Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 1
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 2
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 3
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 4
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Redakcja naukowa serii: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski
Recenzja: prof. Piero Crispiani
Opiekun projektu: Jolanta Świetlikowska Opracowanie edytorskie książki: kaziki.pl Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz www.damasiewicz.idesigner.pl Grafika na okładce © Wolfgang Rieger | Depositphotos.com
ISBN: 978-83-7850-461-0 ISBN: 978-83-7587-905-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30–619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 Tel./fax: (12) 442 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie pierwsze, Kraków 2013
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 5
Spis treści
Wstęp
...............................................................................
7
ZMIANY CYWILIZACYJNE W PRZESTRZENI PEDAGOGICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Rozdział 1
Wizje rozwoju cywilizacji a pedagogika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
Rozdział 2
Homo sapiens a środowisko
32
Rozdział 3
Pedagogika kognitywistyczna a kultura
.................................... .....................
57
KOMUNIKOWANIE W PROCESIE FORMOWANIA CZŁOWIEKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
Rozdział 4 Rozdział 5
Komunikacja i jej rodzaje z perspektywy pedagogiki kognitywistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komunikacja społeczna
........................................
75 120
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
6
2013-08-06
17:59
Page 6
PEDAGOGIKA KOGNITYWISTYCZNA
INFORMACJA A EDUKACJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Rozdział 6
Rola informacji we współczesnym procesie pedagogicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Rozdział 7
Wpływanie na ludzi a edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Zakończenie
......................................................................
215
Bibliografia
.......................................................................
217
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Indeks osób
.......................................................................
236
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 7
Wstęp
K
iedy pierwszy raz myślałem o pedagogice kognitywistycznej, wydawało się mało realne, aby jej założenia możliwe były do zrealizowania w Polsce. Lata osiemdziesiąte minionego stulecia nie sprzyjały dyskusji na ten temat. Środowisko akademickie pedagogów nie było gotowe nawet do wstępnych rozważań na temat stworzenia zarysu teoretycznego pedagogiki czerpiącej z wiedzy o przetwarzaniu informacji w mózgu człowieka. Ograniczenia w dostępie do aktualnej wiedzy spowodowane między innymi stanem wojennym i jego skutkami, pokutujące schematy myślenia wyniesione z minionych dziesięcioleci, niechęć do wszystkiego, co wiązało się z technologią, wszechobecny duch epoki PRL-u nacechowany marzeniem o stworzeniu przez państwo równych szans w edukacji uruchomiły dalszy proces równania w dół. W miarę wgłębiania się w problemy mogące stanowić podstawę pedagogiki kognitywistycznej coraz bardziej zacząłem zdawać sobie sprawę, że bez rozpatrzenia roli i miejsca mediów we współczesnym świecie niemożliwe jest ukazanie kierunku myślenia w pedagogice. Kierunku, który zatrzyma przerażającą falę zubożenia umysłów młodych ludzi, gdyż dziedzina, za której rozwój jesteśmy odpowiedzialni, zawiodła demokrację. Czas najwyższy na przewartościowanie. Czas na odejście od tego, co nieefektywne i złe. W przekonaniu tym
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
8
2013-08-06
17:59
Page 8
PEDAGOGIKA KOGNITYWISTYCZNA
utwierdziły mnie zorganizowane wspólnie z przyjaciółmi w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku wykłady kognitywne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika i dyskusje, jakie toczyłem z Włodzisławem Duchem, Urszulą Żegleń, nieżyjącym już Jurkiem Perzanowskim oraz innymi uczestnikami naszych spotkań. Wszystko to nadawało kształt mojemu nowemu myśleniu o pedagogice. Miało też znaczący wpływ na tworzenie się polskiej kognitywistyki. Jednym z efektów wspomnianych dyskusji było założenie w 1998 roku pisma „Kognitywistyka i Media w Edukacji”, w którym po raz pierwszy zostały opublikowane nowatorskie teksty wybitnych uczonych polskich i zagranicznych. Do drugiej połowy XX wieku środowisko przyrodnicze było głównym rzeźbiarzem ewolucji człowieka. W miarę rozwoju nauki człowiek poszerza swój wpływ na otoczenie, kształtując swoją przyszłość poprzez ingerencję w przyrodę, a także w siebie samego. Modyfikacje genetyczne stają się naturalnym procesem występującym we współczesnym świecie, co niesie szereg nowych, nieznanych człowiekowi wyzwań. Nowoczesne technologie budują coraz doskonalsze i zataczające szerokie kręgi sztuczne środowisko, którego elementem stał się na przykład świat internetu. Dokonująca się rewolucja technologiczna łączy to środowisko z rzeczywistością poprzez replikującą się w tempie geometrycznym wiedzę. Sztuczne wydłużanie życia człowieka między innymi dzięki osiągnięciom w zakresie medycyny, zwiększenie możliwości rozmnażania wbrew zasadom natury, farmakologiczne zmiany psychiki, emocji, oddziaływanie na osobowość, wymiana coraz większej liczby organów ludzkich i manipulacje dokonywane w układach genetycznych powodują, że człowiek oddala się od swych naturalnych korzeni biologicznych. W efekcie tych działań wpływamy na dynamikę i kształt przeobrażeń społecznych. Zrozumienie owych zmian na gruncie pedagogiki wymaga nowego podejścia odmiennego od tego, w którym przyroda decydowała o rozwoju Homo sapiens na rzecz spojrzenia z pozycji człowieka uczestniczącego w jej kształtowaniu. Wymaga to zwrócenia większej uwagi na problem ewolucji człowieka i odrzucenia licznych ideologii, które szczególnie w XX wieku odcisnęły swoje piętno na pedagogice. W historii ludzkości pedagogika odgrywała ważną rolę w utrwalaniu władzy. Każda ideologia sięgała do instrumentów pedagogicznych, aby poprzez edukację przekonać społeczeństwo do swoich koncepcji i według nich wychować „nowego” człowieka. Często nawet najbardziej szlachetne działania były wykorzystywane do szerzenia ideologii. Dobrze oddaje to koncepcja, której istotą było hasło tabula rasa.
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 9
WSTĘP
Biorąc pod uwagę, że wszystkie dotychczas powstałe nurty teoretyczne (intelektualne) na płaszczyźnie wychowania zawierały silne zabarwienie ideologiczne, proponuję alternatywę, którą może być myślenie w kategoriach kognitywistycznych. U podstawy takiego zamysłu intelektualnego leży szereg czynników opartych na wiedzy o przetwarzaniu informacji w mózgu człowieka. Chcąc o nich mówić, musimy najpierw wyodrębnić czynniki, które zdecydowały o naszej ewolucji. Przez wiele lat uważano, że musiał to być jeden czynnik, na przykład warunki środowiskowe, często sprowadzane do zmiany klimatu, doboru płciowego, „dryfu genetycznego”, wewnątrzgatunkowej rywalizacji i wielu innych. W pedagogice były one poddawane analizom, które najczęściej przynosiły powierzchowne efekty. Przykładem może być dyskusja wokół uczenia się organizmów biologicznych pod wpływem środowiska. Naiwne przyjmowanie, że zmiana środowiska powoduje uruchomienie procesu adaptacyjnego człowieka spowodowało utwierdzenie w pedagogice tezy o nieograniczonych możliwościach wychowawczych, jakie daje ta zmiana. Tymczasem adaptacyjna potrzeba nie wywołuje zmiany, a jedynie może wykorzystać już istniejące warunki genetyczne i je zaadoptować. Oznacza to, że skuteczność procesu wychowania zależy od genetycznych możliwości. W dalszych rozważaniach ukażę złożoność tego problemu. Odbywająca się od wielu lat rewolucja kontrkulturowa tak głęboko zmieniła społeczeństwo i obyczaje, że już nic nie jest takie samo. W efekcie wieloletnie kontestowanie wartości kontrkulturowych doprowadziło do zachwiania się dotychczasowych modeli, także tradycyjnego małżeństwa, rodziny, sposobu wychowania dzieci. W międzyczasie pojawiły się skutki uboczne liberalizacji obyczajowej, nieoczekiwane i groźne dla kobiet i rodziny. W dobie feminizmu, upowszechniania się poprawności, paradoksalnie wzrastają nierówności pomiędzy płciami. Kryzys oświaty stał się główną przyczyną kryzysu państwa. Ludzie coraz później wchodzą w związki małżeńskie. W 2006 roku w Wielkiej Brytanii odnotowano najmniej ślubów od 110 lat, bo niespełna 230 tysięcy, natomiast w latach czterdziestych było ich 471 tysięcy rocznie. W 1991 roku statystyczna panna młoda miała tam 25 lat, pan młody – 26, obecnie zaś odpowiednio 30 i 32 lata. Przesunięcie wieku zawarcia małżeństwa powoduje rozbicie generacyjnej rodziny. Coraz częściej dostrzegamy zjawisko missing link (zerwanej nici międzypokoleniowej) i odczuwamy tego skutki w życiu trzech generacji. Dziś szesnasto-, osiemnastolatkowie opuszczają rodziców i rozpoczynają samodzielne życie, wynajmując pokój z partnerem. Pokolenie średnie kobiet zajmuje się głównie karierą zawodową i zarabianiem pieniędzy, a dziadkowie – jeśli są sprawni i finansowo niezależni – korzystają z życia, nie zawracając sobie głowy wnuczętami.
9
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
10
2013-08-06
17:59
Page 10
PEDAGOGIKA KOGNITYWISTYCZNA
Już ta krótka prezentacja problemów, przed jakimi staje pedagogika, oraz nieporadność i nieefektywność radzenia sobie z nimi, wskazują na potrzebę radykalnych zmian w podejściu do niej zarówno w sferze teoretycznej, jak i praktycznej. Sprawa nie jest łatwa, ponieważ pojawiły się wyzwania, jakie nie istniały dotychczas w historii ludzkości. Niniejsza książka składa się z siedmiu rozdziałów. Omawiane są tu zagadnienia związane z poglądami na rozwój cywilizacyjny i przyszłe społeczeństwo informacyjne, ewolucję genetyczną i jej skutki dla współczesnej cywilizacji. Tym samym zaproponowana została dyskusja na temat ewolucji społecznej. Konieczne wydaje się traktowanie rzetelnej i obiektywnej wiedzy naukowej jako wartości oraz wyrażenie szacunku do prawdy. Jest to bezcenny kapitał w procesie budowania społeczeństwa obywatelskiego. Wiedza kognitywistyczna musi być punktem wyjścia. W tej części książki omawiam też znaczenie kultury dla ewolucji społecznej. W rozważaniach nad pedagogiką nie sposób pominąć procesu komunikacji oraz jej społecznych odniesień. Omawiam więc procesy przepływu informacji odbywające się w sposób werbalny i niewerbalny, wykorzystując do tego celu teorię kognitywistyczną. Prezentuję znaczenie komunikacji dla budowania więzi społecznej i wynikających stąd skutków wychowawczych. Ukazuję różne rodzaje komunikowania w kontekście przetwarzania informacji w mózgu człowieka. Zwracam też uwagę na znaczenie komunikacji językowej dla procesów wychowania i socjalizacji oraz przytaczam szereg badań realizowanych na płaszczyźnie kognitywistycznej. Współczesna pedagogika winna zwrócić uwagę na zjawisko oddziaływania na ludzi, ponieważ wszelkie komunikowanie wpływa na zmiany w naszym myśleniu. Przy dłuższym występowaniu określonych bodźców utrwalają się nowe połączenia w sieci neuronalnej mózgu, co zmienia optykę naszego widzenia rzeczywistości. Znaczącą rolę we wpływaniu na ludzi, w tym na uczniów, ma przekaz kulturowy. Z komunikowaniem nieodłącznie wiążą się umiejętności informacyjne. Dlatego w książce podjąłem problemy roli i miejsca informacji w procesie pedagogicznym. Zaprezentowane biologiczne mechanizmy odbioru informacji stanowią element wprowadzający w zagadnienie uczenia się i wychowania. Ze względu na ograniczone ramy zaprezentowane kwestie ukazane zostały w sposób syntetyczny. Stanowią one zaledwie wprowadzenie w obszerną wiedzę
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 11
WSTĘP
o przetwarzaniu przez człowieka informacji. Ich zaprezentowanie miało na celu zwrócenie uwagi Czytelników na obszary wiedzy, które są często pomijane w literaturze pedagogicznej. Z prawdziwą przyjemnością składam podziękowanie prof. Bogusławowi Śliwerskiemu za poświęcony czas i energię na zgłębienie treści tej książki i rekomendowanie jej do wydania. W publikacji wykorzystałem materiały prezentowane fragmentarycznie w wielu artykułach i książkach. Zostały one zamieszczone w Bibliografii. Niniejsza książka została opublikowana we Włoszech i Norwegii.
11
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 12
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 13
ZMIANY C YWILIZAC YJNE W PRZESTRZENI PEDAGOGICZNEJ
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 14
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
2013-08-06
17:59
Page 15
1 Wizje rozwoju cywilizacji a pedagogika
O
d wielu wieków człowiek starał się odgadnąć swoją przyszłość. Zasięgał wiedzy u wyroczni, na przykład w Delfach, zwracał się do czarowników, szamanów czy astrologów. Sam też szukał odpowiedzi na nurtujące go pytania. Dziś próbuje znaleźć odpowiedzi w analizach naukowych. Ogólnie można wyróżnić dwa przeciwstawne stanowiska dotyczące wizji rozwoju człowieka: (1) mówiące, że mamy do czynienia z nieustającą ewolucją człowieka oraz (2) temu przeczące i wskazujące na ciągłe dostosowywanie się Homo sapiens do zmian środowiska.
1.1. Koncepcjaci ągłej ewolucjiczł owieka Podstawą tej koncepcji jest założenie, że człowiek nieprzerwanie ewoluuje. Zwolennicy koncepcji ciągłej ewolucji przyjmują więc, że istota ludzka ulega nieustającej zmianie. Ich zdaniem ewolucja nie tylko się nie zakończyła, a wręcz przeciwnie – ulega przyspieszeniu. Na dowód
Zwolennicy koncepcji ciągłej ewo lu cji przyj mu ją, że istota ludzka ulega nieustającej zmianie.
Peagogika-kognitywna_5a:Layout 1
16
2013-08-06
17:59
Page 16
PEDAGOGIKA KOGNITYWISTYCZNA
przytaczają liczne przykłady. Jednym z nich są badania zespołu Stephena Stearnsa z Yale University1, który zaobserwował statystyczny związek między niskimi i krępymi kobietami a dużą ich dzietnością. Utrzymanie się w dłuższym okresie tej tendencji, zdaniem badaczy, spowoduje dominację dzieci tych matek w całej populacji. Oznacza to, że dobór naturalny w istotny sposób wpływa na przyszłość człowieka. Innym przykładem przytaczanym przez zwolenników tej koncepcji jest zjawisko zmniejszenia w ostatnich trzydziestu tysiącach lat objętości naszego mózgu o 10–15 procent, a także zmniejszenia zębów i szczęk. Zdaniem Geoffreya Millera ewolucja znacznie przyspieszyła ze względu na szereg nowych czynników, a wśród nich wolny dobór partnera kształtujący kierunek rozwoju, który jest odpowiedzialny za sukces ekonomiczny oraz wychowanie potomstwa2. Im bardziej zaawansowana technologia, tym inteligencja człowieka wywiera większy wpływ na jego życiowy sukces, bowiem wraz z tym, jak postępuje rozwój technologiczny, potrzeba więcej inteligencji, aby go opanować – twierdzi Miller, dodając, że inteligencja odpowiada głównie za dalszy życiowy sukces. Zdaniem tego badacza sztuczna selekcja z użyciem technologii genetycznych uwidoczni w przyszłości wiele zmian, bowiem rodzice będą mogli mieć wpływ na wybór materiału genetycznego, z którego powstanie „wymarzone dziecko”. Będzie ono atrakcyjne i zdrowe. Jaron Lanier zwraca uwagę na możliwość wykorzyIstnieje możliwość wykorzystastania zasobów przez ludzi zamożnych i wpływania nia zasobów przez ludzi zamożna potencjał swoich dzieci poprzez wybór materianych i wpływania na potencjał łu genetycznego gwarantującego inteligencję, optyswoich dzieci poprzez wybór mamizm, piękno i długowieczność3. W ten sposób teriału genetycznego gwarantupowstanie nowa selekcja, która może doprowadzić jącego inteligencję, optymizm, do głębokich zmian w człowieku i wygenerowania piękno i długowieczność. nowego gatunku hominidów. Co jednak się stanie, gdy motywacja nie będzie dotyczyła jedynie pięknej strony obrazu człowieka? Przecież może być to także droga do wielkich nieszczęść ludzkości. Edukacja musi także w tym obszarze być przewidująca. Trzeba przygotować człowieka do stawiania czoła nowym zagrożeniom. 1
S. C. Stearns, R. Hoekstra, Evolution, an introduction, Oxford: Oxford University Press 2005. G. F. Miller, Umysł w zalotach. Jak wybory seksualne kształtowały naturę człowieka, przeł. M. Koraszewska, Poznań: Rebis 2004. 3 J. Lanier, Połowa manifestu, w: J. Bockman, Nowy Renesans. Granice nauki, przeł. P. J. Szwajcer, A. Eichler, Warszawa: CiS 2005. 2