Edukacja i odkrywanie tożsamości w warunkach wielokulturowości

Edukacja i odkrywanie tożsamości w warunkach wielokulturowości Szkice pedagogiczne

Education and Identity Discovering in Multicultural Conditions Educational Sketches

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry1 1

2007-11-29 14:28:33

Redaktor serii „Edukacja Międzykulturowa” Tadeusz Lewowicki

Logo serii „Edukacja Międzykulturowa” Tadeusz Lewowicki

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry2 2

2007-11-29 14:28:34

Alina Szczurek-Boruta

Edukacja i odkrywanie tożsamości w warunkach wielokulturowości Szkice pedagogiczne

Education and Identity Discovering in Multicultural Conditions Educational Sketches

Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Katowice – Cieszyn – Kraków 2007

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry3 3

2007-11-29 14:28:34

© Copyright by Uniwersytet Śląski

Recenzent: Prof. dr hab. Zenon Jasiński

Redakcja wydawnicza: Daria Loska

Projekt okładki: Magda Dębicka

Wydanie sfinansowano ze środków Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego

ISBN 978-83-7308-982-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry4 4

2007-11-29 14:28:34

Moim Rodzicom Janinie i Karolowi

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry5 5

2007-11-29 14:28:34

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry6 6

2007-11-29 14:28:34

Spis treści Przedmowa – T. Lewowicki ....................................................................... 11 Wprowadzenie .......................................................................................... 13 Część I Wokół problematyki tożsamości – kilka uwag, problemów i pytań 1. Relacje Ja – My – Inni, czyli o edukacji międzykulturowej ..................... 19 2. Kultura – społeczeństwo – jednostka ..................................................... 31 Kultura – społeczeństwo – edukacja i rozwój jednostki .......................... 32 Zaniedbane i zaniechane obszary edukacji szkolnej – indywidualizm versus wspólnotowość ............................................................................ 35 Konkluzje ............................................................................................. 38 3. Edukacja i kultura – psychokulturowe podejście do edukacji ................. 41 4. Orientacja na wartości u młodzieży ....................................................... 46 Zarys problematyki badawczej .............................................................. 47 Górny Śląsk jako wielokulturowe środowisko pogranicza ...................... 49 Orientacja na wartości – na tle wyników badań własnych ...................... 51 Konkluzje ............................................................................................. 58 5. Więzi społeczne i ich znaczenie dla edukacji międzykulturowej ............. 61 Więź społeczna a kapitał podmiotowości ............................................... 62 Zarys problematyki badawczej .............................................................. 66 Konkluzje ............................................................................................. 67 Część II Kategoria tożsamości w badaniach pedagogicznych 1. Procesy identyfikacyjne i kształtowanie się tożsamości jednostki ............ 71 Tożsamość i identyfikacja ...................................................................... 71

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry7 7

2007-11-29 14:28:34

8

Spis treści

Procesy identyfikacyjne i kształtowanie się tożsamości jednostki na tle wyników badań własnych .................................................................... 75 Konkluzje ........................................................................................... 78 2. Tożsamość w perspektywie potrzeb ...................................................... 82 Młodzież i jej potrzeby ........................................................................ 86 Edukacja szkolna a potrzeby młodzieży ............................................... 92 3. Ojczyzna, naród i patriotyzm – wybory kulturowe młodzieży i edukacja międzykulturowa ................................................................................. 97 Konkluzje ........................................................................................... 107 4. Partnerzy międzypokoleniowej transmisji dziedzictwa kulturowego ..... 112 Zarys problematyki badawczej ............................................................ 113 Młodzież jako partner międzypokoleniowej transmisji dziedzictwa kulturowego w rodzinie ....................................................................... 115 Udział rodziny w procesie transmisji i transformacji dziedzictwa kulturowego na przykładzie rodziny śląskiej ........................................ 118 Udział szkoły w procesie transmisji tradycji ......................................... 122 Konkluzje ........................................................................................... 123 5. Tożsamość kulturowa młodzieży i edukacja międzykulturowa .............. 126 Tożsamość kulturowa młodzieży ......................................................... 127 Poczucie tożsamości kulturowej młodzieży na tle wyników badań ....... 131 Konkluzje ........................................................................................... 134 6. Stałość i zmienność. Poczucie tożsamości narodowej młodzieży i nowy wymiar edukacji obywatelskiej ............................................................. 138 Czynniki kształtujące świadomość i poczucie tożsamości narodowej młodzieży na tle badań własnych ......................................................... 142 Edukacja obywatelska i kształtowanie się tożsamości narodowej młodzieży ............................................................................................ 145 Konkluzje ........................................................................................... 148 Uwagi końcowe ....................................................................................... 152 Bibliografia .............................................................................................. 156 Wykaz publikacji w serii „Edukacja Międzykulturowa” ............................ 179 Abstract ................................................................................................... 182

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry8 8

2007-11-29 14:28:34

Contents Preamble – T. Lewowicki ........................................................................... 11 Introduction ............................................................................................. 13 Part I Identity problems – chosen comments, problems and questions 1. “I – We – Others” relations in intercultural education ........................... 19 2. Culture – society – human being ........................................................... 31 Culture – society – education and development of a human being ........ 32 Neglected and abandoned areas of school education – individualism versus community .................................................................................. 35 Conclusions .......................................................................................... 38 3. Education and culture – psycho-cultural attitude to education .............. 41 4. Youths’ “focus on values” ....................................................................... 46 Outline of researched problems ............................................................. 47 Upper Silesia as a multicultural border community ............................... 49 “Focus on values” on the background of own research ........................... 51 Conclusions .......................................................................................... 58 5. Social ties and their importance in intercultural education .................... 61 Social ties versus subjectivity capital ...................................................... 62 Outline of researched problems ............................................................. 66 Conclusions .......................................................................................... 67 Part II Identity category in educational studies 1. Identification processes and shaping the identity of a human being ....... 71 Identity and identification ..................................................................... 71

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry9 9

2007-11-29 14:28:34

10

Contents

Identification process and shaping of the identity of a human being on the background of own research ..................................................... 75 Conclusions ........................................................................................ 78 2. Identity on the background of needs ................................................... 82 Youths and their needs ........................................................................ 86 School education versus the needs of the youths .................................. 92 3. Home country, nation and patriotism – cultural choices of youths and intercultural education .................................................................. 97 Conclusions ........................................................................................ 107 4. Partners in handing down cultural heritage from generation to generation ....................................................................................... 112 Outline of researched problems ........................................................... 113 Youths as partners in handing down cultural heritage from generation to generation in a family ..................................................................... 115 Share of a family in the process of handing down cultural heritage and transformation of the same on the example of a Silesian family .... 118 Share of the school in the process of handing down traditions ............. 122 Conclusions ........................................................................................ 123 5. Cultural identity of youths and intercultural education ....................... 126 Cultural identity of youths .................................................................. 127 The youths’ feeling of cultural identity on the background of the research results .......................................................................... 131 Conclusions ........................................................................................ 134 6. Stability and changeability. The youths’ feeling of national identity and the new dimension of civic education ........................................... 138 Factors affecting the awareness and feeling of national identity in youths on the background of own research ..................................... 142 Civic education and shaping the national identity of youths ............... 145 Conclusions ........................................................................................ 148 Final remarks ........................................................................................... 152 References ............................................................................................... 156 List of publications in the “Intercultural Education” series ...................... 179 Abstract ................................................................................................... 182

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry10 10

2007-11-29 14:28:34

Przedmowa W cyklu książek z zakresu edukacji wielo- i międzykulturowej ukazuje się kolejna praca – zbiór tekstów autorstwa Aliny Szczurek-Boruty. Praca ta nawiązuje do wątków podejmowanych w publikacjach z serii „Edukacja Międzykulturowa” (opatrzonej wspólnym logo), ale jednocześnie jest rozwinięciem i wzbogaceniem zagadnień rozważanych w tomach składających się na wspomnianą serię1.

Niniejszy zbiór poświęcony jest przede wszystkim sprawom kształtowania (się) i „odkrywania” tożsamości w społecznościach wielokulturowych. Większość zamieszczonych w nim tekstów dotyczy formowania się i uświadamiania sobie tożsamości – narodowej, lokalnej, obywatelskiej – w warunkach oddziaływania edukacji szkolnej, środowiska rodzinnego, społeczności lokalnej, a także rozmaitych doświadczeń życiowych i kulturowych. Obiektami szczególnego zainteresowania są procesy kształtowania się tożsamości i zachowania świadczące o (samo)identyfikacji tożsamościowej młodzieży.

Książka A. Szczurek-Boruty jest jej drugą – obok monografii Zadania rozwojowe młodzieży i edukacyjne warunki ich wypełniania w środowiskach zróżnicowanych kulturowo i gospodarczo – studium pedagogiczne – pracą zwartą wydaną w serii „Edukacja Międzykulturowa”. Obie te publikacje dobrze oddają krystalizowanie się własnego pola badawczego Autorki, swoistej tożsamości naukowej. Piszę o tym z satysfakcją, ponieważ są to wyraźne symptomy dojrzałości metodologicznej i usamodzielniania się Badaczki pozostającej od kilkunastu lat pod moją opieką naukową.

Przekazywany do rąk Czytelników zbiór szkiców może być z powodzeniem wykorzystywany w kształceniu studentów, może być lekturą wspomagającą nauczycieli w poszukiwaniach lepszych sposobów pracy z młodzieżą,

1 Wykaz wcześniejszych publikacji przygotowywanych w serii „Edukacja Międzykulturowa” znajduje się na końcu książki.

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry11 11

2007-11-29 14:28:34

12

Przedmowa

może też być i zapewne będzie inspiracją do studiów i badań dotyczących uwarunkowań i przemian tożsamości narodowej i kulturowej współczesnej młodzieży. lipiec 2007 r.

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry12 12

Tadeusz Lewowicki

2007-11-29 14:28:34

Wprowadzenie Niniejsza książka podejmuje problemy jednostki i edukacji, w większym lub mniejszym stopniu eksponowane w literaturze naukowej, a pojawiające się już od kilku lat w moich analizach i prowadzonych przeze mnie badaniach.

Prezentowane w tym opracowaniu rozważania eksponują wybrane problemy współczesnej młodzieży. Ich znajomość to warunek ograniczania i przezwyciężania zjawisk społecznie niekorzystnych, nieakceptowanych, które edukacja ma i może ograniczyć (jeśli nie przezwyciężać). Z tych też powodów w pracy znalazły się prezentacje wyników badań, które stanowić mogą podstawę do namysłu i działań edukacyjnych w tym zakresie.

Stosunkowo szeroka problematyka oraz wąska specjalizacja wielu przytaczanych przeze mnie autorów i teorii stwarzają trudność w próbie syntetycznej prezentacji poruszanego problemu. Preferowany przeze mnie sposób ujęcia pewnych zjawisk, faktów czy zachowań najbliższy jest pedagogice, a mówiąc bardziej precyzyjnie – pedagogice międzykulturowej, ale również psychologii, socjologii, studiom kulturowym. Pedagogikę międzykulturową traktuję jako wyodrębniającą się dyscyplinę zajmującą się badaniem i analizą warunków indywidualnych i środowiskowych towarzyszących wszelkim procesom edukacyjnym i socjalizacyjnym. Niezależnie od wielości ujęć, form oraz propozycji uprawiania tej dyscypliny w ramach nauk o wychowaniu nade wszystko uwzględnia się warunki społeczne, kulturowe, przyrodnicze bądź biopsychiczne.

Książka jest zbiorem szkiców traktujących o ważnych problemach kształtowania się tożsamości młodzieży w społecznościach wielokulturowych.

Rozważania, w formie wielowarstwowych tekstów, składają się z fragmentów służących przybliżeniu pojęć (tożsamość, więzi społeczne, transmisja dziedzictwa kulturowego, orientacje na wartości, identyfikacja), przywołaniu i prezentacji wybranych teorii (z zakresu psychologii, socjologii, nauk o kulturze), empirycznej egzemplifikacji zjawisk i procesów społecznych. Nie są to jednak dowolne czy też luźne zbiory tekstów, lecz adekwatnie dobrane

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry13 13

2007-11-29 14:28:34

14

Wprowadzenie

treści, składające się na ilustrację własnych poszukiwań badawczych z zakresu problematyki tożsamości.

Poszczególne rozdziały to oddzielnie przygotowane szkice, z których niektóre były prezentowane w kraju i za granicą, najczęściej w formie referatów wygłaszanych przeze mnie na konferencjach naukowych, i opublikowane w ciągu ostatnich czterech lat w pracach zbiorowych wydanych przez uczelnie wyższe (Uniwersytet w Białymstoku, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej) oraz Lubuskie Towarzystwo Naukowe. Każdy z rozdziałów stanowi samoistne źródło wiedzy i skłania do refleksji nad kształtowaniem się tożsamości młodzieży i prowadzeniem działalności edukacyjnej.

Szczególną właściwością przywoływanych poczynań badawczych jest skoncentrowanie się na wybranej grupie młodzieży. Diagnoza jej kondycji i funkcjonowania ukazana zostaje na tle licznych uwarunkowań społecznych, kulturowych, gospodarczych, pedagogicznych. Obiektem łączącym bardzo różne wątki szczegółowych dociekań pozostaje zaś pogranicze (pogranicze polsko-czeskie, a właściwie jego fragment, czyli Górny Śląsk), jako obszar, na którym odbywają się kontakty społeczno-kulturowe między jednostkami, grupami, społecznościami oraz ich następstwa w postaci istniejącej (kształtującej się) rzeczywistości społeczno-kulturowej, ekonomicznej, politycznej.

Poszczególne szkice przedstawione są w postaci bardziej lub mniej zmienionej. Wydawnictwom i Redaktorom prac zbiorowych, w których ukazały się wersje pierwotne, pragnę podziękować za zgodę na spożytkowanie tekstów. Informacje o wykorzystanych źródłach podaję w przypisach w każdym ze szkiców i w bibliografii na końcu książki.

Chciałabym dodać, że w tym właśnie zbiorze tekstów zdarzają się w niektórych miejscach powtórzenia poglądów i przywoływanej w przypisach literatury. Jest to zabieg celowy, pozwala nawiązywać do tych samych wątków, teorii, eksponować ważniejsze tendencje. Dokonanie skrótów okazało się trudne, ponieważ teksty stałyby się mniej czytelne, pozbawione ważnych fragmentów i odwołań.

Opracowanie to zbiór rozpraw, studiów i szkiców, które mogą być traktowane jako materiał dydaktyczny, przydatny studentom poszczególnych kierunków studiów pedagogicznych, zainteresowanym pogłębianiem swej wiedzy z zakresu takich przedmiotów, jak pedagogika ogólna, pedagogika międzykulturowa, pedagogika społeczna, socjologia edukacji, psychologia, studia kulturowe. Mam nadzieję, że niniejsza książka zostanie potraktowana

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry14 14

2007-11-29 14:28:34

Wprowadzenie

15

jako przyczynek do poznania wielu ważnych zjawisk i procesów zachodzących w społeczeństwie polskim.

Chciałabym wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania tej książki i nadania jej obecnego kształtu. Dziękuję Panu prof. zw. dr. hab. Tadeuszowi Lewowickiemu za zainspirowanie myślenia o potrzebie rozwijania pedagogiki międzykulturowej, wieloletnie merytoryczne wsparcie, życzliwość i wszelką pomoc, której doświadczałam podczas realizacji moich poczynań badawczych. Serdeczne podziękowania kieruję również do Pana prof. dr. hab. Zenona Jasińskiego, za podjęcie trudu recenzowania pracy, za uwagi i sugestie, które z wdzięcznością przyjmuję.

Wydanie tej książki stało się możliwe dzięki przychylności i finansowemu wsparciu władz akademickich Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Uniwersytetu Śląskiego. Pragnę wyrazić podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do tego, że mogłam realizować własne zamierzenia badawcze.

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry15 15

2007-11-29 14:28:34

Szczurek-Boruta_Edukacja i odkry16 16

2007-11-29 14:28:35