Terapia pedagogiczna w teorii i działaniu

9 788380 957374

Barbara Skałbania Teresa Lewandowska-Kidoń

Terapia pedagogiczna w teorii i działaniu Wybrane zagadnienia

Kraków

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 3

27.11.2019 12:34:25

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków

Recenzent: prof. dr hab. Marta Bogdanowicz prof. dr hab. Jacek J. Błeszyński

Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika wykorzystana na okładce: © Denis Tabler | Depositphotos.com

ISBN

-

-

-

-

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ( ) , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 4

27.11.2019 12:34:25

Spis treści Wprowadzenie .........................................................................................................

ROZDZIAŁ Zagadnienie terapii w literaturze – ujęcie interdyscyplinarne .............................. . . Podstawowe pojęcia – ich różnicowanie i rozumienie ............................... . . Terapia i wychowanie – relacja terminów ................................................... . . Wybrane koncepcje pedagogiczne w rozwoju myśli terapeutycznej ...... . . Terapia pedagogiczna – założenia i praktyka edukacyjna ......................... . . . Rozwój działań terapeutycznych w ujęciu historycznym ................. . . . Analiza wybranych opracowań z terapii pedagogicznej ...........................

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Trudności w uczeniu się – wybrane zagadnienia .................................................. . . Trudności w uczeniu się – ujęcia definicyjne i orientacje teoretyczne ...... . . Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu – dysleksja rozwojowa ......... . . . Czytanie i pisanie jako złożone czynności psychiczne ....................... . . . Przyczyny specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu ................... . . Funkcjonowanie szkolne ucznia z zakłóceniami rozwoju psychoruchowego ........................................................................................ . . Trudności w uczeniu się a zaburzenia zachowania ..................................... . . . Uczeń z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej ..................... . . . Zachowania agresywne – wybrane aspekty ...................................... . . Współpraca z rodzicami w realizacji pomocy terapeutycznej uczniom ......

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne – definiowanie i organizacja ......................... . . Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne jako pomoc psychologiczno-pedagogiczna .................................................................... . . Organizowanie i realizacja zajęć korekcyjno-kompensacyjnych ............... . . . Diagnozowanie pedagogiczne .......................................................... . . . Kwalifikowanie uczniów .....................................................................

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 5

27.11.2019 12:34:25

Spis treści

. . . Opracowanie programu ...................................................................... . . . Przygotowanie scenariusza i konspektu ............................................ . . . Konstruowanie karty terapeutycznej ucznia ..................................... . . . Miejsce realizacji zajęć i jego aranżacja .............................................. . . . Zasady prowadzenia zajęć korekcyjno-kompensacyjnych ................ . . Kompetencje i cechy osobowe nauczyciela terapeuty .............................. . . Warsztat terapeutyczny nauczyciela ........................................................... . . . Wybrane programy do terapii pedagogicznej ...................................

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Programy, metody i ćwiczenia do pracy korekcyjno-kompensacyjnej ................ . . Usprawnianie i korygowanie funkcji percepcyjno-motorycznych i językowych .................................................................................................. . . . Praca korekcyjno-kompensacyjna – Helena Skibińska ...................... . . . System percepcyjno-motoryczny – Newell C. Kephart ..................... . . . Propozycje ćwiczeń – Jadwiga Jastrząb ............................................ . . . Metoda dobrego startu – Marta Bogdanowicz ................................. . . . Program rozwijania świadomości fonologicznej – Alicja Maurer ..... . . . Postępowanie korekcyjno-wychowawcze wobec dzieci leworęcznych ................................................................ . . . Program rozwijający percepcję wzrokową – Marianne Frostig i David Horne .......................................................... . . Usprawnianie i doskonalenie procesu czytania i pisania ........................... . . . Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu – Irena Czajkowska i Kazimierz Herda ................................................................................ . . . Praca wyrównawcza – Teresa Gąsowska i Zofia Pietrzak-Stępkowska ............................................................... . . . Ćwiczenia ułatwiające naukę czytania i pisania – Krystyna Grabałowska, Jadwiga Jastrząb, Janina Mickiewicz i Maria Wojak ........................................................ . . . Koncepcja reedukacji – Barbara Zakrzewska ..................................... . . . Metoda struktur wyrazowych – Ewa Kujawa i Maria Kurzyna .......

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Nowatorskie metody nauki czytania i pisania ........................................................ . . Metoda nauki czytania globalnego – Glenn Doman ................................... . . Symultaniczno-sekwencyjna metoda nauki czytania – Jagoda Cieszyńska ....................................................................................... . . Wertykalna metoda czytania – Jadwiga Włodek-Chronowska ................. . . Nauka czytania i pisania – Irena Majchrzak .................................................

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 6

27.11.2019 12:34:25

Spis treści

. . Metoda fonetyczno-literowo-barwna – Bronisław Rocławski ................. . . Metoda barwno-dźwiękowa – Helena Metera ...........................................

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Działania wychowawczo-terapeutyczne w redukowaniu trudności uczniów ......... . . Techniki relaksacji – rozwój i ich zastosowanie w praktyce szkolnej ........ . . . Relaksacja w terapii pedagogicznej – przegląd piśmiennictwa ........ . . . Wybrane techniki i ćwiczenia relaksacyjne ........................................ . . . Zasady stosowania relaksacji w pracy nauczyciela ............................ . . Praca wychowawczo-terapeutyczna z uczniem z ADHD ........................... . . Praca wychowawczo-terapeutyczna z uczniem agresywnym ..................

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Wybrane metody wspomagające terapię pedagogiczną ...................................... . . Metoda integracji sensorycznej – Anna Jean Ayres .................................... . . Metoda ruchu rozwijającego – Weronika Sherborne ................................. . . Metoda EEG biofeedback ............................................................................. . . Program korekty dysleksji – Ronald Davis .................................................. . . Kinezjologia edukacyjna – Paul Dennison ................................................... . . Program stymulacji półkul mózgowych – Dirk Bakker ............................... . . Metoda instrumental enrichment – Reuven Feuerstein .............................. . . Krytyczna analiza wybranych metod terapii wspomagającej ...................

Podsumowanie i uwagi praktyczne .........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Arteterapia – wybrane metody pracy z dzieckiem ................................................ . . Biblioterapia, bajkoterapia, filmoterapia .................................................... . . Teatroterapia (dramatoterapia) ................................................................... . . Muzykoterapia .............................................................................................. . . Choreoterapia ............................................................................................... . . Plastykoterapia .............................................................................................

Podsumowanie i uwagi praktyczne .........................................................................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

ROZDZIAŁ Praktyczne aspekty terapii pedagogicznej ............................................................. . . Terapia pedagogiczna w opiniach praktyków ............................................. . . Terapia pedagogiczna w poglądach studentów – uzasadnienie wyboru ...................................................................................

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 7

27.11.2019 12:34:26

Spis treści

. . Tradycyjne i współczesne rozumienie terapii pedagogicznej – pytania i odpowiedzi ....................................................................................

Podsumowanie i uwagi praktyczne ........................................................................

Zakończenie – dyskusja nad przyszłością terapii pedagogicznej .........................

Bibliografia do rozdziału .........................................................................................

Bibliografia do publikacji .........................................................................................

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 8

27.11.2019 12:34:26

Wprowadzenie Pomysł publikacji na temat terapii pedagogicznej dojrzewał od wielu lat i zrodził się pod wpływem doświadczeń autorek związanych z pracą pedagoga terapeuty oraz nauczyciela akademickiego. Termin „terapia pedagogiczna” jest tak samo popularny, jak kontrowersyjny, znany i zarazem nieznany. Spory naukowe dotyczą zakresu i granicy działań terapeutycznych realizowanych przez nauczyciela, sposobu przygotowania do zawodu terapeuty, jak też metodyki pracy terapeutycznej w warunkach placówki oświatowej. Mimo wielu wątpliwości terapia pedagogiczna jest potocznie rozumiana jako wszelka pomoc skierowana do uczniów z trudnościami w uczeniu się. Ważną przesłanką do podjęcia tej tematyki jest stan (nie)wiedzy na temat terapii pedagogicznej, która – jak zauważa Tomasz Witkowski – zaczyna stopniowo stawać się bardziej psychobiznesem aniżeli faktyczną pomocą dziecku.

Renesans terapii pedagogicznej inspiruje do podjęcia naukowego dyskursu nad kondycją i jakością tej formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej, która wymaga usystematyzowania zagadnień, zdefiniowania, a może zredefiniowania pojęć oraz osadzenia częstej praktyki w przestrzeni naukowej. Terapia pedagogiczna ciągle poszukuje swojego miejsca w pracy szkoły i nauczyciela, chociaż od dawna stanowi ona ważny element systemu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz priorytet działań edukacyjnych. Poszukiwania dotyczą kwestii organizacyjnych, prawnych, metodycznych, ale też kompetencyjnych i osobowych. Terapia pedagogiczna to nie tylko praca z uczniem według tradycyjnych metod, ale też, a może przede wszystkim, spotkanie dwóch podmiotów, które ze sobą współpracują i obdarzają się szacunkiem i zaufaniem. Ten rodzaj pracy nie powinien kojarzyć się ze stygmatyzacją ucznia, koncentracją na jego słabościach czy deficytach, ale opierać się na poszukiwaniu potencjałów i pokonywaniu barier utrudniających uczenie się. Aktualnie pojawia się potrzeba innego spojrzenia na terapię pedagogiczną, zgodnie ze współczesnymi koncepcjami psychologii i pedagogiki zorientowanymi humanistycznie.

T. Witkowski, Zakazana psychologia, CiS, Warszawa

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 9

.

27.11.2019 12:34:26

Wprowadzenie

Nadrzędnym celem publikacji jest uświadomienie Czytelnikom specyfiki działań terapeutycznych wobec dzieci i młodzieży, odpowiedzialności za efekty tych działań oraz kształtowanie ich refleksyjnej postawy wobec praktyki terapeutycznej w szkole. Autorki książki odwołują się do różnych poglądów i opinii zawartych w publikacjach naukowych, licznych poradnikach, wnosząc własny wkład w postaci osobistych doświadczeń, spostrzeżeń i refleksji z pracy terapeutycznej na różnych etapach edukacyjnych. Połączenie teorii z praktyką pedagogiczną i diagnostyczno-terapeutyczną stanowi o wartości tej publikacji.

Z uwagi na bogatą tradycję terapii pedagogicznej, znanej też pod wieloma innymi określeniami („reedukacja”, „praca korekcyjno-wyrównawcza”, „edukacja terapeutyczna”, „oddziaływania terapeutyczno-wychowawcze”), istnieje dość obszerna literatura, która ma charakter rozproszony i w zdecydowanej większości metodyczny. Dostępne publikacje tematyczne, o których piszą autorki w dalszej części książki, są inspiracją dla nauczycieli, pedagogów, źródłem wiedzy tematycznej, niekiedy podpowiedzią, sugestią czy potwierdzeniem dla ich działań.

Niniejsza publikacja wpisuje się w obszar poszukiwań i uzupełnia rynek wydawniczy o pozycję pedagogiczną, która adresowana jest do wielu różnych podmiotów: nauczycieli, studentów i kandydatów na nauczycieli, wychowawców, opiekunów, pedagogów oraz wszystkich osób, które przygotowują się do zawodu terapeuty pedagogicznego lub chcą podjąć działania pomocowe wobec uczniów w ramach codziennej praktyki edukacyjno-wychowawczej. Szeroki zakres teoretyczny i praktyczny terapii pedagogicznej został świadomie ograniczony do wybranych zagadnień i połączony z kształtowaniem u Czytelnika postawy krytycznego myślenia i refleksyjności.

Dyskusje dotyczące tematyki terapii koncentrują się wokół pytania: „Czy i na ile skuteczne są tradycyjne formy terapii, oparte na modelowaniu zachowań uczniów i trenowaniu ich szkolnych umiejętności, w obliczu pojawiających się na świecie alternatywnych form wspomagania i korygowania rozwoju?”. Jest to zarazem klucz do badawczych poszukiwań, indywidualnych ocen i analiz lokalizowanych w perspektywie temporalnej. Klasyczne metody terapii, uprawiane od dziesiątek lat, mają swoje umocowanie teoretyczne i niejednokrotnie były weryfikowane w praktyce, stąd ich wartość nie jest kwestionowana. Współczesne tendencje w terapii są aplikowane do warunków polskich jako pionierskie działania przeniesione często z innych krajów, co skutkuje zachowaniem pewnego dystansu terapeutów wobec możliwości ich pełnego, świadomego stosowania.

Hamulcem w ich upowszechnieniu są brak przygotowania terapeutów i niedobory w zakresie specjalistycznego wyposażenia komputerowego i medycznego, które jest niezbędne do realizacji niektórych metod wspomagających terapię pedagogiczną.

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 10

27.11.2019 12:34:26

Wprowadzenie

Struktura książki obejmuje dziewięć rozdziałów. Rozdział pierwszy jest wprowadzeniem czytelnika w obszar zagadnień związanych z terapią pedagogiczną, w którym podejmowane są próby wyjaśnienia podstawowych terminów i ich różnicowania, lokowania terapii w obszarze pedagogiki oraz pokazania relacji między terapią a wychowaniem. W tej części publikacji zdefiniowano terapię pedagogiczną w odniesieniu do pracy nauczyciela, a także zawarto przegląd opracowań z zakresu podjętej problematyki w ujęciu chronologicznym.

Rozdział drugi poświęcony jest charakterystyce trudności w uczeniu się rozumianych jako przedmiot oddziaływań terapeuty. Autorki ukazują szerokie spektrum ich definiowania i rozumienia, porządkują znaczenie i stosowanie pojęć tematycznych, ze szczególnym wyjaśnieniem specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. W tym miejscu podjęto analizę trudności w zachowaniu współwystępujących z dysleksją rozwojową, np. ADHD. Związek między problemami w uczeniu się a tymi zachowaniami wskazuje potrzebę podejmowania kompleksowych, holistycznych działań terapeutycznych, w których łączą się i przenikają cztery tory działań: psychoterapeutyczny, psychokorekcyjny, psychodydaktyczny i ogólnorozwojowy .

Skuteczność tego rodzaju pracy jest możliwa pod warunkiem współdziałania nauczyciela terapeuty z rodzicami ucznia, o czym traktuje jeden z podrozdziałów.

W rozdziale trzecim znajdują się treści dotyczące zajęć korekcyjno-kompensacyjnych analizowane w kilku aspektach: organizacyjnym, prawnym, metodycznym, kompetencyjnym. Stanowi on kompendium wiedzy na temat tego, jak organizować zajęcia, jak kwalifikować do nich uczniów, w jaki sposób opracować program i plan terapii, jak zaplanować jednostkę metodyczną zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz jakie kompetencje winien posiadać nauczyciel prowadzący ten rodzaj specjalistycznych zajęć.

Kolejny rozdział niniejszej pracy to prezentacja metod, programów i ćwiczeń do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, pogrupowanych w dwa bloki tematyczne: metody usprawniania funkcji percepcyjno-motorycznych oraz metody doskonalące umiejętność czytania i pisania. Nie jest to nowatorski element niniejszej publikacji, ale przypomina on i porządkuje materiał dotąd znany i stosowany, w skrótowej formie prezentuje jego główne założenia i przykładowe ćwiczenia oraz podaje ich źródła, do których czytelnik może sięgnąć w sytuacji większego zainteresowania danym tematem.

W rozdziale piątym znajduje się prezentacja nowatorskich metod nauki czytania, co może pomóc nauczycielom edukacji wczesnoszkolnej we właściwym Zob. J. Jastrząb, Toruńska Szkoła Terapeutyczna, Akapit, Toruń .

Termin „funkcje percepcyjno-motoryczne” jest powtarzany za Haliną Spionek, ale obecny stan wiedzy na temat neuropsychologicznych podstaw czytania i pisania obejmuje także funkcje językowe jako ważny element patomechanizmu zaburzeń, należy zatem przyjmować szersze jego rozumienie.

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 11

27.11.2019 12:34:26

Wprowadzenie

ich doborze do potrzeb dziecka. Celem autorek jest rozwijanie świadomości nauczyciela co do tego, że nie należy kłaść dużego nacisku na metodę, gdyż dziecko często samo dokonuje wyboru, co należy tylko uszanować i rozwijać.

Wśród opisywanych metod nauki czytania znajdują się m.in.: metoda czytania globalnego Glenna Domana, metoda wertykalna upowszechniona za sprawą Jadwigi Włodek-Chronowskiej, metoda symultaniczno-sekwencyjna Jagody Cieszyńskiej oraz metoda nauki pisania Ireny Majchrzak.

Kolejny rozdział zawiera treści związane z technikami relaksacji adresowanymi do uczniów, u których współwystępują zaburzenia zachowania typu ADHD i agresja. Są tu przykłady rozwiązań wychowawczo-terapeutycznych, ćwiczeń relaksujących czy oddziaływań psychoterapeutycznych możliwych do stosowania przez nauczyciela. Zamieszczone przykłady dotyczą różnych rozwiązań terapeutycznych i wychowawczych wykorzystywanych w praktyce pedagogicznej.

Opis metod alternatywnych, wspomagających proces klasycznej terapii pedagogicznej, wypełnia siódmy rozdział. Znajdują się tu: metoda integracji sensorycznej A. Jean Ayres, metoda kinezjologii edukacyjnej Paula Dennisona, program korekty dysleksji Rona Davisa, program stymulacji półkul mózgowych Dirka Bakkera, metoda EEG biofeedback. Każda z opisanych metod ma swoich zwolenników i przeciwników. Zarówno związane z nimi kontrowersje, jak i ich zalety dopełniają treści tego rozdziału. Warto zaznaczyć szersze zastosowanie niektórych metod do pracy z uczniem niepełnosprawnym zgodnie z aktualnym rozumieniem i sposobem realizowania terapii pedagogicznej w obszarze pedagogiki specjalnej.

W rozdziale ósmym prezentowane są formy arteterapii, takie jak: biblioterapia, dramatoterapia, plastykoterapia, muzykoterapia, choreoterapia. Włączenie tych technik terapeutycznych ma pokazać szerokie spektrum oddziaływań holistycznych na dziecko z problemami oraz utrudnieniami rozwojowymi i edukacyjnymi.

Rozdział dziewiąty odwołuje się do terapii pedagogicznej w ocenie nauczycieli praktyków i studentów terapii pedagogicznej. Dyskusja w danym obszarze tematycznym toczy się wokół wybranych zagadnień inspirowanych praktyką, takich jak: warunki organizacji terapii pedagogicznej w szkole, stosowane w praktyce metody terapii, kwalifikacje nauczycieli terapeutów, motywacja do pracy terapeutycznej, problemy nauczycieli terapeutów i ich oczekiwania.

W tym rozdziale zamieszczono pytania studentów dotyczące problematyki szeroko rozumianej terapii pedagogicznej, na które odpowiadają autorki pracy, korzystając ze swojej wiedzy i własnych doświadczeń zawodowych.

Wydawać by się mogło, iż obszar terapii został dawno zagospodarowany i wnikliwie zanalizowany – istnieje wiele przewodników, opracowań metodycznych i pomocy. Rzeczywistość edukacyjna pozostaje jednak na marginesie

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 12

27.11.2019 12:34:26

Wprowadzenie

tych zmian, nadal zanurzona jest w działaniach klasycznych, bazujących na treningach, kartach pracy, rutynowych działaniach w relacji terapeuta–dziecko.

Współczesny świat atakuje wielością, różnorodnością, tempem oraz dynamiką zmian, co powoduje rodzaj napięcia między działaniem a myśleniem, teorią a praktyką oraz rodzi retoryczne pytania: „jak?”, „w jaki sposób?”, „po co?”, „dlaczego?”.

Niniejsza publikacja nie wnosi może wiele nowości, ale porządkuje dotychczasową wiedzę, ukazuje ją na tle praktyki, co ma uświadomić aktualność i wartość działań pomocowych. Prezentacja metod jest tylko sygnałem, krótką informacją, która wymaga dotarcia do źródła (literatura dostępna na końcu rozdziału), poszerzenia wiedzy i indywidualnego namysłu.

Niniejsza książka powstała we współpracy dwóch autorek, których zainteresowania naukowe i długoletnia praktyka pedagogiczna koncentrują się wokół zagadnień związanych z pomocą psychopedagogiczną i wspomaganiem rozwoju dziecka – ucznia ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu w szkole i poradni psychologiczno-pedagogicznej. Autorki mają nadzieję, że Terapia pedagogiczna w teorii i działaniu. Wybrane zagadnienia stanowić będzie źródło informacji i kształtowania umiejętności i postaw terapeutycznych, jak też namysłu nad codziennością terapeutyczną. Szczególnie pomocna może być krótka refleksja nad proponowanymi zagadnieniami po każdym rozdziale i zamieszczony tam wykaz literatury tematycznej. Niniejsza publikacja jest poszerzoną i zmienioną wersją pozycji autorek z roku Terapia pedagogiczna w zarysie. Teoria, praktyka, refleksja.

Autorki książki składają serdeczne podziękowania Recenzentom: prof. Marcie Bogdanowicz oraz prof. Jackowi Błeszyńskiemu za bardzo cenne uwagi merytoryczne, trud dokonania recenzji i wszelkie sugestie, które wpłynęły na ostateczny kształt publikacji.

Skalbania,Lewandowska-Kidon_Terapia.indb 13

27.11.2019 12:34:26