Szkoła i nauczyciel w obliczu zmian społecznych i edukacyjnych redakcja naukowa
Joanna M. Łukasik Inetta Nowosad Mirosław J. Szymański
Kraków 2021
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 3
16.07.2021 09:19:58
© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, 2021
Recenzenci: prof. dr hab. Beata Przyborowska
Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika wykorzystana na okładce: © Zoya Kriminskaya | Depositphotos.com
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski
ISBN 978-83-8095-948-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 4
16.07.2021 09:19:58
Spis treści
Wstęp ........................................................................................................................................................................... 7 Mirosław J. Szymański Gwałtowna zmiana społeczna a zmiana edukacyjna ....................................................... 15
SZKOŁA Bogusław Śliwerski Mikrokultury edukacyjnego oporu w szkołach III RP ...................................................... 31 Zbyszko Melosik Fundamentalne wartości uniwersytetu: idea i praktyka społeczna ..................... 45 Agnieszka Cybal-Michalska Szkoła jako przestrzeń rozwoju proaktywności jednostki w świecie permanentnej zmiany ...................................................................................................... 69 Agnieszka Gromkowska-Melosik Elitarne szkolnictwo średnie w Anglii w kontekście formalnych osiągnięć edukacyjnych uczniów .................................................................................................... 79 Stefan M. Kwiatkowski Warunki rozwoju szkolnictwa zawodowego ........................................................................... 97 Mirosław Sobecki Tożsamość społeczno-kulturowa studentów białostockich uczelni a ukończona przez nich szkoła średnia ....................................................................................... 1 1 3 Mirosława Nowak-Dziemianowicz Style zarządzania w sytuacji krytycznej oraz ich konsekwencje w perspektywie edukacyjnych badań zaangażowanych ........................................ 125 Inetta Nowosad Modele efektywnej edukacji ......................................................................................................... 153
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 5
16.07.2021 09:19:58
6
Spis treści
NAUCZYCIEL Zbigniew Kwieciński Nauczyciel na gruzach starego świata ........................................................................................ 17 7 Jolanta Szempruch Pytania (d)o nauczyciela w czasach zmian społecznych .............................................. 183 Jerzy Nikitorowicz Świadomość pograniczy i kompetencje międzykulturowe w pracy nauczyciela. Propozycje metodologiczne i metodyczne ......................... 197 Krzysztof Rubacha Poczucie skuteczności wychowawczej kandydatów na nauczycieli ................... 217 Roman Lepper t Nauczyciel jako adaptacyjny technik, refleksyjny praktyk, transformatywny intelektualista (próba zarysowania pola problemowego) .................................................................................................................................. 225 Ryszard Bera Możliwości rozwoju zawodowego w percepcji nauczycieli szkół podstawowych a ich samoocena ...................................................................................... 235 Joanna M. Łukasik Prestiż zawodu nauczyciela w perspektywie kształcenia ........................................... 253
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 6
16.07.2021 09:19:58
Wstęp
Allan Moore w jednej ze swoich prac tempo zmian świata ujmuje przez pryzmat metafor trzech epok: lodu (określającej sztywny patriarchalny system), wody (charakteryzującej płynną rzeczywistość, przemiany rozpoczęte w latach 60. XX wieku) i pary. Tempo zmian doświadczane w otaczającej rzeczywistości początku XXI wieku skłania do przyjęcia za autorem metafory wieku pary (Moore, za: Łabuda, 2015). Nie symbolizuje ona epoki maszyn parowych, ale specyfikę cywilizacji, kultury, instytucji, symboli, które stają się jak para – dynamiczne, zmienne, nieuchwytne, gorące. Epokę pary cechuje struktura, w której stare i stałe instytucje znikną, a tempo zmian przyjmuje nowy, intensywny wymiar (Łabuda, 2015). Stałe wzorce, ugruntowane instytucje, autorytety i utrwalona hierarchia już nie działają. Pomysły, rewolucje, wartości – pojawiają się, eksplodują i... znikają [...] jak halucynacja. [...] to czas ryzyka i niepewności, ale również wolności i możliwości (Łabuda, 2015).
Szybkie tempo rozwoju życia społecznego, naznaczone wysoką dynamiką postępów technologicznych, stanowi zatem cechę charakterystyczną cywilizacji początku XXI wieku. Szybkość procesów wzmacniają okresowe kryzysy, wstrząsy bądź napięcia na płaszczyźnie ekonomicznej, politycznej oraz społeczno-moralnej. Powoduje to trudność w analizie doświadczanych zjawisk. Na tej podstawie Zygmunt Bauman uznał, że nie da się identyfikować precyzyjnie momentów tych kryzysów czy pojawiania się kolejnych stadiów, ze względu na zacieranie się wyraźnych granic między nimi (Bauman, 2011, s. 5–7). Zmiana staje się immanentną cechą rozwoju świata i niesie za sobą zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki: bliskie (dostrzegalne niemal natychmiast) i dalekie (obserwowane z dużym opóźnieniem czasowym). Oznacza to, że ilość i częstotliwość przemian, obserwowanych i doświadczanych w każdej dziedzinie życia, wymaga szczególnej umiejętności partycypowania w nich, adaptacji i transformacji zmiany; podejmowania działań nowych, nieznanych i nieobecnych we wcześniejszych epokach i okresach historycznych.
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 7
16.07.2021 09:19:58
8
Wstęp
Na tle zmian doświadczanych we współczesnym świecie zmiana społeczna radykalnie przekształca warunki i styl życia ludzi oraz modyfikuje postrzeganie dalszej perspektywy. Wpływa również na całą sytuację egzystencjalną człowieka, doświadcza on bowiem pewnego rodzaju dwoistości w sposobie funkcjonowania i życia, wywołanego dylematem „bycia pomiędzy” ciekawością oraz [...] otwartością poznawczą i działaniową na to, co nowe, a zrozumiałymi obawami, lękiem i niepewnością wynikającymi z ryzykownych wyborów i wkraczania na nieznane drogi (Szymański, 2013, s. 184).
Oznacza to, że doświadczanie zmiany wymaga ciągłego ustosunkowywania się do coraz to nowych sytuacji ze względu na bycie w nieustannym ruchu. Wymaga również rozumienia świata, w którym człowiek żyje, a także zdolności do radzenia sobie z sytuacjami, na jakie natrafia, jakie organizuje, w jakich uczestniczy. To zaś wymaga określonej wiedzy oraz refleksyjności. W wyniku poddania szczegółowej i systematycznej obserwacji przemian współczesnego świata, życia w „permanentnym okresie przejściowym” (Eco, 2007) pojawiają się pytania o szkołę oraz jej podmioty, zanurzone w niepowtarzalność, zmienność i nieprzewidywalność zdarzeń, sytuacji, okoliczności. Zmiany społeczne, ekonomiczne, kulturowe i gospodarcze nie pozostają bowiem bez widocznego śladu odciśniętego na instytucjach edukacyjnych i ich podmiotach. Przekształcają warunki życia młodych i dorosłych, oddziałują na zmiany świadomości społecznej, upowszechnianie się niespotykanych wcześniej stylów życia i nieznanych dotąd orientacji życiowych (Szymański, 2013, s. 59). Oznacza to, że nauczyciel, a z nim szkoła, nie może być obojętny na zmiany. Wręcz spoczywa na nim obowiązek stałej adaptacji do zmiany, negocjowania siebie, priorytetów, miejsca w świecie i siebie w nim. To bowiem właśnie nauczyciel ma przygotować uczniów do radzenia sobie i życia w nieustannej zmianie, odpowiedzialności za dokonywane wybory co do stylu życia i nadawania mu sensu, odróżniania tego, co ważne, od tego, co nieistotne, czy korzystania z dorobku rozwijającej się nauki, techniki, przyrastającej wiedzy oraz krytycznego selekcjonowania informacji i innych. Można przyjąć, że nauczyciel jest uwikłany w zmianę, z którą musi sobie poradzić i w której musi funkcjonować, przygotowując do niej innych. Skuteczność jego działania, w tym również na rzecz zmiany rozwojowej ucznia, zależy od tego, jak sam sobie z nią radzi, w jaki sposób podlega procesom rozwojowym, a także jak bardzo świadomy jest siebie oraz swoich zawodowych i życiowych potrzeb. Niebawem edukacja będzie zorientowana nie tylko na opanowywanie wiedzy, umiejętności i doświadczeń społecznych, ale również – poza rozwijaniem kompetencji adaptatywnych – na rozwijanie umiejętności odzyskiwania kontroli nad zachodzącymi zjawiskami i procesami, wymykającymi się coraz częściej z możliwości ich poznawania i panowania nad nimi. Stąd tak ważna jest osoba nauczyciela, jego potencjał, możliwości, nastawienie na rozwój oraz pracę
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 8
16.07.2021 09:19:58
Wstęp
9
w zmianie, nad zmianą i ku zmianie. Nauczyciel wciąż odgrywa kluczową rolę w rozwoju innych i wprowadzaniu w konstruktywne doświadczanie i kreowanie zmiany. Od niego najbardziej zależy, [...] czy szkoła jest otwarta na zmiany, czy też działa tak, jakby ich nie było; w jakim stopniu stara się zachować świat zastany, w jakim zaś próbuje przejmować rolę promotora zmiany (Szymański, 2004, s. 36).
Przeobrażenia, jakie dokonują się w każdym obszarze życia człowieka, wymagają zmodyfikowanego podejścia: kształcenia i wychowania młodych ludzi, które pozwolą funkcjonować w świecie zgodnie z wymaganiami czasów w duchu uniwersalnych wartości. Uwzględniając powyższe, uznano za niezwykle ważne skoncentrowanie uwagi na szkole i nauczycielach, których udział w kreowaniu nowej jakości edukacji jest nieoceniony. Oni są bowiem odpowiedzialni za stworzenie nowej kultury uczenia się. Bezsprzecznie tempo doświadczanych zmian i „kurczący się” świat wymuszają inne niż dotychczas podejście do miejsca i roli szkoły (organizacji, metod pracy, sposobu funkcjonowania i innych) oraz nauczycieli, wyostrzając znaczenie wiedzy połączonej z refleksyjnością i krytycznym myśleniem. Świadomość pojawiających się problemów skłania badaczy, teoretyków i praktyków działań edukacyjnych do poszukiwania rozwiązań najbardziej skutecznych i efektywnych dla przyszłości edukacji, a przede wszystkim rozwoju jej uczestników. Dlatego też nikogo nie powinna dziwić próba zmierzenia się z tym wyzwaniem w skali możliwej do osiągnięcia przez różne podmioty. Wyzwanie to podjęli również autorzy opracowania: Szkoła i nauczyciel w obliczu zmian społecznych i edukacyjnych. Badania oraz naukowy dyskurs prezentowany przez nich unaoczniono w dwóch odsłonach, uwzględniających aspekty przeszłości, teraźniejszości oraz wyzwań przyszłości: szkoły i nauczyciela. W podjęty dyskurs naukowy włączyli się przedstawiciele polskiej pedagogiki. Zaprezentowali różne konteksty i uwarunkowania funkcjonowania szkoły i nauczyciela w perspektywie specyfiki nowych i zmieniających się wyzwań. W prezentowanej publikacji uwzględniono przemiany dotyczące różnych poziomów edukacji oraz jej podmiotów, starając się, by obraz był możliwie pełny. Wprowadzenie do zbioru stanowi artykuł Mirosława J. Szymańskiego Gwałtowna zmiana społeczna a zmiana edukacyjna. Zawarte w nim rozważania stanowią doskonałą egzemplifikację obszarów tematycznych podejmowanych w naukowych prezentacjach i dyskusjach przedstawionych w dwóch głównych częściach: Szkoła i Nauczyciel. Jest wprowadzeniem do rozważań czynionych w pozostałych opracowaniach. W części Szkoła artykułem otwierającym jest tekst Bogusława Śliwerskiego Mikrokultury edukacyjnego oporu w szkołach III RP, ukazujący specyfikę funkcjonowania szkół i podporządkowania procesu edukacji modelowi centralistycznemu. Wskazuje w nim na trudności w budowaniu demokracji i rozwoju szkoły.
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 9
16.07.2021 09:19:58
10
Wstęp
Na mapie analizowanych problemów szkoły podążające za wysoce efektywnymi rozwiązaniami i korzystające z autonomii stanowią mikrokultury oporu. Kolejne opracowanie – Fundamentalne wartości uniwersytetu. Idea i praktyka społeczna – zgodnie z zamysłem jego autora, Zbyszko Melosika, jest konfrontacją wybranych, fundamentalnych, tradycyjnych wartości uniwersytetu z obecną praktyką społeczną. Zwraca on uwagę na tożsamość uniwersytetu jako instytucji w odniesieniu do takich jej fundamentów, jak: wolność akademicka, dyscyplina naukowa, wiedza i prawda, status profesury, książka naukowa, pasja. Szkoła jako przestrzeń rozwoju proaktywności jednostki w świecie permanentnej zmiany, autorstwa Agnieszki Cybal-Michalskiej, stanowi wprowadzenie do dyskusji nad możliwością uaktywnienia podmiotów edukacji do stanowienia o rozwoju oraz powzięcia odpowiedzialności za sprawstwo wynikające z nastawienia na kreowanie zmian. Szkoła może być miejscem sprzyjającym rozwojowi proaktywności, bazując na: samowiedzy, krytycznej samoocenie oraz antycypacji siebie w przyszłości. Wątek znaczenia szkół dla osiągania osobistych i zawodowych sukcesów kontynuuje Agnieszka Gromkowska-Melosik w artykule Elitarne szkolnictwo średnie w Anglii w kontekście formalnych osiągnięć edukacyjnych uczniów. Autorka koncentruje się w nim na paradoksach selekcyjno-stratyfikacyjnej funkcji szkolnictwa średniego w Anglii w kontekście sposobów mierzenia osiągnięć edukacyjnych uczniów. Zwraca uwagę, że przełożenie wyników testów na przyszłą karierę i status społeczny absolwentów szkół nie jest ani proste, ani oczywiste, podobnie jak relacje między wynikami egzaminów (czy testów) danej kohorty wiekowej a potencjalnym dobrobytem społecznym narodu lub społeczeństwa. W kolejnej odsłonie skoncentrowano się na szkolnictwie zawodowym. Stefan M. Kwiatkowski w artykule Warunki rozwoju szkolnictwa zawodowego skupił się na elementach strategii rozwoju szkolnictwa zawodowego, szczególnie zaś na zasadach i procedurach rekrutacji do szkół zawodowych w odniesieniu do roli doradztwa zawodowego, a także komponentach procesu kształcenia zawodowego rozpatrywanych w kategoriach prognostycznych: jego celów, treści, form, metod i środków kształcenia oraz sposobów kontroli i oceny wyników. Tekst Mirosława Sobeckiego Tożsamość społeczno-kulturowa studentów białostockich uczelni a ukończona przez nich szkoła średnia w odniesieniu do badań ukazuje konteksty kształtowania się tożsamości społeczno-kulturowej młodych ludzi. Wyniki jego badań m.in. potwierdziły różnice w identyfikacjach makrospołecznych studentów pochodzących z północno-wschodnich rejonów Polski w zależności od tego, jaki typ szkoły średniej ukończyli. Mirosława Nowak-Dziemianowicz w artykule Style zarządzania w sytuacji krytycznej oraz ich konsekwencje w perspektywie edukacyjnych badań zaangażowanych podejmuje próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o style kierowania ludźmi/uczelnią w sytuacji krytycznej, jaką jest pandemia. W tym celu przedstawiła
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 10
16.07.2021 09:19:58
Wstęp
11
obecny w teoriach z zakresu nauk o zarządzaniu dyskurs możliwych stylów zarządzania, własną propozycję badań w tym zakresie oraz ich prezentację, opis i interpretację w odniesieniu do wybranych przez autorkę, przeciwstawianych sobie kryteriów analizy, jakimi są: lęk i zaufanie jako źródła stosowanego stylu kierowania ludźmi w sytuacji krytycznej, kontrola i współpraca jako sposoby działania w sytuacji kierowania ludźmi w sytuacji krytycznej oraz podejrzliwość i troska jako emocje towarzyszące kierownikom w sytuacji krytycznej. Zaproponowane kryteria analizy autorka celowo ulokowała na dwóch różnych końcach, co pozwoliło nie tylko na większe sproblematyzowanie przedstawianych zagadnień, ale również ich wyostrzenie w celu wytworzenia zaangażowania, możliwego do przerodzenia się u Czytelnika w działanie. Część pierwszą zamyka opracowanie Inetty Nowosad zatytułowane Modele efektywnej edukacji. Autorka skoncentrowała się na rozpoznaniu zmiany podejścia do procesów zorientowanych na poprawę efektywności edukacji na poziomie systemu szkolnego. Uwaga została skupiona na analizie efektywności procesu implementacji zmiany (podejście oddolne i odgórne oraz strategie mieszane), który to proces został uwypuklony w artykule przez pryzmat koncepcyjnych modeli z wyeksponowaniem ich założeń i sposobów osiągnięcia trwałej poprawy. Druga część pracy poświęcona jest osobie nauczyciela. Otwiera ją tekst Zbigniewa Kwiecińskiego Nauczyciel na gruzach starego świata. Autor przekonuje czytelnika do postawionej tezy: nauczyciel w trudnych czasach (za Zygmuntem Baumanem) powinien być tłumaczem i przewodnikiem młodzieży w pozyskiwaniu przez nią kompetencji do rozumienia świata, zdolności do solidarności, pogłębiania własnej duchowości i do udziału w zmianie świata na bardziej sprzyjający w osiąganiu pełni człowieczeństwa. W pewnym sensie nawiązaniem do artykułu Z. Kwiecińskiego jest praca Jolanty Szempruch pt. Pytania (d)o nauczyciela w czasach zmian społecznych. Autorka, nawiązując do wartości autorefleksji w rozwoju nauczyciela, stawia szereg pytań, na które powinien on odpowiedzieć, aby stawać się osobą i nauczycielem oraz by się rozwijać w perspektywie wyzwań zmieniającego się świata. Jerzy Nikitorowicz w opracowaniu Świadomość pograniczy i kompetencje międzykulturowe w pracy nauczyciela. Propozycje metodologiczne i metodyczne zwraca uwagę na znaczenie kompetencji międzykulturowych nauczycieli w celu uniknięcia neoprymitywizmu. Nauczyciel wyposażony w nie w procesie edukacji będzie rozwijał u uczniów wiedzę i umiejętności potrzebne do świadomego i odpowiedzialnego tworzenia kultury pogranicza. Kolejny tekst, Poczucie skuteczności wychowawczej kandydatów na nauczycieli przed uzyskaniem kwalifikacji nauczycielskich i po ich uzyskaniu, autorstwa Krzysztofa Rubachy, koncentruje się na wskazanej w tytule kategorii, jako jednej z wielu zmiennych, które w kilku programach badawczych zostały wykorzystane do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: czy program i warunki uniwersyteckiego
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 11
16.07.2021 09:19:58
12
Wstęp
kształcenia nauczycieli są potencjalnie w stanie zmienić stan gotowości kandydatów do pełnienia tego zawodu? Jego zdaniem istota problemu nie zasadza się na poczuciu skuteczności wychowawczej, ale raczej na uchwyceniu krytycznego momentu dla „stawania się” nauczycielem, do którego zalicza czas studiów nauczycielskich. Artykuł Nauczyciel jako adaptacyjny technik, refleksyjny praktyk, transformatywny intelektualista (próba zarysowania pola problemowego) Romana Lepperta jest próbą wskazania założeń, na których ufundowane zostały analizowane modele funkcjonowania nauczyciela w zawodzie. W przedstawionej formie artykuł stanowi mapę pola problemowego refleksji nad profesjonalizmem nauczyciela oraz możliwości aplikacji dyskutowanych w tekście rozwiązań w procesie kształcenia i przygotowania do zawodu. Możliwości rozwoju zawodowego w percepcji nauczycieli szkół podstawowych a ich samoocena stanowią przedmiot naukowych dociekań Ryszarda Bery. Uwzględniając złożone uwarunkowania rozwoju zawodowego nauczycieli w środowisku pracy, autor podjął badania nad wybranymi czynnikami podmiotowymi i sytuacyjnymi w perspektywie samooceny badanych nauczycieli. Wyniki badań wskazują, że o rozwoju zawodowym nauczycieli w największym stopniu decydują czynniki podmiotowe, mniej zaś sytuacyjne (klimat w szkole i kultura organizacji czy też postawa przełożonego sprzyjająca rozwojowi podwładnych, motywowanie ich do doskonalenia zawodowego). Część drugą zamyka tekst Joanny M. Łukasik zatytułowany Prestiż zawodu nauczyciela w perspektywie kształcenia. Autorka podjęła próbę ukazania procesu społecznego upadku prestiżu zawodu nauczyciela w kontekście jakości kształcenia do zawodu (motywacja, selekcja, edukacja), a także ukazania znaczenia prestiżu osobistego nauczyciela dla pracy we współczesnej szkole. *** Wyrażamy nadzieję, że zawarte w monografii artykuły ukazujące szkołę i nauczyciela w perspektywie zmian społecznych i edukacyjnych (perspektywa temporalna: przeszłość – teraźniejszość – przyszłość) przyczynią się do podjęcia dalszych naukowych eksploracji w zarysowanych obszarach problemowych oraz w eksponowanych do dyskursu tezach w zakresie polityki edukacyjnej i oświatowej, pedagogiki szkolnej oraz pedeutologii. Redaktorzy Joanna M. Łukasik, Inetta Nowosad, Mirosław J. Szymański Łagów Lubuski, 24.05.2021
Lukasik i in_Szkola i nauczyciel.indb 12
16.07.2021 09:19:58