Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej

Melisik.indb 1

2007-11-30 13:47:32

Dla moich przyjaciół: Doroty i Tomka Kazimieruków, Tomka Gmerka, Kasi Kabacińskiej, Stanisława Antczaka, Sławka Banaszaka i Olgi Grabowskiej

Melisik.indb 2

2007-11-30 13:47:32

Zbyszko Melosik

Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Melisik.indb 3

2007-11-30 13:47:32

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller Beata Bednarz

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

Zdjęcie na okładce: Agnieszka Gromkowska-Melosik

Publikacja sﬁnansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego – projekt badawczy nr 2H01F04225.

ISBN 978-83-7308-706-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Melisik.indb 4

2007-11-30 13:47:33

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

Rozdział pierwszy Wielokulturowość, globalizacja i przemiany kultury współczesnej: wybrane konteksty I. Wielokulturowość i zjawisko globalizacji/amerykanizacji ...................... II. Ideologia konsumpcji jako wielka narracja społeczeństwa wielokulturowego ........................................................... 1. Konsumpcje w społeczeństwie wielokulturowym .............................. 2. Globalna młodzież i styl życia ........................................................... 3. Słoneczne (pozakulturowe) wakacje – tożsamość typu all inclusive .... 4. Komercjalizacja kultur etnicznych – egzempliﬁkacje ......................... 5. Wielo(pop)kulturowe spektakle ciała i seksualności .......................... 5.1. Koloryzm i białe standardy piękna .............................................. 5.2. Czarne męskie ciało i seksualny nacjonalizm .............................. 5.3. Michael Jordan: spektakl czarnego mężczyzny ........................... 5.4. Męskość i wielokulturowa seksturystyka ..................................... III. Wielokulturowość ujarzmiona: epistemologiczna arogancja zachodniego muzeum ................................

11 29 29 53 73 90 105 105 110 116 124 129

Rozdział drugi Teorie i koncepcje edukacji wielokulturowej: rekonstrukcja przestrzeni dyskursu I. Teoretyczne (i ideologiczne) kontrowersje wokół edukacji wielokulturowej ............................................................ 1. Teoria i wiedza we współczesnych naukach społecznych – walka dyskursów ............................................................................ 2. Koncepcje i teorie edukacji wielokulturowej ...................................... 3. Kontrowersje wokół edukacji globalnej jako oświeceniowej interpretacji wielokulturowości ...........................

Melisik.indb 5

141 141 160 178

2007-11-30 13:47:33

Spis treści

4. Postmodernistyczne dylematy edukacji wielokulturowej ................... 183 5. Kontrowersje wokół wielokulturowości w perspektywie teorii feministycznej ................................................. 204 II. Koncepcje i teorie edukacji wielokulturowej a liberalne zasady stratyfikacji społecznej ............................................... 209 Rozdział trzeci Wielokulturowość i działania afirmatywne na płaszczyźnie edukacji: egzemplifikacja amerykańska I. Wielokulturowość, działania afirmatywne i zmiana struktury etnicznej studentów .............................................................................. 229 II. Akademickie i ideologiczne konteksty oraz konsekwencje działań afirmatywnych ........................................................................... 241 III. Krytyka działań afirmatywnych w sferze dostępu do edukacji wyższej .. 261 Rozdział czwarty Tożsamość regionalna i edukacja w Hiszpanii – na przykładzie Katalonii I. Wprowadzenie: język i regionalne tożsamości w Hiszpanii .................. 269 II. Język kataloński i tożsamość katalońska – warunki społeczno-polityczne przed upadkiem rządów F. Franco ..... 273 III. Polityka językowej normalizacji w Katalonii – dylematy edukacji dwujęzycznej ......................................................... 277 Rozdział piąty Australijskie kontrowersje wokół edukacji wielokulturowej I. Polityka kulturowa i edukacyjna wobec Aborygenów ............................ II. Edukacja i kultura Aborygenów: dramaty tożsamości ........................... III. Kulturowa eksploatacja i komercjalizacja społeczności Aborygenów .... IV. Edukacja (wielo)kulturowa mniejszości napływowych w Australii .......

293 315 351 363

Rozdział szósty Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej – niezakończona walka dyskursów .................................. 375 Bibliograﬁa .................................................................................................. 393 Inne książki prof. zw. dra hab. Zbyszka Melosika: ...................................... 411

Melisik.indb 6

2007-11-30 13:47:33

Wstęp KsiążkaTeoria i praktyka edukacji wielokulturowej stanowi podsumowanie moich badań i analiz dotyczących pedagogicznych i kulturowych kontekstów funkcjonowania – żyjących w krajach wysoko rozwiniętych – mniejszości etnicznych i rasowych. Próbuję w niej określić warunki kształtowania tożsamości jednostek i grup etnicznych żyjących w sytuacji „różnicy” i „odmienności”. Część pierwsza książki zawiera rozważania dotyczące „globalnego wielokulturowego świata”; jestem przekonany, że stanowią one dobry punkt wyjścia analiz teorii i praktyki edukacji wielokulturowej. Z kolei w części drugiej przedstawiam teoretyczne koncepcje i podejścia rozwijające się w ramach edukacji wielokulturowej. Część trzecia poświęcona jest studiom przypadków – analizie konkretnych przykładów praktycznej realizacji różnorodnych teorii i ideologii wielokulturowości na płaszczyźnie edukacji (Stany Zjednoczone, Hiszpania, Australia; materiały i źródła do publikacji były gromadzone m.in. podczas moich pobytów naukowych na University of Virginia w Stanach Zjednoczonych, University of Sydney w Australii oraz University of Saragossa i University of Barcelona w Hiszpanii). Wreszcie, w ostatnim fragmencie książki przedstawiam własną propozycję odnoszącą się do edukacji wielokulturowej na tle zmieniających się warunków kulturowych w „globalnym świecie”. Edukacja (wielokulturowa) – taka, jaka wyłania się ze stronic mojej książki – jest w nieodłączny sposób związana z ideologią i polityką oraz przemianami kulturowymi. Nie można jej w żaden sposób „wyabstrahować” z dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Z drugiej strony wiem, że również w mojej narracji nie zdołałem się uwolnić od różnego typu „ideologicznych uwikłań”. Jestem też świadomy tego, że trudno jest dostrzec w mojej książce jakiś „radykalny optymizm” w kwestii rozwiązania problemu relacji między tożsamością (i edukacją) mniejszości a głównym nurtem kultury i pedagogiki w krajach wysoko rozwiniętych. Mijają bowiem dekady, a relacje „tożsamościowe” między mniejszościami a (zwykle) białą większością „huśtają się” – od przyjęcia przez te pierwsze strategii świadomej asymilacji do tworzenia fundamentalistycznych enklaw; od tworzenia programów rewitalizacji etnicznej do całkowitego wchłonięcia tożsamości etnicznej przez ideologię konsumpcji i liberalną wersję sukcesu życiowego. I trudno oczekiwać, że w przyszłości będzie inaczej.

Melisik.indb 7

2007-11-30 13:47:33

Wstęp

W związku z tym w mojej książce próbuję (jedynie) dokonać wszechstronnej diagnozy „możliwości” i „ograniczeń”, nie dając żadnych ostatecznych (czy nawet jednoznacznych) propozycji. Każda z nich stanowiłaby bowiem tylko nieuchronnie schematyczną konstrukcję mojego umysłu, wypadkową (wielo)kulturowych spotkań i mojej biograﬁi.

Melisik.indb 8

2007-11-30 13:47:34

Rozdział pierwszy

Wielokulturowość, globalizacja i przemiany kultury współczesnej: wybrane konteksty

Melisik.indb 9

2007-11-30 13:47:34

Melisik.indb 10

2007-11-30 13:47:34

I. Wielokulturowość i zjawisko globalizacji/amerykanizacji Procesy globalizacji występujące we współczesnym świecie wzbudzają liczne kontrowersje i debaty. Najogólniej mówiąc, występują tutaj dwa sprzeczne ze sobą stanowiska. W pierwszym z nich utrzymuje się, że globalizacja związana jest ze wzrastającą współzależnością – na wszystkich poziomach i płaszczyznach – poszczególnych regionów świata, a także społeczeństw, narodów, państw, a nawet społeczności lokalnych. Podkreśla się, że w społeczeństwie globalnym występuje wzrost wrażliwości na różnice i w związku z tym wzrost równouprawnienia narodów i kultur w społeczności światowej. W konsekwencji świat staje się w coraz większym stopniu wielokulturowy; w rozumieniu pozytywnego współistnienia odmienności. Zwolennicy drugiego stanowiska podkreślają, że globalizacja stanowi kolejną formę ekspansji dominacji i zależności, której istotą jest polityczne, kulturowe i ekonomiczne podporządkowanie peryferii normatywnemu centrum, przy czym jego misją jest edukować świat w cywilizowany sposób. Istotną cechą takiego ujęcia jest przekonanie o postępującej homogenizacji świata, która wynika z rozpowszechniania – podnoszonych do rangi uniwersalności i narzucanych wszystkim kontynentom – kulturowych standardów Zachodu i znoszenia wielokulturowego charakteru współczesnej rzeczywistości. W tym kontekście kładzie się nacisk na zjawiska standaryzacji kultury światowej, zarówno materialnej, jak i niematerialnej, a dla nazwania tego procesu używa się wielu pejoratywnych określeń, np.: „westernizacja”, „amerykanizacja”, „cocacolizacja” czy „mcdonaldyzacja” itp.1 (mają one anty-wielokulturową wymowę). Poniższe rozważania będą zawierać próbę spojrzenia na zjawisko globalizacji z obu zarysowanych wyżej stanowisk. Niemniej zostaną pominięte – głównie neomarksistowskie – podejścia i koncepcje, które związane są ze stricte strukturalnymi ujęciami globalizacji, odwołującymi się do „totalnej kolonizacji” i zniewolenia zdominowanych kultur czy społeczeństw, lub postrzegającymi ją wyłącznie jako formę „eksportu kapitalizmu” i typowego dla niego układu stosunków

Z. Mlinar, Individuation with Globalization: The Transformation of Territorial Social Organization [w:] Globalization and Territorial Identities, Aldershot 1992, s. 20–21; por. też A. Geyer, Multiculturalism and the Politics of General Education, „Critical Inquiry” 1993, 19, s. 524.

Melisik.indb 11

2007-11-30 13:47:34

Rozdział pierwszy. Wielokulturowość, globalizacja...

klasowych. Istotą narracji będzie pokazanie specyﬁki globalizacji – w kontekście problemu wielokulturowości. Na wstępie tej części rozważań dotyczących procesów globalizacji we współczesnym świecie warto przytoczyć dłuższy cytat z tekstu amerykańskiego dziennikarza i podróżnika P. Iyera, który może wprowadzić, jak się wydaje, w klimat współczesnego społeczeństwa globalnego. W 1993 roku pisał on tak: Gdy byłem nastolatkiem, uważałem za zupełnie naturalne, że mogę spędzić moje wakacje [...] w Boliwii lub Tybecie, Chinach lub Maroko. Nigdy nie wydawało mi się dziwne, że moja dziewczyna jest na drugiej półkuli (10 godzin lotu ode mnie), a najbliżsi przyjaciele na drugim końcu kontynentu lub po drugiej stronie morza [...] Dopiero niedawno uświadomiłem sobie, że wszystkie te zwyczaje mojego umysłu i życia byłyby niemal niewyobrażalne w czasach młodości moich rodziców [...], że należę do całkowicie nowej generacji ludzi, międzykontynentalnego plemienia wędrowców, których liczba zwiększa się tak szybko, jak liczba międzynarodowych linii telefonicznych [...] Nieustanni cudzoziemcy, mieszkańcy bez miejsca zamieszkania, przejeżdżamy przez kraje, jakbyśmy przechodzili przez drzwi obrotowe. Nic nie jest dla nas dziwne i żadne miejsce nie jest zagranicą [...]. Jestem wielonarodową duszą na wielonarodowym globie [...] Wejście do samolotu jest dla mnie tak naturalne, jak podniesienie słuchawki telefonicznej [...] Składam moje „ja” i przewożę je ze sobą [...] Nigdy nie jestem zdziwiony. Ten rodzaj życia daje oczywiście bezprecedensowe poczucie wolności i ruchliwości [...] Lecz jaki wpływ na serce człowieka mają te zmiany? Możemy iść przez świat, jak przez jarmark cudów, zabierając coś na każdym przystanku i traktując świat, jak supermarket [...] Nie mamy domu, mamy setki domów. Możemy „mieszać się” i „harmonizować” w zależności od wymagań sytuacji [...] I nagle czuję się zaszokowany odkryciem, iż mam szafę z jaźniami, z której mogę wybierać. Lecz jaką cenę płacę za to? Jaki rodzaj duszy zrodzony jest z takiego życia? [...] Przynależność staje się dla nas tak obca, jak dezorientacja. [Uświadamiam sobie, że – Z. M.] Nigdy nie głosowałem. Nigdy nie kibicowałem żadnemu narodowi podczas igrzysk olimpijskich. I niekiedy zastanawiam się, czy ten nowy rodzaj braku przynależności nie jest obcy czemuś fundamentalnemu dla natury ludzkiej. Uchodźca żywi przynajmniej namiętne uczucia do kraju, który opuścił [...] Lecz co odczuwa Przejściowy Włóczęga? Za co moglibyśmy umrzeć, dla jakich pasji moglibyśmy żyć, skoro nie odczuwamy nigdy bólu rozłąki i radości zdumienia?2.

Uwagi P. Iyera mogą stanowić dobry punkt wyjścia rozważań na temat charakteru współczesnej globalizacji oraz towarzyszącego jej procesu lokalizacji: od2 P. Iyer, The Soul of An Intercontinental Wanderer, „Harpers Magazine”, April 1993, s. 13–17. Niemal wszystkie cytowane publikacje obcojęzyczne oraz informacje z zagranicznych stron internetowych podaję w tłumaczeniu własnym, w przypadku gdy jest inaczej, zostało to odpowiednio oznaczone.

Melisik.indb 12

2007-11-30 13:47:34

I. Wielokulturowość i zjawisko globalizacji/amerykanizacji

radzania się i kształtowania wysp różnorodności i wysp tożsamości. Trzeba dodać, że poszukiwanie lokalnych korzeni ma swoje źródło w mniej lub bardziej świadomym proteście przeciwko anonimowym, globalizującym, niezrozumiałym „siłom” („nie potraﬁę mówić o świecie, ale potraﬁę mówić o mojej wiosce”)3. Jak pisze R. Strassold, „postmodernistyczni mężczyźni i kobiety, w związku z faktem, iż są tak głęboko osadzeni w globalnym przepływie informacji, odczuwają potrzebę odrodzenia małych enklaw zażyłości, intymności, bezpieczeństwa, zrozumiałości, organiczno-sensorycznej interakcji z ludźmi, będącymi odbiciem ich samych”. Fakt, że posiadają oni dzięki współczesnej technologii komunikacyjnej bezpośredni kontakt z „bezgranicznymi” miejscami, osobami, rzeczami i ideami powoduje, iż odczuwają głębszą potrzebę, aby posiadać centrum kultywowania samych siebie. Łatwy dostęp do całego świata, małym nakładem czasu i pieniędzy, nadaje nowe znaczenie potrzebie posiadania subiektywnego centrum: domu, społeczności, lokalności, od których można „odchodzić i powracać, aby odpocząć”4. Paradoksalnie, proces lokalizacji jest integralną częścią i jednym z warunków kształtowania społeczeństwa światowego. Globalizacja jest więc wyrazem zderzenia zjawisk homogenizacji i uniwersalizacji ze zjawiskami indywidualizacji i różnicowania. Procesy te przenikają się ze sobą i nakładają się na siebie. Z. Mlinar komentuje to zjawisko następująco: „te same zjawiska mogą mieć zarówno lokalny, jak i globalny charakter; w ten sposób lokalizm staje się nierozróżnialny od globalizmu”5. W opisanej wyżej perspektywie globalizacja ujmowana jest w kategoriach różnicowania się w ramach terytorialnej społeczności. Globalizacja mierzona jest przez stopień, do którego te zróżnicowane, oddzielone terytorialnie i kulturowo grupy są otwarte na wielokulturowe „bogactwo różnorodności całego świata” (nie można mówić o globalizacji, gdy regionalne, narodowe lub lokalne społeczności są zamknięte na świat). Globalizacja ma zatem tym większy zasięg i zakres, im większy jest stopień nasycenia tego, co lokalne, przez to, co globalne (to ostatnie powstaje – w logice upozorowania – wskutek przetwarzania reprezentacji kultur lokalnych). To, co lokalne, zostaje przesycone przez globalną wersję różnorodności. W rezultacie lokalne kultury są takie same jak globalne, jednak nie w sensie jednorodności z globalnym uniwersalizmem, lecz z globalnym wielokulturowym zróżnicowaniem. Świat może być odnaleziony w każdej lokalności i jednocześnie każdy region, naród i lokalność mogą być odnalezione w świecie6. 3

S. Hall, The Local and the Global: Globalization and Ethnicity [w:] Culture, Globalization and the World-system. Contemporary Conditions for the Reprezentation of Identity, red. A. King, London 1991, s. 34–35. 4 Podaję za: Z. Mlinar, Introduction [w:] Globalization and Territorial Identities, op. cit., s. 4. 5 Ibidem, s. 2–5, 12. 6 Z. Mlinar, Individuation and Globalization..., op. cit., s. 21.

Melisik.indb 13

2007-11-30 13:47:35

Rozdział pierwszy. Wielokulturowość, globalizacja...

Jednym ze skutków takiego typu globalizacji jest jednak narastający brak pewności kulturowej. Codzienne doświadczenia ludzi mają charakter lokalny, a jednak w coraz większym stopniu kształtowane są przez zjawiska i problemy globalne, które są niemożliwe do objęcia przez wyobraźnię przeciętnego człowieka. Innymi słowy, ludzie zmuszeni są nieustannie odnosić się do tego, co globalne, jednak jest im bardzo trudno jednoznacznie umieścić to w ich osobistym doświadczeniu7 (jest to jedna z przyczyn narastania zjawiska, które można nazwać „pokusą fundamentalizmu”, a które uosabia się w oddaniu się w opiekę jakiejkolwiek „pewności” w sferze wartości – nawet jeśli miałaby ona konserwatywny charakter). Trzeba dodać, że w wyłaniających się warunkach postmodernistycznych następuje kryzys państwa narodowego, jako głównej płaszczyzny organizacji życia społecznego (co jest wyrazem narastającego kryzysu formacji modernistycznej). Kryzys uprawomocnienia tego państwa powoduje, że władza opuszcza centrum i przemieszcza się „w górę” (poziom ponadnarodowy), „na boki” (poziom międzynarodowy), „w dół” (poziom lokalny)8. Towarzyszy temu transformacja znaczenia terytorialności. W modernizmie społeczność definiowana była przede wszystkim w kategoriach ulokowania w przestrzeni, która stanowiła też swoistą enklawę kulturowych i społecznych partykularyzmów. W przeszłości to, gdzie byliśmy, definiowało zakres naszego doświadczenia życiowego. Wraz ze wzrostem dostępu (poprzez telewizję satelitarną i szeroko rozumiane media, a także możliwość błyskawicznego fizycznego przemieszczania się z kontynentu na kontynent) do globalnych idei i wartości znaczenie przestrzeni terytorialnej – jako miejsca tworzenia tożsamości – maleje. Gdy ludzie we wszystkich zakątkach świata będą mieli całkowicie otwarty dostęp do „wszystkiego”, terytorium przestanie odgrywać jakąkolwiek rolę w tej dziedzinie. Nastąpi wówczas całkowite zniesienie związku między miejscem fizycznym a społecznym. W elektronicznym postmodernistycznym społeczeństwie występuje ogromna „ruchliwość informacyjna”. Coraz więcej doświadczenia informacyjnego dzielone jest z coraz większą liczbą osób. Prowadzi to do kształtowania „szerszego”, lecz „płytszego” poczucia „my”. Proces ten przynosi zarówno „pełzającą uniformizację”, jak i fragmentaryzację; tzn. mieszkańcy całego świata stają się do siebie coraz bardziej podobni, z kolei na poziomie lokalnym życie staje się coraz bardziej zróżnicowane. Na poziomie makro świat staje się coraz bardziej homogeniczny, na poziomie mikro jednostki mają coraz więcej możliwości w sferze wyborów. To poziom

S. Tomlinson, Cultural Imperialism. A Critical Introduction, Baltimore 1991, s. 177. R. Strassold, Globalism and Localism: Theoretical Reﬂections and Some Evidence [w:] Globalization and Territorial Identities, op. cit., s. 39, 43; por. też. R. Kearney, Postmodernity and Nationalism: European Perspective, „Modern Fiction Studies” 1992, nr 3, s. 581. 8

Melisik.indb 14

2007-11-30 13:47:35

I. Wielokulturowość i zjawisko globalizacji/amerykanizacji

mikro staje się królestwem różnorodności9. Przy tym w coraz większym stopniu – w związku ze wspomnianą dostępnością komunikacji i informacji – stosunki społeczne i same społeczności tworzone są „w poprzek”. Jednostki „działają w środowiskach informacji, które mogą mieć mało związku z otaczającym je otoczeniem, a nawet kulturą, w której żyją”10. G. Larochelle określa to zjawisko jako zniesienie dychotomii wewnątrz/zewnątrz11. Prezentowane wyżej podejście związane jest z pierwszym sposobem myślenia o globalizacji. W procesie kształtowania światowej globalnej wioski „upozorowania” wszystkie kultury traktowane są na zasadach względnego partnerstwa; rzeczywistość staje się w coraz większym stopniu wielokulturowa. Zdaniem R. Strassolda, postmodernistyczny globalizm odrzuca dawne wersje jedności świata oparte na rozpowszechnianiu jednego układu wartości (Europy, Zachodu, modernizmu) i dominacji jednego regionu (Północ). Kładzie nacisk na ideę równości różnych kultur i cywilizacji12. Podobne stanowisko zajmuje M. Featherstone. Przeciwstawia się on tendencjom identyﬁkacji globalizacji z homogenizacją, która pozostawałaby w służbie wielonarodowych (jednak wyłącznie zachodnich) korporacji, amerykanizacji, imperializmu mediów czy kultury konsumpcji. Odrzuca on przekonanie, że w trakcie globalizacji różnice lokalne są „wymazane” przez siły uniwersalizujące13. Przywołuje się w tym kontekście często pojęcie kreolizacji; warto je krótko przeanalizować, bowiem pozwala na zrozumienie dynamiki relacji między kulturą zachodnią a wielokulturowym światem (chociaż wyjściowo kreolizacja odnosiła się jedynie do jednej partykularnej kultury, obecnie uzyskała wymiar „uniwersalny” – używa się tego pojęcia w odniesieniu do wszystkich lokalnych kultur). Kreolizacja dotyczy sytuacji świadomego wykorzystywania i mieszania – w konstruowaniu swojego stylu życia przez mieszkańców krajów Trzeciego Świata – zarówno zachodnich, jak i rodzimych praktyk kulturowych i materialnych przejawów kultury. Można w tym kontekście podać tysiące przykładów, np. gdy w pokoju tureckiej nastolatki znajdują się symbole kultury islamskiej oraz plakat piosenkarki Madonny. W ramach procesu kreolizacji konsumenci korzystają więc ze wszystkich dostępnych globalnych i lokalnych źródeł. Tak o kreolizacji piszą G. Ger i R. W. Belk: 9 Z. Mlinar, Individuation and Globalization..., op. cit., s. 25; oraz J. Meyrowitz, On „The Consumers World: Place on Context” by R. Sack, „Annals of the Association of American Geographies 80”, March 1990, s. 130. 10 R. Strassold, Globalism and Localism..., op. cit., s. 45. 11 G. Larochelle, Interdependence, Globalization and Fragmentation [w:] Globalization and Territorial Identities, op. cit., s. 159. 12 R. Strassold, Globalism and Localism..., op. cit., s. 43. 13 M. Featherstone, Consumer Culture and Postmodernism, London 1991, s. 146.

Melisik.indb 15

2007-11-30 13:47:35

Rozdział pierwszy. Wielokulturowość, globalizacja...

Kreolizacja stanowi najbardziej prawdopodobną i pragmatyczną odpowiedź konsumentów, którzy pragną [...] upodmiotowić się w sytuacji nie powiązanych ze sobą i sprzecznych zmian w uwodzicielskim świecie dóbr konsumpcyjnych i medialnych wizerunków. Kreolizacja konsumpcji odzwierciedla dialektykę adaptacji i oporu wobec globalnych i lokalnych form hegemonii14.

Wykorzystując przedstawione wyżej założenia wyjściowe, dotyczące natury procesów globalizacji, można jednak spojrzeć na ten problem z innej perspektywy. Czy rzeczywiście – jak chcą tego zwolennicy omawianego podejścia – postmodernistyczna kultura globalna ma charakter ideologicznie i kulturowo neutralny? Wydaje się, że nie dostrzega się faktu, iż globalizacja w mniejszym stopniu wynika ze wzajemnej wymiany idei i wzorów kulturowych przez różne narody, a w większym stopniu polega na jednostronnym przepływie wzorów i wartości kulturowych Stanów Zjednoczonych do reszty świata (jak komentuje P. Iyer, „świat w coraz większym stopniu wygląda jak Ameryka”15). Mamy tu więc do czynienia nie tyle z procesem globalizacji, co amerykanizacji, lub – jak twierdzą niektórzy – „los-angelizacji” świata (Los Angeles jest nawet dla Amerykanów symbolem powierzchownego, zorientowanego na konsumpcję życia; E. Soja pisze, że Los Angeles – „maszynka wytwarzania marzeń dla świata” – stanowi „mikrokosmos świata”, bowiem cechuje je „gigantyczna natychmiastowość milionów działań w tym samym momencie w jednym miejscu”16). R. Kroes uważa, że Ameryka jest obecna w naszym życiu; jest częścią naszej wyobraźni w znacznie większym stopniu niż kiedykolwiek [...] Uzyskaliśmy układ kodów kulturowych, które pozwalają nam zrozumieć, doceniać i konsumować amerykańskie produkty kulturowe, tak jakbyśmy byli Amerykanami17.

W tym kontekście Z. Suda zadaje dramatyczne pytania: czy Ameryka stała się już kulturowym standardem dla świata?, czy świat staje się kulturowym projektem „amerykańskiego marzenia”?18 Popularna prasa, a także liczni krytycy i teoretycy podają dziesiątki przykładów świadczących o równoznaczności lub przynajmniej równoległości procesów globalizacji i amerykanizacji. Warto podać kilka z nich. Na początku lat 14

G. Ger, R. B. Belk, I’d Like to Buy the World a Coke: Consumptionscape of the „Less Aﬄuent World”, „Journal of Consumer Policy” 1996, nr 19, s. 293–294. 15 P. Iyer, The Global Village Finally Arrives?, „Time”, Special Issue, Fall 1993, s. 86. 16 E. Soja, Postmodern Geographies. The Reassertion of Space in Critical Social Theory, London 1989, s. 222–223. 17 R. Kroes, Americanisation: What We Are Talking About? [w:] Cultural Transmission and Reception. American Mass Culture in Europe, red. R. Kroes, Amsterdam 1993. 18 Z. Suda, Modernization or Americanization? The Concept of Modernity and American Culture [w:] Directions of Change. Modernization Theory. Research and Realities, red. M. O. Attir, B. Holzner, Z. Suda, Boulder 1981, s. 257.

Melisik.indb 16

2007-11-30 13:47:35

I. Wielokulturowość i zjawisko globalizacji/amerykanizacji

dziewięćdziesiątych „kulturowym przebojem” w krajach postsocjalistycznych było otwieranie kolejnych restauracji McDonald’s i Pizza Hut. W 1991 roku McDonald’s otworzył ponad dwukrotnie więcej restauracji za granicą (427) niż w Stanach Zjednoczonych (188); z kolei koncern Coca-Cola osiąga ponad 80% zysków ze sprzedaży swoich produktów poza Ameryką Północną19. W meksykańskiej wiosce ważny mecz piłkarski poprzedzony jest przez rytualne, tradycyjne tańce; tancerze jednak nie są ubrani – jak w przeszłości – w ludowe stroje, każdy z nich jest ogromną butelką Coca-Coli. W orientalnej restauracji w Singapurze zespół muzyczny ubrany w tradycyjne stroje oferuje gościom muzykę prosto z Broadwayu. W Arabii Saudyjskiej telewizja w jeden tylko sposób nawiązuje do tradycyjnej kultury – wzywa do muzułmańskich modłów. W związku z tym, jak ironicznie pisze J. Tomlinson, pięć razy dziennie amerykańscy gangsterzy i policjanci (których przygody wypełniają zdecydowaną większość punktów programu telewizyjnego) zmuszeni są ustąpić miejsca kapłanom. W swojej gigantycznej kampanii reklamowej koncern komputerowy IBM zapewnia Indian Nawajo, że ich tożsamość kulturowa może być skutecznie zachowana, jeśli będą używać maszyny do pisania IBM, w której zainstalowano alfabet Nawajo20. Krytycy podają też liczne przykłady dominacji amerykańskiej kultury pop nad światem marzeń nastolatków wszystkich kontynentów. Kultura pop rządzi w coraz większym stopniu światem, a Ameryka wytwarza najlepszą kulturę pop. Supremacja Amerykanów w tej dziedzinie narasta wraz ze wzrostem szybkości komunikacji i „kurczeniem się świata”. W wyniku tego procesu „każdy czuje się jak w domu jedynie w dwóch miejscach: w domu i w Ameryce”21. Amerykańskie stacje telewizyjne CNN i MTV docierają do niemal każdego jego zakątka. Dzięki nim „Ameryka krąży wokół świata” i z upodobaniem wciela się w Wielkiego Komunikatora, a dzięki coraz powszechniejszej znajomości języka angielskiego (globalna kultura zawsze mówi po angielsku!) przekazy te są współcześnie bardzo efektywne. W tym kontekście pisze się na przykład o kulturowym imperializmie amerykańskiej stacji muzycznej MTV, wyrażającym się w sloganie: „Jeden świat, jeden image, jeden kanał: MTV”. Jak pisze E. A. Kapłan, „MTV stanowi szczególną kreację amerykańską, której celem jest swoiste „wchłonięcie różnorodnych nurtów muzyki światowej [...] i następnie sprzedawanie ich jako produktów amerykańskiej kultury popularnej”22. 19

M. Orvell, Understanding Disneyland: American Mass Culture and The European Gaze [w:] Cultural Transmission and Reception..., op. cit., s. 240. 20 J. Tomlinson, Cultural Imperialism..., op. cit., s. 109. 21 P. Iyer, Selling Our Innocence Abroad, „Harpers Magazine”, December 1991, s. 38. 22 E. A. Kaplan, Madonna Politics: Perversion, Repression, or Subversion? Or Masks and/as Mastery [w:] The Madonna Connection. Representational Politics, Subcultural Identities and Cultural Theory, red. C. Schwichtenberg, Boulder 1993, s. 165.

Melisik.indb 17

2007-11-30 13:47:36

Rozdział pierwszy. Wielokulturowość, globalizacja...

Najwybitniejszym wytworem kulturowej dominacji MTV w sferze muzyki jest postać Madonny, nazywanej królową wieku wideo, primabaleriną MTV, megagwiazdą satelitarnego świata. Jak komentuje P. Iyer: Nie wierzę co prawda, że Madonna jest nadzwyczajna tylko dlatego, że jest Amerykanką, ale jednak trudno wyobrazić sobie jej panowanie nad światem, gdyby nie była Amerykanką. Czy można nakreślić obraz Madonny ze Sztokholmu, Tokio, czy nawet Londynu?23.

W rezultacie w wielu krajach charakterystyczna dla przeszłości amerykanofobia została zastąpiona – przynajmniej na poziomie świadomości młodego pokolenia i na płaszczyźnie kultury popularnej – amerykanoﬁlią, wyrażającą się w rosnącym entuzjazmie dla wytworów amerykańskiej kultury. B. Rigby pisze, że na przykład dla młodych Francuzów zjawisko to oznacza podziw dla „otwartych przestrzeni”, „nowości” i „wolności”, które ucieleśnione są w Ameryce. Dla milionów Francuzów poddanie się kulturze amerykańskiej jest równoznaczne z „przekroczeniem granic małej Francji”24. Z kolei Iyer twierdzi, wbrew opiniom niektórych teoretyków, że ze wszystkich narodów świata żaden nie jest do tego stopnia amerykanizowany, co Japonia, z jej grą w baseball, ogromnym rynkiem zbytu dla McDonald’s i projektowanymi przez Japończyków przestrzeniami, których celem jest symulowanie Nowego Świata” [np. „American-mura” w Osace – Z. M.].

Dla Japończyków Ameryka jest ciągle „ostateczną strefą przyjemności, słonecznych pieniędzy i wakacji”25 (paradoksalnie, Japońscy konsumenci postrzegają stworzone w Tokio wspaniałe miasteczko Disneyland jako przejaw „nadrzędności” swojego kraju nad innymi26). Z kolei „młoda Moskwa mówi po angielsku z akcentem amerykańskim” – Ameryka staje się tu „propozycją cywilizacyjną”27. Nawet (a może przede wszystkim) dla mieszkańców wyizolowanej Kuby wytwory amerykańskiej kultury popularnej stanowią niedościgły wzór. P. Iyer podaje w tym kontekście groteskowy przykład uwielbienia przez wielu Kubańczyków piosenkarza Michaela Jacksona, który przez lata był przez nich uważany za symbol polityczny. Jak komentuje P. Iyer,

P. Iyer, M. Eisner, J. Lang, G. Michelis, A Brave New Culture?, „New Perspectives Quarterly”, Fall 1991, s. 37. 24 B. Rigby, Popular Culture in Modern France. A Study of Cultural Discourse, London 1991, s. 162–164. 25 P. Iyer, Selling Our Innocence Abroad, op. cit., s. 39. 26 G. Ger, R. B. Belk, I’d Like to Buy the World a Coke..., op. cit., s. 293. 27 „Frankfurter Allgemeine”, 24.09.1994, za: „Forum”, 13.11.1994, s. 22.

Melisik.indb 18

2007-11-30 13:47:36