Wychowanie intelektualne w teorii dydaktycznej i praktyce edukacyjnej

Wychowanie intelektualne w teorii dydaktycznej i praktyce edukacyjnej

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 1

2007-05-30 13:47:49

2

Spis treści

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 2

2007-05-30 13:47:50

Spis treści

3

Marta Myszkowska-Litwa

Wychowanie intelektualne w teorii dydaktycznej i praktyce edukacyjnej

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 3

2007-05-30 13:47:50

4

Spis treści

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzenci: prof. dr hab. Joanna Danilewska prof. dr hab. Eugeniusz Piotrowski prof. zw. dr hab. Marian Śnieżyński

Korekta: Ewelina Wrona

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-7308-788-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 4

2007-05-30 13:47:51

Spis treści

5

Spis treści

Wstęp ...............................................................................................................

9

Rozdział I Charakterystyka rozwoju intelektualnego młodzieży w wieku dorastania ..................................................................... 13 Rozdział II Współczesne tendencje w procesie dydaktyczno-wychowawczym w reformowanej szkole ................................................................................ 21 Rozdział III Geneza i rozwój koncepcji wychowania intelektualnego w teorii kształcenia ........................................................................................ 37 Rozdział IV Wyjaśnienia terminologiczne ......................................................................

1. Wychowanie intelektualne .................................................................

2. Wartości poznawcze ............................................................................

3. Zdolności poznawcze (procesy poznawcze) ...................................

4. Zainteresowania i zainteresowania poznawcze ...............................

5. Postawa i postawa poznawcza ............................................................

6. Motywacja poznawcza .........................................................................

7. Teoria dydaktyczna i praktyka edukacyjna ......................................

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 5

53 53 55 60 63 65 68 72

2007-05-30 13:47:51

6

Spis treści

Rozdział V Metodologia badań własnych ......................................................................

1. Problematyka badań ............................................................................

2. Zmienne i wskaźniki ............................................................................

3. Metody i narzędzia badawcze .............................................................

4. Miejsce i czas badań .............................................................................

5. Charakterystyka badanych osób ........................................................

6. Organizacja i przebieg badań .............................................................

7. Charakterystyka zgromadzonego materiału ....................................

77 77 78 80 86 87 92 93

Rozdział VI Wychowanie intelektualne w podstawach programowych kształcenia ogólnego ......................................................... 95 Rozdział VII Wychowanie intelektualne w praktyce edukacyjnej ................................

1. Znaczenie przydawane wychowaniu intelektualnemu w praktyce edukacyjnej .......................................................................

2. Cele wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej ...........

3. Treści wychowania intelektualnego ..................................................

4. Metody realizowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej .......................................................................

5. Formy realizowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej .......................................................................

6. Środki realizowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej .......................................................................

7. Efektywność realizowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej .......................................................................

8. Uwarunkowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej .......................................................................

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 6

103 104 115 122 127 141 151 157 167

2007-05-30 13:47:51

Spis treści

7

Rozdział VIII Możliwości efektywniejszego realizowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej według nauczycieli i uczniów ................................................ 201 Rozdział IX Uogólnienia i wnioski z badań ....................................................................

1. Wychowanie intelektualne w podstawach programowych kształcenia ogólnego ................................................

2. Wychowanie intelektualne w praktyce edukacyjnej .......................

3. Możliwości efektywniejszego realizowania wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej w opinii nauczycieli i uczniów ...........................................................

211 211 212

219

Bibliografia ...................................................................................................... 223 Aneksy .............................................................................................................

Aneks nr 1 ..................................................................................................

Aneks nr 2 ..................................................................................................

Aneks nr 3 ..................................................................................................

Aneks nr 4 ..................................................................................................

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 7

235 235 237 239 247

2007-05-30 13:47:51

8

Spis treści

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 8

2007-05-30 13:47:51

Spis treści

9

Wstęp Potocznie nadal traktuje się szkołę jako instytucję, której rola polega głównie na nauczaniu, przekazywaniu wiedzy, twierdzi się przy tym, że wychowaniem powinna się zajmować rodzina. Oczywiście rodzina ma niekwestionowane pierwszeństwo w wychowaniu dziecka, jednak rzeczywistość daleka jest od ideału, przez co coraz częściej właśnie na szkole spoczywa główny ciężar wychowywania. Sprawę komplikuje również to, że obecnie sama wiedza już nie wystarcza, skierowanie procesu edukacyjnego na przekazywanie wiedzy i jej egzekwowanie, to zdecydowanie za mało we współczesnym świecie. Uczniowie potrzebują czegoś więcej, potrzebują wychowania intelektualnego.

K. Sośnicki pisał, że istotą wychowania intelektualnego jest kształtowanie „osobowości umysłowej człowieka”1. „Osobowość umysłowa” to znacznie więcej niż posiadana wiedza, zdobyte wiadomości i umiejętności, to coś, co mają nieliczni, a mogłoby, dzięki wychowaniu intelektualnemu, wielu, a może nawet wszyscy. W wychowaniu intelektualnym zwraca się uwagę na takie cechy osobowości człowieka, jak: otwartość na wiedzę, dociekliwość naukowa, dążenie do prawdy, wytrwałość, ale jednocześnie na zdolność selekcji wiedzy i krytycznej oceny napływających informacji. Jak w każdym wychowaniu, tak i w wychowaniu intelektualnym chodzi o wychowanie człowieka w całości, a nie wyłącznie jego zdolności umysłowych2, człowieka aktywnego, myślącego samodzielnie, odpowiedzialnego za swe 1 K. Sośnicki, Wychowanie intelektualne [w:] Encyklopedia Wychowania, t. II, red. S. Łempicki, W. Gottlieb, B. Suchodolski, Z. Włodarski, „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1933, s. 975.

2 S. Hessen, Podstawy pedagogiki, „Żak”, Warszawa 1997.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 9

2007-05-30 13:47:51

10

Wstęp

czyny, głoszone poglądy, zdolnego do samodzielnego podejmowania decyzji, rozwiązywania własnych życiowych problemów3, człowieka o sprecyzowanych przekonaniach i poglądach na świat. Wychowywanie intelektualne jest próbą odkrycia zdolności, rozbudzenia zainteresowań, kształcenia woli, motywacji, entuzjazmu, fantazji wychowanków w taki sposób, by wiedza, nauka, prawda stały się istotnym elementem ich życia, nawykiem, przyjemnością, celem.

W swoich rozważaniach traktuję człowieka jako jedność psychofizyczną.

Wyodrębnienie sfery intelektualnej (wychowania intelektualnego), podobnie jak wyodrębnianie sfer: estetycznej, moralnej, fizycznej czy zdrowotnej, ma charakter wyłącznie poznawczy i służy lepszemu uzmysłowieniu zarówno teoretykom, jak i praktykom możliwości oraz potrzeb w zakresie wychowania intelektualnego (ze szczególnym uwzględnieniem konieczności jego realizowania w szkole).

Motywami, które skłoniły mnie do pisania pracy na temat wychowania intelektualnego, były względy natury poznawczej oraz względy praktyczne.

Początki wychowania intelektualnego sięgają czasów filozofii starożytnej (Sokrates, Platon, Arystoteles), problematyka ta stała się również przed laty przedmiotem zainteresowania czołowych polskich pedagogów (K. Sośnickiego, S. Hessena, B. Suchodolskiego, W. Okonia, H. Muszyńskiego i innych), nie została jednak w wystarczającym stopniu rozwinięta, stąd brak we współczesnej literaturze przedmiotu rozważań na ten temat. Analizując losy wychowania intelektualnego na gruncie pedagogiki i dydaktyki ogólnej, wydało mi się pożądane, by powrócić do tego zagadnienia, stworzyć współczesną definicję tego terminu, przeprowadzić badania nad wartością i sposobami realizowania wychowania intelektualnego w nowej reformowanej szkole. Zagadnienie to powinno być – moim zdaniem – w większym stopniu wyeksponowane i docenione.

Dostrzegając pilną potrzebę zwrócenia większej uwagi zarówno pedagogów zorientowanych teoretycznie, jak i pedagogów zorientowanych praktycznie na wagę wychowania intelektualnego w teorii i praktyce edukacyjnej, podjęłam próbę zdiagnozowania tego zagadnienia. Po prze3

W. Woronowicz, Problemy edukacji refleksyjnej, „Miscellanea”, Koszlin 2000.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 10

2007-05-30 13:47:51

Wstęp

11

analizowaniu treści publikacji książkowych z zakresu pedagogiki ogólnej i dydaktyki ogólnej zanalizowałam treści programów kształcenia dla szkół podstawowych, gimnazjów i liceów, a następnie przeprowadziłam wywiady (z nauczycielami) i badania ankietowe (wśród nauczycieli i uczniów). Te ostatnie, z racji trudności w przeprowadzeniu ich na najniższym szczeblu edukacyjnym, były skierowane wyłącznie do uczniów gimnazjów i liceów, a zatem do młodzieży w okresie dorastania (stąd zainteresowanie tym właśnie okresem w rozwoju poznawczym). Z przeprowadzonych przeze mnie badań empirycznych ilościowych i jakościowych wynikają przesłanki dla praktyki edukacyjnej oraz dla praktyki badawczej. Wykorzystanie wiedzy o wychowaniu intelektualnym w praktyce edukacyjnej może stworzyć szansę uzyskiwania wysokiego poziomu rozwoju intelektualnego u uczniów, ogłady, obycia, kultury umysłowej.

Praca niniejsza składa się z trzech głównych części: teoretycznej (rozdziały I, II, III i IV), metodologicznej (rozdział V) i empirycznej (rozdziały VI, VII, VIII i IX).

W części teoretycznej, zawierającej analizę literatury przedmiotu, przedstawiłam charakterystykę rozwoju intelektualnego młodzieży w wieku dorastania, ogólne tendencje w procesie kształcenia we współczesnej szkole, ponadto zawarłam rozważania na temat genezy wychowania intelektualnego oraz jego miejsca w teorii kształcenia, jak również zamieściłam wyjaśnienia terminologiczne.

W części drugiej przedstawiam metodologię badań własnych.

Część trzecia – empiryczna – zawiera analizę wyników przeprowadzonych przeze mnie badań. W tej części znajdują się odpowiedzi na problemy szczegółowe dotyczące kreowania wychowania intelektualnego w podstawach programowych kształcenia ogólnego, realizacji wychowywania intelektualnego w praktyce edukacyjnej oraz możliwości efektywniejszego wychowania intelektualnego w praktyce edukacyjnej. W części trzeciej zamieszczono również uogólnienia i wnioski dla praktyki edukacyjnej.

Niniejsza praca jest zmodyfikowaną wersją mojej rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Stanisława Palki. Dokonane zmiany to nieznaczna korekta w zakresie treści i układu pracy oraz mniej szczegółowa prezentacja wyników badań empirycznych.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 11

2007-05-30 13:47:51

12

Wstęp

Dziękuję recenzentom mojej książki – prof. dr hab. Joannie Danilewskiej, prof. dr hab. Eugeniuszowi Piotrowskiemu i prof. zw. dr hab. Marianowi Śnieżyńskiemu za wnikliwą analizę tekstu oraz cenne uwagi.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 12

2007-05-30 13:47:51

Spis treści

13

Rozdział I

Charakterystyka rozwoju intelektualnego młodzieży w wieku dorastania Zainteresowania poznawcze autorki niniejszej pracy skupiają się głównie na wychowywaniu intelektualnym młodzieży uczęszczającej do gimnazjum i liceum. Ten okres życia człowieka jest nazywany w psychologii polskiej najczęściej wiekiem dorastania lub adolescencji (z łac. adolescere znaczy wzrastanie ku dojrzałości). Przypada on na lata: od 10–12 r.ż. do 20–23 r.ż., przy czym można podzielić go na dwa podokresy: podokres wczesnej adolescencji (od 10–12 r.ż. do 15 r.ż.) – zwany wiekiem dorastania, w którym czynniki biologiczne odgrywają pierwszorzędną rolę, i podokres późnej adolescencji (od 16 r.ż. do 20–23 r.ż.) – nazywany wiekiem młodzieńczym, w którym następuje rozwój psychiczny i społeczny1. Wymienione fazy częściowo zachodzą na siebie, jednak około 16 r.ż. pojawia się tzw. kryzys młodzieńczy, charakteryzujący się nasileniem psychicznych trudności dorastania2.

Ogólnie rzecz ujmując, adolescencja jest to czas intensywnych przemian, jakim podlega człowiek, by z dziecka mógł stać się osobą dorosłą.

I. Obuchowska pisze, że

1 Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t. 2, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, PWN, Warszawa 2003.

2 I. Obuchowska, Okres dorastania, „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1983.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 13

2007-05-30 13:47:51

14

M. Myszkowska-Litwa. Wychowanie intelektualne w teorii dydaktycznej...

w okresie zwanym dorastaniem człowiek uzyskuje dwie istotne dla jego dalszego rozwoju zdolności: zdolność do dawania nowego życia oraz zdolność do samodzielnego kształtowania życia własnego3.

Kolejność uzyskiwania wspomnianych zdolności nie jest zbyt korzystna, postępująca akceleracja rozwoju dzieci i młodzieży powoduje powstawanie coraz większej rozbieżności między dojrzewaniem biologicznym a psychicznym i społecznym. Jest to widoczne, zdaniem I. Obuchowskiej, we wspomnianych dwóch fazach okresu dorastania: fazie burzliwych przemian w organizmie (dotyczących nie tylko dojrzewania płciowego, ale rozwoju całego organizmu) wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami psychologicznymi i społecznymi i w fazie następnej, gdy w tym biologicznie już dojrzałym organizmie młody człowiek poszukuje siebie w swym wymiarze psychologicznym. Poszukując siebie, musi też szukać własnego miejsca w otaczającym go świecie4.

Przemiany i trudności związane z okresem dorastania dotyczą zarówno dziewcząt, jak i chłopców, należy jednak mocno podkreślić, że początek, przebieg i rodzaj zmian oraz związanych z nimi problemów jest różny u obu płci. Początek pierwszej z wyróżnionych faz okresu dojrzewania to czas, w którym rozpoczyna się najbardziej znaczące (od okresu płodowego) różnicowanie obu płci5.

Cały proces rozpoczyna się od fizjologicznego dojrzewania organizmu, co pociąga za sobą szereg zmian zarówno w samoocenie, jak i w zachowaniu dorastających. Zwiększa się pobudzenie emocjonalne, pojawia się chwiejność emocjonalna, zmianie ulegają interakcje z rodzicami (częste konflikty), wzrasta wpływ rówieśników, rozszerza się aktywność młodzieży. Jest to czas intensywnego rozwoju moralnego, czas krystalizowania się tożsamości, istotne zmiany zachodzą również w sferze poznawczej6. Charakterystyczny dla tego okresu jest również rozwój różnorodnych zdolności i uzdolnień specjalnych, różnicowanie się zainteresowań, kształtowanie

3 4 5 6

I. Obuchowska, Okres dorastania, dz. cyt., s. 8–9.

Tamże, s. 9.

R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller, Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 2001.

Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów..., dz. cyt.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 14

2007-05-30 13:47:51

Rozdział I. Charakterystyka rozwoju intelektualnego młodzieży...

15

poglądu na świat, kształtowanie podstawowych norm i zasadniczej hierarchii wartości7.

W drugiej fazie adolescencji następuje stabilizowanie się tożsamości oraz uczuć dorastających. Jest to czas stopniowego poszukiwania wyjścia z chaosu przeżyć i działań, czas, w którym dominującą rolę odgrywają procesy intelektualne. Większość zmian psychicznych, pojawiających się w okresie dorastania, jest uzależniona właśnie od rozwoju umysłowego. Wpływa on na sferę emocjonalną, na rozumienie pojęć moralnych, na światopogląd, poszukiwanie własnej tożsamości, na kierunek i przebieg społecznej aktywności młodzieży8.

Rozwijając zagadnienie zmian w zakresie czynności poznawczych u dorastających, I. Obuchowska zauważa że są one zazwyczaj rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: w oparciu o koncepcję J. Piageta, oraz z punktu widzenia procesów informacyjnych, czyli procesów, od których zależy nabywanie informacji, ich magazynowanie i przetwarzanie; mają one swój udział w myśleniu i rozwiązywaniu problemów9.

Pomimo że koncepcja J. Piageta jest poddawana ciągłej analizie i krytyce, nie sposób pominąć tego wybitnego szwajcarskiego psychologa, ponieważ był on pierwszym naukowcem, który szczegółowo opisał rozwój intelektualny dzieci10.

W teorii J. Piageta rozwój poznawczy przebiega stadialnie od inteligencji sensomotorycznej, przedoperacyjnej, operacji konkretnych do operacji formalnych. Pierwszy z czterech głównych stadiów rozwoju to okres sensoryczno-motoryczny, podzielony przez J. Piageta na sześć stadiów (od odruchów wrodzonych, aż do pojawienia się reprezentacji umysłowych), rozwój zachodzi w tym czasie poprzez procesy asymilacji i akomodacji, a szczególnym osiągnięciem jest zrozumienie stałości przedmiotu. Stadium drugie

7

M. Przetacznikowa, Na przełomie dzieciństwa i młodości, „Książka i Wiedza”, Warszawa

1972.

8

I. Obuchowska, Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, WSiP, Warszawa 1996.

9 I. Obuchowska, Adolescencja..., dz. cyt. s. 172.

10 H. Gardner, M. L. Kornhaber, W. K. Wake, Inteligencja. Wielorakie perspektywy, WSiP, Warszawa 2001.

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 15

2007-05-30 13:47:51

16

M. Myszkowska-Litwa. Wychowanie intelektualne w teorii dydaktycznej...

– okres przedoperacyjny to czas pojawienia się inteligencji reprezentacyjnej, intelektualne adaptacje dziecka w tej fazie są szybsze i skuteczniejsze, ułatwiają w znacznym stopniu społeczną wymianę, jest to również czas specyficznych osiągnięć poznawczych (rozumienie tożsamości jakościowej, umiejętność rozróżniania pozorów od rzeczywistości), okres ten charakteryzuje egocentryzm myślenia. Przypadające na młodszy wiek szkolny trzecie stadium operacji konkretnych cechuje pojawienie się zorganizowanego systemu wewnętrznych działań umysłowych. Dziecko w tym czasie funkcjonuje poznawczo, posługując się operacjami, a nie jawnym, zewnętrznym działaniem, możliwe staje się umysłowe rozwiązywanie problemów, nadal jednak istnieje konieczność polegania na tym, co jest bezpośrednio dostępne, rzeczywiste, konkretne, istnieją trudności z radzeniem sobie z tym, co hipotetyczne11.

Zdaniem J. Piageta, czas adolescencji to w rozwoju poznawczym najwyższe stadium – okres operacji formalnych12. Cechą charakterystyczną analizowanego okresu jest zdolność do rozumowania hipotetyczno-dedukcyjnego, a więc takiego sposobu rozwiązywania problemów, który cechuje umiejętność generowania i sprawdzania hipotez oraz wyciągania logicznych wniosków.

Dla osoby w stadium operacji formalnych punktem wyjścia jest świat możliwości – to, co mogłoby być prawdziwe. Z takiego punktu wyjścia osoba myśląca wraca do tego, co jest prawdą w danej, analizowanej przez nią sytuacji13.

Uświadomieniu sobie istnienia wielu perspektyw, z jakich analizuje się rzeczywistość, istnieniu licznych, często sprzecznych, możliwości rozwiązania problemu towarzyszy traktowanie własnych wniosków oraz napływających z zewnątrz informacji jako hipotez wymagających weryfikacji14.

Zdaniem I. Obuchowskiej, stadium operacji formalnych

11

R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller, Psychologia dziecka, dz. cyt.

J. Piaget, Studia z psychologii dziecka, PWN, Warszawa 1966.

13 R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller, Psychologia dziecka, dz. cyt., s. 301.

14 A. Matczak, Podstawowe osiągnięcia rozwojowe w poszczególnych okresach [w:] Z. Włodarski, A. Matczak, Wprowadzenie do psychologii, WSiP, Warszawa 1992.

12

Myszkowska-Litwa-15-I-2007.indd 16

2007-05-30 13:47:51