Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielkomiejskiej by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielkomiejskiej

Rekreacja ruchowa.indb 1

2007-12-14 14:13:33

Rekreacja ruchowa.indb 2

2007-12-14 14:13:33

Beata Maj

Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielkomiejskiej

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Rekreacja ruchowa.indb 3

2007-12-14 14:13:33

Recenzent: prof. dr hab. Maria Czerepaniak-Walczak

Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja sﬁnansowana przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego

ISBN 978-83-7308-950-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Rekreacja ruchowa.indb 4

2007-12-14 14:13:33

Spis treści Wstęp ............................................................................................................ 7 Rozdział I Przesłanki badań nad rekreacją ruchową i turystyką młodzieży wielkomiejskiej .............................................................................. 11 1. Wypoczynek aktywny ruchowo w kontekście aktualnych zjawisk życia społecznego ....................................................................................... 11 a) Przemiany środowiska życia współczesnego człowieka (z uwzględnieniem specyﬁki polskich przemian) .................................... 11 b) Kompensacyjne wymiary rekreacji ruchowej i turystyki w życiu współczesnego człowieka ........................................................... 20 2. Młodzież szkół wielkomiejskich jako próba badawcza ................................ 22 3. Rola środowiska społecznego w przygotowaniu młodzieży do rekreacji ruchowej i turystyki – ujęcie teoretyczne ................................. 27 4. Omówienie ważniejszych badań nad rekreacją ruchową i turystyką młodzieży w ich uwarunkowaniach ............................................................ 42 5. Rozumienie podstawowych pojęć (czas wolny, rekreacja, rekreacja ruchowa, turystyka, uczestnictwo w rekreacji ruchowej i turystyce, środowisko społeczne) .............................................................. 57 Rozdział II Podstawy metodologiczne i organizacja badań własnych ................................ 67 1. Problemy i przyjęta orientacja badawcza .................................................... 67 2. Metoda, techniki i organizacja badań ........................................................ 70

Rekreacja ruchowa.indb 5

2007-12-14 14:13:33



Spis treści

Rozdział III Uczestnictwo młodzieży w rekreacji ruchowej i turystyce – w zależności od typu szkoły oraz płci (wyniki badań własnych) ................. 77 1. Poziomy uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej i turystyce (na podstawie wyznaczonych kryteriów cząstkowych) ............................. 77 2. Formy uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej (z uwzględnieniem zmiennych typu szkoły oraz płci) ............................... 115 3. Formy uczestnictwa młodzieży w turystyce a zmienne typu szkoły oraz płci ................................................................................................... 126 Rozdział IV Rekreacja ruchowa i turystyka aktywnych fizycznie respondentów ............... 133 1. Zajęcia sportowo-turystyczne aktywnych fizycznie uczniów/absolwentów szkół licealnych ........................................................................................ 134 2. Zajęcia sportowo-turystyczne aktywnych fizycznie uczniów szkół technicznych ................................................................................... 145 3. Zajęcia sportowo-turystyczne aktywnych fizycznie uczniów szkół zawodowych ................................................................................... 149 4. Rekreacja ruchowa i turystyka aktywnych fizycznie respondentów – uogólnienia wyników ............................................................................ 155 Rozdział V Społeczne uwarunkowania wysokiego poziomu uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej i/lub turystyce ............................................................. 157 1. Rola środowiska społecznego w kształtowaniu uczestnictwa uczniów/absolwentów szkół licealnych w rekreacji ruchowej i/lub turystyce .......................................................................................... 157 2. Rola środowiska społecznego w kształtowaniu uczestnictwa uczniów szkół technicznych w rekreacji ruchowej i/lub turystyce ........................... 193 3. Rola środowiska społecznego w kształtowaniu uczestnictwa uczniów szkół zawodowych w rekreacji ruchowej i turystyce .................................. 212 4. Społeczne uwarunkowania wysokiego poziomu uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej i turystyce – uogólnienia i wnioski .......................... 224 Wnioski ....................................................................................................... 231 Bibliografia .................................................................................................. 239 Aneks .......................................................................................................... 257

Rekreacja ruchowa.indb 6

2007-12-14 14:13:34

Wstęp Jedyną, jak się wydaje, drogą proﬁlaktyki [...] zagrożeń biologicznych wynikających z jednego tylko czynnika charakteryzującego życie współczesnego, a zapewne w jeszcze większym stopniu przyszłego człowieka – mianowicie z ograniczenia aktywności ruchowej – będzie świadomie kierowane poświęcenie wolnego czasu na zajęcia związane z aktywnością ruchową o znacznej intensywności 1.

Przeobrażenia środowiska życia współczesnego człowieka dokonują się szybciej niż zdolności przystosowawcze ludzkiego organizmu. Nieustannie modernizowana i usprawniana przez niego rzeczywistość zdaje się wymykać spod jego kontroli. Rozmaite techniczne oraz elektroniczne rozwiązania służą wprawdzie ułatwianiu egzystencji oraz podnoszeniu jej komfortu, powodują jednak zarazem stopniową redukcję ogólnej aktywności ruchowej, niezbędnej jednostce do prawidłowego funkcjonowania bio-psycho-społecznego. Hypokineza wraz z rosnącym wciąż tempem życia wpływają istotnie na osłabienie odporności ludzkiego organizmu, który łatwo ulega czynnikom stresogennym i poddaje się rozmaitym chorobom. W obliczu wspomnianych zagrożeń aktywny wypoczynek postrzegany bywa coraz powszechniej jako antidotum na zagrożenia cywilizacyjne, jako jeden z podstawowych sposobów odnowy sił witalnych i zachowania zdrowia, a więc środek podtrzymania i regeneracji biologicznych, psychicznych oraz społecznych wartości ludzkiej egzystencji. W cechujących się wysokim tempem cywilizacyjnego rozwoju krajach zachodnich już dawno dostrzeżono wartość oraz konieczność realizowania tego typu działań wypoczynkowych. Praca nad podniesieniem świadomości zdrowotnej procentuje w tych społeczeństwach permanentnym wzrostem ilości czasu spę-

1 S. Kozłowski, Ustrój człowieka a ograniczenie aktywności ruchowej [w:] R. Wroczyński, Edukacja permanentna, Warszawa 1973, s. 62.

Rekreacja ruchowa.indb 7

2007-12-14 14:13:34



Wstęp

dzanego na czynnym wypoczynku poza domem. Uprawianie turystyki i sportu amatorskiego stało się w nich kolejnym – po pracy i mieszkaniu – miernikiem jakości życia. Pomimo dyfuzji zachodnich wzorów w zakresie sportowego stylu życia, rozmaite korzyści płynące z aktywnych ruchowo form zagospodarowania czasu wolnego zdają się w naszym kraju wciąż niedoceniane2. Wpływ na to – prócz braku utrwalonych nawyków i umiejętności – wywiera szereg zjawisk życia społecznego rzutujących na strukturę ludzkich potrzeb. Wyznacznikiem statusu staje się dla wielu nie Veblenowskie ostentacyjne próżnowanie, lecz – przeciwnie – ostentacyjne zapracowanie3, rzutujące na jakość podejmowanych działań wypoczynkowych. Znacząca część społeczeństwa zmęczona wyzwaniami codzienności skłania się ku wypoczynkowi pasywnemu, domocentrycznemu4, co pogłębia niską sprawność ﬁzyczną i odbija się na złym stanie zdrowia (lokującym Polskę – w rankingu krajów europejskich – na jednym z ostatnich miejsc). Dodatkowy niepokój wzbudza w tym kontekście fakt, iż sposób wypoczywania dorosłych stanowi źródło wzorów zachowań dla dzieci i młodzieży. Zachodzi zatem obawa, że populacja młodzieżowa, która i tak niezbyt często może liczyć na stymulację aktywności ruchowej ze strony środowiska rodzinnego, od wczesnych lat życia skazana na wielogodzinne unieruchomienie w ławce szkolnej, także po wypełnieniu swych obowiązków uczniowskich skłonna będzie powielać nawyki ruchowej bierności. Ten mało optymistyczny scenariusz potwierdza wiele doniesień badawczych. Według danych z 1996 roku, w sposób ruchowo bierny wypoczywała przeszło połowa młodzieży szkół ponadpodstawowych5. Nie lepiej przedstawiały się preferencje wypoczynkowe uczniów młodszych, wśród których niewiele ponad 10% zajmowało się amatorskim uprawianiem sportu. Zachowania 2

Badania M. Czerepaniak-Walczak prowadzone w latach 1990–1991 w różnych środowiskach społeczno-zawodowych zarysowały ten problem bardzo wyraźnie. Niedocenianie niebezpieczeństw wynikających z braku ruchu i dominacji siedzącego trybu życia okazało się powszechne. Niespełna 1/4 badanych uznała wówczas ten czynnik za zagrażający zdrowiu. Por. M. Czerepaniak-Walczak, Świadomość wychowawcza kobiet dotycząca czasu wolnego uwarunkowana ich aktywnością zawodową [w:] Kobieta i jej czas wolny, red. A. Zawadzka, Prace Pedagogiczne C, Wrocław 1993. 3 E. Tarkowska, Czas a cywilizacja przyszłości. Na marginesie ludzi teraźniejszych... [w:] Ludzie przełomu tysiąclecia a cywilizacja przyszłości, red. M. Ziółkowski, Poznań 2001; E. Tarkowska, Społeczeństwo różnych rytmów. Przypadek Polski na tle tendencji globalnych [w:] Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji, red. P. Sztompka, Warszawa – Kraków 1999. 4 Według badań CBOS, Polacy zarówno w dni powszednie, weekendowe, jak i w okresie urlopowym, jawią się jako domatorzy. Około 75% Polaków nie opuszcza swego miejsca zamieszkania choćby na tydzień w ciągu roku. Por. Urlopy 2001. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2001; por. także: Jaki był rok 2001, jaki będzie 2002? Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2001; Budżet czasu ludności 1996, GUS, Warszawa 1998; M. Falkowska, Czas wolny i orientacje kulturalne Polaków [w:] Wartości, praca, zakupy... O stylach życia Polaków, red. M. Falkowska, Warszawa 1997; M. Falkowska, Praca – konieczność czy styl życia? [w:] Wartości, praca..., op. cit. 5 Szkoły ponadpodstawowe poprzedniego systemu edukacyjnego, w których realizowałam badania, to odpowiednik obecnych szkół ponadgimnazjalnych.

Rekreacja ruchowa.indb 8

2007-12-14 14:13:34

Wstęp



te, w powiązaniu z niską świadomością walorów aktywności ruchowej, generują swoisty kryzys zdrowotny, określany nierzadko wręcz jako biopsychiczna degradacja młodej generacji. Jej widomymi oznakami są: wady postawy, zwyrodnienia kręgosłupa, otyłość, słabo rozwinięta potrzeba ruchu, przerażająco niska sprawność fizyczna, jak również – generujące się wskutek kumulacji niekorzystnych stanów emocjonalnych – dolegliwości psychiczne, nerwice, neurozy6. Zarysowany obraz budzi tym większy niepokój pedagoga, że postawy wypoczynkowe stojących u progu dorosłości ludzi młodych staną się wkrótce wzorcowe dla następnych pokoleń. Zarówno wymienione względy, jak i dezaktualizacja dotychczasowych ustaleń skłoniły mnie do podjęcia badań empirycznych, dających obraz uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej i turystyce oraz warunkujących to uczestnictwo czynników społecznych. Badania skoncentrowałam na wkraczającej w dorosłość młodzieży uczącej się, a więc na populacji znacząco obciążonej obowiązkami szkolnymi i co za tym idzie w wysokim stopniu zagrożonej biernością ruchową, a zarazem o względnie silnie ukształtowanych już zainteresowaniach oraz nawykach dysponowania czasem wolnym. Jako teren penetracji wybrałam środowisko wielkomiejskie, które zdaje się najdotkliwiej odczuwać negatywne ekologiczne oraz bio-psycho-społeczne skutki cywilizacyjnego rozwoju. Przyjęłam jednocześnie, że poziom świadomości w kwestii rozlicznych zagrożeń z nimi związanych jest w tym właśnie środowisku najwyższy, co powinno pozytywnie rzutować na stopień rozbudzenia potrzeb sportowych i turystycznych. Penetracje badawcze przebiegały w kilku fazach. Problem, weryfikowany w pierwszym etapie, sformułowałam następująco: jak przedstawia się uczestnictwo młodzieży (poziom, formy) w rekreacji ruchowej i turystyce w zależności od płci oraz typu szkoły, w której młodzi ludzie się kształcą? Wynikającą z tak zdefiniowanego problemu hipotezę, dotyczącą odmiennego traktowania przez respondentów obu płci szeroko pojętej rekreacji ruchowej, wiążę z funkcjonującymi w świadomości społecznej stereotypami ról, do których – w procesach socjalizacji i wychowania – przygotowywani jesteśmy od wczesnego dzieciństwa. Za czynnik mogący wywierać wpływ na kształt diagnozowanego uczestnictwa uznaję także zróżnicowane typy szkół – proponujące odmienne profile kształcenia, kładące zatem większy nacisk bądź na wykształcenie ogólne (uwzględniające także przygotowanie do udziału w szeroko pojętej kulturze fizycznej), bądź na wąskoprofilowe przygotowanie do zawodu. Przy komplementarnym zastosowaniu technik ankiety

Wspomniane dolegliwości występowały u prawie połowy młodzieży w wieku 15–19 lat. Por. B. Zawadzka, Pomoc choremu uczniowi w szkole [w:] Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym: materiały z konferencji naukowej, która odbyła się w Kielcach w dniach 22–23 maja 2001 r., t. II, red. B. Matyjas, Kielce 2002, s. 17.

Rekreacja ruchowa.indb 9

2007-12-14 14:13:34



Wstęp

oraz wywiadu zbiorowego wspomnianą fazą badań objęłam przeszło 300-osobową grupę młodzieży, kształcącej się w szkołach różnego typu. Drugi etap badań, skupiony wyłącznie na respondentach najbardziej aktywnych pod interesującym mnie względem, był próbą odpowiedzi na pytanie o społeczne uwarunkowania wysokiego poziomu uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej i turystyce. Tą fazą diagnozy, bazującą na technice wywiadu indywidualnego, objęłam wyselekcjonowaną 50-osobową grupę młodych ludzi, jak również ich rodziców i nauczycieli wychowania fizycznego. Rozpoznanie roli różnorodnych czynników środowiska społecznego w stymulowaniu tego uczestnictwa uznałam za ważne zarówno dla teorii, jak i praktyki wychowania, jako punkt wyjścia do podjęcia w środowisku konkretnych działań naprawczych bądź projektowania programów profilaktycznych. Książka zawiera skróconą wersję rozprawy doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Anny Zawadzkiej. Opiekunowi dysertacji – za merytoryczną opiekę oraz wielokrotnie udzielaną pomoc i wsparcie – chciałabym w tym miejscu gorąco podziękować. Dziękuję także recenzentowi pracy – prof. zw. dr hab. Marii Czerepaniak-Walczak, której cenne uwagi przyczyniły się do nadania książce ostatecznego kształtu. W trakcie przygotowań do druku praca została uzupełniona o istotne teoretyczne, jak również empiryczne aktualizacje. Dopełniłam ją m.in. najnowszymi opracowaniami i doniesieniami badawczymi. W warstwie empirycznej wzbogaciłam ją o kolejny etap postępowania diagnostycznego, docierając do niektórych respondentów (absolwentów LO), którzy stanowili obiekt moich zainteresowań w drugim etapie badań. Zrealizowany po upływie kilku lat etap badawczy służył odpowiedzi na pytanie, czy i w jakiej mierze przejawiana w młodości aktywność w obszarach rekreacji ruchowej i/lub turystyki jest obecnie udziałem dorosłych już osobników. Książka składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym – odwołując się do dotychczasowych ustaleń – prezentuję przesłanki do podjęcia badań własnych. W rozdziale drugim omawiam ich metodologię. Rozdział trzeci pracy to prezentacja wyników pierwszego, ilościowego etapu postępowania diagnostycznego dotyczących poziomów oraz form uczestnictwa młodzieży w rekreacji ruchowej i turystyce. Ostatnie rozdziały zawierają analizy jakościowe prowadzone na podstawie wyników dwóch kolejnych etapów badania i dotyczą roli rekreacji ruchowej i turystyki w życiu najbardziej aktywnych fizycznie respondentów oraz społecznych uwarunkowań uczestnictwa w nich. Podsumowanie całości analiz stanowią wnioski, które mogą być punktem wyjścia do budowania konkretnych programów mających na celu przygotowanie młodego pokolenia do udziału w kulturze fizycznej.

Rekreacja ruchowa.indb 10

2007-12-14 14:13:34

Rozdział I

Przesłanki badań nad rekreacją ruchową i turystyką młodzieży wielkomiejskiej 1. Wypoczynek aktywny ruchowo w kontekście aktualnych zjawisk życia społecznego a) Przemiany środowiska życia współczesnego człowieka (z uwzględnieniem specyﬁki polskich przemian)

„Człowiek współczesny, którego stworzyła cywilizacja, czyli on sam, nie jest człowiekiem szczęśliwym i nie jest człowiekiem zdrowym. Żyje w środowisku, które sam stwarza, ale i sam zatruwa. Nie boi się już złych duchów, ale boi się swoich bliźnich i samego siebie”1. Słowa te zdają się trafnie obrazować jakość życia człowieka przełomu wieków, doświadczającego rozlicznych przemian dokonujących się w obrębie ściśle ze sobą powiązanych płaszczyzn egzystencji: społecznej, przyrodniczej i kulturowej. Jednostka, spod której kontroli wymyka się kreowana przezeń rzeczywistość, czuje się w niej nierzadko zagubiona i wyalienowana. Korzystając z rozlicznych dóbr i udogodnień, często zatraca umiejętność nawiązywania bliskich i bezpośrednich kontaktów z drugim człowiekiem, przeżywania autentycznych spotkań z przyrodą czy kontemplacji dóbr i wytworów kultury. Dotkliwie odczuwanymi negatywnymi skutkami rozwoju cywilizacyjnego są: degradacja środowiska naturalnego, powstanie szeregu nieznanych wcześniej zagrożeń i plag społecznych, deprywacja wielu potrzeb biologicznych i psychicznych. Przemiany interesującego mnie szczególnie środowiska społecznego, modelującego ludzkie zachowania i postawy, dokonują się w ścisłym powiązaniu z przeobrażeniami środowiska naturalnego oraz kulturowego2. Społeczne środowisko naszego życia, wyznaczające ramy określonym strukturom i warunkom społecz1 2

T. Kielanowski, Człowiek tworzy sam siebie, Gdańsk 1985, s. 8. A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 59–61.

Rekreacja ruchowa.indb 11

2007-12-14 14:13:34



Rozdział I. Przesłanki badań nad rekreacją ruchową...

nym, kształtuje się bowiem na konkretnym podłożu geograﬁcznym, w sprzężeniu z kontekstem kulturowym. Omówienie dokonujących się przemian środowiskowych rozpocznę zatem od środowiska naturalnego, którego – wskutek ingerencyjnej działalności człowieka – w sensie absolutnym prawie już nie ma3. Należy zauważyć, iż zaledwie 1/3 biosfery kuli ziemskiej nie została przez człowieka przekształcona, Europa zaś należy do tych części świata, w których zniszczenie środowiska przyrodniczego jest wyjątkowo duże. Podstawowych przyczyn degradacji upatrywać należy w rozwoju przemysłu, motoryzacji i urbanizacji4. Emitowane odpady gazowe, ciekłe i stałe powodują skażenie biologiczne i chemiczne powietrza, gleby, wód płynących i geologicznych, obumieranie roślinności. Przykładowo – wskutek emisji dwutlenku siarki uszkodzona jest dziś większość obszarów leśnych Europy5. Polska zaś, w której polityka proekologiczna do niedawna w zasadzie nie istniała, jest dobitnym przykładem niszczycielskiej ingerencji człowieka. Niezmiennie od wielu już lat przeszło 13 mln mieszkańców naszego kraju żyje na obszarach ekologicznego zagrożenia6, narażonych jest stale na nadmierną emisję zanieczyszczeń, zmuszonych do picia wody skażonej chemicznie lub bakteryjnie, spożywania produktów rolnych o zbyt dużej zawartości związków chemicznych, w tym – najbardziej niebezpiecznych dla zdrowia – metali ciężkich. Egzystencja w takim środowisku nie sprzyja ani zdrowiu, ani dobremu samopoczuciu. Stanowi przyczynę wielu groźnych chorób układu krążenia, oddechowego, nowotworów7. Nieodłącznym towarzyszem życia współczesnego człowieka, zwłaszcza w środowisku wielkomiejskim, jest hałas, mogący powodować – obok uszkodzenia narządu słuchu – neurogenne zmiany przebiegu procesów ﬁzjologicznych8.

W. Michajłow, Socjologia i problemy środowiska życia człowieka, Wrocław 1975, s. 13. D. Ambroży, T. Ambroży, Turystyka jako forma aktywności ruchowej [w:] Nowe tendencje w turystyce i rekreacji, red. J. Biliński, M. Przydział, Rzeszów 2004, s. 101. 5 H. Zimny, Czym naprawdę oddychamy?, Warszawa 1988, s. 5; por. też: K. Jacniacki, Środowisko przyrodnicze i jego ochrona, Warszawa 1989, s. 56–58. 6 Por. http://encyklopedia.interia.pl; por. też dane z lat wcześniejszych, np. Raport o kulturze ﬁzycznej w Polsce, red. Z. Krawczyk, Warszawa 1989; H. Zimny, Czym naprawdę oddychamy?, op. cit., s. 6. 7 Por. np.: Czas wolny, rekreacja i zdrowie, red. W. M. Kuś, J. Sołtysiak, Warszawa 1981, s. 8–9, 11; J. Bejnarowicz, Zmiana stylu życia i stanu zdrowia ludności Polski. Wybrane problemy [w:] Styl życia a zdrowie. Dylematy teorii i praktyki, red. Z. Czaplicki, W. Muzyka, Olsztyn 1995, s. 22; E. Syrek, Zdrowie jako problem społeczny [w:] Problemy i tendencje rozwojowe we współczesnej pedagogice społecznej w Polsce, red. A. Radziewicz-Winnicki, Katowice 1995, s. 338–341; E. Syrek, Teoretyczne standardy zdrowia dzieci i młodzieży a ich środowiskowe uwarunkowania w regionie górnośląskim. Studium pedagogiczno-społeczne, Katowice 1997, s. 61–64; A. Dąbrowski, Znaczenie pozaszkolnej aktywności ruchowej w procesie wychowania zdrowotnego dzieci i młodzieży [w:] Styl życia..., op. cit., s. 65; A. Olubiński, O zagrożeniu zdrowia dzieci i młodzieży w środowisku rodzinnym dużego miasta [w:] Bezpieczeństwo człowieka w środowisku lokalnym, red. W. Ciczkowski, Olsztyn 1999, s. 135–136. 8 Zmęczenie jako problem współczesnej cywilizacji, red. Z. Jethon, Warszawa 1977, s. 160; por. też: K. Jacniacki, Środowisko przyrodnicze..., op. cit., s. 56–57; Sport dla wszystkich. Wybrane dyscypliny, red. T. Wolańska, J. Lisowska, Warszawa 1997, s. 86. 4

Rekreacja ruchowa.indb 12

2007-12-14 14:13:34