Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 1

12.12.2012 09:41

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 2

12.12.2012 09:41

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych Historia i współczesność

t. I redakcja naukowa

Janina Kostkiewicz

Kraków 2012

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 3

12.12.2012 09:41

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzenci: prof. zw. dr hab. Stanisław Palka ks. dr hab. Stanisław Dziekoński, prof. UKSW

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN ---- ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ()   ,   ,    www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 4

12.12.2012 09:41

Spis treści Wstęp (Janina Kostkiewicz) ....................................................................................



Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę (Janina Kostkiewicz) ................................ 

Pedagogia franciszkańska Pedagogia franciszkańska – charakterystyka ogólna (Roman Jusiak OFM) ....................................................................................  Pedagogia franciszkanów bernardynów [Zakonu Braci Mniejszych] (Roman Jusiak OFM) .....................................................................................  Pedagogia jezuitów (ignacjańska) [Towarzystwa Jezusowego] (Andrzej Paweł Bieś SJ, Ewa Dybowska, Ludwik Grzebień SJ) ...................  Pedagogia sióstr katarzynek [Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy] (Ewelina Kobiela CSC) .......................................................................................  Pedagogia pijarów [Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych] (Bartłomiej Gołek) .....................................  Pedagogia misjonarzy lazarystów (wincentyńska) [Zgromadzenia Księży Misjonarzy Świętego Wincentego à Paulo] (Łukasz Hajduk) ...................................................................................................  Pedagogia pallotynów [Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego] (ks. Zbigniew Babicki SAC) ................................................................................ 

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 5

12.12.2012 09:41

6

Spis treści

Pedagogia salezjanów [Towarzystwa św. Franciszka Salezego] (ks. Kazimierz Misiaszek SDB) ..........................................................................  Pedagogia salezjanek [Zgromadzenia Córek Maryi Wspomożycielki] (s. Halina Wrońska CMW) ................................................................................ 

Pedagogia zmartwychwstańców Zgromadzenie Zmartwychwstania Pańskiego i jego system wychowawczy (Janina Kostkiewicz) .................................  Misje edukacyjne i ważniejsze instytucje oświatowo-wychowawcze zmartwychwstańców (Janina Kostkiewicz) ..............................................  Pedagogia nazaretanek [Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu] (s. Anna Walulik CSFN) ..............................................................  Pedagogia sióstr pasterek [Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej] (s. Anna Myszka CSDP) ...........................................  Pedagogia bł. Edmunda Bojanowskiego realizowana przez Siostry Służebniczki NMP Na przykładzie Zgromadzenia Sióstr Służebniczek BDNP (s. Maria Loyola Opiela BDNP) .......................................................................  Pedagogia michalitów [Zgromadzenia Świętego Michała Archanioła] (Czesław Kustra CSMA) ....................................................................................  Pedagogia szarych urszulanek [Zgromadzenia Urszulanek Serca Jezusa Konającego] (Katarzyna Olbrycht) ................................................................................................  Noty o autorach ......................................................................................................... 

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 6

12.12.2012 09:41

Wstęp

Ku inicjatywie napisania tej książki skłaniał brak opracowania nauko-

wego, które oddawałoby możliwie pełny obraz koncepcji teoretycznych i rozwiązań praktycznych w zakresie wychowania, kształcenia i opieki wypracowanych przez katolickie zgromadzenia zakonne. Zamiarem Autorów niniejszego tomu było scharakteryzowanie działalności pedagogicznej zgromadzeń mającej miejsce w przeszłości (i tutaj poczyniono starania, by ująć ją w wymiarze globalnym) oraz współcześnie (w tym wypadku dokonania Autorów warunkowała głównie możliwość dotarcia do danych – uzyskano je w zróżnicowanych zakresach, starając się w każdym projekcie badawczym uwzględnić przynajmniej teren Polski). Dążyliśmy do tego, by w przypadku każdego ze zgromadzeń została przedstawiona możliwie pełna koncepcja jego pedagogii, aby opracowany temat nie dotyczył jakiegoś wybranego wycinka działalności pedagogicznej zgromadzenia, lecz był ujęciem całościowym założeń teoretycznych i działalności praktycznej.

Rozdziały dotyczące wybranej pedagogii zgromadzenia rozpoczynają się zwykle informacją o założycielu(-ce), opisując życie i dzieło – jego początek, założenia (charyzmat) przyjęte wstępnie dla danego zgromadzenia, z naciskiem na myśl wychowawczą oraz ewolucję jej sfery założeniowej, jak również praktycznej. W każdym z rozdziałów Autorzy skupiają się na rozwoju działalności pedagogicznej – ten punkt miewa z reguły charakter ujęcia historycznego od momentu powstania do czasów współczesnych. Ma tu miejsce przegląd najważniejszych inicjatyw i instytucji edukacyjnych oraz zostaje ukazana wielkość wkładu zgromadzenia w rozwój kultury, we wsparcie człowieka, w praktykę i teorię pedagogiczną. Tam, gdzie pozwolił na to dostęp do źródeł, Autorzy podjęli trud ujęcia działalności zgromadzenia w aspekcie jakościowym oraz ilościowym – sporządzono np. tabelaryczne zestawienie prowadzonych szkół, przedszkoli i innych instytucji pedagogicznych – z uwzględnieniem miejscowości, liczby wychowanków, szkół, zaangażowanych osób zakonnych. Starano się przedstawić ten stan na przestrzeni dziejów każdego ze zgromadzeń.

W rezultacie tych prac badawczych kolejne rozdziały niniejszej książki charakteryzują czternaście odrębnych pedagogii poszczególnych zgromadzeń

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 7

12.12.2012 09:41

8

Wstęp

zakonnych. Łączy je wspólna podstawa – wszystkie pedagogie są zakorzenione są w systemie pedagogiki chrześcijańskiej; różni zaś to, że w określonym momencie historycznym, w konkretnych uwarunkowaniach społecznych, ekonomicznych, kulturalnych czy politycznych, sięgnięto po jakiś element myśli chrześcijańskiej i znaleziono twórczy sposób na jego rozwinięcie w pedagogicznej służbie człowiekowi i jednocześnie w służbie największemu przykazaniu chrześcijaństwa, jakim jest miłość. Zamieszczone w tomie charakterystyki odsłaniają praktyczne przykłady realizacji tego, co w języku religii katolickiej zostało nazwane „przykazaniem miłości”, „czynną miłością” czy zwyczajnie – formą realizacji zaleceń ewangelicznych. Jest zatem niniejsza publikacja przede wszystkim obrazem teorii i koncepcji tkwiących u podstaw praktyki pedagogicznej poszczególnych zgromadzeń zakonnych Kościoła katolickiego. Stanowi także wyraz ich twórczego wkładu w praktykę wychowania.

Książka wpisuje się zarówno w historię myśli pedagogicznej, jak i we współczesną teorię wychowania. Może służyć jako pomoc w obrębie takich przedmiotów, jak: teoria wychowania, współczesne systemy pedagogiczne, historia wychowania, pedagogika ogólna. Wysoką rangę powinna zyskać wśród osób zainteresowanych pedagogiką religii, pedagogiką chrześcijańską (katolicką); powinna się stać wręcz obowiązkową lekturą w wyższych seminariach duchownych (aby zapewnić dialog między tradycją i współczesnością); jej treści znajdą zastosowanie w uczelniach w jakikolwiek sposób nawiązujących do chrześcijańskiej przeszłości i teraźniejszości. Nie powinno jej także zabraknąć w lekturze osób preferujących pedagogikę laicką wszelkich nurtów, nie tylko dla pełnej świadomości dokonywanych wyborów, lecz także dla właściwych sądów o rzeczywistości teorii i praktyki wychowawczej środowisk katolickich.

Kolejność rozdziałów jest oparta na kryterium chronologicznym odniesionym do roku założenia zgromadzenia zakonnego.

Intencją redaktorki książki Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych.

Historia i współczesność było nadanie jej formy kompendium wiedzy we wskazanym przez tytuł zakresie. Mam świadomość niewyczerpania podjętego zagadnienia, czemu w jakimś stopniu zaradzi ukazanie się drugiego tomu. Studia nad kolejnymi pedagogiami oraz wnioski pozostawiamy Czytelnikowi. Żywię nadzieję, że lektura tej publikacji będzie inspirująca dla pedagogów – nauczycieli, wychowawców, przedstawicieli innych nauk społecznych, nauczycieli akademickich i studentów.

*** W tym miejscu chciałam złożyć najserdeczniejsze podziękowania Osobom, które przyczyniły się do powstania książki. Dziękuję Autorom tomu za pozytywną odpowiedź na zaproszenie do współpracy i za wzorowe jej wykonanie.

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 8

12.12.2012 09:41

9

Wstęp

Wyrazy szczególnych podziękowań kieruję do Przełożonych zgromadzeń zakonnych widniejących w Spisie treści książki – dziękuję za wyrażenie zgody na stworzenie opracowania oraz za udostępnione materiały. Serdecznie dziękuję recenzentom tomu: Profesorowi zw. dr. hab. Stanisławowi Palce, który ocenił jej wymiar ogólnopedagogiczny i użyteczność całego przedsięwzięcia, oraz Księdzu Profesorowi dr. hab. Stanisławowi Dziekońskiemu za ocenę warstwy teologicznej i wychowania katolickiego – dziękuję szczególnie za to, że obie recenzje umocniły we mnie poczucie sensu wykonania tej pracy.

Janina Kostkiewicz Kraków,  grudnia  r.

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 9

12.12.2012 09:41

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 10

12.12.2012 09:41

Janina Kostkiewicz Uniwersytet Jagielloński

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę

D

iagnoza działalności pedagogicznej Kościoła katolickiego to dla badacza jeden z trudniejszych problemów. Jej obraz w świadomości współczesnego człowieka mieni się bowiem odmiennymi i wykluczającymi się barwami. Istnienie odmiennych interpretacji wynika niekoniecznie z własnych doświadczeń badawczych czy kontaktów z uczniami – uczestnikami procesów wychowania katolickiego, ewentualnie studentami kierunków pedagogicznych – jest przede wszystkim rezultatem kontaktu z kulturą masową, medialną oraz publikacjami czynnych badaczy uniwersytetów zachodnich.

Philip Jenkins, wybitny profesor historii i religioznawstwa na Stanowym Uniwersytecie w Pensylwanii, nazwał antykatolicyzm jedynym dopuszczalnym uprzedzeniem, jakie obecne jest w życiu dzisiejszej Ameryki. Trudno się z nim nie zgodzić. Drwiny i żarty z Kościoła w mediach i kulturze popularnej nie znają granic. [...] Prawda jest jednak taka, że Zachód zawdzięcza Kościołowi katolickiemu o wiele więcej niż większość ludzi, w tym katolicy, mogliby przypuszczać. Możemy wręcz stwierdzić, że Kościół zbudował cywilizację Zachodu (Woods, 2006, s. 7).

Thomas E. Woods tezę o zbudowaniu przez Kościół cywilizacji Zachodu uzasadnia, między innymi, cywilizacyjną rolą zakonów: ukształtowaniem systemu szkolnictwa, głównie szkolnictwa wyższego; wkładem w rozwój nauki, sztuki, architektury, prawa międzynarodowego, ekonomii, rolnictwa, ogrodnictwa, dobroczynności. Lecz wskazywana tu praca Woodsa nie jest poświęcona zgromadzeniom zakonnym, co tym bardziej wzmaga wagę ich roli w dziedzictwie kulturowym Kościoła katolickiego oraz Europy. Z perspektywy pedagogiki interesujący wydaje się ten zakres działalności zgromadzeń zakonnych, który

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 11

12.12.2012 09:41

12

Janina Kostkiewicz

jest skierowany na rozwój i wsparcie człowieka we wszystkich fazach jego życia.

Już tylko pobieżna znajomość roli Kościoła katolickiego w cywilizacji nowożytnej pozwala twierdzić, że praktyka działalności zgromadzeń zakonnych skierowana na człowieka wyprzedzała niejednokrotnie budowę wiedzy teoretycznej w obrębie podstawowych subdyscyplin pedagogicznych. Zanim Johann Friedrich Herbart stworzył naukowe podstawy nauczania wychowującego, miało ono swoje zweryfikowane i utrwalone podstawy w pedagogii jezuickiej. Teza ta wymaga nie tyle uzasadnienia, ile uznania wartości wiedzy pedagogicznej zbudowanej w XVI w. przez jezuitów. W tym celu warto przytoczyć wyniki badań i analiz autorów spoza środowisk katolickich, co może być traktowane jako swego rodzaju zabezpieczenie przed ewentualną jednostronnością oceny pochodzącej ze swego środowiska. Interesujących ocen pedagogiki katolickiej, jej historii mającej początki w działalności zgromadzeń zakonnych, najlepiej poszukiwać w starych opracowaniach. W poruszonej kwestii oceny szesnastowiecznego systemu pedagogicznego jezuitów można sięgnąć do dzieł Friedricha Paulsena (–) – filozofa i piewcy Kanta (pragnącego raczej bez powodzenia uczynić go oficjalnym filozofem protestantyzmu) oraz Arthura Schopenhauera. Paulsen jako teoretyk myśli pedagogicznej nie tylko docenił system pedagogiczny jezuitów, lecz także dokonał jego rehabilitacji, szczególnie w zakresie krzywdzących ocen płynących ze strony protestantyzmu. Paulsen, jako zwolennik protestantyzmu, w ocenie systemu kształcenia jezuitów w całej pełni zachował zasadę obiektywizmu naukowego. W dziele Geschichte des gelehrten Unterrichts pisze, że ogłoszony przez jezuitów w  r. Przewodnik pedagogiczny jest rezultatem ich pięćdziesięcioletniej praktyki w kolegiach.

Stanowi wynik ich dyskusji odbytych w różnych gremiach zgromadzenia, zmierzających do wyboru najlepszych rozwiązań edukacyjnych. Dzieło jezuitów nie zawiera żadnych przypadkowych ani niesprawdzonych tez, nic tu nie jest przypadkowe ani przyjęte na potrzeby chwili. Paulsen uznaje je za idealnie zmontowany system. Nowe regulaminy studiów w kolegiach jezuickich są w ocenie Paulsena po prostu nowym wydaniem dawnych reguł. Wielowiekowa praktyka oraz jedność myśli społecznej i moralnej u jego podstaw pozwalają Paulsenowi dowodzić, że jest to najtrwalszy katolicki systemem pedagogiczny (Paulsen, , s. –). Natomiast oceny dotyczące samego Ratio studiorum (Paulsen, , s. ) warte są, ze względu na przebijającą z nich ponadczasowość, współczesnych weryfikacji przez nowoczesnych dydaktyków. Tu rodzi się wąt Przy okazji wskazania w tym miejscu na jezuitów warto przybliżyć współczesną sytuację w kwestii liczebności zakonów czy zgromadzeń zakonnych. Według danych liczbowych (Łoziński, , s. – – dane z  października  r.) największe instytuty męskie liczą jezuici: na świecie –  , w Polsce – ; franciszkanie: na świecie –  , w Polsce –  (bez franciszkanów konwentualnych).

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 12

12.12.2012 09:41

13

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę

pliwość, czy nie należałoby, na przykład, na nowo postawić porównawczego pytania o wartość wiedzy zawartej w jezuickim Ratio studiorum i o wiele mocniej cenionej / częściej wymienianej w podręcznikach akademickich Didactica magna Jana Ámosa Komeńskiego?

Z perspektywy współczesnego człowieka (o najczęściej zlaicyzowanym stanie świadomości) niepozbawione sensu będzie pytanie: czym są zgromadzenia zakonne i kim są ich członkowie? – skoro możliwe były wskazane wyżej wyjątkowe osiągnięcia w zakresie wiedzy pedagogicznej i dydaktycznej. Jak znajdować miejsce dla pedagogicznej wiedzy i doświadczeń zgromadzeń zakonnych w historycznej i aktualnej myśli pedagogicznej?

O ile pojęcie pedagogii w środowiskach wychowawców, nauczycieli i teoretyków pedagogiki jest bliskie, dostępne i powszechnie znane (wskazujemy je też niżej), o tyle dalszy człon tytułu, ...katolickie zgromadzenia zakonne, wymaga szerszego wyjaśnienia. Szczególną uwagę należy tu poświęcić pojęciom: „zakon”, „zgromadzenie zakonne” – te bowiem znane są z języka potocznego, co może rodzić pozorne ułatwienia, które grożą jednak brakiem precyzji w rozumieniu rzeczywistych znaczeń.

Według dawniejszego rozróżnienia, zawartego w kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 roku, to stowarzyszenie wiernych zatwierdzone przez władze kościelne, którego członkowie składają tak zwane śluby tzw. uroczyste, zobowiązując się nimi najczęściej do zachowania posłuszeństwa, ubóstwa i czystości [...] Zaś to wspólnoty, których członkowie składali tzw. śluby proste (Marecki, 1997, s. 9).

Nie pociągały one za sobą takich skutków prawnych jak śluby uroczyste (do tych skutków należały na przykład: utrata praw własności oraz zdolności nabywania majątku, nieważność zawartego w czasie ich obowiązywania związku małżeńskiego).

Rozróżnienie to zniósł Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku, nazywając zakony i zgromadzenia zakonne [szerzej: instytutami życia konsekrowanego – uzup. J.K.]. Dawne rozróżnienie ma znaczenie wyłącznie historyczne i pozostało praktycznie tylko w nazwach (Marecki, 1997, s. 9).

W współczesnych badaniach nad teorią i praktyką pedagogiczną poszczególnych instytutów zakonnych, na ich wstępnym etapie, właśnie nazwa pozwala na porządkowanie dokonań i właściwą perspektywę oceny (historyczne nazwa wynikająca z jakości ślubów wyznaczała „moc oddania” się w służbie).

Według kodeksu istota życia konsekrowanego polega na całkowitym oddaniu się Bogu, które osoba konsekrowana podejmuje, zobowiązując się przy tym do praktykowania przez całe życie ewangelicznych rad czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. Życie konsekrowane przez wcielanie w czyn zaleceń ewangelii

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 13

12.12.2012 09:41

14

Janina Kostkiewicz

jest tutaj trwałą formą życia, w której wierni, wsparci oddziaływaniem Ducha Świętego, naśladują Jezusa, oddając się całkowicie Bogu (Cole, Conner, , s. , za: Gołek, , s. ). Wspomniane wcielenie w życie zaleceń ewangelii (zwane profesją rad ewangelicznych) polega na publicznym złożeniu wobec przedstawicieli Kościoła ślubów, najpierw czasowych, a po kilku latach formacji w zgromadzeniu – wieczystych, obowiązujących do końca życia. Są nimi: ślub czystości, który zawiera w sobie obowiązek doskonałej wstrzemięźliwości w celibacie; ślub posłuszeństwa polegający na obowiązku podporządkowania własnej woli prawowitym przełożonym, gdy wydają oni polecenia zgodne z konstytucjami instytutu; ślub ubóstwa zobowiązujący osoby konsekrowane do życia pracowitego i ubogiego w sensie odległego od postaw konsumpcyjnych (Dębowska, , s. ).

Radykalne przyjęcie rad ewangelicznych nie jest środkiem koniecznym i nie obowiązuje wszystkich członków Kościoła, ale jest konsekwencją wolnego wyboru odpowiadającego na głos powołania. Tak rozumiane życie konsekrowane ma cztery wymiary: ascetyczny (oderwanie od świata), mistyczny (szczególny kontakt duszy z Bogiem), apostolski (powrót do świata w służbie Bogu) i prawny (instytucjonalna więź z Kościołem) (Gołek, 2011, s. 116–117).

Roman Jusiak podkreśla, że podstawowymi funkcjami zakonów, stowarzyszeń zakonnych i instytutów świeckich są dążenie do osobistego integralnego rozwoju oraz zróżnicowana aktywność o charakterze ewangelizacyjnym, czyli czynna miłość skierowana do człowieka i społeczności, w których żyje (Jusiak, maszynopis). Zakony są zatem przede wszystkim formą realizacji rad płynących z ewangelii, są związane z organizmem Kościoła, dlatego w Kościele i w imieniu Kościoła realizują kult oraz miłość bliźniego.

Zakres i charakter podejmowanych przez twórców zgromadzeń zakonnych działań pokazuje ich jako ludzi – zwyczajnych i zarazem niezwyczajnych.

Ludzi, w których rozwój człowieczeństwa osiągnął stan doskonały lub takiemu bliski – zawsze są to ludzie, którzy nie zgodzili się na stagnację w swojej egzystencji; którzy podejmowali wyzwania swoich czasów; których nie można  W kwestii rozumienia posłuszeństwa błędne byłoby mniemanie, że posłuszeństwo tutaj jest prostą rezygnacją z wolności osobistej. Na gruncie wychowania chrześcijańskiego rozumie się je jako: wierność ideałom i wartościom, jako akceptację bytu i jako potrzebę duchową.

Stanowi zatem wstęp i pomoc na drodze do integracji duchowej – rozumienie to wyprowadzam z pism Friedricha Wilhelma Foerstera (Kostkiewicz, ). W sposób pośredni zawiera je także poniższa wypowiedź autorstwa m. Krystyny Dębowskiej (osoby konsekrowanej): „Wielkie znaczenie ma dziś wychowanie do właściwego rozumienia wolności, by w sytuacji wolności zewnętrznej nie utracić wolności wewnętrznej i by to, co istnieje jako wartość z okresu upartego trwania i obrony, nie przekształcało się w indywidualizm, rozproszenie akcji i brak równowagi między działaniem a modlitwą” (Dębowska, , s. ).

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 14

12.12.2012 09:41

15

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę

było zastraszyć, podporządkować, a wszystko, co zdołali uczynić, było wyrazem ich wewnętrznej wolności i dokonanego w jej ramach wolnego wyboru. Także twórcy kolejnych w historii kościoła oraz historii teorii i praktyki pedagogicznej zgromadzeń zakonnych o obranej misji pedagogicznej – to ludzie z krwi i kości, ludzie, którzy zakosztowali świata i życia w nim, w wielu jego smakach.

Nie są woskowymi figurami „bez serc” lub „bez ducha” czy „bez ciała”. Bywali żołnierzami, buntownikami, uczonymi, wywodzili się ze sfer społecznych częściej o wyższym niż niższym statusie. Odróżniać ich może sięganie po przeżycie mistyczne, czerpanie z niego uzasadnień dla obranych dążeń.

Mistycyzm jest istotnym wyróżnikiem twórców katolickich koncepcji wychowawczych, choć dotyczył ich w zróżnicowanym zakresie, bywał impulsem do budowy realnych instytucji dla realizacji idei (także pedagogicznych) najpierw mistycznie zaistniałych. Czy w świecie nauki mistycyzm tkwiący u podstaw koncepcji – to wyróżnik istotny, dyskwalifikujący czy promujący koncepcję/teorię jako oryginalną, twórczą? Z pewnością jest to wyróżnik nieodrywający od realiów natury człowieka i świata, chociaż wiążący z Bogiem.

Za pedagogiem, historykiem i znawcą katolicyzmu Karolem Górskim można powiedzieć, że:

Minęły czasy, gdy uważano mistykę za objaw chorobliwy lub zabobon. Badania nie tylko katolików, ale nawet i uczniów Bergsona odsłoniły inne, niż się wydawało XIX wiekowi, oblicze życia mistycznego. Mistycy tworzą wiele szkół. W średniowieczu każdy zakon miał swoją szkołę: u benedyktynów i cystersów oparte na uczuciu, na mądrości u dominikanów, na radosnej przyjaźni ze stworzeniem u anciszkanów, na symbolice u wiktorianów. Stanowisko metodycznej negacji wobec człowieka reprezentuje kierunek niderlandzki, znany dzięki Tomaszowi a Kempis, gdy np. dominikanie i anciszkanie pozytywnie odnoszą się do natury ludzkiej. W epoce nowożytnej wyróżnia się cztery wielkie szkoły [mistyki – J.K.]: hiszpańską z odłamem jezuickim i odłamem karmelitańskim (bardzo silną w Polsce XVII wieku), włoską (z pijarami, filipinami, redemptorystami), ancuską (z św. Wincentym, szarytkami, misjonarzami), salezjańską od św. Franciszka Salezego (Górski, 1936, s. 74).

Działalność założycielska zgromadzeń zakonnych na polu instytucji edukacyjnych i opiekuńczych uczyniła z nich – mistyków i teologów, w dalszej kolejności filozofów, polityków, żołnierzy, niekiedy inżynierów, nauczycielek lub prostych ludzi – reprezentantów Kościoła i jego misji pedagogicznej. Śluby zakonników, wskazywane wyżej, w potocznym rozumieniu czynią z nich ludzi pozostających „poza światem”. Jest to jednak rozumienie pozorne, którego błąd kryje się w powierzchownej i pozornej interpretacji treści ślubów. Właściwe rozumienie tych treści odsłania analiza życia i dzieł zakonników – pedagogicznych, muzycznych, malarskich, literackich, naukowych, społecznych,

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 15

12.12.2012 09:41

16

Janina Kostkiewicz

gospodarczych – tryskających atrakcyjnością i intensywnością życia poświęconego (aż po jego utratę) idei wpisującej się w realizację pierwszych nakazów Boga: Jego miłości przez miłość bliźniego, braterskiej pomocy, wolności w spełnianiu swej potencjalności. Widać tu naturalny związek religii rzymskokatolickiej z kulturą i wynikającą z niego obecność działań kulturalnych w pracy Kościoła. Związki Kościoła z kulturą (w tym z wychowaniem, kształceniem, opieką) wynikają z doktryny wiary. Ona dostarcza tej głębokiej wizji człowieka, jakiej potrzebują nie tylko wychowanie, kształcenie, opieka, lecz także cała kultura. I odwrotnie – wiara potrzebuje kultury dla swego pełniejszego wyrazu na każdym etapie historii.

Synteza kultury i wiary jest wymaganiem nie tylko kultury, lecz także wiary [...] Wiara, która nie staje się kulturą, jest wiarą nie w pełni przyjętą, nie w całości przemyślaną, nie przeżytą wiernie ( Jan Paweł II, 1986, s. 161).

Jeżeli rzeczywiście tak jest – w co wątpić nie sposób – że wiara rodzi kulturę, to wychowanie, kształcenie, opieka jako istotne elementy kultury, wchodzą z wiarą w podobne relacje jak cała kultura.

Wychowawcza i nauczająca misja zakonów katolickich jest widoczna od początku ich istnienia. Treść reguł, związki między klasztorami i kongregacjami zakonnymi, wytrwała działalność zakonników sprawiały, że przez wieki to właśnie domy zakonne tworzyły stałą sieć kontaktów, wymiany i rozprzestrzeniania się idei oraz informacji, wspomagały się wzajemnie i powoływały do życia nowe zgromadzenia ku realizacji zadań uznawanych za ważne. W czasach średniowiecznej Europy zakony wniosły istotny wkład w jej rozwój, współdziałały bowiem w tworzeniu jej struktur i struktur poszczególnych państw. Na przykład Reguła św. Benedykta (napisana ok.  r.) wiązała się z umiarem, hierarchią i porządkiem, co przyniosło jej popularność w Europie. Przyciągała głoszoną równością wszystkich ludzi wobec Boga, kultywowaniem duchowej dyscypliny. Pozwalała z pieczołowitością podejmować się imponujących zadań w zakresie budowy (w czasach świetności benedyktyni mieli  tysięcy klasztorów), rolnictwa – osuszali grzęzawiska, karczowali lasy, przemieniając pustkowia w ziemię uprawną, przybywali z technologiami i metodami produkcji, których wcześniej nie znano. Mieli wpływy, naśladowców i zwolenników na dworach królewskich i książęcych. Panujący zabiegali o obecność zakonów na swoim terenie. Zasady rozwoju całych regionów określali mnisi. Ich wspólnoty, opactwa działały niczym współczesne korporacje obdarzane przez władców pragnących rozwoju lokalnymi przywilejami. Ich ulokowanie w terenie wyznaczało centrum: postępu cywilizacyjnego (sanktuaria i szkoły jako ośrodki życia duchowego i intelektualnego), rozwijane rzemiosło i rolnictwo zwiększały zaludnienie. Klasztory, szczególnie w okresie średniowiecza, należały do

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 16

12.12.2012 09:41

17

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę

istotnych ośrodków wszelkiego intensywniejszego życia, były często jedynym na danym terenie ogniskiem oświaty (Woods, , s. –).

Misja pedagogiczna katolickich zgromadzeń zakonnych wyraża się w niezwykle rozbudowanej działalności na wielu płaszczyznach, pozwalających się ująć w ważne dziedziny wychowania nie tylko religijnego, lecz także społecznego, obywatelskiego, patriotycznego, estetycznego, zdrowotnego, moralnego.

Prowadzi się działalność, która składa się na praktykę wychowawczą, i działalność animującą dobrą praktykę w różnych dziedzinach życia: opieki nad dzieckiem i człowiekiem starszym, nad wykluczonymi społecznie i bezdomnymi. Współcześnie zakonnicy(-e) animują wydarzenia kulturalne i artystyczne w różnych środowiskach i grupach wiekowych (festiwale muzyczne, przeglądy zespołów artystycznych, wieczory poetyckie itp.); niosą wsparcie chorym w szpitalach, hospicjach, zakładach karnych; prowadzą domy samotnych matek i ośrodki resocjalizacyjne.

Pogłębione studia nad istotą założeń, koncepcjami wychowania, kształcenia, opieki powstałymi w obrębie poszczególnych zgromadzeń zakonnych mogą burzyć mit przypisywany pedagogii wiążącej się z religią katolicką.

W treść tego mitu współczesna kultura popularna wpisała ponurą szarość, nadmierny rygoryzm, bezsensowny werbalizm, pomijanie dziecka i jego uczuć oraz rozwoju, skostniałość zasad, ogłupiający autorytaryzm – jednym słowem to, co wyprodukowała patologiczna praktyka wychowawcza przeszłości – najczęściej niewynikająca z mowy ewangelii ani z nakazów Kościoła, a mająca swe źródła w różnych innych wymiarach zła obecnego w świecie. Na przykład w XIX w., zanim jeszcze rozprzestrzeniły się idee nowego wychowania, w pedagogii zmartwychwstańców można odnaleźć zasadę zaufania do wychowanka oraz zasadę demokratyzacji życia w grupie przez samorządność (zanim zaproponowano ją w innych koncepcjach pedagogicznych); można się dowiedzieć, że

[...] działalność wychowawczą Matki Urszuli i charyzmat szarych urszulanek często określa się „pedagogiką uśmiechu”. Ma ona nie tyle związek z usposobieniem wychowawców, ale z ich świadomą, niezależnie od osobistych cech cierpliwie wypracowywaną postawą.

Od sióstr zgłaszających się do Zgromadzenia i prowadzonych przez nie działań Matka Urszula oczekuje, by były wesołe, bowiem pogoda i uśmiech motywuje innych do wysiłku, deklaruje sympatię i życzliwość, ułatwia kontakt. I nie chodzi tu o wyćwiczone zachowania zewnętrzne, ale autentyczną postawę wewnętrznej pogody – jak pisze Katarzyna Olbrycht (Olbrycht, maszynopis, s. ). W pedagogiach zakonnych ma miejsce indywidualizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego, znajdująca inne uzasadnienie niż teoria Jeana Jacquesa Rousseau (ta bowiem rozmija się z chrześcijańskim pojmowaniem natury człowieka). Pielęgnacja i dbałość o ciało także nie są uargumentowane naturalistycznie, ale są wartościami, są dobrem w integralnej wizji człowieka, chociaż przyjmują inne (niż

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 17

12.12.2012 09:41

18

Janina Kostkiewicz

hedonistyczne) moralne uzasadnienie dla swej obecności. Analizy badawcze oparte na dokumentach i materiałach źródłowych wskazują na konieczność obalenia stereotypowych sądów o pedagogii katolickiej.

Specyfika przedmiotu badań, jakim są pedagogie zgromadzeń zakonnych, obliguje do przyjmowania raczej dość szerokiego zakresu rozumienia pojęcia pedagogii. Może tu mieć miejsce zastosowanie tradycyjnego jej rozumienie przez Stefana Kunowskiego, który pisał, że kiedy:

Paidagogos z opiekuna na boisku przemienił się w nauczyciela – wychowawcę, jego czynności obejmowały nie tylko opiekę fizyczną, ale także kształcenie umysłowe i prowadzenie duchowo-moralne, czyli wychowanie. Całość tych zabiegów wokół osoby chłopca poczęto nazywać paidagogija. Stąd podstawowy termin pedagogia oznacza samo dzieło wychowywania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych (Kunowski, 1993, s. 26) wraz z towarzyszącą im wiedzą o technikach wychowania. Złożoność przedmiotu badań, jakim jest praktyka wychowania, kształcenia i opieki w działalności zgromadzeń zakonnych oraz jej warstwa założeniowa, powinna zakładać otwarcie także na inne sposoby rozumienia pedagogii. Nie powinno tutaj dominować przeświadczenie, że stanowi ona

[...] zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli; pojęcie pedagogii odnosi się do praktycznej „sztuki wychowania”, [...] także do paradygmatu edukacyjnego, który może przybierać postać doktryny pedagogicznej, ideologii edukacyjnej bądź ukrytego programu wychowawczego (Milerski, Śliwerski, 2000, s. 144).

Warto się przychylić – w obrębie badań nad pedagogiami zgromadzeń zakonnych – przede wszystkim do pojmowania pedagogii w znaczeniu najszerszym, używania tego pojęcia

[...] na oznaczenie całkowitego obszaru refleksji o edukacji i praktyki edukacyjnej zarazem [...] do nazywania łącznie pewnego typu myślenia, badań i praktyk edukacyjnych (Kwieciński, 1990, s. 9).

Warto także mieć na uwadze wszelkie możliwe sposoby rozumienia głównego pojęcia pedagogiki, jakim jest wychowanie – jego bogactwo, konteksty i dylematy przybliżone w rozprawie B. Śliwerskiego (Śliwerski, , s. –), znajdzie tu niejedno swoje praktyczne wcielenie. Przyjmując szerokie rozumienie pedagogii w badaniach nad działalnością zgromadzeń zakonnych, przyczyniamy się do uobecnienia jej pedagogicznego wymiaru; do pokazania praktyki niekiedy wyprzedzającej teorię i planowe badania naukowe; odsłaniamy jednocześnie inspirujące dla teorii funkcje tej praktyki, która wynika z ewangelii.

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 18

12.12.2012 09:41

19

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę

*** Badania nad pedagogiami zgromadzeń zakonnych odsłaniają ich niepowtarzalny charakter. Zachęca to do próby naukowego oszacowania twórczego wkładu zgromadzeń zakonnych w dorobek światowej myśli pedagogicznej i praktyki wychowawczej – zadanie to, jak dotąd, wydaje się spełnione przez historyków myśli pedagogicznej w niewystarczającym zakresie. Jest jeszcze jeden istotny powód do podejmowania badań nad twórczym wkładem pedagogów zakonników w teoretyczny potencjał myśli wychowawczej: we współczesnym świecie zmniejsza się ich liczba, a co za tym idzie, – zakres oddziaływania. Medialna kultura masowa przyczynia się do tego, że ich oferta staje się niszowa.

Zjawisko to także w historii myśli pedagogicznej i pedagogice – jak w każdej innej dziedzinie życia i nauki – rodzi potrzebę dokumentowania myśli, działań, zdarzeń, koncepcji w celu zachowania ich w pedagogicznym skarbcu teorii i praktyki.

Bibliografia Cole B., Conner P. (), Pełnia chrześcijaństwa. Teologia życia konsekrowanego, tłum.

A.M. Nowak, D. Dowjat, W drodze, Poznań .

Dębowska K. (), Życie konsekrowane, jego istota i aktualna sytuacja w Polsce [w:] B. Łoziński, Leksykon zakonów w Polsce. Informator o życiu konsekrowanym, wyd. III, KAI, Warszawa.

Gołek B. (), Kulturotwórcze oddziaływanie instytutów zakonnych [w:] J. Kostkiewicz (red.), Chrześcijańskie inspiracje w pedagogice, Wyd. UJ, Kraków.

Górski K. (), Wychowanie personalistyczne, IAK, Poznań.

Jan Paweł II (), Powołanie do życia Papieskiej Rady do spraw Kultury. List do Kardynała Sekretarza Stanu Agostino Casarolego, Rzym,  maja  [w:] Jan Paweł II, Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie, Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej.

Fundacja Jana Pawła II, Rzym.

Jusiak R., Ogólna charakterystyka pedagogii franciszkańskiej, maszynopis złożony do pracy zbiorowej Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność.

Kostkiewicz J. (), Wychowanie do wolności wyboru. Ponadczasowy wymiar pedagogiki Fryderyka Wilhelma Foerstera, Impuls, Kraków.

Kunowski S. (), Podstawy współczesnej pedagogiki, Wyd. Salezjańskie, Warszawa.

Kwieciński Z. (), Pedagogika i edukacja wobec wyzwania kryzysu i gwałtownej zmiany społecznej [w:] Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza, Ośrodek Studiów Kulturowych i Edukacyjnych UMK, Toruń. Łoziński B. (), Leksykon zakonów w Polsce. Informator o życiu konsekrowanym, wyd. III, KAI, Warszawa.

Marecki J. (a), Zakony męskie w Polsce. Słownik, Universitas, Kraków.

Marecki J. (b), Zakony żeńskie w Polsce. Słownik, Universitas, Kraków.

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 19

12.12.2012 09:41

20

Janina Kostkiewicz Milerski B., Śliwerski B. () (red.), Leksykon PWN. Pedagogika, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

Newman J.H. (), Benedyktyni, tłum. P. Mroczkowski, Wyd. Benedyktynów, Kraków Tyniec.

Olbrycht K., Pedagogia Zgromadzenia Urszulanek Serca Jezusa Konającego – „szarych urszulanek”, maszynopis złożony do pracy zbiorowej Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność.

Paulsen F. (), Geschichte des gelehrten Unterricht auf den deutschen Schulen und Universitäten von Ausgang des Mittelalters bis zur Gegenwart, Bd. , Verlag von Veit & Comp., Leipzig. Śliwerski B. (), Wychowanie. Pojęcie – znaczenia – dylematy [w:] M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red), Wychowanie. Pojęcia – procesy – konteksty, GWP, Gdańsk.

Woods T.E. Jr. (), Jak Kościół katolicki zbudował zachodnią cywilizację, tłum. G. Kucharczyk, Wyd. AA, Kraków.

Kostkiewicz_Pedagogie.indb 20

12.12.2012 09:41