Karuzela z mężczyznami

Karuzela z mężczyznami

Karuzela z mężczyznami Problematyka męskości w polskich badaniach społecznych

pod redakcją naukową

Katarzyny Wojnickiej i Eweliny Ciaputy

Kraków 2011

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011

Recenzentki: prof. dr hab. Krystyna Slany dr hab. Małgorzata Radkiewicz

Redakcja wydawnicza: Iwona Baturo

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Publikacja dofinansowana przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Towarzystwo Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-7587-586-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści

Katarzyna Wojnicka, Ewelina Ciaputa Wprowadzenie: refleksja naukowa nad społeczno-kulturowymi fenomenami męskości .................................................................................

7

Część 1 Męskość w dyskursie medialnym Katarzyna Wojnicka, Seweryn Rudnicki, Justyna Stypińska Mężczyźni, męskość, ciała – zarys problematyki ......................................... 25 Krzysztof Arcimowicz Nowe wizerunki mężczyzn w polskich przekazach telewizyjnych ............... 41 Urszula Kluczyńska Męska dominacja i piłka nożna. Analizy medialnych prezentacji ................ 65 Karolina Stefaniak, Edyta Zierkiewicz „Zadbaj o swojego mężczyznę”. Reprodukcja i medykalizacja hegemonicznej męskości w czasopismach dla kobiet ................................... 91 Krystyna Dzwonkowska-Godula Publiczny dyskurs o współczesnym ojcostwie w Polsce ............................... 113 Część 2 Męskości (nie)normatywne Marcin Śmietana „Matczyni” ojcowie? Męskość i kobiecość w hiszpańskich rodzinach ojców gejów ........................................................ 139

6

Spis treści

Bartłomiej Lis „Bardzo hetero gej” – męskość normatywna: przykład strategii tożsamościowej homoseksualnych mężczyzn .................. 161 Katarzyna Wojnicka, Agata Młodawska „Polish boyfriend” ........................................................................................ 181 Łukasz Kupiec Między słowami drugiej płci. O mężczyznach i męskościach w Drugiej płci Simone de Beauvoir .............................................................. 203 Część 3 Męskość a sfera publiczna Magdalena Dąbrowska Męskość, aborcja i ekonomiczne przemiany okresu transformacji ............... 237 Katarzyna Wojnicka, Justyna Struzik Mężczyźni w działaniu. Problematyka męskich ruchów społecznych w Polsce ........................................................ 257 Marianna Borowska Fenomen męskiego striptizu w Polsce – analiza zjawiska ............................ 279 Łukasz Kielban Performatywna moc obrazy. Obrona honoru a budowanie tożsamości płciowej oficerów II Rzeczypospolitej .......................................................... 297 Ewelina Ciaputa, Katarzyna Wojnicka Zakończenie ................................................................................................ 313 Noty o autorach i autorkach ........................................................................ 317

Katarzyna Wojnicka Uniwersytet Jagielloński katarzyna.wojnicka@uj.edu.pl

Ewelina Ciaputa Uniwersytet Jagielloński ewelinaciaputa@gmail.com

Wprowadzenie: refleksja naukowa nad społeczno-kulturowymi fenomenami męskości

Studia nad społeczno-kulturowymi fenomenami męskości stanowią trzecią odsłonę naukowej refleksji dotyczącej zjawisk społecznych, w których pierwszoplanową rolę odgrywa płeć społeczno-kulturowa, innymi słowy: gender.

Pojawienie się w dyskursie akademickim tego typu problematyki badawczej było swoistą odpowiedzią na tendencję charakterystyczną dla współczesnej humanistyki: włączania tematyki genderowej w powszechny dyskurs naukowy. Studia nad męskością stanowiły tym samym dopełnienie powstałych już wcześniej zarówno studiów kobiecych (women’s studies), które z czasem częściowo ewoluowały w bardziej ogólne gender studies, jak i studiów gejowsko-lesbijskich (gay & lesbian studies), z których w późniejszym okresie wyodrębniły się queer studies.

Od men’s studies do male studies Narodziny studiów nad męskością jako odrębnej dyscypliny naukowej datuje się na lata 70. ubiegłego wieku. Problematyka związana z analizą tego typu fenomenów po raz pierwszy pojawiła się na amerykańskich uniwersytetach, będąc kontynuacją refleksji nad szeroko pojętą kategorią płci kulturowo-społecznej.

Pierwszym ośrodkiem naukowym podejmującym tematykę męskości i samych mężczyzn jako odrębnej zbiorowości społecznej był uniwersytet w Berkeley, gdzie stworzono pionierskie Centre of Masculinity Studies, w ramach którego prowadzono specjalistyczne zajęcia dydaktyczne oraz badania naukowe poświęcone męskości. Z czasem tego typu programy wprowadzono na innych amerykańskich uniwersytetach, a studia nad męskością stały się pełnoprawną częścią

8

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

tamtejszej akademii. Początkowo pomysł tworzenia odrębnych kursów poświęconych de facto mężczyznom budził sprzeciw – zarówno ze strony „tradycyjnych” naukowców, jak też części feministycznych akademiczek. Ci pierwsi nie widzieli potrzeby pogłębiania wiedzy na tematy związane z analizą płci kulturowej w ramach kolejnej subdyscypliny naukowej, w momencie gdy funkcjonują już zaawansowane studia genderowe. Kwestionowano ponadto potrzebę oddzielnej refleksji nad męskością w sytuacji, kiedy cały dotychczasowy dorobek naukowy – zwłaszcza w przypadku nauk humanistycznych i społecznych – skupiony był w zasadzie na mężczyznach. Mężczyźni to kreatorzy większości analizowanych zdarzeń historycznych, myśl filozoficzna to myśl męska, mężczyźni stanowili punkt odniesienia większości badań psychologicznych, a do momentu pojawienia się studiów kobiecych również w socjologii dominowały analizy typowo męskich zbiorowości i grup społecznych. W odpowiedzi na tego typu zarzuty twórcy nowej dyscypliny podkreślali, że jakkolwiek mężczyźni jako grupa dominująca w społeczeństwie w istocie stanowili zbiorowego bohatera w dotychczasowej refleksji naukowej, to specyfika ich genderu, decydującego o położeniu społecznym, nigdy wcześniej nie była tematem analizy naukowej i w zasadzie była niewidzialna.

Potwierdza to przykład podawany niezmiennie przez Michaela Kimmela, jednego z czołowych przedstawicieli współczesnych studiów nad męskością: Ta niewidzialność jest polityczna. Po raz pierwszy zauważyłem to na początku lat osiemdziesiątych, uczestnicząc w małej feministycznej grupie dyskusyjnej. Biała kobieta i czarna kobieta dyskutowały na temat tego, czy wszystkie kobiety z definicji są „siostrami” – z racji tych samych esencjalnych doświadczeń życiowych oraz faktu, iż wszystkie kobiety zmagają się z powszechną męską opresją. Biała kobieta dowodziła, iż fakt bycia kobietami łączy je pomimo różnic rasowych. Czarna kobieta miała odmienną opinię: „Kiedy budzisz się rano i spoglądasz w lustro, co widzisz?” – zapytała. „Widzę kobietę” – odpowiedziała biała kobieta. „I to właśnie stanowi problem” – odpowiedziała czarna kobieta. „Ja widzę czarną kobietę. Dla mnie rasa jest widoczna każdego dnia, bo to ona jest powodem mojej nieuprzywilejowanej pozycji w naszej kulturze. Dla ciebie rasa jest niewidoczna, bo powoduje twoje uprzywilejowanie. To dlatego różnice w naszych doświadczeniach zawsze będą obecne”. [...] Jako jedyny mężczyzna na sali, zostałem zapytany o swoją reakcję na dialog. „Cóż” – powiedziałem – „kiedy patrzę w lustro, widzę istotę ludzką. Jestem powszechnie uogólniony. Jako biały mężczyzna z klasy średniej nie mam klasy, rasy i genderu. Jestem ogólnie osobą”. Czasami lubię myśleć, że był to ten dzień, kiedy stałem się białym mężczyzną z klasy średniej. Oczywiście, byłem nim wcześniej, ale nie znaczyło to dla mnie wiele.

Cieszyłem się przywilejem niewidzialności (Kimmel, Messner 1998: 9).

Gros naukowczyń związanych ze studiami kobiecymi zarzucało z kolei twórcom studiów nad męskością chęć przechwycenia dyskursu genderowego i ponowne zagarnięcie tego typu problematyki przez androcentryczną, męską

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

część środowiska naukowego. Te zarzuty bardzo szybko zostały odparte przez założycieli studiów męskich, którzy od początku uważali się za kontynuatorów myśli feministycznej, przyznając feminizmowi prymat nad uprawianą przez nich nauką. Harry Brod – kolejny „ojciec-założyciel” studiów nad męskością – pisał, że studia te: „[...] nie są zwrócone przeciwko kobietom. Ich zadaniem jest pogłębianie i uzupełnianie wiedzy o mężczyznach, również tej uzyskanej dzięki feminizmowi” (cyt. za Arcimowicz 2008: 23). Co więcej, jego zdaniem: Studia nad męskością rozpoczęły się od akceptacji uzasadnionej krytyki feministycznej odnośnie tradycyjnej nauki i jej androcentrycznej skłonności do generalizowania mężczyzn jako typowych istot ludzkich. Ten obszar badawczy dodaje perspektywę, w której owa skłonność nie tylko wyłącza kobiety i/lub określa je jako „niedostateczne”, ale również ignoruje to, co może być specyficzne dla mężczyzn jako mężczyzn, zamiast ogólnie ludzi (Brod, cyt. za Kimmel, Mosmiller 1992: 396).

Mimo zdecydowanych deklaracji studia nad męskością, z założenia profeministyczne, z czasem rozgałęziły się i pewna ich część ewoluowała w stronę rozważań naukowych skoncentrowanych głównie na analizie kosztów społecznych i psychologicznych, na jakie narażeni są mężczyźni pragnący spełniać wymagania swojej roli genderowej. Tego typu podejście związane jest także z mniej lub bardziej krytycznym stosunkiem do osiągnięć feminizmu – zarówno na gruncie naukowym, jak i jako ruchu społecznego. Jak zauważa Krzysztof Arcimowicz: „[...] w późniejszym okresie [funkcjonowania studiów – K.W., E.C.] stosunek do feminizmu wyznaczał kilka różnych perspektyw w studiach nad męskością: profeministyczną, gejowską konserwatywną, mityczno-poetycką, skoncentrowaną na prawach mężczyzn”1 (Arcimowicz 2008: 24).

Zrodziło to potrzebę stworzenia przejrzystej terminologii, która ułatwiałaby orientację w poszczególnych podejściach teoretycznych – studia nad męskością stały się bowiem kategorią zbyt pojemną, co niejednokrotnie generowało liczne nieporozumienia odnośnie intencji konkretnych ich reprezentantów. Co więcej, zdaniem Jeffa Hearna men’s studies jest pojęciem, które współcześnie nie oddaje początkowego, feministycznego charakteru refleksji nad męskością: Rozwinął się także zbiór studiów nad mężczyznami zazwyczaj zbyt wygodnie określany men’s studies. Studiowanie mężczyzn w ramach men’s studies jest bardzo ograniczone [...]. Men’s studies, w myśl pewnych ich wersji, nie są studiami prokobiecymi. Mówienie o men’s studies może być w najlepszym 1

Tego rodzaju typologia stworzona została przez Kennetha Clatterbaugha, głównie w odniesieniu do typów męskich ruchów społecznych, jakie stanowiły przedmiot jego badań naukowych. Autor wyodrębnił osiem rodzajów podejść: konserwatywne, profeministyczne, podejście odwołujące się do praw mężczyzn, mitopoetyckie, socjalistyczne, gejowskie, podejście charakterystyczne dla Afroamerykanów oraz odwołujące się do ewangelickiego ruchu amerykańskich mężczyzn (Clatterbaugh 1997).

9

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

10

wypadku niejasne: czy są to studia o mężczyznach, czy uprawiane przez mężczyzn? Sugeruje ponadto fałszywe porównanie do women’s studies. W najgorszym wypadku oznacza antyfeminizm (Hearn 2004: 49–50).

Z tego względu część pro- i feministycznie zorientowanych badaczy proponuje zastąpienie zbyt ogólnych studiów nad męskością/men’s studies terminem ściślejszym: krytycznymi studiami nad mężczyznami/critical studies on men. Jak pisze cytowany już Hearn: Critical studies on men (CSM) powstają na skutek wielu rodzajów krytyki – przede wszystkim feministycznej, ale także ze strony przedstawicieli naukowej perspektywy gejowsko-lesbijskiej, oraz jako odpowiedź samych mężczyzn, zwłaszcza mężczyzn profeministów, na feminizm i debaty dotyczące relacji genderowych. Tak więc CSM odnoszą się do gamy studiów, w ramach których odbywa się krytyczny zwrot ku rozpatrywaniu kwestii mężczyzn w kontekście relacji władzy (Hearn 2004: 49–50).

Podobna intencja stała się także udziałem akademików zorientowanym w przeciwnym kierunku badawczym. Odcinając się od feminizmu, krytycznych studiów nad męskością oraz studiów genderowych w ogóle zaproponowali oni w 2009 roku termin „studia męskie/male studies” – jako perspektywę, w ramach której rozpatruje się kwestię męskości, bazując na tradycyjnym podejściu do tematu łączącym przedstawicieli nauk medycznych, przyrodniczych, politycznych i socjologicznych (http://www.malestudies.org/mission.html).

Współcześnie studia nad męskością w wydaniu krytycznym, do którego odnosi się dalszy ciąg artykułu oraz cała niniejsza publikacja2 – zwłaszcza w odniesieniu do amerykańskiego i zachodnioeuropejskiego świata nauki – stanowią pełnoprawną część dyskursu akademickiego. Badacze i teoretyczki związane z omawianą perspektywą zajmują się analizą fenomenu męskości przede wszystkim w odniesieniu do innych kategorii określających umiejscowienie w strukturach społecznych, takich jak rasa, klasa, seksualność, wiek, (nie)pełnosprawność czy narodowość. Jak piszą twórcy International encyclopedia of men and masculinities: Badają konstrukty męskości, obecne w niezliczonej liczbie ich odsłon i dyskursów – od popularnych filmów do tekstów historycznych, dyscyplin naukowych i środowisk naukowych, oraz zgłębiają kluczowe aspekty najważniejszych męskich praktyk, także tych związanych z nierównościami gende-

2

Na potrzeby tej książki zdecydowałyśmy się używać ogólnego terminu „studia nad męskością” bądź „studia nad mężczyznami”, mając na myśli ich krytyczną perspektywę. Krok taki podyktowany jest tym, iż tego typu perspektywa badawcza dopiero rozwija się w Polsce, a tym samym wyodrębnianie poszczególnych jej podkategorii byłoby za wczesne. Ponadto większość autorek i autorów publikacji posługuje się właśnie terminem „studia nad męskością”, mając na myśli ich krytyczną odmianę. Tym samych zachowanie podobnej terminologii wydaje się całkowicie na miejscu.

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

rowymi. Sięgają i angażują się w tworzenie teorii w obrębie feministycznych, queerowych, krytyczno-rasowych i innych dziedzin nauki (Flood i in. 2007: IX).

W odniesieniu do europejskiego dyskursu męskościowego warto zaznaczyć, iż tego typu perspektywa najbardziej widoczna jest w niemieckiej, brytyjskiej i skandynawskiej akademii. Jeff Hearn i Keath Pringle podkreślają, iż: Studia w poszczególnych krajach działają w oparciu o odmienne polityczne i akademickie tradycje studiowania mężczyzn, podobnie jak w oparciu o różne historyczne uwarunkowania w odniesieniu do życia mężczyzn.

W niektórych wypadkach istotne są zmiany społeczne, na przykład proces zjednoczenia Niemiec, postsocjalistyczna transformacja w Bułgarii, Czechach, Estonii, Łotwie i w Polsce czy gwałtowna zmiana społeczna w Irlandii polegająca na przejściu ze społeczeństwa typowo wiejskiego do „ekonomicznego boomu”, jak również konflikty polityczne, wyzwania i zmiany w Północnej Irlandii (Hearn, Pringle 2006: 27).

Kategorie męskości w refleksji socjologicznej Socjologia jest jedną z dyscyplin naukowych, w której perspektywa związana ze studiami nad męskością reprezentowana jest stosunkowo silnie, a tematy eksploracji naukowej wymienione wcześniej znajdują zastosowanie także w przypadku badań socjologicznych. Jak podają Stephen Whitehead i Frank Barrett, w latach 90. ubiegłego wieku, uważanych za okres najbardziej dynamicznego rozwoju studiów nad męskością, na rynku wydawniczym było ponad 500 publikacji z zakresu socjologii męskości, a około 50 uniwersytetów miało w ofercie dydaktycznej tego typu kursy.

W początkowym okresie funkcjonowania omawianej perspektywy badawczo-teoretycznej socjologiczna refleksja stanowiła głównie część interdyscyplinarnych projektów mających za zadanie pogłębianie wiedzy na temat społecznokulturowego fenomenu męskości. Jedną z pierwszych publikacji tego typu był wydany w 1976 roku zbiór tekstów The Forty-Nine Percent Majority: The Male Sex Role pod redakcją Deborah S. David i Roberta Brannona. Zbiór, jak zaznaczali redaktorzy, powstał z myślą o zapewnieniu akademikom zajmującym się męskością podstawowych materiałów niezbędnych do nauczania. Tym samym jedną z najważniejszych dla studiów nad męskością publikacji stworzyli wspólnie politolodzy, socjolożki, prawnicy i psycholożki. Sytuacja, w której w socjologicznym dyskursie o męskości wykorzystywano w dużej mierze dorobek innych dyscyplin z zakresu nauk społecznych i humanistycznych trwała bardzo długo. Jeden z najważniejszych badaczy z zakresu studiów nad męskością, psycholog Joseph Pleck, autor kilkudziesięciu prac na temat mężczyzn (m.in. The Myth of Masculinity, Men and Masculinity), stanowi przykład autora, którego dzieła wywarły

11

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

12

(i wciąż wywierają) ogromny wpływ na rozwój myśli socjologicznej. Z czasem socjologowie wypracowali specyficzną dla swojej dyscypliny metodologię, doprowadzając do tego, że liczba publikacji naukowych z zakresu socjologii mężczyzn i męskości pozwalała na swobodne prowadzenie badań bez konieczności nieustannego odwoływania się do opracowań z zakresu innych nauk. W związku z tym można dziś mówić o grupie badaczek i teoretyków, którzy na stałe zapisali się w annałach omawianej subdyscypliny socjologicznej. Należy do nich bez wątpienia Reawyn Connell – australijska akademiczka, której praca Masculinities z 1995 roku stanowi klasyczną już dziś pozycję. Na jej kartach Connell przedstawiła koncepcję męskości hegemonicznej3, która wywarła ogromny wpływ na późniejsze analizy naukowe w obrębie subdyscypliny. Jej zdaniem nie istnieje jeden model męskości oparty na szeregu elementów ją konstytuujących. Zamiast tego mówić można o wielości konstruktów męskości, których charakterystyki różnią się w zależności od kontekstu historycznego, geograficznego, kulturowego czy społecznego. Co więcej, zdaniem Connell można mówić o „wielości męskości” także w obrębie jednej kultury czy społeczeństwa lub nawet jednej instytucji.

W toku tych rozważań wyłania się wspomniana wcześniej koncepcja męskości hegemonicznej. Zakłada ona istnienie trzech rodzajów męskości, które znajdują się w stosunku do siebie w specyficznej relacji władzy. Pierwszy rodzaj to męskość hegemoniczna (hegemonic masculinity), która stanowi kulturowo dominujący ideał męskości, skoncentrowany na autorytecie, fizycznej tężyźnie i sile, heteroseksualności i płatnej pracy. Głównym komponentem tego typu męskości jest posiadanie władzy i zajmowanie dominującej pozycji w konkretnej społeczności lub instytucji, gdzie podporządkowuje ona sobie nie tylko wszystkie inne odmiany męskości, ale także kobiecości i innych konstrukcji genderowych. Jako przykład tego rodzaju konstruktu podaje się przedstawiciela grupy WASP (White Anglo-Saxon Protestants). Connell podkreśla, iż kategoria ta stanowi w dużym stopniu typ idealny, któremu zdecydowana większość mężczyzn nie jest w stanie sprostać, ale do którego bezustannie aspiruje. Grupa tych mężczyzn wpisuje się tak naprawdę w kolejną kategorię definiowaną przez autorkę. Mowa tu o męskości współuczestniczącej (complicit masculinity), która jest charakterystyczna dla osób, które nie są w stanie zinternalizować wszystkich atrybutów związanych z męskością hegemoniczną przy jednoczesnej ich akceptacji. Męskość współuczestnicząca „korzysta” z przywilejów i profitów jakie wiążą się z funkcjonowaniem modelu hegemonicznego, ale relacje z innymi rodzajami męskości i kobiecości są tu stale negocjowane i niejednoznaczne, co stanowi o kolejnej różnicy odno-

3

Publikacja Connell nie została do tej pory przełożona na język polski, poszczególni autorzy stosują więc różne tłumaczenia pojęcia hegemonic masculinity. Dla przykładu, Monika Szczepaniak tłumaczy je jako „męskość hegemonialna” (Szczepaniak 2010), a Marcin Śmietana, podobnie jak autorki tego omówienia, jako „męskość hegemoniczna” (Śmietana 2006).

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

śnie konstruktu dominującego. Ostatnim typem wyodrębnionym przez Connell jest męskość, a raczej męskości, podporządkowane (subordinate masculinities).

Obejmują one wszystkich mężczyzn, którzy nie potrafią, nie chcą lub nie mogą sprostać wymogom charakterystycznym dla męskości hegemonicznej i współuczestniczącej. Męskości podporządkowane obejmują tym samym zakres zachowań, które nie wpisują się w ideał kojarzony z postawą mężczyzny dominującego nad resztą kategorii genderowych. Ten typ męskości silnie wiąże się z etnicznością i seksualnością – obejmuje bowiem zarówno mężczyzn homoseksualnych, jak i przedstawicieli licznych grup etnicznych (w tym przypadku Connell często posługuje się podkategorią męskości zmarginalizowanej). Jego przedstawiciele stanowią grupę podporządkowaną w stosunku do męskości hegemonicznej, podlegającą silnej, choć zróżnicowanej opresji (innej w stosunku do mężczyzn nie-heteroseksualnych, innej w stosunku do mężczyzn nie-białych). Koncepcja Connell jest dziś najważniejszą i najczęściej używaną teorią, za pomocą której dokonuje się analiz wielorakich faktów społecznych, których podstawę stanowią relacje między mężczyznami. Jej swoisty uniwersalizm i wielofunkcyjność pozwala na dokonywanie analiz socjologicznych w bardzo różnych wymiarach i obszarach życia społecznego. Do teorii Connell odwołują się badacze męskości zarówno z kręgów kultury australijskiej i zbliżonych do niej amerykańskiej i europejskiej, jak i naukowcy azjatyccy, latynoscy i południowoamerykańscy, co świadczy o jej doniosłości w obliczu globalnej refleksji socjologicznej. Podobna sytuacja ma miejsce także w polskiej refleksji naukowej, gdzie koncepcja Connell stanowi podstawę większości analiz dotyczących fenomenów męskości.

Dowód stanowić może niniejsza publikacja, w której narzędzie teoretyczne wypracowane przez australijską badaczkę stanowi podstawę artykułów odnoszących się zarówno do analiz sportów grupowych (Urszula Kluczyńska), jak i do relacji rodzinnych (Bartłomiej Lis, Marcin Śmietana), dyskursu medialnego (Karolina Stefaniak, Edyta Zierkiewicz) czy wybranych elementów polskiego dyskursu politycznego (Magdalena Dąbrowska).

Poza teorią męskości hegemonicznej Reawyn Connell jest także autorką innych koncepcji, równie kluczowych dla socjologii męskości, choćby koncepcji światowego porządku płci, coraz częściej stosowanej zamiast koncepcji patriarchatu. Connell definiuje ją jako system wzorów i praktyk ideologicznych i materialnych, za pomocą których tworzone są relacje władzy między mężczyznami a kobietami. Idea ta opiera się na założeniu, że każde społeczeństwo rozróżnia mężczyzn i kobiety, jednak nie musi ich rozróżniać w sposób hierarchiczny, nierówny. Relacje te tworzone są z kolei przez trzy podstawowe struktury – pracy, władzy i relacji seksualno-emocjonalnych.

Kolejnym niezwykle ważnym badaczem dla socjologii męskości jest Michael Kimmel, autor kilkudziesięciu prac z zakresu studiów nad męskością, w których odnosi się do kwestii zarówno społeczno-kulturowych, jak i historycznych i geograficznych. Kimmel jest autorem opracowań dotyczących męskich ruchów

13

14

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

społecznych, kryzysów męskości w kontekstach historycznych, analizy pornografii z użyciem metodologii wypracowanej w ramach omawianego podejścia naukowego, a także redaktorem licznych publikacji zbiorowych z tego zakresu, redaktorem naczelnym najważniejszego dla studiów nad męskością czasopisma naukowego „Men and Masculinities” oraz aktywnym działaczem ruchu profeministycznego. Jego dorobek naukowy widać w artykułach zawartych w niniejszej publikacji w odniesieniu do problematyki związanej z męskimi ruchami społecznymi (Katarzyna Wojnicka i Justyna Struzik) oraz medialnymi wizerunkami męskości (Krzysztof Arcimowicz).

Podobną pozycję naukową ma również amerykański socjolog Michael Messner – autor kilkudziesięciu opracowań na temat relacji męskości i sportu, ciała i męskich ruchów społecznych, współautor wielu readerów poświęconych studiom nad męskością (m.in. Men’s lives, Power of Play: Sports and the problem of masculinity czy Politics of masculinities. Men in Movements). Jego idee reprezentują w przedstawionym tomie analizy dotyczące sportów grupowych (Urszula Kluczyńska), męskiego ciała (Katarzyna Wojnicka, Seweryn Rudnicki i Justyna Stypińska) oraz męskich ruchów społecznych (Katarzyna Wojnicka, Justyna Struzik).

W kontekście socjologii męskości wspomnieć należy o badaczach: Australijczyku Michaelu Floodzie zajmującym się kwestiami męskiej seksualności oraz relacjami rodzinnymi, do którego dorobku odwołuje się jedna z autorek publikacji – Krystyna Godula-Dzwonkowska; Harrym Brodzie, autorze takich publikacji, jak The making of masculinities i Theorizing masculinities, czy Jeffie Hearnie – socjologu związanym niegdyś z niezwykle opiniotwórczym popularnonaukowym periodykiem „Achilles Heel”, w którym propagowano kwestie związane z profeministyczną ideologią.

W odniesieniu do europejskiej socjologii poruszającej kwestie związane z męskością na uwagę zasługuję niewątpliwie Pierre Bourdieu, autor szeroko komentowanej Męskiej dominacji, której główne idee przytacza artykuł Marianny Borowskiej. Wybitny francuski badacz i teoretyk, jakkolwiek niezwiązany silnie z socjologią gender, napisał pracę, której głównym założeniem jest uznanie męskiej dominacji za fakt tak głęboko usytuowany w ludzkiej podświadomości, iż nie poddaje się on racjonalnym analizom, a samo istnienie tej dominacji umyka uwadze, stając się zjawiskiem niemal niedostrzegalnym. Jego zdaniem swoisty „porządek społeczny” to machina symboliczna, która tworzy, a następnie legitymizuje męską dominację, będącą jednocześnie dla owego porządku oparciem. Jak pisze: Podziały, które konstytuują porządek społeczny, a precyzyjniej – społeczne stosunki dominacji i eksploatacji ustanawiane między rodzajami, podlegają wpisaniu w dwie klasy różniących się habitusów. Innymi słowy, stają się przeciwstawnymi i komplementarnymi helix oraz zasadami widzenia i podziałów,

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

które rządzą klasyfikacją rzeczy i działań zgodnie z dystynkcjami zredukowanymi do opozycji tego, co męskie, i tego, co kobiece. Do sfery męskiej aktywności, umiejscowionej po stronie tego, co zewnętrzne, oficjalne, publiczne, prawe, suche, wysokie, należy spełnianie czynów szybkich, niebezpiecznych i spektakularnych (jak poderżnięcie gardła bykowi, orka i żniwa, nie mówiąc już o zabijaniu i wojnie), naznaczonych odstępstwem od zwyczajowego, codziennego biegu życia. Kobietom, przeciwnie, z powodów „mitycznych”, sytuujących je po stronie wewnętrznego, mokrego, niskiego, nieprawego, powierzane są prace domowe, prace ze sfery prywatnej – „niewidzialne, zakryte, nie przynoszące zaszczytu, jak opieka nad dziećmi i zwierzętami, wszystkie prace mające związek z wodą, sianem, trawą, zielenią (zwózka siana, praca w ogrodzie), drzewami, mlekiem, prace monotonne, „brudne” i upokarzające (Bourdieu 2004: 41–42).

Mężczyźni i męskość w polskich badaniach społecznych Za początek refleksji nad społeczno-kulturowym fenomenem męskości w Polsce uznać można pierwsze lata XXI wieku, kiedy na rodzimym rynku wydawniczym pojawiła się pierwsza socjologiczna pozycja w sposób jednoznaczny odwołująca się do metodologii wypracowanej w obrębie studiów nad męskością.

Jakkolwiek narodziny tej perspektywy badawczej datuje się na lata 70. ubiegłego wieku, w Polsce pojawiła się ona stosunkowo późno, a zdaniem wspomnianych Hearna i Pringle’a, analizujących rozwój studiów nam męskością w krajach europejskich, nie budzi jeszcze u nas zadowalającego zainteresowania: Pomimo faktu, iż w Polsce w ostatnich latach obserwować można umiarkowany rozwój badań nad męskością, stosunkowo silnie skoncentrowany jest on jednak na kwestiach bezrobocia, zdrowia i problemie samobójstw. Generalna konkluzja wypływająca z przeglądu literatury – zwłaszcza tej traktującej o społecznym wykluczeniu, jest taka, iż męskość jako niezależny temat badawczy cieszy się niewielką popularnością wśród polskich naukowców (Hearn, Pringle 2006: 39).

Opinię tę podziela Urszula Kluczyńska, zauważając, iż zainteresowanie problematyką typową dla studiów nad męskością wciąż jest niewielkie i sprowadza się głównie do badań prowadzonych przez naukowczynie-feministki: Zmiana roli i tożsamości mężczyzn wymaga analiz i zrozumienia nowych sytuacji. Słuszność i potrzeba badań nad kobietami była oczywista – kobiety skorzystały z tej szansy. Ale jak słusznie zauważa I. Kowalczyk – to one dziś chętniej mówią o swojej tożsamości i seksualności. Z jakiś względów mężczyźni niechętnie korzystają z tej możliwości, a analizy dotyczące męskiej tożsamości są najczęściej autorstwa kobiet – zwykle feministek. Większość rozważań w obrębie studiów nad mężczyznami bazuje na badaniach i analizach amery-

15

16

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

kańskich, francuskich i brytyjskich – w polskiej myśli akademickiej problematyka męskiej tożsamości zdaje się być niedostrzegana. Niewielu mężczyzn naukowców podjęło ten wątek i być może słuszne jest, jak uważa I. Kowalczyk, iż „ten temat wciąż nie uchodzi za adekwatny przedmiot badań (Kluczyńska 2009: 7–8).

W Polsce tego typu perspektywa zaczęła zaznaczać swoją obecność w latach 90. ubiegłego wieku i rzeczywiście w początkowym okresie odwoływała się do badań i analiz kolportowanych z zagranicy. Jako pierwszą opublikowano pracę Elizabeth Badinter XY – Tożsamość mężczyzny, która od tej pory znajduje się w czołówce prac cytowanych w większości opracowań dotykających problematyki męskości w Polsce. W ciągu kilku następnych lat na rynku wydawniczym pojawiły się kolejne tłumaczenia prac oscylujących wokół społecznych znaczeń męskości – polscy czytelnicy i czytelniczki mieli okazję zapoznać się zarówno ze wspomnianym dziełem Pierre’a Bourdieu Męska dominacja czy pracą Herba Goldberga Wrażliwy macho: Mężczyzna 2000, jak i z publikacjami nie do końca naukowymi, choć oscylującymi wokół opisywanej tematyki, które błędnie uznawane są za pozycje z zakresu studiów nad męskością i niejednokrotnie cytowane w polskich publikacjach naukowych. Należą do niech przede wszystkim Żelazny Jan Roberta Bly’a i Męskość Stephena Biddulpha.

Za początek typowo polskiej naukowej refleksji nad fenomenami męskości uznać należy publikacje, których autorzy jednoznacznie odnoszą się do klasycznej już literatury z tego zakresu. Pierwszą z nich jest książka Zbyszko Melosika Kryzys męskości w kulturze współczesnej wydana w roku 2002. Kolejną stanowi praca Krzysztofa Arcimowicza Obraz mężczyzny w polskich mediach. Prawda, fałsz, stereotyp wydana rok później i będąca pokłosiem szeroko zakrojonych badań jej autora. Obie publikacje koncentrują się przede wszystkim na opisie zmieniających się modeli i wzorców męskości we współczesnym świecie. Obok dzieł Melosika i Arcimowicza na polskim rynku wydawniczym odnaleźć można kilka innych, ważnych pozycji naukowych, które wpisują się w debatę na temat mężczyzn i męskości w Polsce. Jedną z nich, będącą rezultatem niezwykle ciekawych i nowatorskich badań oscylujących wokół omawianej problematyki, jest praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Fuszary Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej Polsce, w której odnaleźć można niezwykle ciekawe analizy dotyczące między innymi kształtowania modeli męskości w odniesieniu do sfery publicznej. Kolejne to publikacja Urszuli Kluczyńskiej Metamorfozy tożsamości mężczyzn w kulturze współczesnej oraz praca zbiorowa Mężczyźni na rzecz zmiany, której redaktorką jest Anna Lipowska-Teutsch, a poszczególne artykuły stanowią w dużej mierze reprezentację ważniejszych wątków obecnych w międzynarodowej refleksji męskościowej. Nie powinno się także zapominać o wydawnictwach interdyscyplinarnych, w których tematyka męskości analizowana jest w odniesieniu do wielu dyscyplin z zakresu nauk humanistycznych i społecznych, oraz o licznych, wieloautorskich opracowaniach naukowych po-

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

święconych bardziej ogólnym studiom genderowym. Nie sposób pominąć tu pracy Jolanty Brach-Czainy Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze oraz kilkutomowego cyklu Gender pod redakcją Małgorzaty Radkiewicz, które jako pierwsze dostrzegły i zrealizowały potrzebę włączenia problematyki męskości w polski dyskurs akademicki.

W kontekście badań realizowanych w ramach polskich studiów nad męskością do najbardziej popularnych tematów zaliczyć można wieloaspektowe analizy medialnych konstruktów męskości oraz ich obecności w kulturze popularnej i sztuce. Do najważniejszych badaczy należą tu Krzysztof Arcimowicz, Zbyszko Melosik oraz Małgorzata Radkiewicz i Edyta Zierkiewicz. Innym, nie mniej istotnym tematem podejmowanym przez rodzimych badaczy są zmiany tożsamości polskich mężczyzn, nierzadko połączone z analizą tożsamości nienormatywnych oraz problematyką popularnego w zachodnim dyskursie kryzysu męskości – warto tu wymienić badania Bartłomieja Lisa, Urszuli Kluczyńskiej czy znów Zbyszko Melosika. Ważnym tematem jest także ojcostwo i przemiany jakie zachodzą w roli ojca we współczesnej Polsce. Stanowi to tematykę badań Małgorzaty Fuszary, Joanny Krajewskiej, Katarzyny Władyki czy Marcina Śmietany. Pozostałe obszary zainteresowań badaczy z zakresu studiów nad męskością w Polsce dotyczą między innymi analizy fenomenu męskości w kontekście ciała – głównie w odniesieniu do sportu i zdrowia (Urszula Kluczyńska, Zbyszko Melosik), oraz zmieniającej się pozycji mężczyzn w sferze publicznej – w odniesieniu do rynku pracy oraz przestrzeni władzy (Krzysztof Arcimowicz, Małgorzata Fuszara). W ramach rodzimych studiów nad męskością podejmuje się także tematy związane z męską seksualnością, religijnością, przemocą, a także odmiennością męskiego doświadczenia starzenia się i problematyką związaną z męskimi ruchami społecznymi (Slany i in. 2011). Wspomnieć należy także o realizowanych licznych międzynarodowych inicjatywach badawczych, w których analizie podlega także specyfika sytuacji społecznej polskich mężczyzn. Jednym z takich projektów był koordynowany przez Keitha Pringle’a The Social Problem And Societal Problematisation Of Men And Masculinities (CROME), w ramach którego badaniem objęto 11 krajów europejskich, w tym Polskę. Naszą specyfikę przeanalizowała Elżbieta Oleksy.

Mężczyźni i męskość stanowią także element wielu kursów poświęconych tematyce genderowej przygotowywanych dla studentów socjologii (i nie tylko) w licznych polskich ośrodkach akademickich (m.in. na uniwersytetach: Warszawskim, Jagiellońskim i Wrocławskim). Jednocześnie męskość jako osobna kategoria analityczna stanowi główny temat czterech (do tej pory) odrębnych kursów akademickich. Po raz pierwszy przedmiot Socjologia męskości pojawił się w ofercie dydaktycznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2006 roku, w ramach specjalizacji Społeczno-kulturowa tożsamość płci. Podczas kursu studentki zapoznawały się z przekrojem dotychczasowych zainteresowań socjologicznych (i nie tylko) obecnych w naukowym dyskursie męskościowym.

17

18

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

Poznawały specyfikę studiów nad męskością – ich genealogię oraz najważniejsze tematy badawcze podejmowane w tym obszarze, analizowały społeczno-demograficzne cechy mężczyzn w Polsce oraz rozpatrywały męskość w takich odsłonach, jak dzieciństwo (relacje z ojcem, socjalizacja chłopców, rytuały przejścia), sfera prywatna (mężczyzna w rodzinie, związki, ojcostwo, męskie przyjaźnie), sfera publiczna (role zawodowe mężczyzn, męskość i władza, męskość i dominacja) i seksualność (prawdy i mity, zmiany w postrzeganiu męskiej seksualności). Ponadto podejmowano tematykę zmian modelów męskości w powiązaniu z fenomenem ich kryzysu, omawiano relacje między współczesnymi wzorcami męskości a charakterem aktualnego społecznego porządku płci, co z kolei wiązało się z koncepcjami teoretycznymi Reawyn Connell. W trakcie kursu analizowano również męskość w kontekście ciała, sportu i zdrowia, jej reprezentacje w mediach oraz popkulturze oraz problematykę męskich ruchów społecznych, ich relacji z feminizmem czy innymi ruchami genderowymi. Poznawano także podstawowe wyznaczniki metodologii badań nad męskością.

Podobną problematykę zawierają programy pozostałych kursów z zakresu socjologii męskości oferowane na polskich uczelniach: fakultet Społeczna konstrukcja męskości prowadzony przez Bartłomieja Lisa w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Socjologia męskości prowadzona w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego przez Katarzynę Wasilewską oraz interdyscyplinarnego kursu działającego w ramach Pracowni Pytań Granicznych Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu, którego autorką jest Monika Bobako. W ramach tego ostatniego przedmiotu stosowana jest perspektywa interdyscyplinarna uwzględniająca socjologiczną. Męskość analizowana jest tu w odniesieniu do takich kwestii, jak społeczne i ekonomiczne uwarunkowania struktur rodzinnych w nowoczesności i późnej nowoczesności, globalizacja, polityka, hierarchie rasowe i seksualność oraz ciało, przemoc, honor i relacje homospołeczne.

O strukturze książki Niniejszą publikację podzielono na trzy części. Ich kolejność odzwierciedla obserwowaną od kilku lat w polskiej akademii popularność poszczególnych tematów związanych z męskością. Pierwsza część – Męskości w dyskursie medialnym – prezentuje, zgodnie z nazwą, najciekawsze wątki medialnego dyskursu poświęconego męskości. Tego typu podejście zaprezentowali pionierzy polskich studiów nad męskością – zarówno prace Krzysztofa Arcimowicza, jak i Zbyszko Melosika oscylowały wokół medialnych wizerunków męskości – a do dziś tematyka ta stanowi niezwykle popularny przedmiot analiz w badaniach społecznych.

Tę część książki otwiera artykuł Katarzyny Wojnickiej, Seweryna Rudnickiego i Justyny Stypińskiej: Mężczyźni, męskość, ciała – zarys problematyki. Stanowi on syntezę najważniejszych podejść do zagadnień ciała w obrębie studiów nad mę-

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

skością. Wynika to z faktu, iż gros tematów związanych z medialnymi reprezentacjami męskości dotyka problematyki cielesności. Nawiązuje do tego – w kontekście analizy wyglądu mężczyzn – kolejny tekst: Nowe wizerunki mężczyzn w polskich przekazach telewizyjnych, w którym Krzysztof Arcimowicz przedstawia najbardziej aktualny materiał badawczy. Następny artykuł, autorstwa Urszuli Kluczyńskiej, Męska dominacja i piłka nożna. Analizy medialnych prezentacji, wykorzystuje omawianą wcześniej koncepcję Reawyn Connell, interpretując medialne przedstawienia sportów grupowych w Polsce pod kątem (re)produkowania hegemonicznych modeli męskości. W obrębie medialnych analiz pozostają również dwa kolejne teksty. Pierwszy, autorstwa Karoliny Stefaniak i Edyty Zierkiewicz, stanowi analizę treści czasopism dla kobiet pod kątem występowania w nich wzorców męskości hegemonicznej związanych z procesem medykalizacji. Drugi, a zarazem ostatni w tej części, tekst Krystyny Dzwonkowskiej-Goduli Publiczny dyskurs o współczesnym ojcostwie w Polsce, analizuje dyskurs medialny pod kątem występowania w nim różnorodnych modeli ojcostwa.

Kontynuację problematyki związanej z pełnieniem ról rodzicielskich, a jednocześnie sygnalizację tematyki kolejnej części książki – Męskości (nie)normatywne, stanowi artykuł Marcina Śmietany: „Matczyni” ojcowie? Męskość i kobiecość w hiszpańskich rodzinach gejów, będąca częścią dysertacji napisanej przez autora na Uniwersytecie Barcelońskim. To nowatorska analiza interpretacji ról genderowych występujących w parach jednopłciowych. W kręgu tożsamości nienormatywnych pozostaje także tekst Bartłomieja Lisa: „Bardzo hetero gej” – męskość normatywna: przykład strategii tożsamościowej homoseksualnych mężczyzn, oparty na jakościowych badaniach własnych dotyczących (nie)normatywnych modeli męskości w Polsce. Metodę badania jakościowego wykorzystały także autorki kolejnego artykułu. „Polish boyfriend” autorstwa Katarzyny Wojnickiej i Agaty Młodawskiej stanowi analizę najpopularniejszych egzemplifikacji męskości występujących wśród młodych Polaków, przedstawionych przez pryzmat opinii ich rówieśniczek. Tekstem zamykającym drugą część zbioru jest filozoficzny esej Łukasza Kupca poświęcony nowatorskiemu spojrzeniu na Drugą płeć Simone de Beauvoir, w ramach którego to nie kobiecość, a męskość – w tym przypadku ze wszech miar normatywna – stanowi główny przedmiot analizy.

Ostatnią część książki, Męskości a sfera publiczna, otwiera artykuł Magdaleny Dąbrowskiej: Męskość, aborcja i ekonomiczne przemiany okresu transformacji, w którym analizie poddany został dyskurs polityczny dotyczący (de)legalizacji aborcji oraz jego wpływ na podtrzymywanie tradycyjnego paradygmatu męskości w Polsce okresu transformacji społeczno-ustrojowej. Kontekst polityczny widać także w kolejnym artykule, którego autorki – Katarzyna Wojnicka i Justyna Struzik – prezentują spektrum fenomenów społecznych określanych jako polskie odpowiedniki męskich ruchów społecznych. Artykuł autorstwa Marianny Borowskiej oscyluje natomiast wokół problematyki rynku pracy. Fenomen męskiego striptizu w Polsce – analiza zjawiska stanowi pokłosie badań, które autorka przeprowadziła

19

20

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

na przedstawicielach tej nietypowej branży rynku rozrywkowego w Polsce. Zgoła odmienny charakter ma ostatni z prezentowanych tekstów – Performatywna moc obrazy. Obrona honoru a budowanie tożsamości płciowej oficerów II Rzeczypospolitej. Łukasz Kielban, posługując się aparaturą pojęciową zaczerpniętą z teorii Johna Austina i Judith Butler, kreśli w nim historyczny obraz specyficznej męskiej zbiorowości społecznej wraz z regułami konstytuującymi jej istnienie, wśród których nieodzowne znaczenie miała kategoria honoru.

Powstanie niniejszego tomu było możliwe przede wszystkim dzięki autorom i autorkom, którzy poświęcili swój czas i energię, by napisać prace, które w sposób nowatorski, a jednocześnie zgodny z aktualnymi trendami panującymi we współczesnych studiach nad męskością, przedstawiają najciekawsze zjawiska społeczne związane z prezentowaną perspektywą badawczą. Warto podkreślić, iż gros akademiczek i akademików, którzy zdecydowali się wziąć udział w niniejszym projekcie, to awangarda polskich naukowców zajmujących się studiami nad męskością. Większość z nich poświęciła lub poświęca prace doktorskie szeroko pojmowanej problematyce męskości, co czyni z nich ekspertów w kontekście omawianej problematyki. Nazwiska autorów tekstów są rozpoznawalne nie tylko w rodzimym, ale także międzynarodowym dyskursie naukowym związanym ze studiami nad męskością. Ich obecność w Karuzeli z mężczyznami gwarantuje, że książka będzie niezwykle wartościową pozycją na polskim rynku wydawniczym.

Niniejsza praca nie powstałaby także bez wsparcia finansowego udzielonego przez Towarzystwo Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Dyrektora Instytut Socjologii UJ, profesora Marka Kuci, któremu serdecznie dziękujemy.

Jedna z redaktorek chciałaby także podziękować w tym miejscu rodzicom za szeroko pojęte wsparcie udzielane od lat. Dzięki nim jej zainteresowania naukowe ujrzały światło dzienne i mogą wciąż się rozwijać.

Bibliografia Arcimowicz Krzysztof, 2003, Obraz mężczyzn w polskich mediach. Prawda, fałsz, stereotyp.

Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Arcimowicz Krzysztof, 2008, Przemiany męskości w kulturze współczesnej. W: Fuszara Małgorzata (red.), Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej Polsce. Warszawa: Trio.

Badinter Elisabeth, 1993, XY – Tożsamość mężczyzny, tłum. Przewłocki Grzegorz. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B. Biddulph Stephen, 2004, Męskość, tłum. Jacewicz Agnieszka. Poznań: Wydawnictwo Rebis.

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

Bly Robert, 2004, Żelazny Jan. Rzecz o mężczyznach, tłum. Tittenbrun Jacek. Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Bourdieu Pierre, 2004, Męska dominacja, tłum. Kopciewicz Lucyna. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Brach-Czaina Jolanta, 1997, Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze. Białystok: Trans Humana.

Brod Harry, 1987, The making of masculinities. Boston: Allen & Unwin.

Brod Harry, 1995, Theorizing masculinities. Thousant Oaks: Sage Publications.

Clatterbauch Kenneth, 1997, Contemporary perspectives on masculinity. Men, women and politics in modern society. Boulder: Westview Press.

Connell Reawyn W., 1995, Masculinities. Cambridge: Polity Press.

Connell Reawyn W., 2001, The social organization of masculinity. W: Whitehead Stephen M., Barrett Frank J. (red.), The masculinities reader. Cambridge: Polity Press.

David Deborah S., Brannon Robert, 1976, The Forty-Nine Percent Majority: The Male Sex Role. MA: Addison-Wesley.

Flood Michael i in., 2007, International encyclopedia of men and masculinities. New York: Routledge.

Fuszara Małgorzata (red.), 2008, Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej Polsce. Warszawa: Trio.

Goldberg Herb, 2000, Wrażliwy macho: Mężczyzna 2000, tłum. Kołyszko Piotr. Warszawa: Wydawnictwo Diogenes.

Hearn Jeff, 2004, From hegemonic masculinity to the hegemony of men. „Feminist Theory”, vol. 5 (1): 49–72.

Hearn Jeff, Pringle Keith, 2006, Studying Men in Europe. W: Hearn Jeff, Pringle Keith (red.), European Perspectives on Men and Masculinities. National and Transnational Approaches. New York: Palgrave Macmillan.

Kimmel Michael S., 1987, Changing Men: New Directions in Research on Men and Masculinity. Newbury Park: Sage Publications.

Kimmel Michael S., Mosmiller Thomas E., 1992, Against the tide. Profeminist men in the United States, 1776–1990: A documentary history. Boston: Beacon Press.

Kimmel Michael S., Messner Michael A., 1998, Men’s Lives. New York: McMillan.

Kluczyńska Urszula, 2009, Metamorfozy tożsamości mężczyzn w kulturze współczesnej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Lipowska-Teutsch Anna (red.), 2006, Mężczyźni na rzecz zmiany. Kraków: Wydawnictwo Dąb.

Melosik Zbyszko, 2006, Kryzys męskości w kulturze współczesnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Messner Michael, 1995, Power at Play: Sports and the problem of masculinity. Boston: Beacon Press.

Messner Michael, 1997, Politics of masculinities. Men in movements. Thousand Oaks: Sage Publications.

Pleck Joseph, 1974, Men and masculinity. Englewood Cliffs: Prentice-Hall.

Pleck Joseph, 1981, The Myth of Masculinity. Boston: The MIT Press.

Radomski Andrzej, Truchlińska Bogumiła, 2008, Męskość w kulturze współczesnej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

21

22

K. Wojnicka, E. Ciaputa. Wprowadzenie: refleksja naukowa...

Slany Krystyna i in., 2011, Rozwój refleksji genderowej i studiów nad społeczno-kulturową tożsamością płci w Polsce. W: Slany Krystyna i in. (red.), Gender w społeczeństwie polskim. Kraków: Nomos.

Szczepaniak Monika, 2010, Libido dominandi. Męski habitus w świetle teorii socjologicznych. Nowa Krytyka – Czasopismo Filozoficzne [online; dostęp: 15 maja 2010]. Dostępne w internecie: http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article328. Śmietana Marcin, 2006, Ruchy społeczne mężczyzn na tle studiów nad męskością. W: Lipowska-Teutsch Anna (red.), Mężczyźni na rzecz zmiany. Kraków: Wydawnictwo Dąb.

Whitehead Stephen M., Barrett Frank J., 2001, The masculinities reader. Cambridge: Polity Press.

Strony internetowe http://www.malestudies.org/mission.html