Edukacja i wychowanie w dyskursie nauki i codzienności
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 1
15.02.2012 14:29
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 2
15.02.2012 14:29
Mirosława Nowak-Dziemianowicz
Edukacja i wychowanie w dyskursie nauki i codzienności
Kraków 2012
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 3
15.02.2012 14:29
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
Recenzent: prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Korekta: Izabela Rutkowska Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Krzysztof Nowak
Publikacja dofinansowana przez Dolnośląską Szkołę Wyższą
ISBN 97 8-83-7587-880-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 4
15.02.2012 14:29
Spis treści Wstęp ................................................................................................................................... 7
Część pierwsza Edukacja i wychowanie w dyskursie nauki Możliwości poznawania, rozumienia i zmiany Typy wiedzy o współczesnej rodzinie jako przykład normatywizmu pedagogiki ......................................................................................... 15 Narracja. Tożsamość. Wychowanie. Perspektywa przejścia i zmiany .................. 25 Podmiot w narracjach. Biografia. Autobiografia. Tożsamość ................................. 49 Pedagogika dyskursywna – nadzieje i możliwości ..................................................... 63 Dwa światy rozwoju. Szkoła wobec iluzji pomocy i wsparcia ................................. 93 Nieadekwatna. Nowoczesna szkoła w ponowoczesnym społeczeństwie ............. 101 Przystosowanie czy rozwój? Pytanie o jakość i cel edukacji w szkole wyższej ................................................................................................................ 107
Część druga Codzienność i edukacja Eseje krytyczne Na czym oparta jest Polska? ............................................................................................ 125 Piękne, miłe, ale czy na pewno mądre? Głos przy okazji debaty o parytetach .... 128 Młodzi 2011. Czy czuję Wasz oddech na plecach? ................................................... 131 Inni, różni, odmienni. Dziewczynki i chłopcy w wychowaniu domowym i edukacji szkolnej .............................................................................................................. 134 Nie chcemy do szkoły, czyli krótka historia pewnej reformy .................................. 140
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 5
15.02.2012 14:29
6
Spis treści
Czy prawo może szkodzić? ............................................................................................. 145 Przez żołądek do... żłobka ................................................................................................ 147 Pusta szkoła, czyli jak spełniają się marzenia .............................................................. 150 Lekcja języka polskiego .................................................................................................... 153 O nauczycielu doskonałym ............................................................................................. 155 O globalnym nastolatku i Nauczycielu Mistrzu ......................................................... 158 Elitarne czy egalitarne? Pytanie o szkołę wyższą ........................................................ 161 Zawiedzione nadzieje ....................................................................................................... 163 Zamiast zakończenia – „Po życie sięgać nowe”, czyli pedagodzy o sobie, pedagogice i szkole ............................................................................................................ 168
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 6
15.02.2012 14:29
Wstęp Książka pt. Edukacja i wychowanie w dyskursie nauki i codzienności jest wynikiem dwóch dopełniających się aktywności, dwóch sposobów mojego „bycia w świecie”, dwóch rodzajów mojego zaangażowania. Pierwszy z nich to moja profesjonalna rola – rola badacza rzeczywistości społecznej. Edukacja i wychowanie stanowią dwa procesy, które angażują moje myślenie, moje teoretyczne poszukiwania, moje empiryczne działania na wielu bardzo różnych poziomach ogólności. Społeczno-kulturowe, ideologiczne źródła i ograniczenia procesów wychowania i edukacji, przypisywane i realizowane w nich cele, bariery na drodze do ich osiągania, możliwości i przykłady przezwyciężania tych barier – to tylko niektóre z rodzajów zaangażowania. Drugi wiąże się z krytycznym spojrzeniem na codzienność, jest odpowiedzią na wpisane w nią problemy, niebezpieczeństwa, a nawet absurdy. Codzienność może być okazją do uczenia się lub kontekstem twórczych, satysfakcjonujących działań, sposobem realizacji zamierzeń. Może także ograniczać, zawodzić, spychać na margines czy wykluczać. Edukacja i wychowanie, jako dwa podstawowe procesy wpisane w ludzką egzystencję, kształtujące, determinujące jej przebieg, są opisywane, badane, porządkowane i interpretowane przez dyskurs nauki. Są jednak także obecne w każdym przejawie, w każdym momencie naszej codzienności – w mediach, w debacie publicznej, w naszych rodzinnych domach, na ulicy, w instytucjach, ujawniają się w naszych wyborach, zachowaniach, w każdym naszym działaniu. Tak je właśnie w zaprezentowanych w tej książce tekstach odczytuję. Zaangażowanie w codzienność, nieobojętność na te jej przejawy, które dotyczą edukacji i wychowania, to geneza ich powstania, ale także moja życiowa postawa, fragment mojej tożsamości, czasem jej nieznośna ułomność; niezdolność do milczenia wtedy, kiedy obok dzieje się coś ważnego, kiedy uzasadniane są decyzje związane z jakością naszego życia, często nieznośny przymus zabrania głosu – to sprawcy tych wypowiedzi. Dlatego książka Edukacja i wychowanie w dyskursie nauki i codzienności składa się z dwóch części. Pierwsza z nich – zatytułowana „Edukacja i wychowanie w dyskursie nauki. Możliwości poznawania, rozumienia i zmiany” – zawiera teksty1, których 1 Niektóre z zamieszczonych w tej części tekstów były publikowane w czasopismach i monografiach naukowych.
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 7
15.02.2012 14:29
8
Wstęp
problematyka jest osadzona zarówno we współcześnie rozwijanych koncepcjach i teoriach nauk społecznych, jak i metodologicznych propozycjach humanistyki, pokazujących różne możliwości, dostępne badaczom społecznym zajmującym się problematyką edukacji i wychowania po tzw. przełomie paradygmatycznym. Chciałam, aby ta część książki stała się okazją do prezentacji różnych, obecnych w naukach społecznych, nurtów oraz wynikających z nich inspiracji i możliwości dla refleksji pedagogicznej. Dlatego właśnie otwiera ją tekst pt. Typy wiedzy o współczesnej rodzinie jako przykład normatywizmu pedagogiki. Jest on zaproszeniem do ważnej, według mnie, rozmowy o tym, czym jest normatywność pedagogiki, jakie są jej rodzaje, co wiąże się z normatywnym charakterem pedagogicznej wiedzy oraz jakie niebezpieczeństwa łączą się z tą właśnie jej charakterystyką. Czy możemy uniknąć wartościowania w opisie rzeczywistości edukacyjnej, czy możemy uniknąć go, opisując światy wychowania? Jakie poznawcze, ideologiczne i praktyczne konsekwencje wiążą się z wybranym rodzajem normatywności naszej wiedzy? Czy dylematy normatywności pedagogiki są do przezwyciężenia? Czy są słabością naszej wiedzy, czy jej wyróżnikiem, oryginalną propozycją interpretacji i analiz? Przykładem wiedzy, którą w tym tekście prezentuję, jest wiedza o rodzinie. To właśnie ten fragment opisu rzeczywistości społecznej jest w naszej dyscyplinie szczególnie narażony na „przeciążenie normatywne”, czyli sytuację, w której stopień, zakres i poziom wartościowania są tak wysokie, tak rozległe, że wiedza, jaką otrzymujemy, nie pełni już funkcji regulacyjnej. Banalizacja, infantylizacja oraz traktowanie marzeń i pobożnych życzeń w tym zakresie jako rzeczywistych sytuacji, faktów i zdarzeń sprawiają, że postulaty pedagogów rodziny, piszących o świętości i wyjątkowości tej wspólnoty, stają się pustym frazesem, nic nieznaczącym apelem, jeszcze jednym przykładem niczego niewyjaśniającego „zaklinania rzeczywistości”. Wiedza o rodzinie, zaprezentowana w tekście w uwikłaniu normatywnym, ma status przykładu. W jej miejsce można byłoby pokazać wiedzę z zakresu pedeutologii czy opisy roli kobiety i jej znaczenia w procesie wychowania. Opis roli nauczyciela, jak również roli matki w naszej rzeczywistości społecznej jest „normatywnie przeciążony”, a jego jedynie postulatywny charakter, dominacja szlachetnych oczekiwań (dobry nauczyciel powinien być: mądry, dobry, sprawiedliwy, otwarty, empatyczny, prawy, piękny, młody itp.) pozbawia tę wiedzę takiego znaczenia, które wiąże się zarówno z regulacyjną, jak i interpretatywną jej funkcją. Kolejne dwa teksty tej części książki – Narracja. Tożsamość. Wychowanie. Perspektywa przejścia i zmiany oraz Podmiot w narracjach. Biografia. Autobiografia. Tożsamość – odnoszą się do ważnych dla mnie w namyśle nad edukacją i wychowaniem kategorii, takich jak: tożsamość, podmiot i podmiotowość, narracyjność, biografia. Są przykładem tekstów, w których stawiam aktualne i istotne z dzisiejszej perspektywy pytanie o to, jak i czy możliwe jest jeszcze dzisiaj wychowanie, kim są i kim mogą być współcześni wychowawcy, na czym polega i na jakie niebezpieczeństwa jest narażone biograficzne konstruowanie własnej tożsamości. Stawiam
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 8
15.02.2012 14:29
9
Wstęp
także pytanie o tożsamość, o jej narracyjne rozumienie. Tożsamość jako zdolność podtrzymywania pewnej narracji, jako ciągle rekonstruowana, konstruowana i de/ konstruowana opowieść o „ja”, to według mnie kluczowe zadanie rozwojowe – zarówno dla budującej ją jednostki, jak i dla szeroko rozumianych jej wychowawców. Są te teksty także okazją do autorskiej wypowiedzi na temat możliwości poznawczych, jakie badaczowi-humaniście stwarza swoiste otwarcie paradygmatyczne, nazywane także przełomem lingwistycznym, narracyjnym czy też paradygmatycznym. Myślę o otwarciu się badaczy na subiektywne światy życia, na przeżywane doświadczenia, także na zdarzenia krytyczne niosące ze sobą cierpienie, a czasem rozpacz. Badanie subiektywnych światów życia: rodzinnego, intymnego, rodzicielskiego, zawodowego czy edukacyjnego, stało się możliwe dzięki takim orientacjom badawczym, które pozwalają na głęboki wgląd w intersubiektywność, w proces nadawania i konstruowania znaczeń, w proces rozumienia siebie, własnej sytuacji oraz otaczającej nas rzeczywistości. Badania te nie są po prostu „jakościowe”, jak często piszą i mówią powierzchownie odczytujący przełom metodologiczny pedagodzy. Są one możliwe tylko wtedy, kiedy badacz ma świadomość własnych, odmiennych od scjentystycznych, założeń ontologicznych i epistemologicznych. Przekonanie, że świat człowieka ma postać narracji, że świat społeczny jest rezultatem procesów interpretacji, a wszyscy jego aktorzy uczestniczą w procesie ich negocjowania, jest podstawą interpretatywnego, rozumiejącego lub krytycznego podejścia w humanistyce i naukach społecznych. Oba wymienione wyżej teksty są próbą teoretycznego uzasadnienia takiego podejścia oraz jego ilustracją. Ilustracja ta oparta jest na moich badaniach. Są to badania i refleksje nad wychowaniem rodzinnym i jego ograniczeniami (np. rodzaje rodzicielskiego „uwiedzenia” ideą równości, partnerstwa i bezstresowego wychowania) oraz tożsamością małżeńskiego związku jako nowym, opartym na ontologicznym bezpieczeństwie i podstawowym zaufaniu zadaniu rozwojowym, które staje przed każdym małżeństwem. Pokazuję w tych tekstach zarówno teoretyczne usytuowanie tego typu badań, jak i związane z nimi trudności i ograniczenia. Na podstawie tych badań przedstawiam i interpretuję subiektywne światy przeżyć i doświadczeń ludzi, którzy zechcieli opowiedzieć mi swoją historię o „ja”. Tę metodologiczną, teoretyczną i empiryczną, autorską narrację kontynuuję także w kolejnym tekście, zatytułowanym Pedagogika dyskursywna – nadzieje i możliwości. Próbuję w nim pokazać dyskursywny charakter dyscypliny, wyróżniający i odróżniający pedagogikę od innych nauk społecznych. Pedagogika jako dyscyplina dyskursywna dostrzega każdorazową konieczność określenia przedmiotu własnych badań – nie jest on bowiem (na)dany raz na zawsze, ustalony i zadekretowany w obrębie dyscypliny. Musi być konstruowany każdorazowo od nowa przez badacza stawiającego pytania pedagogiczne, ale także musi być osadzony w perspektywie dotychczasowych znaczeń, które poszczególnym przejawom rzeczywistości nadali członkowie wspólnoty badaczy w obrębie tej dyscypliny.
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 9
15.02.2012 14:29
10
Wstęp
Pedagogika bada świat znaczeń, analizuje szczególny rodzaj praktyki społecznej, jaką jest wychowanie. Robi to zawsze w kontekście kultury, czasu i miejsca, czyli historii; ze świadomością współuczestnictwa podmiotów w tym konstruowaniu. Każdorazowo uzgadnia, konstruuje swój przedmiot badań, nie redukując tym samym możliwych w tym aspekcie ujęć. Właśnie dlatego można ją nazwać dyscypliną dyskursywną. Opisałam w tym tekście dwa rodzaje pedagogicznego dyskursu: dyskurs kształcenia nauczycieli, wpisany w proces konstruowania znaczeń związanych z przypisywaniem określonych funkcji, zarówno tej zawodowej, jak i instytucji szkoły, oraz dyskurs rodzinnej socjalizacji, związanej z płcią. Sądzę, że oba te przykłady dyskursywnego charakteru naszej dyscypliny pokazują także możliwości, jakie stwarza to kolejne podejście metodologiczne, otwierające nas – badaczy – na nowe możliwości poznawcze. Zastosowana przeze mnie Krytyczna Analiza Dyskursu (KAD) jest znakomitym przykładem metody/podejścia badawczego, które z jednej strony pozwala zdemaskować różnorodne, społeczno-kulturowe uwikłania edukacyjnych i wychowawczych praktyk, a z drugiej – zwiększa poziom naszego rozumienia relacji władzy, dominacji i ograniczeń wpisanych w procesy społeczne. Trzy kolejne teksty odnoszą się do edukacji szkolnej, do różnych jej aspektów, praktyk, problemów. Dotyczą kolejno edukacji na poziomie podstawowym, średnim oraz wyższym. I nie chodzi w nich o różnice między poziomami edukacji. Ta różnorodność, a przy tym niezamierzona reprezentatywność poziomów, jest tłem, niejako „miejscem akcji”, w jakim toczą się opisywane przeze mnie procesy edukacyjne. Tekst odnoszący się bezpośrednio do edukacji wczesnoszkolnej nosi tytuł Dwa światy rozwoju. Szkoła wobec iluzji pomocy i wsparcia. Na podstawie dokonanego w nim porównania edukacji wczesnoszkolnej i nauczania przedmiotowego widać wyraźnie, że opisane w prezentowanym tekście dwa światy obecne w szkole realizują różne sposoby rozumienia sprawiedliwej relacji między równością a wolnością. Edukacja wczesnoszkolna nastawiona jest na wyrównywanie szans przez niwelowanie różnic rozwojowych oraz ulokowanych w środowiskach rodzinnych. To wyrównanie szans przez zbliżanie warunków wyjściowych jest możliwe dzięki kompetencjom zaangażowanych w ten etap edukacji osób, jej charakterystyczne cechy i praktyki. Na tym poziomie możliwa jest pomoc będąca warunkiem rozwoju. Drugi etap edukacji – nauczanie przedmiotowe – realizuje model konserwatywny, akcentujący równe prawa do rywalizacji, do pomnażania już posiadanych korzyści. Nie ma on wiele wspólnego z rozwojem, reprodukuje dominującą kulturę symboliczną, utrwala nierówności społeczne, nie wiąże się ze wsparciem. Tekst pt. Nieadekwatna. Nowoczesna szkoła w ponowoczesnym społeczeństwie pokazuje rozbieżność między wieloma aspektami funkcjonowania współczesnej szkoły a rzeczywistością społeczną, w której ta instytucja funkcjonuje. Owa tytułowa nieadekwatność, postrzegana w tekście przez pryzmat trzech dyskursów: władzy, wiedzy oraz praktyk edukacyjnych, sprawia, że szkoła traci zakres i siłę swoje-
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 10
15.02.2012 14:29
11
Wstęp
go wpływu na młodych, staje się instytucją pozoru dla wszystkich obecnych w niej ludzi (edukacyjnych podmiotów): nauczycieli, uczniów, rodziców. Społecznie ważne, stale aktualne pytanie Ilicha o to, czy możliwe jest społeczeństwo bez szkoły, w tym tekście inspiruje do pytań następnych – o to, jak szkoła może i powinna się zmienić, aby odpowiadać potrzebom ponowoczesnego społeczeństwa, globalnego świata i globalnego, zanurzonego w kulturze natychmiastowości człowieka. Tekst zatytułowany Przystosowanie czy rozwój? Pytanie o jakość i cel edukacji w szkole wyższej dotyczy edukacji na ostatnim poziomie. Zakorzeniony w dyskusji na temat etosu uniwersytetu, napisany w kontekście zmian wymuszonych znowelizowaną ustawą – Prawo o szkolnictwie wyższym, pokazuje, jak w polskim środowisku akademickim rozumiana jest wychowawcza funkcja uczelni, jakie cele przypisuje się edukacji na tym poziomie i jak te cele mogą być realizowane. Jest także autorską propozycją formułowania dążeń edukacji na podstawie przypisanych edukacji funkcji (adaptacyjnej, emancypacyjnej, krytycznej) oraz stworzonej przeze mnie na podstawie różnych diagnoz społecznych swoistej „mapy deprywacji i zaniechań”, które pozwoliły Annie Gizie-Poleszczuk sformułować tezę o niepełnosprawności Polaków w zakresie kompetencji społecznych. Moje przekonanie o tym, że edukacja pomaga znaleźć swoje miejsce w świecie, „dopasować” się do otaczającej rzeczywistości (funkcja adaptacyjna), umożliwia dokonywanie wyborów, uwzględniając własne kryteria, pozwala na rozwój indywidualnych, niepowtarzalnych cech (funkcja emancypacyjna) oraz daje kompetencje do demaskowania przemocy symbolicznej, wszelkiej dominacji wpisanej w praktykę społeczną (funkcja krytyczna), stało się jednym ze źródeł przedstawionej w tekście propozycji stanowienia celów edukacji w szkole wyższej. Z drugiej zaś strony dokonana przeze mnie na podstawie badań polskich socjologów ocena niedoborów i deprywacji w sferze społecznej pozwoliła na sformułowanie swoistej listy potrzeb w tym zakresie; potrzeb, na które ta edukacja mogłaby stać się odpowiedzią. Druga część książki nosi tytuł „Codzienność i edukacja. Eseje krytyczne”. Składają się na nią teksty2 będące autorskim komentarzem do codziennych, związanych z edukacją i wychowaniem, zdarzeń. Są zarówno dowodem mojego zaangażowania, jak i przykładem sposobu myślenia o wychowaniu, edukacji, świecie społecznym. Każdy z nich jest odpowiedzią na jakieś zdarzenie, wypowiedź, działanie; jest dowodem na to, że badacz społeczny nie może być obojętnym obserwatorem zdarzeń, musi zaś reagować na różne przejawy życia, opisywać je, prowokować do myślenia, do rozmowy, do sporu. Teksty te są zawsze moim głosem w jakiejś, ważnej według mnie, sprawie. Odnoszą się do codzienności, są więc zakorzenione w określonym miejscu i czasie, są aktualne. Mają przez to wymiar pedagogiczny – zakorzenione w praktyce społecznej, będące jej bezpośrednim komentarzem, czerpią z teo2 Niektóre z tekstów zamieszczonych w tej części książki publikowane były w miesięczniku „EduFakty”.
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 11
15.02.2012 14:29
12
Wstęp
rii nauk społecznych, jednocześnie angażując się w zmianę: sposobów myślenia, działania, wartościowania. Są zaproszeniem do dyskusji i sporu: o polską rodzinę, szkołę, popkulturę; o naszą wrażliwość i odpowiedzialność za siebie, innych i to wszystko, co nas otacza. Przedstawiam wszystkim Czytelnikom tę książkę z nadzieją, że jej lektura będzie okazją do takiej właśnie dyskusji.
Nowak_Dziemianowicz_Edukacja i wychowanie.indb 12
15.02.2012 14:29