Tożsamość osobowa dewiantów a ich reintegracja społecznaCzęść I

Tożsamość osobowa dewiantów a ich reintegracja społeczna

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 1

2011-03-18 10:07:39

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 2

2011-03-18 10:07:40

Tożsamość osobowa dewiantów a ich reintegracja społeczna Część I pod redakcją naukową

Anny Kieszkowskiej

Kraków 2011

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 3

2011-03-18 10:07:40

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bronisław Urban

Redakcja wydawnicza: Zespół

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN ---- ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 4

2011-03-18 10:07:40

Profesor zw. dr hab. Bronisław Urban – mistrz pedagogiki resocjalizacyjnej, wielki humanista, pedagog-nauczyciel i opiekun młodych pokoleń

Z okazji 45-lecia pracy naukowej Uczniowie i Przyjaciele

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 5

2011-03-18 10:07:40

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 6

2011-03-18 10:07:40

Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana w pracy naukowo-badawczej, dydaktycznej i organizacyjnej Profesor zw. dr hab. Bronisław Urban (ur. .., Wieszowa) po ukończeniu studiów pedagogicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w  roku został zatrudniony w charakterze asystenta w Katedrze Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace badawcze rozpoczął pod opieką naukową prof. dr. hab. Jana Konopnickiego i przez kilka lat prowadził badania nad zjawiskiem społecznego niedostosowania dzieci i młodzieży. Wymiernym efektem tych prac była adaptacja narzędzi diagnostycznych D.H. Stotta, a także kilka artykułów opublikowanych w renomowanych czasopismach naukowych, takich jak „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Psychologiczno-Pedagogiczne” oraz „Rocznik Pedagogiczny PAN”.

Pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Konopnickiego napisał dysertację doktorską, którą obronił w  roku i został mianowany na stanowisko adiunkta w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach siedemdziesiątych prowadził badania katamnestyczne nad społecznym niedostosowaniem dzieci i młodzieży oraz empirycznie zweryfikował tzw. syndrom niekonsekwencji, co ostatecznie doprowadziło do istotnej modyfikacji typologii społecznego niedostosowania przez wprowadzenie terminu „zachowanie niekonsekwentne”, który na trwałe wszedł do typologii niedostosowania prezentowanej w polskiej i zagranicznej literaturze dotyczącej niedostosowania społecznego. W początkowym okresie prowadził także badania nad poziomem intelektualnym dzieci niedostosowanych, których wyniki opublikował w  roku w „Biuletynie TWWP”.

W latach – wraz z Profesorem J. Konopnickim kierował szeroko zakrojonymi badaniami nad rozmiarami i rodzajami społecznego niedostosowania w szkołach podstawowych ówczesnego województwa zielonogórskiego. Wyniki zostały opublikowane w monografii wydanej przez Kuratorium w Zielonej Górze w  roku. Pod koniec lat siedemdziesiątych opublikował również w „Zeszytach Naukowych” Uniwersytetu Jagiellońskiego i „Roczniku Pedagogicznym” PAN rezultaty badań nad trafnością i prognostycznością diagnozy niedostosowania w świetle danych katamnestycznych i słownictwa dzieci zaburzonych. Równocześ-

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 7

2011-03-18 10:07:40

8

Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana...

nie przez kilka lat prowadził badania nad osobowościowymi i środowiskowymi przyczynami niedostosowania społecznego wśród wychowanków domów dziecka Krakowa ( placówek, populacja stanowiła  dzieci). Ich wyniki zostały zaprezentowane w monografii Niedostosowanie społeczne w domach dziecka, na podstawie której uzyskał w  roku na Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora habilitowanego.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych podjął pogłębione studia teoretyczne nad możliwościami interpretacji zjawiska społecznego niedostosowania i różnych przejawów patologii społecznej przy wykorzystaniu aktualnych nurtów teoretycznych w psychologii i socjologii (psychologia poznawcza, humanistyczna i symboliczny interakcjonizm). Rezultatem tych przemyśleń są dwie rozprawy teoretyczne opublikowane w „Zeszytach Naukowych” Uniwersytetu Jagiellońskiego ( i ). Prace te stanowią ważny moment w ewolucji zainteresowań Profesora i metodyki działalności naukowej – od prac ściśle empirycznych do bardziej ogólnych, koncepcyjnych i teoretycznych, ale zawsze bezpośrednio nawiązujących do rzeczywistości społecznej i pedagogicznej.

W połowie lat dziewięćdziesiątych na zlecenie Urzędu Miasta Krakowa kierował szeroko zakrojonymi badaniami nad uzależnieniami wśród uczniów krakowskich szkół podstawowych i średnich, a ich wyniki zostały opublikowane w specjalnym raporcie wydanym przez Kuratorium Oświaty i Wychowania w Krakowie. Materiał ten wraz z opracowaniami udostępnionymi przez Centrum Rozwoju Społecznego ONZ stał się podstawą do napisania obszernej monografii Zachowania dewiacyjne młodzieży (pierwsze wydanie w  roku, drugie rozszerzone w  roku), wielokrotnie wznawianej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. W publikacji tej Profesor skrytykował karę pozbawienia wolności, wskazał na niską efektywność instytucjonalnego systemu resocjalizacyjnego oraz – wykorzystując współczesne teorie objaśniające genezę zachowań dewiacyjnych – sformułował zasady tworzenia systemu profilaktyki w środowisku lokalnym.

Zasadniczym przedmiotem zainteresowania Profesora B. Urbana w ostatnim okresie pracy naukowej były negatywne skutki transformacji społeczno-ustrojowej – objawiające się w znaczącym wzroście rozmiarów i dynamiki przestępczości wśród dzieci i młodzieży – oraz współwystępowanie różnych rodzajów patologii społecznych. W ocenie tych zjawisk korzystał z oficjalnych materiałów policyjnych i sądowych oraz wyników sondażowych badań prowadzonych w różnych grupach wiekowych i środowiskach wychowawczych, a także we współpracy ze specjalistami z różnych ośrodków akademickich. Rezultatem tych poszukiwań badawczych jest kilka artykułów, a przede wszystkim monografia Problemy współczesnej patologii społecznej wydana w  roku pod redakcją naukową Profesora.

00_Osiagniecia.indd 8

2011-03-18 12:21:25

9

Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana...

Problematyka patologii jako zjawiska masowego, zwłaszcza przestępczości, nadal pozostaje w centrum uwagi Profesora, a etapowe osiągnięcia w tym zakresie ukierunkowane są na wykrycie ogólniejszych tendencji zarysowujących się na początku trzeciego tysiąclecia.

Równocześnie na początku lat dziewięćdziesiątych B. Urban powrócił do problematyki zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego, zakładając, że wyjaśnienie przyczyn rozwoju tych zjawisk ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia procesów patologizacji zarówno zachowania jednostkowego, jak i zbiorowego oraz w dużej mierze przyczynia się do projektowania skutecznej profilaktyki i innowacji w sferze resocjalizacji. Podejmując badania w tym obszarze, dostrzegł konieczność zastosowania podejścia interakcyjnego i uwzględnienia wyników badań prowadzonych w krajach zachodnich, jak również zapoznania się z najnowszymi narzędziami diagnostycznymi.

Teoretyczne analizy genezy najgroźniejszych przejawów zachowań dewiacyjnych (agresji) ujawniły ich społeczne źródła, a konkretnie nieprawidłowe interakcje w bezpośrednim otoczeniu dziecka. Wyniki longitudinalnych badań jednoznacznie wskazywały na stałość i oporność agresji na wszelkie oddziaływania terapeutyczno-resocjalizacyjne podejmowane w zaawansowanym okresie adolescencji. Równocześnie badania te ujawniły występowanie we wczesnym dzieciństwie symptomów agresji, które wskutek patologicznych interakcji rodzinnych i w grupach rówieśniczych rozwijają się, przybierając postać przestępczości ekspresywnej lub ukrytą – przeciwko mieniu. Obok tych stosunkowo łatwych do identyfikacji zachowań w sondażowych badaniach diagnostycznych analizowane były symptomy zachowań biernych, wycofanych – stanowiących zalążek depresji, braku sukcesu oraz wydajności w społecznych układach i realizacji celów życiowych w okresie wchodzenia w dojrzałe życie społeczne. Spostrzeżenia te przeorientowały dotychczasowe paradygmaty naukowe w kierunku interpretacji etiologii zachowań dewiacyjnych ze wskazaniem na czynniki społeczne, czyli interakcje w rodzinie i środowisku rówieśniczym. Analizy najnowszych koncepcji i teorii zwróciły uwagę Profesora na nieznaną w warunkach polskich teorię napięcia Roberta Agnewa. Przeprowadzone fragmentaryczne weryfikacje empiryczne pozwoliły na zarysowanie pełniejszego zestawu wczesnych objawów i czynników, które Profesor traktuje jako predykatory dojrzałych form dewiacyjnego zachowania. Wyniki tych analiz opublikował w kilku artykułach o popularności jednostek zaburzonych, jak również bierności i odrzuceniu społecznym w zależności od przejawianych rodzajów zaburzeń w zachowaniu.

Syntetyczne ujęcie tych przemyśleń i interpretację wstępnych badań empirycznych przedstawił Profesor w kilku tekstach, a zwłaszcza w książce Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży opublikowanej w  roku i nagrodzonej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. W rozprawie tej, oprócz prezentacji głównych perspektyw (teorii) zaburzeń w zachowaniu, starał się wyjaśnić relacje

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 9

2011-03-18 10:07:40

10

Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana...

między niedostosowaniem społecznym a przestępczością oraz opisać procedury diagnostyczno-selekcyjne, nową koncepcję typologii zaburzeń, najważniejsze wzory interakcji między jednostkami zaburzonymi a rówieśnikami oraz typowe związki między rodziną a środowiskiem lokalnym. Wskazał również na konsekwencje wychowawcze destabilizacji społecznej, osłabienia autorytetów oraz upowszechnienia się patologicznych wzorów kariery prowadzącej do poczucia relatywnej deprywacji i niesprawiedliwości jako bezpośrednich źródeł zachowań przestępczych. Rozszerzeniem tych rozważań są opublikowane w  roku dwie prace zbiorowe, których jest współautorem i redaktorem naukowym: Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu oraz Dewiacje wśród młodzieży.

W badaniach diagnostycznych Profesor B. Urban od połowy lat dziewięćdziesiątych stosuje procedury i zestaw narzędzi opracowanych przez T.M. Achenbacha, które wcześniej nie były znane w Polsce (przetłumaczył na język polski wszystkie trzy wersje arkusza diagnostycznego – TRF, CBCL i YSR – oraz materiały pomocnicze).

W  roku Redakcja Nauk Społecznych PWN zleciła Profesorowi przygotowanie podręcznika akademickiego dla studentów resocjalizacji. Ukazał się w  roku i są w nim trzy rozdziały jego autorstwa. Publikacja prezentuje najnowsze osiągnięcia oraz współczesny dorobek pedagogiki resocjalizacyjnej – zarówno krajowej, jak i zagranicznej. W  roku na podstawie wyników badań omawianych w amerykańskich czasopismach psychologicznych opublikował w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego monografię naukową pt. Zachowania dewiacyjne młodzieży w interakcjach rówieśniczych, która została nagrodzona przez rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W  roku odbyło się założycielskie spotkanie Sekcji Pedagogiki Resocjalizacyjnej afiliowanej przy Zespole Pedagogiki Społecznej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN w celu stworzenia struktury formalnej reprezentującej środowisko pedagogów resocjalizacyjnych w Polskiej Akademii Nauk. Inicjatorem powołania Sekcji był prof. dr hab. Marek Konopczyński, który pełni dziś funkcję Sekretarza Sekcji Pedagogiki Resocjalizacyjnej KNP PAN, zaś Przewodniczącym został prof. zw. dr hab. Bronisław Urban. Równocześnie Profesor B. Urban wskazał na konieczność przygotowania czasopisma naukowego „Rocznik Resocjalizacji”, prezentującego materiały naukowe poruszające problematykę resocjalizacyjną – zarówno o charakterze teoretycznym, jak i metodycznym. Rocznik „Resocjalizacja Polska” jest bardzo popularny wśród specjalistów z pedagogiki resocjalizacyjnej oraz studentów.

Obecnie zainteresowania Pana Profesora obejmują również rozmiary, dynamikę i rodzaje przestępczości młodzieży w okresie transformacji społeczno-ustrojowej w Polsce. Ponadto prowadzi badania nad zastosowaniem psychologii kognitywnej

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 10

2011-03-18 10:07:40

11

Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana...

i socjologicznej teorii interakcji w resocjalizacji. Opublikował około  prac naukowych, w tym  książek (sześć samodzielnych).

Praca naukowa i badawcza Profesora Bronisława Urbana świadczy o Jego olbrzymiej erudycji – o interdyscyplinarnym, holistycznym i systemowym spojrzeniu na zjawiska społeczne, szczególnie na niedostosowanie społeczne osób w okresie dorastania. W dorobku Profesora teoria naukowa osadzona jest na wiedzy ogólnej z obszaru nauk społecznych, a interpretacja – na specjalistycznej wiedzy z zakresu psychologii społecznej, humanistyczno-egzystencjalnym oglądzie rzeczywistości i analizach systemowych.

Dzieło Profesora Bronisława Urbana to przykład upominania się o podmiotowe traktowanie człowieka, humanizmu w kreowanych procedurach i zasadach postępowania pedagogicznego oraz odgrywania roli Nauczyciela-Mistrza w obszarze pedagogiki resocjalizacyjnej.

Andrzej Bałandynowicz

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 11

2011-03-18 10:07:40

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 12

2011-03-18 10:07:40

Spis treści Andrzej Bałandynowicz Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana w pracy naukowo-badawczej, dydaktycznej i organizacyjnej ............................  Anna Kieszkowska Wprowadzenie ...........................................................................................................  Rozdział I Wokół tożsamości dewiantów Lesław Pytka Polityka reintegracji społecznej a tożsamość człowieka .....................................  Andrzej Bałandynowicz Destygmatyzacja tożsamości dewiantów jako zmiana czasowa i interpersonalna w polifunkcyjnym modelu probacji ........................................  Wiesław Ambrozik Reorganizacja społeczności lokalnej a reintegracja społeczna byłych przestępców ...................................................................................................  Irena Pospiszyl Artyści i dewianci – wspólne korzenie zachowań kreatywnych .......................  Marek Konopczyński Tożsamość Avatara – dewiacja czy nadzieja?

Rozważania wokół kreacji tożsamości w second life... ..........................................  Zdzisław Majchrzyk Osobowe i patologiczne wyznaczniki tożsamości – prawo do odmienności w społeczeństwie postmodernistycznym .................... 

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 13

2011-03-18 10:07:40

14

Spis treści

Sławomir Sobczak Perspektywa pojęcia tożsamości w resocjalizacji w ujęciu antropologii filozoficznej ........................................................................  Sylwia Badora, Elena Karpuszenko Tożsamość zabójczyń – studium przypadków ..................................................  Kazimierz Pospiszyl Resocjalizacja przestępców seksualnych, czyli próby okiełznania żywiołów ........................................................................  Mariusz Karbowski, Zdzisław Majchrzyk Zmiany poglądów na temat dewiacji seksualnych ............................................  Dorota Pstrąg Społeczne determinanty kształtowania się homoseksualności oraz dewiacyjnej tożsamości osób o preferencjach homoseksualnych ...........  Bogusława Łukasiewicz, Marek Łukasiewicz Czyny karalne o charakterze seksualnym jako przejaw zachowań dewiacyjnych nieletnich .......................................................................  Krzysztof Linowski Profil zaburzeń przestępców seksualnych – kazuistyka ..................................  Rozdział II Problemy reintegracji społecznej dewiantów Andrzej Bałandynowicz Asystent probacyjny jako obrońca, rzecznik, nauczyciel, doradca i pośrednik podopiecznych w przestrzeni interwencji humanistyczno-egzystencjonalnych .....................................................................  Agnieszka Barczykowska Halfway houses – między więzieniem a wolnością (o roli placówek rezydencjalnych w systemie korekcji w USA) .......................  Anetta Jaworska Humanistyczno-egzystencjalna koncepcja re-personalizacji sprawców przestępstw ............................................................................................ 

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 14

2011-03-18 10:07:40

15

Spis treści

Anna Kieszkowska Tożsamość i podmiotowość jednostki w procesie reintegracji społecznej .....  Hubert Tomkowiak Readaptacja społeczna jako dążenie do dobrego życia .....................................  Franciszek Kozaczuk Samoocena skazanych wyznacznikiem readaptacji społecznej .......................  Anna Fidelus Praca nad osobistą i społeczną tożsamością jednostki podstawą oddziaływań resocjalizacyjnych w środowisku otwartym .............  Anna Nowak Integracja społeczna osób zwolnionych z zakładu karnego w opinii studentów pedagogiki resocjalizacyjnej ...............................................  Rozdział III Uwarunkowania resocjalizacji i terapii dewiantów Ewa Wysocka Świadomość diagnostyczna zawodowych kuratorów sądowych w kontekście realizacji zadań związanych z diagnozą osobopoznawczą i środowiskową – problemy, potrzeby, możliwości i ograniczenia .................  Beata Maria Nowak Skuteczność oddziaływań resocjalizujących w percepcji kuratorów sądowych ..........................................................................  Eliza Mazur Zapotrzebowanie na stymulację agresywnych sprawców przestępstw ..........  Łukasz Szwejka Dynamika uzależnienia od narkotyków w ujęciu interakcyjnym ..................  Krzysztof Czekaj Metody resocjalizacji skazanych uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych .............................................................................................. 

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 15

2011-03-18 10:07:40

16

Spis treści

Robert Opora Czynniki utrudniające pełnienie roli matki przez kobiety odbywające karę pozbawienia wolności ...............................................................  Sonia Dzierzyńska Rola rodziny w systemie wsparcia skazanych ....................................................  Marta Wilk Znaczenie pracy w opiniach uwięzionych ..........................................................  Rozdział IV Resocjalizacja nieletnich – procesy i uwarunkowania Zdzisław Bartkowicz Agresywność osób wykolejonych jako wyzwanie dla resocjalizacji ................  Tamara Zacharuk Edukacja inkluzyjna szansą dla uczniów nieprzystosowanych społecznie ...  Maciej Bernasiewicz Obszar „międzyludzkiego” jako miejsce kształtowania tożsamości.

Metodyka resocjalizacji w świetle interakcjonizmu symbolicznego ...............  Irena Mudrecka Zaburzenia poczucia odpowiedzialności młodzieży niedostosowanej społecznie ...................................................................................  Paweł Maciaszczyk Środowisko wychowawcze i poziom asertywności młodzieży gimnazjalnej a jej stosunek do kłamstwa ....................................................................................  Anna Wojnarska Znaczenie inteligencji emocjonalnej w procesie komunikacji społecznej nieletnich ...................................................................................................................  Justyna Kusztal Dziecko niedostosowane społecznie wobec instytucji pomocowych.

Perspektywa porównawcza .................................................................................... 

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 16

2011-03-18 10:07:40

17

Spis treści

Hanna Karaszewska, Ewelina Silecka Metody pracy z nieletnimi w polskich zakładach poprawczych .....................  Joanna Rajewska de Mezer Edukacja zawodowa jako forma wspomagania umiejętności społecznych wychowanków zakładów poprawczych w procesie ich readaptacji społecznej ..................................................................................................................  Hubert Kupiec Pobudzanie do poszukiwania tożsamości nieletnich uczestniczek warsztatów fotograficznych ...................................................................................  Maciej Muskała Zakłady poprawcze readaptacyjne nową szansą na przystosowanie ..............  Monika Noszczyk-Bernasiewicz Readaptacja społeczna nieletnich opuszczających zakłady poprawcze w percepcji ekspertów .............................................................................................  Małgorzata Michel Program „Wykorzystaj szansę – zdobądź nowe umiejętności” jako przykład próby inkluzji społecznej młodzieży marginalizowanej ......... 

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 17

2011-03-18 10:07:40

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 18

2011-03-18 10:07:40

Wprowadzenie Kim jestem? kim byłem wczeniej? kim powinienem si stawa? To pytania, na które próbuje odpowiedzieć człowiek w zależności od zaistniałej sytuacji... i społeczeństwo będące świadkiem wielu traumatycznych wydarzeń. „Kim on jest...”? kim jest oddający życie za drugiego człowieka lub dokonujący brutalnego czynu? Te skrajne reakcje jednostek od dawna nurtują społeczeństwo. Powstało wiele teorii socjologicznych i psychologicznych oraz propozycji pracy z jednostkami „innymi” – dewiacyjnymi, odmiennymi czy zagubionymi.

W psychologii tożsamość rozumiana jest jako stosunek do siebie samego i innych. Ten związek jest oparty na mniej lub bardziej świadomych postawach wobec określonych sytuacji, osób i zdarzeń. Mamy tu na myśli cechy danej osoby, które wyróżniają ją na tle innych, co sprawia, że będzie kimś niepowtarzalnym wśród wielu ludzi. Podobnie rozpatrując psychiczną strukturę człowieka, zwraca się uwagę na najtrwalsze i charakterystyczne reakcje wpływające na obraz własnej osoby i na relacje o charakterze emocjonalnym czy behawioralnym do samego siebie i otoczenia.

Według K. Horney (), bycie świadomym jakiejś postawy to nie tylko wiedza o jej istnieniu i oddziaływaniu, ale także o konsekwencjach i jej funkcjach.

Należy tu zwrócić uwagę na świadomość skutków postawy jednostki w sensie indywidualnym, społecznym czy moralnym. Na kształtowanie się intencjonalnej postawy szczególny wpływ mają środowisko wychowawcze w okresie wzrastania jednostki, obowiązujący system wartości, norm społecznych i wrażliwość człowieka na określone relacje z otoczeniem. Świadoma postawa rozumiana jest jako sposób bycia, który charakteryzują odpowiedzialność, odwaga cywilna, uczciwość i troska o drugiego człowieka. Przypisanie człowieka do kategorii dewiantów rozpoczyna proces budowania jego nowej tożsamości. Wskutek procesu naznaczenia jednostka sama zaczyna nabierać przekonania o własnej odmienności, inności, obcości w stosunku do otoczenia społecznego (Poznaniak, , s. ).

Ujawnienie czynu rozpoczyna drogę prowadzącą do dewiacyjnej tożsamości, a w ujęciu H.S. Beckera jest to „dewiacyjna kariera”, czyli początek nowej sytuacji życiowej, to poczucie stygmatyzacji ze strony „istotnych innych”. Przyczynia się to do osiągnięcia dewiacyjnej tożsamości, co oznacza zniszczenie reputacji i dynamikę wykluczenia. Dewiacyjną tożsamość jednostki wzmacniają również tzw. interpre-

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 19

2011-03-18 10:07:40

20

Wprowadzenie

tacje retrospektywne, polegające do doszukiwaniu się u niej patologicznych symptomów z przeszłości, niekiedy nawet z wczesnego dzieciństwa. Stąd też brane są pod uwagę formy zachowania typowe dla większości dzieci, takie jak bójki z kolegami, zabieranie do domu nie swoich zabawek, niszczenie przedmiotów, napady złości i inne. W przypadku tej osoby takie zachowania interpretowane bywają jako czyny, które już wtedy znamionowały „przyszłego przestępcę”. Opinie takie mają na celu przeanalizowanie zachowań pod kątem przejawianych przez jednostkę skłonności patologicznych, które są niezmienne i będą się powtarzać również w przyszłości.

Z czasem człowiek, który jest traktowany zgodnie z nadanym mu stygmatem, sam zaczyna uznawać siebie za dewianta i postępować tak jak w powszechnym, stereotypowym wyobrażeniu o nim. Stygmatyzowana jednostka wchodzi więc w negatywną rolę społeczną i zaczyna ją odgrywać zgodnie z obowiązującym stereotypem.

Dochodzi wtedy do popełniania kolejnych czynów zabronionych, a więc do tzw. dewiacji wtórnej. R. Merton nazywa to zjawisko „samospełniającą się przepowiednią”, która sama generuje potwierdzające ją fakty.

Jak twierdzi F. Tannenbaum (por. Kojder, , s. ), mechanizm „etykietowania” odgrywa decydującą rolę w utrwalaniu się zachowań przestępczych i w późniejszej karierze kryminalnej. Każdy – w większej lub mniejszej mierze – staje się tym, za kogo jest uważany. Osoby stygmatyzowane mogą dystansować się od wartości i celów, których osiągnięcie im się uniemożliwia, lecz mogą również kształtować silną zastępczą identyfikację z wartościami i działaniami charakterystycznymi dla własnych grup. Naznaczenie kogoś jako dewianta prowadzi bowiem do zmiany jego społecznej tożsamości i stosunku otoczenia do niego oraz do dalszej internalizacji wzorów zachowania dewiacyjnego. Utrudnia również dostęp do właściwych sposobów zaspokajania potrzeb i wyznacza dewiantowi miejsce w określonych środowiskach, w których wartości i zachowania niezgodne z normami stanowią wzór aktywności życiowej. Zachowania stygmatyzujące utrudniają znacząco przebieg procesu readaptacji byłych skazanych, ponieważ wchodzenie w akceptowane społecznie role i nawiązywanie pozytywnych relacji społecznych jest bardzo trudne i mało realne w otoczeniu społecznym.

Reintegracja społeczna nakierowana jest przede wszystkim na ideę poprawy jednostki, psychokorekcji i socjoterapii wobec osób stygmatyzowanych. Celem pracy wychowawczej, np. w warunkach wolności dozorowanej, powinno być stworzenie skazanemu możliwości poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie dzięki wypracowaniu określonych zachowań oraz motywowaniu do samodyscypliny i samodoskonalenia. Zamierzonymi wynikami tej pracy są zmiana postaw skazanego zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, eliminowanie nastawień przeciwstawnych do tych oczekiwań oraz wyrównanie opóźnień w rozwoju prospołecznej osobowości więźnia ze szczególnym zwróceniem uwagi na mechanizmy kontroli wewnętrznej. Działania te powinny obejmować nie tylko zmianę przestępcy, ale

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 20

2011-03-18 10:07:40

21

Wprowadzenie

również świadomości całego społeczeństwa i jego instytucji. Jak słusznie zauważają autorzy artykułów zamieszczonych w publikacji, którą oddajemy do rąk Czytelników, przewidywanym rezultatem działań inkluzyjnych podejmowanych w ramach określonej polityki wychowawczej i penitencjarnej powinna być zmiana interakcji społecznych i niektórych wymiarów tożsamości osobowej przy zastosowaniu odpowiednich strategii w pracy z jednostką w procesie readaptacji społecznej. Proces taki powinien zakładać odrzucenie dotychczasowej roli przestępcy/dewianta na rzecz pozytywnych zachowań społecznych, które są możliwe dzięki własnemu zaangażowaniu i wsparciu otoczenia.

Książka Tożsamość osobowa dewiantów a ich reintegracja społeczna powstała w gronie specjalistów z zakresu resocjalizacji z myślą o przybliżeniu problemów osób „innych” i opracowaniu propozycji zmiany wizerunku społecznego na taki, który będzie sprzyjał ich rozwojowi w społeczeństwie lub powrotowi do środowiska lokalnego. Znajdujące się w książce teksty wskazują czytelnikowi rozległe obszary wiedzy teoretycznej, niezbędne do wieloaspektowych i pogłębionych studiów nad tożsamością, na nieuchronne przewartościowanie w myśleniu i badaniu tożsamości oraz na konieczność sformułowania kierunku i zasad działań w środowisku wolnościowym zmierzających do wypracowania koherentnego systemu reintegracji, a także wzbudzają refleksję nad miejscem człowieka we współczesnym świecie. Wszystkie artykuły mogą być przydatne zarówno dla praktyki terapeutycznej, jak i resocjalizacyjnej. Przybliżają sposoby wykorzystania ujęcia interakcyjnego w badaniu zjawiska uzależnień oraz problemy dziecka pozbawionego opieki ze względu na specyficzne skutki kary pozbawienia wolności matki. Prezentują ponadto systemowe podejście w probacji, wskazania odnoszące się do usprawnienia funkcjonowania systemu kurateli w Polsce oraz projekty amerykańskich rozwiązań w pracy readaptacyjnej, które mogą być wzorem i inspiracją dla polskich teoretyków i praktyków z dziedziny resocjalizacji.

Materiały przeznaczone są dla osób zajmujących się problematyką pomocy społecznej, a w szczególności psychologów i pedagogów resocjalizacyjnych, specjalistów z zakresu prawa i medycyny, pracowników socjalnych, socjologów i studentów różnych kierunków i specjalności oraz ogółu społeczeństwa, któremu omawiana problematyka nie powinna być obca. Zróżnicowanie tematyczne, obszerność i wielowątkowość większości tekstów wymagają wnikliwej analizy każdego z nich z osobna, indywidualnej oceny, podjęcia dyskusji oraz zaangażowania społecznego w procesie integracji społecznej.

Anna Kieszkowska

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 21

2011-03-18 10:07:40

22

Wprowadzenie

Bibliografia Horney K., Nowe oblicze w psychoanalizie, Poznań .

Kojder A., Co to jest teoria naznaczenia społecznego, „Studia Socjologiczne” , nr , Poznaniak W., Teorie uczenia się społecznego ,jako model normalnego i zaburzonego funkcjonowania jednostki oraz grupy [w:] H. Sęk (red.), Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa .

Kieszkowska_Tozsamosc osobowa dewiantow.indb 22

2011-03-18 10:07:40