„Przyrzeczenie wierności sprawie socjalizmu...”, czyli jak ZHP stało się organizacją wychowania socj

Bogusław Śliwerski

„Przyrzeczenie wierności sprawie socjalizmu...”, czyli jak ZHP stało się organizacją wychowania socjalistycznego w świetle doktryny pedagogicznej po 1944 roku

Kraków 2019

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 3

24.10.2019 10:33:08

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019 Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Redakcja techniczna i projekt okładki: Katarzyna Kerschner ISBN 978-83-8095-489-2 ISBN 978-83-8095-711-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 4

24.10.2019 10:33:08

Spis treści Wstęp autobiograficzny .................................................................. 7 Doktryna pedagogiki socjalistycznej ............................................ 9 Początki sowieckiego niszczenia tradycyjnej pedagogii harcerskiej .................................................. 13 Trzy roty Przyrzeczenia Harcerskiego w latach 1956–1964 ......................................................................... 33 Zmiana ideowa w Przyrzeczeniu Harcerskim w okresie odrodzeniowym dla ZHP (1957) ................................. 45 Zmiany metodyczne po 1958 roku ............................................... 53 Ostatnia w okresie PRL redakcja socjalistycznego Przyrzeczenia Harcerskiego z 1964 roku ..................................... 61 Zakończenie, także częściowo autobiograficzne ........................ 67 Bibliografia ......................................................................................... 73 Indeks osobowy ................................................................................ 77

—5—

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 5

24.10.2019 10:33:08

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 6

24.10.2019 10:33:08

Wstęp autobiograficzny Nie mogę na wstępie stwierdzić, że wymieniony w tytule niniejszej publikacji „Przyrzeczenie wierności sprawie socjaliz­ mu...”, czyli jak ZHP stało się organizacją wychowania socjali­ stycznego w świetle doktryny pedagogicznej po 1944 roku1 okres analiz jest wpisany w moją harcerską biografię, gdyż do ZHP wstąpiłem jako dwunastoletni chłopiec w 1966 roku, a Przyrzeczenie Harcerskie składałem w 1968 roku na jednym z łódzkich cmentarzy przy grobach powstańców styczniowych, gdzie wbrew obowiązującej rocie deklarowałem: „szczerą wolę służyć Bogu i Ojczyźnie”, a nie „wierność sprawie socjalizmu...”. Profesor prawa Wojciech J. Katner miał podobne doświadczenie, tak bowiem wspominał swoje przyrzeczenie: [...] zaraz na początku, były lata 1963/64, gdy przyszło nagle składać przyrzeczenie w socjalistycznej wersji. Na szczęście ówcześni naczelnicy nie wyobrażali sobie (a może niektórzy wiedzieli), że wprawdzie mogą uchwalać „na górze” różne wątpliwe reguły postępowania, ale grono instruktorskie w drużynach i tak pójdzie w znakomitej większości z duchem społeczeństwa i będzie wychowywać młodzież harcerską według tradycyjnych recept skautowych. Sam tego doświadczyłem na swojej drodze harcerskiej, co szczególnie w Łodzi nie było łatwe i bezpieczne; instruktorom tym należy się wdzięczność i szacunek kolejnych pokoleń2.

1

Publikacja jest szerszą wersją referatu przygotowanego na konferencję naukową nt. „Przemiany ideowe ZHP w latach 1956–1964. Od organizacji wychowawczej do organizacji politycznej”, zorganizowaną przez Instytut Pamięci Narodowej – Oddział w Krakowie w dniu 11 maja 2019 roku.

2 W.J. Katner, Szkodliwe spory o „prawdziwe” i „nieprawdziwe” harcerstwo [w:] A. Pankowicz, J. Wojtycza (red.), Odrodzenie harcerstwa i walka o jego oblicze ideowe w latach 1956–1959. Materiały z konferencji naukowej odbytej w auli Col­

—7—

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 7

24.10.2019 10:33:08

Nie jestem zatem ani aktorem, ani świadkiem zdarzeń prowadzących do wyparcia w latach 1956–1964 roty Przyrzeczenia, które przez następnych 35 lat w istotnym zakresie dewastowało strukturę duchową młodych pokoleń i ich instruktorów. Musiałem jednak funkcjonować w dwoistym świecie wartości, starając się, tak jak czynili to moi instruktorzy-wychowawcy, przechować i przekazywać harcerzom prawdę historyczną i metodyczną o polskim skautingu i harcerstwie, odsłaniać ponadczasowe wartości harcerskiego ruchu, podtrzymywać w czasach kłamstwa i indoktrynacji politycznej pamięć o dokonaniach minionych pokoleń.

legium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego 4 grudnia 2006 roku, Instytut Studiów Regionalnych UJ, Komisja Historyczna Krakowskiej Chorągwi ZHP, [Barbara, H.U.P., Gąsiorowska Barbara], Kraków 2007, s. 20.

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 8

24.10.2019 10:33:08

Doktryna pedagogiki socjalistycznej W pedagogice rzadko używa się kategorii pojęciowej „doktryna pedagogiczna” ze względu na jej pejoratywne konotacje z okresu PRL. Najczęściej stosujemy terminy: „koncepcja”, „orientacja”, „system”, „model”, „teoria”, „paradygmat” czy „dys­ kurs pedagogiczny”. Pojęcie „doktryna” (łac. doctrina – akademickie myślenie teoretyczne) obejmuje ogół poglądów, twierdzeń, założeń z określonej dziedziny wiedzy właściwych danemu myślicielowi lub szkole. W tym przypadku obejmuje ona także program polityczny3 jako przekonanie, że określona idea jest słuszna i ostateczna i że nie ma nic innego poza nią. Tak rozumiana doktryna pedagogiczna jest ściśle powiązana z określonym światopoglądem i wzmacniana przez doświadczenia oraz autorytet współtworzących ją ludzi, którzy dają w ten sposób wyraz własnym przekonaniom pedagogicznym. Zadaniem doktryny pedagogicznej jest [...] ideowe, celowe pokierowanie poznaną już naukowo rzeczywistością. Zastaną rzeczywistość wychowawczą przeobraża zawsze jakaś ideologia, oparta na określonym światopoglądzie, a więc ideologia chrystianizmu, liberalizmu czy komunizmu itp.4

Pedagogika, jako praxis, ma swój ogromny wkład w tworzenie tradycji, zachowanie ciągłości kultury właśnie poprzez edukację, język, kształtowanie nawyków społecznych, rozwijanie myślenia pojęciowego, rozpoznawanie i rozwijanie zdolności 3

A. Wojtaszek, D. Wybranowski (red.), Idee i doktryny polityczne XX wieku. Wybór, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003, s. 7.

4 S. Kunowski, Problemy współczesnych systemów wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 12.

—9—

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 9

24.10.2019 10:33:08

i potrzeby uczenia się itd. Bogdan Nawroczyński w 1931 roku napisał jednak: Trzeba [...] jasno zdać sobie sprawę z tego, że [...] przeciwieństwa i walki w pedagogice [...], są tylko jednym z objawów wielkiego zmagania się prądów społecznych, którego widownią jest całe życie narodów kulturalnych. We wszystkich jego dziedzinach toczy się walka pomiędzy uroszczeniami jednostek i społeczeństwa. W sferze interesów ekonomicznych i politycznych staje się ona szczególnie zaciętą i brutalną. Tutaj też najwyraźniej zaznacza się dążność do wyjaskrawiania haseł, do wyprowadzania z pewnych ogólnych zasad najskrajniejszych, ­najbardziej jednostronnych wniosków5.

Doktryna polityczna zatem, jako fundament doktryny pedagogicznej, stała się pożywką swoistego rozkładu procesu wychowania i kształcenia młodych pokoleń w czasach zmiany społeczno-politycznej, ustrojowej, wprzęgnięto ją bowiem w atak na przesłanki poprzedzającego ją innego systemu wartości, by zakwestionować jego ideologiczny, aksjonormatywny kierunek.

Jak pisał w latach pięćdziesiątych XX wieku Stefan Kunowski: W okresie indoktrynacji każdego systemu ideologicznego szczególniejszego znaczenia nabierają zagadnienia moralne i wychowawcze, a nie ustrojowe i instytucjonalne, które musiały być rozwiązane i ustalone w etapach wcześniejszych. Owo znaczenie moralności i wychowania wynika stąd, że indoktrynacja nastawiona jest na budowę nowego człowieka w celu utrwalenia zbudowanego na zasadach danej ideologii ustroju i urządzeń społecznych. Budowa zaś nowego człowieka musi objąć moralne i wychowawcze działanie doktryny na kształtowanie treści wewnętrznej każdej, szczególnie zaś rozwijającej się dopiero jednostki6.

5

B. Nawroczyński, Uczeń i klasa. Zagadnienia pedagogiczne związane z naucza­ niem i organizowaniem klasy szkolnej, wyd. 2, popr. i uzup., Książnica-Atlas, Lwów – Warszawa 1931, s. 36.

6 S. Kunowski, Problemy współczesnych systemów wychowania, dz. cyt., s. 58.

— 10 —

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 10

24.10.2019 10:33:08

Harcerstwo ma w swoich założeniach spełniać przede wszystkim funkcję socjalizacyjną, a więc pośredniego wychowania i wychowawczą, co jest dzisiaj możliwe do odczytania dzięki przywróceniu pamięci fundamentalnych dla jego rozwoju w okresie II Rzeczypospolitej publikacji popularnonaukowych, jak również ściśle akademickich. W dobie PRL utrudniono powszechny dostęp do ich treści na kilkadziesiąt lat, aż do 1990 roku, gdy zosta­ ła zniesiona w Polsce cenzura, a w istocie do drugiej dekady XXI wieku, kiedy to Wojciech Śliwerski rozpoczął w Oficynie Wydawniczej „Impuls” realizację projektu wydawania reprintów nieobecnych do tego czasu w obiegu wykładów, rozpraw, analiz i poradników skautowo-harcerskich z okresu rodzenia się skautingu na ziemiach Polski i międzywojennego7. Warto powrócić do tezy historyka Adama Massalskiego: [...] harcerstwo polskie to skauting plus niepodległość i myśl pedagogiczna. Myśl pedagogiczna, której poziom wyróżnia harcerstwo wśród innych organizacji skautowych8.

7

W latach 2014–2019 w Oficynie Wydawniczej „Impuls” ukazało się ponad 180 reprintów publikacji z lat 1909–1939, które przez prawie 80 lat były niedostępne polskiej nauce, środowiskom harcerskim i instruktorskim z powodu okupacji, cenzury i rozproszenia źródeł.

8 A. Massalski, Przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego [w:] J. Wojtycza (red.), Dorobek pedagogiki harcerskiej. Materiały z konferencji naukowej zorgani­ zowanej w 50. rocznicę powstania „Nieprzetartego Szlaku”, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Komisja Historyczna Krakowskiej Chorągwi ZHP, inGraphic Mateusz Indyka, Kraków 2008, s. 9.

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 11

24.10.2019 10:33:08

Źródło: Księga przewodnika pionierskiego, Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1952, s. 12.

Sliwerski_Przyrzeczenie.indd 12

24.10.2019 10:33:08