowego ............................................... 102 4.5. Ryzyko wypalenia zawodowego wśród lekarzy medycyny weterynaryjnej ................................................................ 104 4.6. Postawy wobec śmierci .................................................................... 111 4.7. Metodologia badań własnych .......................................................... 117 4.8. Wyniki ............................................................................................ 121 4.9. Dyskusja ......................................................................................... 124 4.10. Podsumowanie ................................................................................ 128 Rozdział 5 Podsumowanie ............................................................................................. 131 Bibliografia ................................................................................................... 135
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 6
25.11.2021 11:20:38
Wstęp Ta publikacja to druga z serii monografii prezentujących badania pilotażowe weryfikujące wstępnie hipotezy o związkach między poczuciem wspólnoty (w ujęciu Alfreda Adlera) a funkcjonowaniem człowieka w kluczowych sferach życia. W pierwszej monografii z serii zaprezentowano wstępne badania pokazujące znaczenie poczucia wspólnoty dla funkcjonowania w związkach miłosnych (Kałużna-Wielobób, Dubiel, Czopkowicz, Duda, 2021), a w niniejszej pozycji przybliżone zostaną wstępne badania nad znaczeniem poczucia wspólnoty dla pracy zawodowej. Zgodnie z koncepcją Adlera (1986) jakość funkcjonowania w tych sferach zależy właśnie od poczucia wspólnoty. Mimo że koncepcja ta ma już blisko 100 lat, to dopiero niedawno doczekała się nowej operacjonalizacji, umożliwiającej badanie metodą kwestionariuszową poczucia wspólnoty rozumianego jako dyspozycja osobowościowa (Kałużna-Wielobób, 2017; Kałużna-Wielobób, Strus, Cieciuch, 2020). Badania przedstawione w tych monografiach mają charakter wstępny i pilotażowy, a ich wyniki będą podstawą zaprojektowania szerszych planów badawczych: badań na większych grupach i bardziej zaawansowanych analiz pokazujących charakter związków między kilkoma zmiennymi. W niniejszej monografii zaprezentowane zostaną badania porównujące poziom poczucia wspólnoty sportowców uprawiających sporty indywidualne i zespołowe oraz osób nieuprawiających sportu, jak też związki między poczuciem wspólnoty a poczuciem skuteczności. Przybliżone zostaną również badania weryfikujące istnienie związków między poczuciem wspólnoty a wypaleniem zawodowym w grupach weterynarzy i ratowników medycznych. Badania te obejmą także związki między wypaleniem zawodowym a postawami egzystencjalnymi (u ratowników medycznych) oraz postawami wobec śmierci i liczbą dokonywanych eutanazji zwierząt (u weterynarzy).
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 7
25.11.2021 11:20:38
Rozdział 5
Podsumowanie Poniżej przedstawiono zestawienie najważniejszych wyników trzech badań opisanych we wcześniejszych rozdziałach. I. Poczucie wspólnoty i własnej skuteczności u sportowców (badania opisane w rozdziale 2). 1. Porównanie poczucia wspólnoty u mężczyzn trenujących sporty zespołowe i indywidualne oraz nietrenujących. Przy porównaniach trzech grup: mężczyzn trenujących sporty zespołowe, indywidualne i nieuprawiających sportu okazało się, że mężczyźni trenujący sporty zespołowe mają najwyższy poziom orientacji prowspólnotowej oraz najniższe poziomy orientacji antywspólnotowych. Mężczyźni uprawiający sporty indywidualne z kolei mają niższy poziom orientacji prowspólnotowej od uprawiających sporty zespołowe, ale wyższy od osób nietrenujących. Natomiast orientacje antywspólnotowe mają wyższe od trenujących sporty zespołowe, ale niższe od osób nietrenujących. Czyli mężczyźni uprawiający sporty zespołowe mają wyższy poziom poczucia wspólnoty niż uprawiający sporty indywidualne, ale obie grupy sportowców mają wyższe poczucie wspólnoty niż osoby nietrenujące. 2. Porównanie w zakresie uogólnionego poczucia skuteczności. Jeśli chodzi o zakres poczucia własnej skuteczności, to najwyższy poziom wykazywały osoby trenujące sporty indywidualne, nieco niższy – sportowcy zespołowi, ale obie grupy sportowców miały istotnie wyższe poczucie skuteczności od osób nietrenujących. 3. Poczucie wspólnoty a poczucie skuteczności. We wszystkich trzech badanych grupach poczucie własnej skuteczności okazało się pozytywnie związane z orientacją prowspólnotową, a negatywnie z antywspólnotową izolacją. Nie stwierdzono związków z antywspólnotową dominacją. II. Poczucie wspólnoty a wypalenie zawodowe (badania opisane w rozdziałach 3 i 4). 1. W grupie ratowników medycznych stwierdzono istotne związki między wypaleniem zawodowym a wszystkimi wymiarami poczucia wspólnoty.
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 131
25.11.2021 11:20:47
132
Rozdział 5. Podsumowanie
Stwierdzono silną, ujemną korelację z orientacją prowspólnotową, natomiast z orientacjami antywspólnotowymi związki były dodatnie (w przypadku antywspólnotowej izolacji okazały się silne, a w przypadku antywspólnotowej dominacji – umiarkowane). Istotne związki stwierdzono również z poszczególnymi skalami wypalenia (wyczerpaniem psychofizycznym, brakiem zaangażowania w relacje z klientem, brakiem skuteczności zawodowej i rozczarowaniem) – z orientacją prowspólnotową stwierdzono związki ujemne, a z antywspólnotowymi dodatnie. W przypadku antywspólnotowej izolacji dodatnie związki stwierdzono ze wszystkimi skalami wypalenia, a w przypadku antywspólnotowej dominacji – ze wszystkimi z wyjątkiem braku zaangażowania w relacje z klientem. 2. Poczucie wspólnoty a wypalenie zawodowe u weterynarzy. Do badań grupy weterynarzy wykorzystano inny (niż w przypadku ratowników medycznych) kwestionariusz wypalenia, a mianowicie Oldenburski kwestionariusz wypalenia zawodowego (OLBI) – mierzący dwa wymiary: wyczerpanie i brak zaanagażowania / cynizm. Nie stwierdzono związków między poczuciem wspólnoty a tak zoperacjonalizowanym wypaleniem zawodowym na grupie weterynarzy. Warto zastanowić się nad powyższymi dwoma – pozornie sprzecznymi – wynikami. W grupie ratowników medycznych poczucie wspólnoty okazało się istotnie powiązane z wypaleniem zawodowym (zarówno ogólnym, jak i wszystkimi jego wymiarami), a na grupie weterynarzy – nie. Zasadnicze różnice między tymi dwoma badaniami to: 1) specyfika grupy badanej, 2) sposób operacjonalizacji wypalenia zawodowego (inne wymiary wypalenia i inne narzędzia badawcze). Aby postawić hipotezę dotyczącą uzyskania sprzecznych – jak się wydaje – wyników, warto sięgnąć do jeszcze innych badań (Nagórny, 2020) – na grupie 100 nauczycieli (w tym 93 kobiety i 7 mężczyzn w wieku 24–62 lata, M = 40,3, SD = 9,9), a więc grupie zawodowej pracującej z ludźmi, co czyni ją w tym aspekcie bardziej podobną do ratowników (niż do pracujących ze zwierzętami weterynarzy), ale podobnie jak u weterynarzy ze znaczną przewagą kobiet. W tych badaniach (podobnie jak w przypadku weterynarzy) wypalenie zawodowe mierzono Oldenburskim kwestionariuszem wypalenia zawodowego (OLBI). W przypadku tych badań antywspólnotowa izolacja okazała się umiarkowanie pozytywnie skorelowana z oboma wymiarami wypalenia: wyczerpaniem i brakiem zaangażowania, natomiast orientacja prowspólnotowa okazała się negatywnie skorelowana z brakiem zaangażowania, ale związek ten był słaby (Nagórny, 2020). Właściwe wydaje się rozpoczęcie porównaniem samych kwestionariuszy: kwestionariusz OLBI (mierzący dwa wymiary: wyczerpanie i brak zaangażowania) skonstruowany jest do badania pracowników populacji ogólnej (Chirkowska-Smolak, 2018). Natomiast LBQ (mierzący cztery wymiary: wyczerpanie psychofizyczne, brak zaangażowania w relacje z klientem, brak skuteczności zawodowej
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 132
25.11.2021 11:20:47
Rozdział 5. Podsumowanie 133
i rozczarowanie) jest przeznaczony do pomiaru wypalenia zawodowego u osób pracujących w zawodach związanych z pomaganiem innym ludziom (Jaworowska, 2014). Wydaje się więc prawdopodobne, że poczucie wspólnoty ma większe znaczenie dla wypalenia zawodowego specyficznego dla zawodów związanych z pomaganiem ludziom i nieustannym spotykaniem się z ich cierpieniem, jak to jest w przypadku ratowników medycznych (badanych właśnie LBQ). W przypadku nauczycieli (badanych testem wypalenia dla populacji ogólnej) związki między poczuciem wspólnoty a wypaleniem występowały, ale nie były tak jednoznaczne jak w grupie ratowników. Natomiast na grupie weterynarzy, czyli grupie pracującej głównie ze zwierzętami (badanych testem wypalenia dla populacji ogólnej), związków tych nie stwierdzono. Problem wymaga dalszych badań na większych próbach badanych i na różnych grupach zawodowych. III. Postawy egzystencjalne a wypalenie zawodowe (badania opisane w rozdziałach 3 i 4). 1. Badania ratowników medycznych pokazały również związki między wypaleniem zawodowym a postawami egzystencjalnymi. Stwierdzono negatywne związki między wypaleniem zawodowym a takim postawami egzystencjalnymi, jak: cel, spójność wewnętrzna, kontrola życia i poszukiwanie celów, a dodatni związek wypalenia z postawą pustki egzystencjalnej. 2. Postawy wobec śmierci a wypalenie zawodowe u weterynarzy. Stwierdzono pozytywny związek między brakiem zaangażowania (jako wymiarem wypalenia) a postawami lęku przed śmiercią oraz unikania śmierci. Brak zaangażowania okazał się natomiast negatywnie skorelowany z takim postawami wobec śmierci, jak celowościowa akceptacja oraz neutralna akceptacja. Ponadto stwierdzono negatywny związek między wyczerpaniem (jako wymiarem wypalenia) a takimi postawami wobec śmierci, jak celowościowa akceptacja oraz neutralna akceptacja. 3. Liczba dokonywanych eutanazji zwierzęcych a postawy wobec śmierci i wypalenie zawodowe u weterynarzy. Stwierdzono silny pozytywny związek między liczbą wykonanych eutanazji a wymiarami wypalenia zawodowego: brakiem zaangażowania i wyczerpaniem. Związki te stwierdzono zarówno, gdy mierzono liczbę eutanazji przeprowadzonych przez weterynarza (w jego ocenie) w ostatnim roku, jak i w całej karierze. Stwierdzono również negatywny związek między liczbą wykonanych eutanazji a postawami wobec śmierci: celowościową akceptacją oraz neutralną akceptacją. 4. Badania te pokazały, że postawy egzystencjalne i postawy wobec śmierci mają istotne znaczenie dla wypalenia zawodowego u osób wykonujących pracę zawodową, w której stosunkowo często stykają się ze śmiercią i cierpieniem (ratownicy medyczni i weterynarze). W przypadku zawodu
Kaluzna-Wielobob_Poczucie wspolnoty.indd 133
25.11.2021 11:20:47
