Ewa Małgorzata Skorek
Profilaktyka w logopedii –wybrane zagadnienia
Kraków 2023
© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, 2023
Recenzent: prof. dr hab. Jacek J. Błeszyński
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika wykorzystana na okładce: © Christine Sponchia | Pixabay
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski
ISBN 978-83-8294-219-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel./fax: (12) 422 41 80, 506 624 220
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2023
Spis treści Wstęp .................................................................................................................. 11 Rozdział I Profilaktyka i promocja zdrowia – ustalenia terminologiczne ......................... 15 Wprowadzenie 15 1. Profilaktyka, prewencja, promocja zdrowia ............................................ 15 1.1. Profilaktyka i prewencja ................................................................... 15 1.1.1. Profilaktyka i prewencja a zjawiska natury medyczno-zdrowotnej i społeczno-prawnej .......................... 16 1.1.2. Profilaktyka i prewencja a kryterium czasowe lub płaszczyznowe ................................................................. 18 1.1.3. „Profilaktyka” i „prewencja” jako synonimy 19 1.2. Promocja zdrowia 22 2. Profilaktyka a promocja zdrowia – wzajemne relacje ............................. 24 2.1. Promocja zdrowia i profilaktyka w relacji zawierania się znaczenia węższego w znaczeniu szerszym ..................................... 25 2.2. Promocja zdrowia i profilaktyka w relacji rozłączności ................... 27 2.3. Profilaktyka i promocja zdrowia w relacji tożsamości ..................... 28 2.4. Promocja zdrowia i profilaktyka w relacji odrębności z elementami wspólnymi 29 Podsumowanie ............................................................................................... 30 Rozdział II Profilaktyka logopedyczna w publikacjach specjalistycznych .......................... 31 Wprowadzenie 31 1. Profilaktyka logopedyczna – od kultury żywego słowa do logopedii artystycznej ......................................................................... 32 2. Profilaktyka logopedyczna – opieka od poczęcia 41 3. Profilaktyka logopedyczna – kompleksowo i przez całe życie ................ 47 4. Profilaktyka logopedyczna – perspektywa osi czasu 54 Podsumowanie ............................................................................................... 57
Spis treści 6 Rozdział III Profilaktyka a logopedia jako profesja ............................................................ 59 Wprowadzenie ............................................................................................. 59 1. Emancypacja zawodów logopedycznych w Polsce ................................ 60 2. Zadania zawodowe 64 3. Wymagania kwalifikacyjne ..................................................................... 75 3.1. Wymagania kwalifikacyjne do zajmowania w placówkach oświatowych stanowiska nauczyciel logopeda .............................. 75 3.2. Wymagania kwalifikacyjne do udzielania świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie logopedii ......................................... 79 Podsumowanie ............................................................................................. 84 Rozdział IV Profilaktyka a kształcenie logopedów ............................................................. 87 Wprowadzenie 87 1. Kształcenie logopedów do 1997 roku .................................................... 88 2. Standardy kształcenia logopedów od 1997 roku i nauczycieli logopedów w latach 1997–2019 91 3. Profilaktyka w programach studiów rozpoczętych w roku akademickim 2017/2018 – wyniki badań własnych 96 3.1. Profilaktyka w programach studiów podyplomowych .................. 100 3.2. Profilaktyka w programach studiów I i II stopnia dla specjalności logopedycznych .................................................... 108 3.3. Profilaktyka w programach studiów I lub II stopnia na kierunku logopedia 118 3.4. Profilaktyka w kształceniu logopedycznym w roku akademickim 2017/2018 – globalne ujęcie wyników badań i wnioski 126 4. Standard kształcenia nauczycieli logopedów od roku akademickiego 2019/2020 ....................................................... 130 5. Profilaktyka w programie studiów przygotowujących do wykonywania zawodu logopedy – propozycje efektów uczenia się ............................................................................................... 140 Podsumowanie ............................................................................................. 141
Spis treści 7 Rozdział V Profilaktyka a logopedia jako nauka ................................................................ 145 Wprowadzenie ............................................................................................. 145 1. Profilaktyka a koncepcje logopedii ........................................................ 146 1.1. Koncepcja językoznawcza i biologiczno-językoznawcza ............... 147 1.2. Koncepcja holistyczna 157 1.3. Koncepcja pedagogiczna i pedagogiczno-medyczna ...................... 159 1.4. Koncepcja medyczna – od części wspólnej z medycyną do dyscypliny nauki o zdrowiu ....................................................... 163 1.5. Natura naukowej wiedzy logopedycznej ........................................ 167 1.6. Miejsce logopedii w systemie nauk 173 2. Profilaktyka a paradygmaty logopedii ................................................... 181 2.1. Paradygmat biomedyczny 183 2.2. Paradygmat holistyczny .................................................................. 186 2.3. Paradygmat społeczno-ekologiczny (holistyczno-ekologiczny) ... 188 2.4. Wielość paradygmatyczna w logopedii .......................................... 195 2.5. Paradygmatyczne konsekwencje .................................................... 197 3. Przedmiot zainteresowań logopedii ...................................................... 202 3.1. Przedmiot logopedii jako nauki i profesji ...................................... 203 3.2. Wielość przedmiotów zainteresowań logopedii 206 3.3. Norma i patologia a przedmiot logopedii i profilaktyka ............... 210 3.4. Zaburzona zdolność mowy i zaburzenia mowy ............................. 214 4. Profilaktyka a modele badań naukowych w logopedii .......................... 220 4.1. Odmienności ilościowych i jakościowych modeli badań ............... 222 4.2. Model badań mieszanych ............................................................... 230 Podsumowanie 232 Rozdział VI Wybrane modele i rodzaje profilaktyki ........................................................... 237 Wprowadzenie ............................................................................................. 237 1. Modele profilaktyki uwzględniające historię naturalnej choroby ........ 237 1.1. Modele dwustopniowe 238 1.2. Modele trójstopniowe ..................................................................... 239 1.3. Modele czterostopniowe ................................................................. 243 1.4. Modele pięciopoziomowe ............................................................... 246 1.5. Model siedmiopoziomowy .............................................................. 247 1.6. Krytyka modelu tradycyjnego 248
Spis treści 8 2. Modele profilaktyki uwzględniające stopień ryzyka ............................. 249 2.1. Modele trójpoziomowe .................................................................. 249 2.2. Modele czteropoziomowe ............................................................... 252 3. Modele profilaktyki oparte na innych kryteriach 253 3.1. Modele mieszane ............................................................................. 253 3.2. Profilaktyka specyficzna i integralna ............................................. 256 3.3. Profilaktyka pozytywna i negatywna 256 3.4. Inne podziały ................................................................................... 257 4. Modele profilaktyki w logopedii ............................................................ 258 Podsumowanie 272 Rozdział VII Holistyczno-ekologiczny model profilaktyki zaburzeń mowy 275 Wprowadzenie ............................................................................................. 275 1. Ogólna charakterystyka modelu ............................................................ 276 2. Cele profilaktyki ...................................................................................... 280 3. Ryzyko wystąpienia zaburzenia mowy .................................................. 281 3.1. Czynniki ryzyka i chroniące ............................................................ 281 3.2. Zachowania i sytuacje problemowo-ryzykowne ............................ 285 3.3. Stopień ryzyka ................................................................................. 286 3.4. Kierunek działań prewencyjnych ................................................... 287 4. Grupa docelowa ...................................................................................... 288 4.1. Stan zdrowia .................................................................................... 288 4.2. Grupy ryzyka ................................................................................... 289 4.3. Wiek odbiorców ............................................................................... 290 4.4. Liczba odbiorców ............................................................................. 291 5. Realizatorzy działań profilaktycznych ................................................... 291 5.1. Zadania nauczycieli i logopedów szkolnych 292 5.2. Pozostali realizatorzy profilaktyki logopedycznej ......................... 301 6. Strategie profilaktyki zaburzeń mowy ................................................... 302 6.1. Strategie optymalizacyjne ............................................................... 305 6.1.1. Strategia zmian przepisów 305 6.1.2. Strategia tworzenia warunków ............................................ 307 6.2. Strategie zmian środowiskowych ................................................... 307 6.2.1. Strategie informacyjne 308 6.2.2. Strategia edukacyjna ............................................................ 311 6.2.3. Kampanie społeczne ............................................................. 312
Spis treści 9 6.3. Strategie wczesnej identyfikacji ..................................................... 313 6.3.1. Strategia obserwacyjna ......................................................... 313 6.3.2. Strategia skriningowa .......................................................... 313 6.4. Strategie interwencyjne .................................................................. 316 6.4.1. Strategia wczesnej interwencji ............................................. 316 6.4.2. Strategia wsparcia ................................................................ 317 6.4.3. Strategia alternatyw ............................................................. 317 6.4.4. Strategia interwencji specjalistycznej 318 6.5. Strategie wiodące i uzupełniające ................................................... 319 7. Poziomy profilaktyki zaburzeń mowy ................................................... 321 7.1. Poziom pierwszy – promocja zdrowia ............................................ 322 7.2. Poziom drugi – profilaktyka pierwszorzędowa 323 7.3. Poziom trzeci – profilaktyka drugorzędowa .................................. 324 7.4. Poziom czwarty – profilaktyka trzeciorzędowa ............................. 325 7.5. Poziom piąty – profilaktyka czwartorzędowa 327 7.6. Porównanie poziomów profilaktyki ............................................... 327 Podsumowanie ............................................................................................. 329 Wnioski i zakończenie 331 Bibliografia ....................................................................................................... 337 Spis schematów ................................................................................................ 361 Spis tabel ........................................................................................................... 363
Wstęp
Morbum evitare quam curare facilius est (lepiej zapobiegać niż leczyć). Zapobieganie jest lepsze od każdej, nawet najlepiej prowadzonej terapii. Do tezy tej nie trzeba nikogo przekonywać. Ma ona zastosowanie we wszystkich dziedzinach życia, a szczególnie związanych ze zdrowiem człowieka.
Niniejsze opracowanie powstawało podczas pandemii COVID-19, kiedy świat obserwował różne fazy walki z chorobą. O tym, jak duże znaczenie ma dobrze dobrana profilaktyka, świadczy chociażby przykład włoskiego miasteczka Vo’ (zwanego również Vo Euganeo) z początkowego etapu pojawienia się koronawirusa. W niektórych krajach rządy oszczędzały na testach wykonywanych tylko wybranym osobom według nie do końca jasnego klucza, a prewencję polegającą na zamykaniu na wiele miesięcy placówek oświatowych i zakładów pracy oraz odwołującą imprezy masowe wprowadzały zbyt późno, bo dopiero wówczas, gdy niekontrolowany wirus już się rozprzestrzenił. Natomiast włodarze tego miasteczka (leżącego w epicentrum koronawirusa we Włoszech) definitywnie zamknęli granice miasta i wykonali testy wszystkim mieszkańcom, z czego prawie połowa osób z wykrytymi zakażeniami nie wykazywała żadnych objawów. Pozwoliło to odizolować wszystkie zainfekowane osoby i zatrzymać wzrost zakażeń w miasteczku – nikt nie chorował na COVID-19. Mieszkańcy potrzebowali na to dwóch, trzech tygodni (Sławiński, 2020). Równie dobrze poradziło sobie hiszpańskie miasto Zahara de la Sierra (Kolecka, 2020), wprowadzając prawie natychmiastowe działania prewencyjne, a działo się to wtedy, kiedy dookoła wciąż przybywało nowych przypadków zarażeń i ofiar śmiertelnych, a gospodarki wielu krajów notowały (i nadal notują) ogromne, czasami wręcz niewyobrażalne straty gospodarcze. Podobne sytuacje wskazujące na potrzebę działań profilaktycznych występowały w czasie walki z kolejnymi falami zarażeń. Choroba zbierała tragiczne żniwo w tych krajach, w których realizowano w najmniejszym stopniu testowanie i szczepienia przeciwko COVID-19. Koszty jednorazowo przeprowadzonych testów, obowiązkowych szczepień wszystkich mieszkańców czy zamknięcie granic „na krok przed wirusem” a koszty kryzysu gospodarczego państw oszczędzających na testach lub wprowadzających spóźnioną interwencję są nieporównywalne zarówno pod względem zdrowotnym, społecznym, jak i ekonomicznym. Kryzysowi można
było zapobiec, wyciągając wnioski z tego, co działo się w Wuhan (uznawanego za kolebkę pandemii), oraz realizując mądrą profilaktykę (jak np. w Vo’, Zahara de la Sierra czy na Tajwanie) i skuteczną politykę szczepień.
Pandemia nie ma bezpośredniego związku z logopedią (choć skutki choroby covidowej mogą w różnym stopniu i zakresie dotyczyć także mowy), a każde ze zjawisk (tj. choroba zakaźna i zaburzenia mowy), stanowiące przedmiot zainteresowań dwóch odmiennych dziedzin: epidemiologii i logopedii, ma swoją specyfikę. W walce z zaburzeniami mowy nie da się przerwać łańcucha zakażeń, a na efekt działań profilaktycznych trzeba czasami czekać dłużej niż kilka tygodni czy miesięcy. Jednak z każdym następnym doniesieniem prasowym o różnych metodach zapobiegania nierozprzestrzenianiu się koronawirusa autorka utwierdzała się w przekonaniu, że w wielu przypadkach tylko dobrze prowadzona prewencja pozwala przeciwdziałać niechcianym zjawiskom – niezależnie od tego, czy jest to choroba zakaźna czy zaburzenie mowy. Podejmowane działania powinny być zorientowane na wyprzedzanie problemu, a nie na jego likwidację dopiero wówczas, gdy już się pojawi i wywoła szkody, które nie zawsze dają się naprawić. Profilaktyka stanowi przedmiot badawczych i praktycznych zainteresowań specjalistów wielu dyscyplin, ale nie w każdej jest w jednakowym stopniu popularna, a koncepcje z nią związane rozwijają się z różną intensywnością.
Autorka niniejszego opracowania przy różnych okazjach wielokrotnie poruszała problematykę wybranych aspektów profilaktyki w logopedii. Jedną z form tej aktywności jest działalność publikacyjna. Teksty dotyczące profilaktyki logopedycznej zamieszczono w wielu publikacjach, przeważnie w pracach zbiorowych poświęconych różnej tematyce (np. Skorek, 2014c, 2016, 2017a, b, c, d, e, 2019). Równolegle w piśmiennictwie rodzimym nie odnotowano zbyt silnej aktywności innych autorów, którzy w sposób znaczący wzbogaciliby logopedię prewencyjną. Z tego względu powstał pomysł scalenia i uaktualnienia wybranego dorobku autorki, a także poszerzenia głębszą analizą już poruszone zagadnienia o aspekty, które dotąd nie były przedmiotem dociekań badawczych.
Celem monografii jest:
1) ukazanie miejsca profilaktyki w dorobku współczesnej logopedii polskiej, rozpatrywanej przez pryzmat aktywności publikacyjnej, profesji, kształcenia i nauki;
2) wskazanie stanu zaawansowania rozwoju logopedii prewencyjnej na tle innych dziedzin, a także obszarów profilaktyki logopedycznej najbardziej zaniedbanych i wymagających pilnego podjęcia działań badawczych.
Książka składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przybliżono podstawowe pojęcia związane z zapobieganiem powstawaniu stanów niepożądanych (takie jak „promocja zdrowia”, „prewencja”, „profilaktyka”) oraz
Wstęp 12
wskazano relacje znaczeniowe między analizowanymi terminami. W czterech kolejnych rozdziałach ukazano profilaktykę logopedyczną:
1) w dorobku publikacyjnym polskich logopedów z podziałem na trzy podejścia do zagadnienia – jako działania związane z kulturą żywego słowa i logopedią artystyczną, opieką od poczęcia oraz czynności prowadzone kompleksowo i przez całe życia człowieka;
2) w kontekście profesjonalizacji zawodu oraz edukacyjnym – w obu przypadkach z uwzględnieniem dwóch zawodów logopedycznych: logopedy i nauczyciela logopedy, przy czym w jednym z rozdziałów dodatkowo zaprezentowano niepublikowane dotąd wyniki badań własnych, dotyczące przedmiotu profilaktyki w programach studiów logopedycznych rozpoczętych w roku akademickim 2017/2018;
3) w perspektywie naukowej.
W ostatnim przypadku uwaga autorki skupia się na koncepcjach logopedii (językoznawczej, biologiczno-językoznawczej, holistycznej, pedagogicznej, pedagogiczno-medycznej, medycznej), zaburzeniach mowy w paradygmatach zdrowia (biomedycznym, holistycznym, holistyczno-ekologicznym) oraz przedmiocie logopedii jako profesji i nauki – na tym tle ukazano różnicę w podejściu do zagadnień związanych z profilaktyką w logopedii.
W rozdziale szóstym i siódmym przedstawiono modele profilaktyki oparte na różnych kryteriach i konstruowane na użytek wielu dziedzin życia (w tym logopedii) oraz autorską – holistyczno-ekologiczną – koncepcję profilaktyki logopedycznej wraz krótkim omówieniem zagadnień z nią związanych, takich jak: cele, ryzyko wystąpienia zaburzenia mowy, czynniki ryzyka i chroniące, zachowania i sytuacje problemowo-ryzykowne, stopień ryzyka, kierunek działań prewencyjnych, grupa docelowa, stan zdrowia, grupa ryzyka, wiek i liczba odbiorców, realizatorzy działań profilaktycznych, strategie i poziomy profilaktyki zaburzeń mowy.
Monografię można traktować jako głos w dyskursie naukowym dotyczącym tożsamości logopedii, w tym stosunku jej przedstawicieli do profilaktyki. Wiele zaprezentowanych w niej treści może być przydatnych także studentom logopedii oraz profesjonalistom dostrzegającym potrzebę stosowania profilaktyki w codziennej praktyce logopedycznej.
Wstęp 13
