Nauczyciel i uczeń w kontekście społecznych przemian i oczekiwań

9 788380 957497

NAUCZYCIEL I UCZEŃ W KONTEKŚCIE SPOŁECZNYCH PRZEMIAN I OCZEKIWAŃ

pod redakcją naukową

JOANNY SKIBSKIEJ

Kraków 2019

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 3

23.01.2020 08:23:40

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019

Recenzent: prof. dr hab. Jolanta Szempruch

Redakcja wydawnicza: Joanna Bień Magdalena Polek

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Artur Verkhovetskiy | Depositphotos.com

ISBN 978-83-8095-749-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 4

23.01.2020 08:23:40

Spis treści Wstęp (Joanna Skibska) ................................................................................

7

KIERUNKI ODPOWIEDZIALNEJ EDUKACJI Andrzej Gofron Rekonstrukcja kulturowa doświadczenia percepcyjnego osoby uczącej się .......................................................................................... 13 Julita Orzelska Edukacja zorientowana egzystencjalnie Aspekty metodologiczne rozważań ............................................................ 27 Małgorzata Kunicka Pedagogiczny aspekt jakości życia w kontekście wychowania do odpowiedzialności w ujęciu personalistycznym ................................... 37

NAUCZYCIEL W KONTEKŚCIE SPOŁECZNYCH OCZEKIWAŃ Agnieszka Michalkiewicz-Gorol Wizerunek nauczyciela w perspektywie współczesnych przemian kulturowych i społecznych ......................................................... 47 Małgorzata Kabat Płynna teraźniejszość a asertywność nauczyciela ..................................... 59 Iwona Samborska (Nie)przygotowanie do zawodu nauczyciela a jakość wczesnej edukacji .......................................................................... 71

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 5

23.01.2020 08:23:41

6

Spis treści

Karin Fodorová, Kornelia Solich Oczekiwania i bariery napotykane na drodze doskonalenia zawodowego nauczycieli wychowania przedszkolnego w Republice Czeskiej i Rzeczypospolitej Polskiej ....................................... 79

UCZEŃ W KONTEKŚCIE EDUKACYJNYCH I SPOŁECZNYCH ODDZIAŁYWAŃ Agnieszka Roszkowska, Sabina Wisła Kompetencje społeczne a motywacja do nauki uczniów szkół systemowych oraz Montessori – analiza porównawcza ............................ 93 Beata Oelszlaeger-Kosturek Ignorowanie samorzutnych wypowiedzi uczniów przez nauczyciela – nowe konteksty analizy i interpretacji aktów komunikacyjnych w kształceniu zintegrowanym ........................... 113 Agnieszka Olechowska Specjalne potrzeby edukacyjne w perspektywie społecznych przemian pedagogicznego dyskursu .......................................................... 127 Joanna Skibska W kierunku normalizacyjnych zmian w obszarze edukacji inkluzyjnej i społecznego włączania uczniów o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych ........................................................................... 137 Eugenia Rostańska Konteksty i warunki demograficzno-gospodarcze orientacji edukacyjno-zawodowej ucznia w sytuacji decyzji (na przykładzie województwa śląskiego) ................................................... 147

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 6

23.01.2020 08:23:41

Wstęp

P

od wpływem społecznych przemian kreowane są nie tylko społeczne oczekiwania wobec edukacji, lecz także wyobrażenia o tym, jaka ona powinna być (stawać się) na różnych poziomach kształcenia oraz jaką odpowiedzialność za nią powinny ponosić poszczególne podmioty planujące i wdrażające zmiany w jej obszarze. Dwa najważniejsze podmioty to nauczyciel i uczeń – na nich skupiają się konsekwencje tychże społecznych przemian i oczekiwań, ponieważ tylko edukacja gwarantująca niepodważalną jakość kompetencji, umiejętności i wiedzy buduje kapitał jednostki docelowo przekładający się na kapitał społeczny (Chrzanowska, 2010).

Tylko edukacja ukierunkowana na osobę, a nie program, ma szanse przygotować ucznia do dorosłego życia oraz stworzyć mądre i rozwijające się społeczeństwo oparte na wzajemnym szacunku, poszanowaniu godności i autonomii jednostki (Skibska, 2019, s. 143).

Książka stanowi prezentację wybranych najistotniejszych kwestii, które powinny być uwzględniane w analizie i przemyśleniach towarzyszących działaniom na rzecz projakościowych wdrożeń i zmian, ukierunkowanych na wsparcie nauczyciela i ucznia w przestrzeni edukacyjnej.

W pierwszej części tomu, zatytułowanej Kierunki odpowiedzialnej edukacji, znalazł się tekst Andrzeja Gofrona stanowiący rekonstrukcję kulturową doświadczenia percepcyjnego osoby uczącej się w koncepcjach Jeana Piageta, Lwa S. Wygotskiego, Jerome’a Brunera. Autor ukazuje zmianę epistemologiczną od psychologicznego do kulturowego sposobu widzenia efektywności dydaktycznej, co może stanowić przesłankę przejścia od transmisyjnego do konstytutywnego sposobu rozumienia i uprawiania edukacji. Kolejny artykuł, autorstwa Julity Orzelskiej, jest próbą upomnienia się o edukację istotną egzystencjalnie oraz ukazania „sfery irracjonalności” w zachowaniach adresatów działań edukacyjnych. Małgorzata Kunicka zaprezentowała rozważania na temat wartości i poszukiwań podstaw norm moralnych w odniesieniu do procesu wychowania. Przedstawiła dwie tendencje tych poszukiwań:

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 7

23.01.2020 08:23:41

8

Wstęp

ukierunkowaną na wartość życia i godności ludzkiej oraz odnoszącą się do jakości życia.

Drugą część opracowania, pt. Nauczyciel w kontekście społecznych oczekiwań, rozpoczyna tekst Agnieszki Michalkiewicz-Gorol, która podjęła próbę diagnozy społecznego odbioru wizerunku nauczyciela oraz ukazania tego, jak ów wizerunek kształtuje się w perspektywie przemian społecznych i kulturowych. W kolejnym artykule Małgorzata Kabat omówiła pojęcie asertywności w ujęciu różnych autorów oraz w świetle współczesnych przemian społecznych. Opracowanie Iwony Samborskiej jest prezentacją wymagań stawianych nauczycielowi w kontekście dbania o jakość wczesnej edukacji. Autorka na podstawie wyników badań wyróżniła główne obszary przygotowania nauczyciela oceniane przez respondentów pozytywnie lub jako wymagające poprawy (dotyczyły one takich kompetencji, jak: praca z dzieckiem/uczniem, praktyki zawodowe, współpraca z rodzicami i środowiskiem oraz działalność dydaktyczna uczelni). Kolejny artykuł – Karin Fodorovej i Kornelii Solich – stanowi omówienie wyników badań pilotażowych prowadzonych wśród nauczycieli przedszkoli pracujących w Czechach i w Polsce.

Pozwoliły one na wgląd w sferę kształcenia nauczycieli, dostarczyły informacji o ich potrzebach edukacyjnych oraz o przeszkodach napotykanych na drodze rozwoju zawodowego.

Trzecia część książki nosi tytuł Uczeń w kontekście edukacyjnych i społecznych oddziaływań. Otwiera ją tekst Agnieszki Roszkowskiej i Sabiny Wisły będący głosem w dyskusji na temat roli szkoły oraz prezentacją wyników badań nad uwarunkowaniami kompetencji społecznych i motywacji do nauki uczniów szkół systemowych i szkół Montessori. Beata Oelszlaeger-Kosturek poświęciła swój artykuł zagadnieniu inicjowanej przez uczniów komunikacji w klasie szkolnej. Tekst zawiera analizę i interpretację wybranych aktów komunikacyjnych w zakresie różnych typów ignorowania przez nauczyciela spontanicznych pytań i stwierdzeń dzieci oraz odnosi się do wartości tych wypowiedzi dla procesu edukacyjnego. Artykuł autorstwa Agnieszki Olechowskiej stanowi prezentację społecznych przemian w obrębie pedagogicznego dyskursu odnoszących się do specjalnych potrzeb edukacyjnych z perspektywy relacji społecznych, a także wskazanie możliwych kierunków przyszłych przemian. Opracowanie Joanny Skibskiej zawiera analizę sytuacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w przestrzeni szkoły ogólnodostępnej, z uwzględnieniem wybranych działań, które mają służyć zaspokajaniu ich zróżnicowanych potrzeb, oraz przybliża kierunki zmian w zakresie edukacji włączającej oraz społecznej inkluzji. Ostatni artykuł, Eugenii Rostańskiej, to refleksja nad społecznymi i ekonomicznymi kontekstami orientacji edukacyjno-zawodowej ucznia oraz rolą szkoły w tym procesie.

Autorka zwraca uwagę, że w praktyce edukacyjnej powinno się uwzględniać czynniki takich decyzji – właściwości społeczne środowisk, w których młodzi

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 8

23.01.2020 08:23:41

9

Wstęp

ludzie wzrastają, a także regionalne i globalizacyjne perspektywy i tendencje rozwojowe w aspekcie gospodarczym, w tym demograficzne i strukturalne ograniczenia.

Pragnę złożyć serdeczne podziękowania Autorom poszczególnych rozdziałów, którzy dołożyli wszelkich starań, by podzielić się z Czytelnikiem swoim doświadczeniem i wiedzą. Bardzo dziękuję także recenzentce, Pani prof. dr hab. Jolancie Szempruch, której uwagi i cenne wskazówki pozwoliły nadać publikacji ostateczny kształt.

Joanna Skibska

Bibliografia Chrzanowska I. (2010), Problemy edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością.

Regionalna specyfika czy ogólnopolska tendencja, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010.

Skibska J. (2019), Edukacja spersonalizowana i jej wymiary w ocenie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, „Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej”, nr 33.

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 9

23.01.2020 08:23:41

152

UCZEŃ W KONTEKŚCIE EDUKACYJNYCH I SPOŁECZNYCH ODDZIAŁYWAŃ

(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. sprawie doradztwa zawodowego, Dz.U. z 2019 r. poz. 325) stanowi, że od 1 września 2019 roku doradztwo zawodowe będzie realizowane w szkołach, przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkole podstawowej i innych formach wychowania przedszkolnego. Może to oznaczać przeniesienie działań dotyczących doradztwa przed sytuacje decyzji. Jednakże dobra realizacja tych działań w ramach systemów orientacji edukacyjno-zawodowej wymaga uwzględnienia jej kontekstów, specyfiki zmian i planów rozwoju gospodarczego.

Podsumowanie Najważniejszymi cechami kapitału ludzkiego zwiększającymi jego zdolności do zatrudnienia stały się wiedza, kwalifikacje i umiejętności zawodowe.

W dużym stopniu o poziomie kapitału ludzkiego decyduje jakość edukacji, wiedza staje się bowiem podstawowym czynnikiem rozwoju społeczeństwa, a tym samym państwa i gospodarki. Istotne jest zatem inwestowanie w szeroko rozumianą politykę edukacyjną i naukową, która charakteryzuje się najwyższą stopą zwrotu, mimo że jest to odłożone w czasie. Do 2020 roku w Polsce będzie rosło zapotrzebowanie na pracowników wysoko kwalifikowanych, przy jednoczesnym spadku popytu na pracę pracowników średnio i nisko kwalifikowanych (Prognoza 2020: Raport 2010). Według prognoz World Economic Forum (2018), sięgających 2022 roku, ma wzrosnąć zapotrzebowanie na pracowników związanych z nowoczesnymi technologiami, takich jak: analityk danych, programista, specjaliści od mediów społecznościowych oraz e-commerce. Zwiększy się również zapotrzebowanie na specjalistów dysponujących interpersonalnymi i miękkimi umiejętnościami w następujących dziedzinach: obsługa klienta, handel i marketing, trening i rozwój, kultura, rozwój organizacji oraz zarządzanie innowacją. Przewidywane jest też znaczące zmniejszenie zapotrzebowania na pracowników średniego szczebla na skutek automatyzacji procesów (por. Obwieszczenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 marca 2019 r. w sprawie prognozy zapotrzebowania na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego na krajowym i wojewódzkim rynku pracy, M.P. z 2019 r. poz. 276). W konsekwencji system edukacji pozostaje niedostosowany do potrzeb i oczekiwań zmieniającego się rynku pracy. Warunkiem elastyczności form kształcenia, odpowiadającej konieczności całożyciowej edukacji i wymagającej umiejętności uczenia się, jest opracowanie wiarygodnej oferty edukacyjnej, dostosowanej do rozwoju gospodarczego i zmian globalizacyjnych (Perspektywa uczenia się..., 2011).

Pod koniec szkoły podstawowej stawia się uczniom pytanie: Jaki chcesz mieć zawód i pracę? Młody człowiek, obarczony doświadczeniami szkolnymi, pozornie sam decyduje o sobie, ale przecież wpływają na kierunek jego decyzji

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 152

23.01.2020 08:23:46

153

E. Rostańska. Konteksty i warunki demograficzno-gospodarcze orientacji edukacyjno-zawodowej...

określone konteksty: demograficzne, gospodarcze, historyczne, społeczne, regionalne, lokalne, sytuacyjne i szkolne. Brakuje w szkołach podstawowych informacji o specyfice pracy, składnikach zawodu, perspektywach dalszego w nim rozwoju i konieczności uczenia się. Wskazane wyżej konteksty implikują potrzebę zwrócenia uwagi na czynniki decyzji edukacyjno-zawodowych młodych ludzi na rynku pracy i formy ich wsparcia w płynnym przejściu z edukacji do zatrudnienia (Turska, Kałmuk, 2010). W tym obszarze istotne są programy i działania, w których ludzie młodzi postrzegani są jako populacja osób kreatywnych, mobilnych i mimo napotykanych trudności umiejących osiągać sukces.

Bibliografia Chłoń-Domińczak A. (red.) (2013), Raport o stanie edukacji 2012. Liczą się efekty, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa.

Czapla M. (2018), Współczesna młodzież szkolna w procesie kształcenia – konteksty oczekiwań i potrzeb [w:] A. Cybal-Michalska, B. Kanclerz, L. Myszka-Strychalska, P. Peret-Drążewska (red.), Młodzież w sferze doświadczeń edukacyjno-zawodowych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.

Federowicz M., Wojciuk A. (red.) (2012), Raport o stanie edukacji 2011. Kontynuacja przemian, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa.

Goźlińska E., Kruszewski A. (2013), Stan szkolnictwa zawodowego w Polsce. Raport, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa.

Juchnowicz M. (2007), Polityka edukacyjna wobec potrzeb rynku pracy [w:] P. Wachowiak, M. Dąbrowski, B. Majewski (red.), Kształtowanie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna. Materiały z ogólnopolskiej konferencji „Kształtowanie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna” zorganizowanej 19 lipca 2007 roku w Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa.

Kozielska J. (2018), Oferta szkolnictwa zawodowego w kontekście wyborów edukacyjno-zawodowych młodzieży [w:] A. Cybal-Michalska, B. Kanclerz, L. Myszka-Strychalska, P. Peret-Drążewska (red.), Młodzież w sferze doświadczeń edukacyjno-zawodowych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.

Marszowski R. (2018), Aktywizacja zawodowa ludzi młodych w koncepcji aktywnej polityki społecznej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, z. 132.

Marzec B., Rostańska E. (2016), Rzeczywistość edukacji. Fakty. Decyzje. Działania, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu, Dąbrowa Górnicza.

Matusiak M. (2006), Zawody przyszłości [w:] G. Gromada, M. Matusiak, M. Nowak (red.), Innowacje i przedsiębiorczość dla przyszłości. SOOIPP Annual – 2006, Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce, Łódź.

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 153

23.01.2020 08:23:46

154

UCZEŃ W KONTEKŚCIE EDUKACYJNYCH I SPOŁECZNYCH ODDZIAŁYWAŃ

Melosik Z. (2013), Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli władzy i wolności, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.

Obwieszczenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 marca 2019 r. w sprawie prognozy zapotrzebowania na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego na krajowym i wojewódzkim rynku pracy (M.P. z 2019 r. poz. 276).

Obwieszczenie Ministra Rodziny Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 grudnia 2017 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej zastosowania (Dz.U. z 2018 r. poz. 227).

Pasek J., Włodarska R., Marks A. (oprac.) (2015), Prognoza demograficzna na lata 2014–2050 dla województwa śląskiego, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice.

Peret-Drążewska P. (2018), Hybrydyczność stylów życia współczesnej młodzieży [w:] A. Cybal-Michalska, B. Kanclerz, L. Myszka-Strychalska, P. Peret-Drążewska (red.), Młodzież w sferze doświadczeń edukacyjno-zawodowych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.

Perspektywa uczenia się przez całe życie, dokument strategiczny opracowany przez Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji, 2011 (aktualizacja 2013), https://brjk.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0003/189750/LLL_2013.pdf [data dostępu: 10.10.2019].

Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (2007), Edukacja dla pracy. Raport o rozwoju społecznym. Polska 2007, Warszawa.

Rauziński R., Zagórowska A. (2014), Przemiany społeczno-demograficzne na Śląsku w latach 2002–2011 oraz ich implikacje prognostyczne, „Studia Ekonomiczne.

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 197. „Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego” (2018), Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. sprawie doradztwa zawodowego (Dz.U. z 2019 r. poz. 325).

Runge J. (2015), Regionalne i lokalne konsekwencje współczesnych przemian demograficznych Polski – elementy metodologii badań. Przykład województwa śląskiego, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 223.

Schumacher C., Schwartz S. (1998), 100 zawodów z przyszłością, przeł. L. Kosim, Wydawnictwo „Adamantan”, Warszawa.

Turska E., Kałmuk A. (2010), Orientacje zawodowe na zmieniającym się rynku pracy [w:] Z. Spendel (red.), Diaprezamus. Pakiet diagnostyczno-metodyczny wspierający proces orientacji zawodowej dzieci i młodzieży. Inspiracje i założenia teoretyczne, Uniwersytet Śląski, Katowice.

World Economic Forum (2018), The future jobs report. 2018, https://www.weforum. org/reports/the-future-of-jobs-report-2018 [data dostępu: 15.05.2019].

SKIBSKA_NAUCZYCIEL I UCZEN.indb 154

23.01.2020 08:23:46