Sens odpowiedzialności

Sens odpowiedzialności Perspektywa psychologa klinicznego

Koscielska-16pazdziernika-2007.i1 1

2007-10-16 10:14:56

Koscielska-16pazdziernika-2007.i2 2

2007-10-16 10:14:57

Małgorzata Kościelska

Sens odpowiedzialności Perspektywa psychologa klinicznego

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Koscielska-16pazdziernika-2007.i3 3

2007-10-16 10:14:57

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzenci: prof. dr hab. Jerzy Brzeziński prof. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska prof. dr hab. Janusz Trempała

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Korekta: Agnieszka Gajewska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-898-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Koscielska-16pazdziernika-2007.i4 4

2007-10-16 10:14:58

Spis treści Od autorki .......................................................................................................

7

Rozdział I Rozważania nad pojęciem odpowiedzialności Wprowadzenie ...............................................................................................

1. Odpowiedzialność jako problem filozoficzny .......................................

2. Odpowiedzialność jako problem prawny ..............................................

3. Odpowiedzialność w etyce .......................................................................

4. Odpowiedzialność w świetle psychologii ..............................................

5. Odpowiedzialność z perspektywy socjologicznej .................................

6. Odpowiedzialność a wychowanie ...........................................................

9 11 15 18 22 28 30

Rozdział II Zarys psychologicznej teorii odpowiedzialności Wprowadzenie ..............................................................................................

1. Odpowiedzialność obiektywna ................................................................

2. Człowiek jako istota zdolna do odpowiedzialności ..............................

3. Różnice indywidualne na wymiarach warunkujących podmiotową zdolność do odpowiedzialności .......................................

4. Cecha „człowieka odpowiedzialnego” jako właściwość indywidualna ................................................................

5. Zaburzenia zdolności do odpowiedzialności .......................................

6. Odpowiedzialność subiektywna, czyli poczucie odpowiedzialności ...........................................................

7. Funkcje poczucia odpowiedzialności .....................................................

8. Odpowiedzialność: pomiędzy obiektywizmem i subiektywizmem ...

Koscielska-16pazdziernika-2007.i5 5

33 33 35 36 37 38 43 48 53

2007-10-16 10:14:58

6

Spis treści

Rozdział III Odpowiedzialność a niepełnosprawność Wprowadzenie ...............................................................................................

1. Odpowiedzialność za zdrowie i chorobę.

Problemy sprawstwa i wartości ...............................................................

2. „Moje zdrowie w moich rękach” – warunki i następstwa podjęcia przez chorych odpowiedzialności za współudział w leczeniu ........................................................................

3. Społeczne wzory odpowiedzi na niepełnosprawność ..........................

4. Jak rodzice mogą spostrzegać swą odpowiedzialność? ........................

5. Niepełnosprawność: pomiędzy odpowiedzialnością za siebie i za innych ............................

57 58

69 83 94 110

Rozdział IV Odpowiedzialność a rozwój psychiczny i osobowy Wprowadzenie ...............................................................................................

1. Zdolność dzieci do odpowiedzialności ...................................................

2. Kształtowanie się poczucia odpowiedzialności w dzieciństwie ..........

3. Poglądy młodych dorosłych na odpowiedzialność ..............................

4. Zespół nieodpowiedzialności – deficyty rozwoju.

Studia kliniczne .........................................................................................

5. Uwagi o sensie wychowania do odpowiedzialności i źródłach patologii ...................................................................................

113 115 126 138 141 148

Zakończenie .................................................................................................... 151 Bibliografia ...................................................................................................... 153 Spis prac magisterskich napisanych pod kierunkiem autorki, których wyniki wykorzystano w książce ............................................... 164

Koscielska-16pazdziernika-2007.i6 6

2007-10-16 10:14:58

Od autorki Tematem niniejszej książki jest poszukiwanie sensu ludzkiej odpowiedzialności, sensu pojętego w różnoraki sposób.

W początkach moich zainteresowań tym zagadnieniem chciałam przede wszystkim zrozumieć sens słowa i pojęcia. Takie sformułowania, jak: człowiek odpowiedzialny, odpowiedzialność, poczucie odpowiedzialności, są tak często używane i w tylu różnych kontekstach, że trudno się zorientować, co naprawdę znaczą. Analizę tych pojęć przeprowadziłam z perspektywy różnych nauk: filozofii, etyki, prawa, psychologii, socjologii, pedagogiki i – jak mi się wydaje – udało mi się dokonać ich uporządkowania. Wyraża się to w przedstawionym w niniejszej książce zarysie psychologicznej teorii odpowiedzialności; odkryty sens podstawowych pojęć z tego kręgu tworzy rodzaj syntezy wiedzy zastanej.

Wyróżnione kategorie psychologiczne: o d p o w i e d z i a l n o ś c i o b i e k t y w n e j i podmiotowych warunków (zdolności) do jej podejmowania oraz o d p o w i e d z i a l n o ś c i s u b i e k t y w n e j (inaczej: poczucia odpowiedzialności), posłużyły mi jako matryca do badań. Z perspektywy psychologa klinicznego interesowało mnie przede wszystkim: jak funkcjonuje odpowiedzialność, jakie są psychologiczne skutki podejmowania odpowiedzialności za siebie i innych; kiedy odpowiedzialność ciąży i ma dla człowieka skutki destrukcyjne, a kiedy przyczynia się do rozwoju osobistego i dobra społecznego. Stawiałam pytania o warunki kształtowania się poczucia odpowiedzialności u dzieci i o poziom takiego rozwoju funkcji psychicznych w dzieciństwie, przy którym można już mówić o odpowiedzialności. Badałam też ludzi chorych i z zaburzeniami osobowości, żeby sprawdzić, jakiego rodzaju braki psychiczne uniemożliwiają odpowiedzialne funkcjonowanie. Przedmiotem mojego szczególnego zainteresowania stały się dzieci rodziców chorych oraz rodzice i bliscy osób z różnego typu niepełnosprawnościami. W ich przypadku sens wymuszanej przez życie odpowiedzialności uwypuklał się w sposób wyjątkowy.

Koscielska-16pazdziernika-2007.i7 7

2007-10-16 10:14:58

8

Od autorki

W badaniach uczestniczyli, wnosząc do tematu ogromny wkład, studenci psychologii – moi magistranci z czasów, kiedy pracowałam na Uniwersytecie Warszawskim, oraz obecni – z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Materiał do tej książki zbierałam bowiem długo – blisko ćwierć wieku, z przerwą spowodowaną utratą rękopisów.

To, że badania prowadziliśmy wśród dzieci, rodziców i osób niepełnosprawnych, nie jest, oczywiście, przypadkowe. Całe moje życie zawodowe było związane z pracą ze studentami w obszarze psychologii klinicznej, głównie dziecka. Z tego powodu poszukując w zachowaniu tych osób i w ich wyborach sensu odpowiedzialności, czułam się najpewniej.

Wszystkim uczestnikom badań składam serdeczne podziękowanie.

Osobne słowa wdzięczności kieruję do trzech osób, które pomogły mi przygotować maszynopis – Paniom: mgr Annie Marcinkiewicz, Małgorzacie Matelskiej oraz Ewie Wyrzykowskiej dziękuję szczególnie.

Książkę dedykuję pamięci dr Teresy Kaczmarek, mojej wspaniałej, a przedwcześnie zmarłej Uczennicy i Współpracowniczki, która swoje pierwsze kroki naukowe stawiała na pierwszym prowadzonym przeze mnie seminarium na temat poczucia odpowiedzialności u dzieci w roku akademickim 1979/1980. Teresa dowodziła swoim życiem sensu najgłębiej pojętej odpowiedzialności za wartości najwyższe.

Małgorzata Kościelska Warszawa – Bydgoszcz, styczeń 2006 r.

Koscielska-16pazdziernika-2007.i8 8

2007-10-16 10:14:59

Rozdział I

Rozważania nad pojęciem odpowiedzialności Wprowadzenie W języku potocznym posługujemy się pojęciem odpowiedzialności bardzo często, w wielu sytuacjach i w różnych znaczeniach. Raz słowo to oznacza społeczną ocenę czyjejś działalności: odpowiada się przed sądem, jest się przez różne instancje pociąganym do odpowiedzialności, ponosi się za coś odpowiedzialność albo bywa się z niej zwolnionym. W tym kontekście odpowiedzialność łączy się zazwyczaj z winą i karą. Kiedy indziej słowo „odpowiedzialność” oznacza wymaganie moralne, normę lub powinność postępowania. Mówimy lub słyszymy od innych, że trzeba działać (lub myśleć) odpowiedzialnie, poczuwać się do odpowiedzialności albo kierować się jej poczuciem. Przy czym działać odpowiedzialnie znaczy mniej więcej tyle, co postępować rozważnie, liczyć się z konsekwencjami swojego postępowania. Natomiast kierować się poczuciem odpowiedzialności to nie ulegać naciskom zewnętrznym, ale działać zgodnie z imperatywem wewnętrznym.

Pojęcia odpowiedzialności używa się też na określenie stanu psychicznego osoby zdolnej do ponoszenia konsekwencji swoich czynów. W tym znaczeniu słowo „odpowiedzialny” jest bliskie określeniu „poczytalny”, przez które można rozumieć to, że ktoś jest zdolny do świadomego kierowania swoim zachowaniem. Odpowiedzialność może też jednak oznaczać cechę charakteru, właściwość osobowości. W tym znaczeniu człowiek odpowiedzialny to tyle, co solidny, zdyscyplinowany, słowny, godny zaufania, spolegliwy.

Koscielska-16pazdziernika-2007.i9 9

2007-10-16 10:14:59

10

M. Kościelska. Sens odpowiedzialności...

Na podstawie dalszej analizy frazeologicznej można dojść do wniosku, że odpowiedzialność jest nie tylko cechą ludzi, ale i stanów rzeczy. Bywają bowiem odpowiedzialne: zadania, stanowiska i funkcje, a także decyzje i sposoby zachowania. Odpowiedzialne stanowisko oznacza stanowisko wysokie, z dużym zakresem kompetencji decyzyjnych, przysługujących zajmującej je osobie. Zaś odpowiedzialne czyny czy takież decyzje to akty behawioralne, od których wiele zależy, które mogą spowodować ważkie konsekwencje, a równocześnie – działania trudne.

Poczucie trudności, towarzyszące działaniu odpowiedzialnemu, przy jednoczesnym nakazie prawnym lub moralnym takiego postępowania, sprawia, że sama odpowiedzialność bywa pojmowana jako skomplikowane zadanie, które można podejmować, unikać go, uciekać odeń, przerzucać na innych lub mieć je narzucone. Można także odczuwać odpowiedzialność jako ciężar i „uginać się pod jej brzemieniem”.

Z pewnością w tym wyliczeniu nie wyczerpałam wszystkich konotacji terminu „odpowiedzialność”. Jest ich bardzo dużo, a wzbogacają go jeszcze różne określenia szczegółowe. Dość uzmysłowić sobie, że istnieje odpowiedzialność indywidualna, zbiorowa i solidarna; odpowiedzialność prawna, zawodowa, obywatelska i moralna oraz że jest odpowiedzialność za siebie i innych, przed sobą oraz innymi. Można by wymienić jeszcze wiele innych jej form.

Należy sądzić, że mnogość określeń występujących w języku potocznym wiąże się z bardzo wysoką rangą fenomenu odpowiedzialności w życiu jednostkowym i społecznym; zaś wielość znaczeń i kontekstów pojęcia sygnalizuje złożoność problemu.

Z powodu swej wagi i złożoności odpowiedzialność od dawna jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych. Występuje ona jako jedno z centralnych pojęć w filozofii człowieka, etyce i prawie. Stanowi przedmiot dociekań w psychiatrii, psychologii, socjologii i pedagogice. Jest też wielkim tematem literatury pięknej i jednym z fundamentalnych zagadnień religijno-światopoglądowych.

W niniejszym opracowaniu ze zrozumiałych względów nie uda się przedstawić stanu wiedzy, jaki osiągnęły różne dyscypliny w wyniku badań empirycznych i refleksji teoretycznych nad odpowiedzialnością. Taki temat wymagałby ogromnego studium interdyscyplinarnego. Zainteresowana przede wszystkim psychologicznym aspektem odpowiedzialności, posta-

Koscielska-16pazdziernika-2007.i10 10

2007-10-16 10:14:59

Rozdział I. Rozważania nad pojęciem odpowiedzialności

11

ram się jednak wyrywkowo zasygnalizować problemy i perspektywy, jakie wnoszą do oświetlenia tego zjawiska badacze reprezentujący różne dziedziny humanistyki, aby na tym tle wyraźniej dostrzec właściwą tej pracy specyfikę podejścia psychologicznego.

1. Odpowiedzialność jako problem filozoficzny W jaki sposób istnieje odpowiedzialność, według filozofów?

W systemach filozoficznych Hobbesa, Hume’a, Milla, Russella, Schlicka, Ayera odpowiedzialność występuje jako relacja między człowiekiem i światem. Niektórzy myśliciele – ateiści sprowadzają tę relację tylko do związku między ludźmi, i to zachodzącego w szczególnych rodzajach sytuacji życiowych. „Gdy pytamy, czy to ten jest odpowiedzialny, to tylko po to, aby udzielić mu nagrody lub kary” (Glover, 1970, s. 41, tłum. własne). Natomiast zgodnie ze światopoglądem religijnym odpowiedzialność jest relacją między ludźmi i Bogiem („[...] Oni zdadzą sprawę Temu, który jest gotów sądzić żywych i umarłych” – 1 P 4, 5)1. W doktrynie chrześcijańskiej jawi się też ona jako element porządku naturalnego i jest powszechną koniecznością.

Wszyscy bowiem stanąć musimy przed Trybunałem Chrystusa, aby każdy otrzymał zapłatę za uczynki dokonane w ciele, złe lub dobre (2 Kor 5, 10).

Filozofowie egzystencjonalni (Jaspers, Sartre, Heidegger, Kierkegaard) skłonni są widzieć pierwotny związek człowieka ze światem jako związek dobrowolnie podjętej odpowiedzialności; [...] odpowiedzialność likwiduje rozłam wytworzony przez względność, przywracając nasz związek ze światem, którego jesteśmy świadomi (Bugental, 1978, s. 336).

W ujęciu personalistycznym (Buber, Ebner, Marcel, Maritain) odpowiedzialność stanowi atrybut osoby ludzkiej, przysługujący jej ze względu na specyficzną zdolność do świadomego kierowania swym postępowaniem oraz właściwą osobie godność.

1

Wszystkie cytaty z Pisma św. podaję według wydania: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych (1989). Poznań – Warszawa: Wydawnictwo „Pallotinum”.

Koscielska-16pazdziernika-2007.i11 11

2007-10-16 10:14:59

12

M. Kościelska. Sens odpowiedzialności...

Natomiast w filozofii marksistowskiej (Marks, Engels) odpowiedzialność jest cechą stosunków społecznych, która występuje jako potrzeba społeczeństwa zorganizowanego.

Czymże zatem jest odpowiedzialność: samą relacją czy też właściwością jej elementów, fenomenem powszechnym czy zachodzącym sytuacyjnie, istniejącym jako konieczność czy jako wolny wybór? Czy jej geneza jest psychologiczna, społeczna czy nadprzyrodzona? Z jakiego tytułu człowiek jest odpowiedzialny?

Pierwszą rozwiniętą doktrynę filozoficzną odpowiedzialności stworzył Arystoteles (Etyka nikomachejska, III; wyd. polskie 1956). Odpowiedzialność człowieka powiązał z pojęciem czynu dowolnego i świadomego.

W przekonaniu Arystotelesa możemy być chwaleni lub ganieni tylko za czyny dowolne, którymi są wszystkie czyny ludzkie z wyjątkiem dokonanych w niewiedzy i pod przymusem.

Akt dowolny to taki, w którym „zasada poruszenia”, siła napędowa tkwi w człowieku. Akty niedowolne są wykonywane pod przymusem lub wynikają z ignorancji. Nie każdy jednak rodzaj ignorancji zwalnia od odpowiedzialności, m.in. nieznajomość prawa jest niewybaczalna. Także i nie każdy przymus usprawiedliwia czyn niegodny, a jedynie przymus absolutny, pod groźbą biologicznego istnienia.

Złość i żądza nie pozbawiają działania dowolności, bo czyż to, że pożądamy wiedzy albo zdrowia – pisał Arystoteles – odejmuje naszym działaniom dowolność? W późniejszym okresie Arystoteles uzupełnił jeszcze koncepcję czynu dowolnego o element możliwości wyboru. „Akt dowolny jest taki, w którym człowiek ma wybór z alternatyw” (cyt. za: Glover, 1970, s. 15, tłum. własne).

Sformułowane przez Arystotelesa właściwości aktu dowolnego występują jako temat analiz i uszczegółowień w najrozmaitszych koncepcjach filozoficznych. Łączą też one problem odpowiedzialności z innymi wielkimi problemami filozofii człowieka. Dowolność aktu sprawczego to bowiem zagadnienie przyczynowości działania, istoty wolnej woli oraz wolności. Świadomość to główny temat filozofii rozumu, występujący m.in. jako problem racjonalności ludzkiego zachowania. Sprawa „wyboru z alternatyw” wiąże odpowiedzialność z zagadnieniami aksjologicznymi, tematyką wartości, pomiędzy którymi człowiek może i powinien wybierać.

Koscielska-16pazdziernika-2007.i12 12

2007-10-16 10:15:00