Profilaktyka traumy

pod redakcją naukową Magdaleny Żurko i Alicji Senejko

9 788380 957688

Seria:

PSYCHOLOGIA TRAUMY

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 2

11.12.2019 12:55:29

Profilaktyka traumy PRAKTYKA I BADANIA pod redakcją naukową

Alicji Senejko i Magdaleny Żurko

Kraków

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 3

11.12.2019 12:55:29

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków Recenzent: dr hab. Ewa Gurba, prof. UJ Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Korekta: Sylwia Stojak Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Hare Krishna | Shutterstock.com

Współpraca wydawnicza Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego z Oficyną Wydawniczą „Impuls” Projekt współfinansowany z budżetu Województwa Dolnośląskiego

ISBN ISBN

-

-

-

- (tom) - (seria)

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ( ) , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 4

11.12.2019 12:55:29

Spis treści Alicja Senejko, Magdalena Żurko Profilaktyka traumy – obszar wspólnych działań badawczych i praktycznych ..............................................................................................

CZĘŚĆ I. Drogi reakcji na traumę Alicja Senejko Czy radzimy sobie z traumą etapowo?

Perspektywa modelu funkcjonalno-czynnościowego obrony psychologicznej ...............................................................................

Natalia Krawiec Wsparcie a stosowanie obron konstruktywnych jako reakcji na zdarzenie traumatyczne wśród kobiet i mężczyzn ................................

Marta Brzeźniak, Dominika Roszak, Anna Szymczak, Karolina Weber W poszukiwaniu predyktorów adaptacji i rozwoju po traumie Wstępne wnioski na podstawie analiz przypadków ...................................

Alina Czapiga Niekonstruktywne obrony psychiczne i psychospołeczne jako reakcja na traumę rodzinną .................................................................

CZĘŚĆ II. Obszary ryzyka traumy Marta Kochan-Wójcik Wczesna trauma relacyjna Jak odkrycia neuronauk zmieniają perspektywę udzielania pomocy osobom z doświadczeniem wczesnej traumy interpersonalnej ...............

Kamila Madeja-Bień Wykluczenie społeczne i jego potencjalnie traumatyczny charakter ........

Magdalena Kapała, Magdalena Żurko Wrażliwość duchowa jako zasób radzenia sobie z traumą zdrady w małżeństwie ..............................................................................................

Tomasz Mlostek Piętno otyłości a trauma ...............................................................................

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 5

11.12.2019 12:55:29

Spis treści

CZĘŚĆ III. Działania profilaktyczne Dominika Wieland-Lenczowska Dwie strony księżyca. Zmiana oceny zdarzenia jako jeden ze sposobów radzenia sobie z traumą. Warsztaty ...................

Elżbieta Małgorzata Kaczmar Wybrane metody terapii i profilaktyki traumy na podstawie podejścia IIPLCARR Philippa Neya. Warsztaty .............................................................

Ryszard Jabłoński Wiedza pracowników oświaty na temat samobójstwa i jej znaczenie w działaniach profilaktycznych. Refleksje na podstawie przeprowadzonych szkoleń .........................................................................

Antonina Panek Technologie wykorzystujące wirtualną rzeczywistość jako wsparcie konwencjonalnych metod psychoterapii pacjentów onkologicznych. Projekt Prosoma ............................................

Bibliografia zbiorcza ..........................................................................................

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 6

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko Magdalena Żurko

Profilaktyka traumy – obszar wspólnych działań badawczych i praktycznych Trauma prevention – an area of joint research and practical activities Psychologia traumy to bardzo młoda dziedzina zarówno dociekań badawczych, jak i modeli oddziaływań terapeutycznych. Stosunkowo niedawno, jeżeli weźmiemy pod uwagę rozwój nauk podejmujących problem traumy (potencjalnie traumatycznego wydarzenia – PTW), takich jak: psychiatria, psychologia czy neurologia, daje się odnotować zainteresowanie tym zagadnieniem i z każdym rokiem jest ono rosnące. Dotyczy to również innych, pokrewnych dyscyplin naukowych (Rai, Fiske, 2011; Mielczarek-Żejmo, 2005; Steger i in., 2008; Dweck, 2017; Lanza i in., 2018). Nic więc dziwnego, że istnieje wiele sprzecznych wyników w tym obszarze badań, różnych definicji na określenie tego samego zjawiska i w sumie więcej problemów otwartych niż ustaleń. Jak dotąd przyjęto w klasyfikacjach opracowanych przez World Health Organization (ICD-10/11) i American Psychiatric Association (DSM-5), że traumę stanowi ekspozycja na wyjątkowo zagrażający lub katastroficzny stresor, związany z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem życia, zagrożeniem fizycznej integralności własnej czy innych ludzi, przemocą, np. seksualną. Podkreśla się też, że traumie towarzyszą reakcja intensywnego strachu i przerażenia oraz poczucie bezradności (World Health Organization, 1992, 2014; American Psychiatric Association, 2013; Reed, i in., 2013; Hansen i in., 2015; Forbes i in., 2015).

Uniwersytet Wrocławski, Instytut Psychologii; e-mail: alicja.senejko@uwr.edu.pl Uniwersytet Wrocławski, Instytut Psychologii; e-mail: magdalena.zurko@uwr.edu.pl

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 7

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

Jednak nawet z rozstrzygnięciami w ramach tych oficjalnych klasyfikacji zaburzeń wiążą się wątpliwości. Ostatnio bowiem coraz więcej miejsca zajmuje w różnych czasopismach merytoryczna i coraz donośniejsza dyskusja naukowa, której przedmiotem są zarówno sama definicja traumatycznego wydarzenia oraz specyficznych reakcji na nie, zwłaszcza w postaci zespołu stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder – PTSD), jak i głównych form terapii tych potraumatycznych zaburzeń (Brown, Courtois, 2019; Layne i in., 2014; Kubacka-Jasiecka, 2016; Ogińska-Bulik, 2013; Norcross, Wampold, 2011).

Dyskusja ta ma szereg pozytywnych konsekwencji: skutkuje ważnymi uszczegółowieniami w obszarze psychologii traumy oraz zmianą akcentów w definiowaniu PTW, która umożliwia interpretację traumatycznego urazu w kategoriach krytycznego wydarzenia życiowego. Zdecydowanie rozszerza to jego psychologiczną charakterystykę i umożliwia wprowadzenie kwestii traumy np. w obszar zagadnień podejmowanych w ramach psychologii rozwoju i osobowości, psychologii zdrowia i psychologii społecznej, a nie jedynie psychologii klinicznej i psychiatrii. Jako tzw. krytyczne wydarzenie życiowe PTW nie tylko narusza podstawy życia człowieka i jego psychiczną integrację, będąc poza kontrolą jednostki, ale również dezintegruje jego relacje z otoczeniem (Kubacka-Jasiecka, 2016; Ogińska-Bulik, Juczyński, 2010; Tedeschi, Calhoun, 2004; Heszen, Sęk, 2008). Traumatyczne wydarzenie to zatem czynnik zagrażający zdrowiu psychicznemu i dalszemu rozwojowi człowieka oraz jego relacjom społecznym (Heszen, 2013; Janoff-Bulman, 1992, 2004; Tedeschi, Calhoun, 2004; Layne i in., 2014; Kubacka-Jasiecka, 2016; Ogińska-Bulik, 2013). Bardzo ważna jest społeczna świadomość tego, że przekształcenie potencjalnie traumatycznego wydarzenia w rzeczywiście urazowe i szkodliwe stanowi wynik zderzenia się braku kompetencji jednostkowych z brakiem odpowiednich relacji interpersonalnych, grupowych i instytucjonalnych, dających opiekę i wsparcie tym, którzy nie potrafią z różnych przyczyn poradzić sobie z PTW (Reed i in., 2013; Hansen i in., 2015; Li i in., 2015; Grad, Zeligman, 2017). Palącym zadaniem staje się wobec tego profilaktyka w tym zakresie.

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 8

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

Czym zatem powinny się charakteryzować zarówno zapobieganie traumatyzującym doświadczeniom, jak i działania ukierunkowane na łagodzenie ich negatywnych skutków dla zdrowia psychicznego jednostki i grup społecznych, a nawet osiąganie pozytywnych rezultatów takich doświadczeń? W naszym przekonaniu profilaktyka traumy powinna dotyczyć przynajmniej kilku obszarów problemowych i jednocześnie trzech rodzajów działań: jednostkowych, społecznych, a nawet instytucjonalnych. Pierwszy obszar problemowy jest związany z koniecznością pogłębienia wiedzy o PTW: ich istocie, możliwych formach przejawiania się, uwarunkowaniach oraz kryteriach i warunkach szacowania wydarzeń życiowych potencjalnie traumatycznych w kategoriach rzeczywistych traum. W drugim obszarze profilaktyka traumy powinna obejmować pogłębienie świadomości w zakresie typowego przebiegu reakcji na PTW, a w kolejnym – możliwych skutków przeżycia silnie urazowych wydarzeń życiowych, nie tylko negatywnych, lecz także pozytywnych. Skutki negatywne przeżycia skrajnie urazowego wydarzenia to różnego rodzaju zaburzenia, spośród których PTSD jest najczęściej badanym syndromem. Natomiast pozytywne skutki to możliwości wykorzystania PTW dla samorozwoju, rozwoju duchowego, pogłębienia swoich relacji z innymi ludźmi itp., składające się na tzw. potraumatyczny wzrost (post-traumatic growth – PTG).

Wyzwaniem dla badaczy jest wykrycie mechanizmu generującego pozytywne lub negatywne skutki urazowych przeżyć. Ustalenia w tej dziedzinie przyczyniają się do wyznaczenia kierunków i form działań profilaktycznych.

Ażeby uchronić jednostkę (a nawet grupy) przed PTSD i zwiększyć szanse na wykorzystanie traumy dla samorozwoju, należy działania profilaktyczne skupić na kształtowaniu kompetencji osobistych przyczyniających się w przyszłości do tego, że mniejszą liczbę potencjalnie traumatycznych wydarzeń jednostka będzie oceniać w kategoriach traum rzeczywistych. Kiedy już zaś takowe zaistnieją w jej życiu, będzie dysponowała zasobami wspomagającymi jej starania skutecznego radzenia sobie z traumą. Przydatne jest również rozwijanie kompetencji grup społecznych mogących stanowić źródło wsparcia: począwszy od rodziców, wychowawców, personelu medycznego itp., a na politykach i decydentach różnych szczebli kończąc. Należy zwiększać ich świadomość

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 9

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

podstawowych czynników składających się na wydarzenie traumatyczne, jego zwiastunów oraz form aktywności jednostkowej i grupowej stanowiących wskaźniki przebiegu i skutków PTW w życiu człowieka i całych grup dotkniętych traumą.

Bardzo istotne są zatem wszelkie formy aktywności popularyzujące wiedzę na temat traumy3. Ważne jest zaangażowanie społeczne w szkolenia, warsztaty, tworzenie inicjatyw społecznych typu fundacje, stowarzyszenia, gabinety terapeutyczne – po to, by móc podjąć społeczne wyzwanie w postaci oswojenia traumy: włączenia jej w normalny bieg życia, w prywatne obrazy świata i siebie, co będzie stanowić rezultat świadomości nieuchronności urazowych wydarzeń i cierpienia w życiu każdego człowieka. Nie można też zapominać o działaniach wyposażających w sposoby powiększania zasobów niezbędnych w radzeniu sobie z takimi doświadczeniami.

Tom Profilaktyka traumy. Praktyka i badania, który powierzamy Czytelnikowi, wpisuje się w powyższą misję. Artykuły w nim zaprezentowane dotyczą zarówno różnych aspektów i charakterystyk wybranych potencjalnie traumatycznych wydarzeń życiowych, jak i konkretnych przykładów warsztatów mających na celu zapoznanie z działaniami w obszarze profilaktyki traumy. Co ważne, autorzy podejmują problematykę traumy z odmiennych psychologicznych perspektyw: psychologii klinicznej, psychologii rozwoju, osobowości i społecznej, co umożliwia wieloaspektową analizę tego zagadnienia.

Teksty zostały uporządkowane w trzech częściach. W części pierwszej, pt. Drogi reakcji na traumę, przedstawiono propozycję teoretyczną mogącą służyć jako podstawa do analizy, diagnozy oraz interpretacji zarówno samej kategorii traumy, jak i możliwych reakcji podmiotu na traumę. Jest nią model funkcjonalno-czynnościowy obrony psychologicznej (MFCOP) Alicji Senejko (2010b). Na jego podstawie skonstruowane zostały: narzędzie do badania zagrożeń i obron Przykładem popularyzacji wiedzy na temat traumy jest Konferencja Naukowo-Szkoleniowa „Profilaktyka traumy i wspieranie rozwoju po traumie w systemie edukacji i w wymiarze społecznym”, która odbyła się we Wrocławiu w dniach – października roku pod patronatem Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego oraz Instytutu Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Część autorów prac zawartych w tym tomie uczestniczyła w tej konferencji.

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 10

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

psychologicznych młodzieży – Psycho-Social and Psychic Defenses Questionnaire – PSPDQ (Senejko, 2003, 2010b), dorosłych – PSPDQ1 (Senejko, 2010a), a także jego zrewidowana wersja dla młodzieży i dorosłych – PSPDQ1-R (Senejko i in., 2019). Wszystkie opracowania w części pierwszej osadzone są w tym modelu, co umożliwia Czytelnikowi zorientowanie się w jego teoretycznym i praktycznym potencjale. Część tę otwiera artykuł pt. Czy radzimy sobie z traumą etapowo? Perspektywa modelu funkcjonalno-czynnościowego obrony psychologicznej. Jego autorka, Alicja Senejko, scharakteryzowała nie tylko samą kategorię traumy (w terminach zablokowania realizacji najważniejszych czynników motywacyjnych podmiotu), lecz także reakcje na nią (w postaci systemu czynności obronnych składających się na obronę psychologiczną), kładąc główny nacisk na procesy, jakie mogą zostać uruchomione na skutek zadziałania urazowego, traumatycznego stresora. Przedstawiła MFCOP oraz wyniki badań dotyczących doświadczania traumy, przeprowadzonych w tym modelu i w modelach z nim korespondujących. Scharakteryzowała też trzy etapy reagowania na potencjalnie traumatyczne wydarzenie: brak adaptacji, adaptację i potraumatyczny rozwój, zarówno z perspektywy obrony psychologicznej, jak i dodatkowych czynników: poziomu stresu pourazowego PTSD oraz potraumatycznego wzrostu PTG w ujęciu Richarda G. Tedeschiego i Lawrence’a Calhouna (2004). Wskazują one, zgodnie z założeniami Senejko, na stadialność reagowania na traumę. Autorka odniosła się też do kwestii słuszności tradycji etapowego ujmowania reakcji na traumę, skłaniając się do wniosku o konieczności dalszej weryfikacji tego założenia w kolejnych badaniach.

Kolejne dwa artykuły poświęcone są wynikom badań mających na celu zidentyfikowanie czynników mogących zwiększyć prawdopodobieństwo adaptacji lub rozwoju po traumie. Natalia Krawiec pisze w swojej pracy Wsparcie a stosowanie obron konstruktywnych jako reakcji na zdarzenie traumatyczne wśród kobiet i mężczyzn o znaczeniu różnych rodzajów wsparcia dla rozwoju potraumatycznego oraz obrony psychologicznej. Opisuje w tym kontekście badania korelacyjne (N = 133) przeprowadzone w ujęciu MFCOP z wykorzystaniem kilku metod badawczych, w tym metody PSPDQ1-R Senejko, szacującej kategorie zagrożeń i czynności obronnych aktywizowanych w sytuacji

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 11

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

traumatycznej. Uczestnikami opisywanych badań były osoby dorosłe po doświadczeniu traumy. Autorka w badaniu rozszerzyła kategorię wsparcia o jego niespołeczne formy – rodzinne warunki wspierające oraz inne warunki wspierające, takie jak: praca, pasja, duchowość i formy autowsparcia. Skupiła się również na porównaniach międzypłciowych, chcąc w ten sposób wykryć różnice dotyczące funkcjonalności wsparcia w radzeniu sobie z PTW pomiędzy kobietami i mężczyznami. Opisywane przez nią wyniki badań wskazują na to, że wsparcie w formach, jakie badała, rzeczywiście istotnie różnicuje grupę badaną ze względu na płeć: dla kobiet suma wszelkich rodzajów wsparcia i warunków wspierających miała związek z przewagą konstruktywnych czynności obronnych nad niekonstruktywnymi, a więc była najważniejszym predyktorem rozwojowego wymiaru obrony psychologicznej.

Zależności takiej nie odnotowano w grupie mężczyzn.

Następny artykuł, noszący tytuł W poszukiwaniu predyktorów adaptacji i rozwoju po traumie. Wstępne wnioski na podstawie analiz przypadków to praca zbiorowa autorstwa Marty Brzeźniak, Dominiki Roszak, Anny Szymańskiej i Karoliny Weber. W oparciu o tę samą koncepcję teoretyczną MFCOP autorki analizowały poszczególne przypadki osób, które doświadczyły poważnego wydarzenia traumatycznego, oceniając objawy stresu pourazowego i ich nasilenie (Impact Event Scale-Revised – IES-R w adaptacji Zygfryda Juczyńskiego i Niny Ogińskiej-Bulik) oraz ewentualne przejawy potraumatycznego rozwoju (Post-Traumatic Growth Inventory – PTGI w adaptacji Juczyńskiego i Ogińskiej-Bulik).

Sprawdzały także rodzaj i strukturę obron psychologicznych z wykorzystaniem PSPDQ1-R (Senejko). Poszukując czynników mogących zwiększać szansę na potraumatyczny wzrost, autorki wzięły pod uwagę: cechy temperamentu [Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu w wersji zrewidowanej Marii Cyniak-Cieciury, Bogdana Zawadzkiego i Jana Strelaua – FCZ-KT(R)], poczucie skuteczności (General Self-Efficacy Scale – GSES, w polskiej wersji Ralfa Schwarzera, Michaela Jerusalema i Zygfryda Juczyńskiego pod nazwą Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności) i poziom nadziei podstawowej (Basic Hope Inventory – BHI-12 Jerzego Trzebińskiego i Mariusza Zięby). Korzystając z ankiety Deficyty, Adaptacja, Rozwój (DAR) autorstwa Dominiki Wieland-Lenczowskiej, Alicji Senejko

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 12

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

i Krystyny Szałkiewicz-Bargieł oraz wywiadu, uwzględniły też sposób spostrzegania traumy i jej wpływ na funkcjonowanie, wsparcie rodzinne, a także religijność. Układ wymienionych czynników był inny dla każdej osoby badanej. Potwierdzone zostało znaczenie konstruktywnych obron dla adaptacji i rozwoju po traumie, zauważono także pozytywne znaczenie religijności. Natomiast analiza pozostałych czynników dała niejednoznaczne, zindywidualizowane rezultaty. Zaletą badania jest włączenie metod jakościowych (wywiadu), co umożliwiło dokładniejsze zrozumienie przeżyć osób, które doświadczyły poważnego urazu.

Część pierwszą zamyka praca Aliny Czapigi Niekonstruktywne obrony psychiczne i psychospołeczne jako reakcja na traumę rodzinną. Stanowi ona przykład zastosowania MFCOP w analizie klinicznej. Autorka opisuje przypadek 16-letniej pacjentki hospitalizowanej na oddziale psychiatrii z rozpoznaniem anorexia nervosa – typ restrykcyjny, przyjętej w trybie pilnym z powodu znacznego spadku wagi, myśli rezygnacyjnych i samouszkodzeń ciała. Dużą wartością pracy jest wykorzystanie do diagnozy zarówno badań medycznych (ustalono u badanej nieprawidłowości metaboliczne dotyczące neuroprzekaźników – serotoniny i noradrenaliny), jak i psychologicznych, z zastosowaniem kilku metod, w tym PSPDQ1-R. Umożliwiły one postawienie bardzo szczegółowej diagnozy i wykrycie tego, że stan psychiczny pacjentki spowodowany był również czynnikami psychospołecznymi, szczególnie niską jakością opieki rodzicielskiej, przewlekłym stresem na podłożu przemocy emocjonalnej i być może także seksualnej. Wyeksponowano też w tej diagnozie konsekwencje braku obron konstruktywnych, wyłączność stosowania przez pacjentkę obron niekonstruktywnych, w tym proporcjonalność niekonstruktywnych obron psychicznych i psychospołecznych, co oznacza, że zasoby własne badanej i te oparte na relacjach z ludźmi były za słabe do radzenia sobie z traumatyczną sytuacją życiową, w jakiej się znalazła.

Druga część prezentowanego Czytelnikowi tomu nosi tytuł Obszary ryzyka traumy. Poruszane w niej tematy dotyczą klinicznych, w tym neuronalnych, społecznych oraz związanych ze sferą duchową człowieka aspektów ryzyka traumy. Część tę rozpoczyna artykuł Marty Kochan-Wójcik Wczesna trauma relacyjna. Jak odkrycia neuronauk zmieniają perspektywę udzielania pomocy osobom z doświadczeniem wczesnej

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 13

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

traumy interpersonalnej. Autorka, odnosząc się do wybranych teorii psychologii więzi oraz badań z zakresu neuropsychologii, uwypukliła zastosowanie odkryć dokonanych przez neuronaukowców w udzielaniu pomocy psychologicznej osobom obciążonym doświadczeniem wczesnej traumy relacyjnej. Pokazała przy tym, że wczesny stres urazowy związany z nieprawidłowymi relacjami pomiędzy dzieckiem i opiekunem stanowi istotny czynnik ryzyka, wpływa bowiem niekorzystnie na rozwój mózgu i osłabia neuronalną komunikację międzypółkulową, co może wpływać na postrzeganie i działanie człowieka w świecie, powodując skłonność do interpretowania otoczenia jako bardziej zagrażającego, niż jest w rzeczywistości.

Kolejna autorka, Kamila Madeja-Bień, w artykule Wykluczenie społeczne i jego potencjalnie traumatyczny charakter opisała zjawisko wykluczenia społecznego rozumianego zarówno jako ostracyzm społeczny, odrzucanie, jak i bierne ignorowanie jednostki. Zaprezentowała wyniki badań ukazujących możliwe skutki doświadczanego wykluczenia społecznego oraz siłę jego negatywnych konsekwencji. Autorka wskazała, że wykluczenie w swoich rozległych i długoterminowych skutkach może stwarzać ryzyko traktowania go jako zdarzenia o charakterze traumatycznym przez osobę wykluczoną. W artykule przedstawione zostały również doniesienia badawcze na temat strategii radzenia sobie z ostracyzmem oraz implikacje do pracy praktycznej nad konsekwencjami zjawiska.

Trzecim artykułem w omawianej części jest praca Magdaleny Kapały oraz Magdaleny Żurko pt. Wrażliwość duchowa jako zasób radzenia sobie z traumą zdrady w małżeństwie. Artykuł dotyczy relacji między szeroko rozumianą wrażliwością duchową, jako dyspozycją wewnętrzną przejawiającą się w ujmowaniu zdarzeń w perspektywie transcendentnej, we wrażliwości moralnej oraz umiejętności odnajdywania sensu w sytuacjach paradoksalnych i granicznych, a możliwością wzrostu potraumatycznego w przypadku traumy zdrady. Problem zdrady omawiają autorki w kontekście zasobów duchowych, zwracając uwagę na to, że w pracy terapeutycznej nie należy się zawsze koncentrować na problemie generującym uraz – a w tym wypadku również na osobie, która ten uraz wywołała – ale transcendować (przekraczać) sytuację traumatyczną. Proces ten polega, zdaniem autorek, na przeformułowaniu

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 14

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

problemu w sposób ukazujący sens wydarzenia nie tylko z punktu widzenia biegu życia czy w kontekście większej społeczności, lecz także w perspektywie wiecznej, ostatecznej. Zwiększa to szansę na przebaczenie i pojednanie. Autorki zwracają uwagę na etyczny wymiar terapii ujmującej sferę duchową. Istotne jest – oprócz ogólnie znanych etycznych wymogów pracy terapeutycznej – poszanowanie wyznania małżonków i wiążących się z nim zasad. Najdogodniejsza sytuacja ma miejsce wtedy, gdy system religijny psychoterapeuty oraz pary jest ten sam i istnieje możliwość konsultowania się z osobą duchowną.

Część drugą zamyka praca Tomasza Mlostka Piętno otyłości a trauma. Cel tego artykułu stanowi przedstawienie zjawiska piętna związanego z otyłością i jego konsekwencji psychospołecznych w postaci ryzyka traumy, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń dzieci i młodzieży. Piętno otyłości może, jak twierdzi autor, powodować wiele dobrze udokumentowanych szkodliwych efektów psychicznych, w tym PTSD. Autor uwrażliwia Czytelnika na to, że – paradoksalnie – lekarze, przyjaciele, członkowie rodziny i rówieśnicy należą do najczęstszych sprawców wiktymizacji z uwagi na nadmierną masę ciała. Wyciąga stąd wniosek, że otoczenie osób z otyłością wymaga także odpowiednich oddziaływań edukacyjnych. W swojej pracy Mlostek proponuje ponadto kierunki działań mających na celu redukcję kosztów psychicznych związanych z piętnem otyłości.

Trzecia część tomu, zatytułowana Działania profilaktyczne, zawiera kilka różnych propozycji działań i rozwiązań ukierunkowanych na zapobieganie traumie. Otwiera ją artykuł Dominiki Wieland-Lenczowskiej pt. Dwie strony księżyca. Zmiana oceny zdarzenia jako jeden ze sposobów radzenia sobie z traumą. Autorka opisuje w nim propozycje warsztatów przeznaczonych dla psychologów i pedagogów szkolnych. Ich cel stanowi zaprezentowanie znaczenia oceny wydarzenia i ustosunkowania się do niego jako jednego ze źródeł traumatyzacji przeżyć. Program szkoleniowy oparty jest na MFCOP Senejko (2010b). Autorka ukazuje relatywność oceny zdarzenia w kategoriach traumy, uzależnionej zarówno od tego, czy i jak silnie zagrożona jest realizacja w danej sytuacji najważniejszych czynników motywacyjnych osoby (standardów regulacji), jak i od wieku rozwojowego jednostki. Warsztaty stanowią uzupełnienie diagnozy, terapii i profilaktyki traumy, umożliwiają bowiem

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 15

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

wczesne rozpoznanie źródła silnego napięcia wywołanego lękiem spowodowanym przez realne lub subiektywnie odczytywane zagrożenie.

Zmiana poznawczej interpretacji zdarzenia i związane z tym modyfikacje standardów regulacji mogą skutkować złagodzeniem negatywnych skutków zdarzenia, nawet do poziomu doświadczenia stresu zamiast traumy.

Drugą propozycję warsztatów zawiera artykuł Elżbiety Małgorzaty Kaczmar pt. Wybrane metody terapii i profilaktyki traumy na podstawie podejścia IIPLCARR Philippa Neya. Warsztaty poświęcone są przedstawieniu metod radzenia sobie w sytuacjach traumatycznych, zwłaszcza straty i żałoby, według terapii Institute of Pregnancy Loss and Child Abuse Research and Recovery – IIPLCARR. Terapia ta łączy różne podejścia terapeutyczne, wywodzące się z nurtu psychodynamicznego, behawioralno-poznawczego, zawiera również specyficzne elementy analizy egzystencjalnej. W pierwotnej wersji przeznaczona była dla osób, które doświadczyły straty okołoporodowej, w obecnej zaś używana jest w pracy nad skutkami różnego rodzaju poważnych urazów.

Opisywane warsztaty mają na celu prezentację metod ukierunkowanych na przepracowanie poważnych urazów z przeszłości, tak aby zapobiec międzypokoleniowej transmisji traumy. Uczestnicy zajęć – w zamyśle autorki – pracują nad własnymi wspomnieniami oraz doświadczeniami, by nie tylko dobrze poznać potencjał metod, lecz także – co ważniejsze – zwiększyć umiejętność przyjmowania perspektywy osoby zranionej traumatycznym doświadczeniem. Autorka charakteryzuje wartość poszczególnych technik oraz sygnalizuje, jakie wyjściowe kompetencje potrzebne są do tego, aby w pełni wykorzystać potencjał leczniczy w nich zawarty.

W kolejnym artykule, noszącym tytuł Wiedza pracowników oświaty na temat samobójstwa i jej znaczenie w działaniach profilaktycznych. Refleksje na podstawie przeprowadzonych szkoleń, Ryszard Jabłoński zaprezentował społeczne potrzeby zapobiegania samobójstwom. Przedstawiony został ponadto autorski projekt edukacyjny dotyczący problematyki pomagania młodzieży szkolnej w kryzysie psychicznym mogącym skutkować zamachem samobójczym. Jest on szeroko adresowany – tak aby wyposażyć w wiedzę na tematy suicydalne jak największą grupę nauczycieli, psychologów, pedagogów z różnych szkół – i poszerzony o ofertę dla rodziców.

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 16

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

Artykuł zawiera informacje o kierunkach oddziaływań profilaktycznych oraz podstawową wiedzę na temat identyfikowania osób zagrożonych zamachem samobójczym. Autor opisał również wyniki badań pilotażowych nad stanem wiedzy pedagogów z zakresu czynników ryzyka zamachu samobójczego wskazujące na konieczność prowadzenia szkoleń w tej tematyce.

Część trzecią (i zarazem cały tom) kończy tekst Antoniny Panek, przedstawicielki firmy Prosoma, zatytułowany Technologie wykorzystujące wirtualną rzeczywistość jako wsparcie konwencjonalnych metod psychoterapii pacjentów onkologicznych. Jest on prezentacją nowoczesnego narzędzia mogącego znaleźć zastosowanie w zmniejszaniu stresu i zwiększaniu zasobów radzenia sobie u pacjentów z poważnymi schorzeniami. Stanowi przykład szerokiego spektrum poszukiwań w zakresie technik terapeutycznych ukierunkowanych na zmniejszenie cierpienia najbardziej potrzebujących, w tym osób ze zdiagnozowanymi różnego rodzaju nowotworami. W związku z psychologicznym wymiarem trudnej sytuacji pacjentów onkologicznych w projekcie Prosoma podejmowane są także działania terapeutyczno-wspierające, zmierzające do zwiększenia efektywności leczenia. W przedstawionym w artykule projekcie Prosoma wykorzystano wirtualną rzeczywistość w połączeniu z technikami mindfulness oraz elementami terapii behawioralnej.

Zanurzenie się w wirtualną rzeczywistość zwiększa, zdaniem twórców projektu, wspierające działanie powiązanych z omawianym produktem tradycyjnych oddziaływań terapeutycznych przeznaczonych dla pacjentów onkologicznych. W artykule opisane zostały produkt Prosoma oraz ogólna idea jego działania. Omówiono też warsztaty mające na celu z jednej strony promocję produktu, z drugiej zaś pracę nad jego udoskonaleniem.

Podsumowując uwagi wprowadzające do książki, pragniemy zaznaczyć, że w kwestii badania, terapii i profilaktyki traumy wykonano jak dotąd ogromną pracę, lecz jeszcze więcej wyzwań jest przed nami. Jak wskazuje przegląd przedstawionych w niniejszym tomie zagadnień, istnieje wiele możliwości rozwoju tej problematyki, także w kierunku zwiększenia zastosowania nowych rozwiązań w obszarze profilaktyki i terapii traumy. Mamy nadzieję, że zaprezentowany tom przyczyni się do popularyzowania wiedzy z omawianego zakresu i zachęci kolejnych

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 17

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

specjalistów do podejmowania tej tematyki. Rozpoznanie czynników ryzyka i czynników chroniących zdrowie psychiczne w odniesieniu do jednostek i całych grup będących ofiarami traum jest niezbędne.

Przyczynia się do budowania skutecznych i konkretnych strategii ukierunkowanych na szeroko pojętą problematykę profilaktyki potencjalnych traumatycznych wydarzeń życiowych i ich negatywnych konsekwencji oraz wykorzystywania ich pozytywnych stron.

Bibliografia American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association.

Brown, L.S., Courtois, C.A. (2019). Trauma treatment: The need for ongoing innovation. Practice Innovations, 4(3), 133–138. https://doi.org/10.1037/ pri0000097 Dweck, C.S. (2017). From needs to goals and representations: Foundations for a unified theory of motivation, personality, and development. Psychological Review, 124(6), 689–719. https://doi.org/10.1037/rev0000082 Forbes, D., Lockwood, E., Creamer, M., Bryant, R.A., McFarlane, A.C., Silove, D., Nickerson, A., O’Donnell, M. (2015). Latent structure of the proposed ICD-11 post-traumatic stress disorder symptoms: Implications for the diagnostic algorithm. The British Journal of Psychiatry, 206(3), 245–251. https://doi. org/10.1192/bjp.bp.114.150078 Grad, R.I., Zeligman, M. (2017). Predictors of post-traumatic growth: The role of social interest and meaning in life. The Journal of Individual Psychology, 73(3), 190–207. https://doi.org/10.1353/jip.2017.0016 Hansen, M., Hyland, P., Armour, C., Shevlin, M., Elklit, A. (2015). Less is more?

Assessing the validity of the ICD-11 model of PTSD across multiple trauma samples. European Journal of Psychotraumatology, 6(1), 28766. https://doi. org/10.3402/ejpt.v6.28766 Heszen, I. (2013). Psychologia stresu. Korzystne i niekorzystne skutki stresu życiowego.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Heszen, I., Sęk, H. (2008). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Janoff-Bulman, R. (1992). Shattered assumptions: Towards a new psychology of trauma.

New York: Free Press.

Janoff-Bulman, R. (2004). Posttraumatic growth: Three explanatory models. Psychological Inquiry, 15(1), 30–34.

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 18

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

Kubacka-Jasiecka, D. (2016). Kryzys emocjonalny i trauma szansą na rozwój i potęgowanie zdrowia. Wątpliwości i pytania. Rocznik Filozoficzny Ignatianum, 22(1), 51–89.

Lanza, A., Roysircar, G., Rodgers, S. (2018). First responder mental healthcare: Evidence-based prevention, postvention, and treatment. Professional Psychology: Research and Practice, 49(3), 193–204. https://doi.org/10.1037/pro0000192 Layne, C.M., Steinberg, J.R., Steinberg, A.M. (2014). Causal reasoning skills training for mental health practitioners: Promoting sound clinical judgment in evidence-based practice. Training and Education in Professional Psychology, 8(4), 292–302. https://doi.org/10.1037/tep0000037 Li, Y., Cao, F., Cao, D., Liu, J. (2015). Nursing students’ post-traumatic growth, emotional intelligence and psychological resilience. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 22(5), 326–332. https://doi.org/10.1111/jpm.12192 Mielczarek-Żejmo, A. (2005). Pojęcie traumy w naukach społecznych. Kultura i Edukacja, 1, 7–21.

Norcross, J.C., Wampold, B.E. (2011). What works for whom: Tailoring psychotherapy to the person. Journal of Clinical Psychology, 67(2), 127–132. https:// doi.org/10.1002/jclp.20764 Ogińska-Bulik, N. (2013). Pozytywne skutki doświadczeń traumatycznych, czyli kiedy łzy zamieniają się w perły. Warszawa: Difin.

Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2010). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.

Rai, T.S, Fiske, A.P. (2011). Moral psychology is relationship regulation: Moral motives for unity, hierarchy, equality, and proportionality. Psychological Review, 118(1), 1, 57–75. http://dx.doi.org/10.1037/a0021867 Reed, G.M., Roberts, M.C., Keeley, J., Hooppell, C., Matsumoto, C., Sharan, P., Robles, R., Carvalho, H., Wu, C., Gureje, O., Leal‐Leturia, I., Flanagan, E.H., Correia, J.M., Maruta, T., Ayuso‐Mateos, J.L., de Jesus Mari, J., Xiao, Z., Evans, S.C., Saxena, S., Medina‐Mora, M.E. (2013). Mental health professionals’ natural taxonomies of mental disorders: Implications for the clinical utility of the ICD-11 and the DSM-5. Journal of Clinical Psychology, 69(12), 1191–1212. https://doi.org/10.1002/jclp.22031 Senejko, A. (2003). Kwestionariusz PSPDQ (Obron Psychospołecznych i Psychicznych u adolescentów) – charakterystyka metody. Psychologia Rozwojowa, 8(2–3), 121–137.

Senejko, A. (2010a). Doświadczenie wydarzeń kryzysowych a rozwój psychiczny człowieka. W: R. Grocki (red.), Zarządzanie kryzysowe – różne oblicza (s. 114– –130). Wrocław: Dolnośląska Wyższa Szkoła Służb Publicznych „Asesor”.

Senejko, A. (2010b). Obrona psychologiczna jako narzędzie rozwoju. Na przykładzie adolescencji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 19

11.12.2019 12:55:29

Alicja Senejko, Magdalena Żurko. Profilaktyka traumy…

Senejko, A., Wieland-Lenczowska, D., Szałkiewicz-Bargieł, K. (2019). Research on psychological defense in a context of development after trauma: As exemplified by reactions of young women to death of their child. Psychologia Rozwojowa, 24(2), 25–36.

Steger, M.F., Frazier, P.A., Zacchanini, J.L. (2008). Terrorism in two cultures: Stress and growth following September 11 and the Madrid train bombings. Journal of Loss and Trauma, 13(6), 511–527. https://doi.org/10.1080/ 15325020802173660 Tedeschi, R.G., Calhoun, L.G. (2004). Target article: “Posttraumatic growth: Conceptual foundations and empirical evidence”. Psychological Inquiry, 15(1), 1–18. https://doi.org/10.1207/s15327965pli1501_01 World Health Organization. (1992). The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: Clinical descriptions and diagnostic guidelines. Geneva: World Health Organization.

World Health Organization. (2014). ICD-11 beta draft: Joint linearization for mortality and morbidity statistics. Pobrano z: http://apps.who.int/classifications/ icd11/browse/l-m/en

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 20

11.12.2019 12:55:29

CZĘŚĆ I

Drogi reakcji na traumę

Zurko Senejko_Profilaktyka traumy t2.indb 21

11.12.2019 12:55:29