FILOZOFIA MYŚLI. Kształtowanie języka

$GROI ( 6]RáW\VHN

FILOZOFIA MYŚLI KSZTAŁTOWANIE JĘZYKA

Kraków 2022

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 1

03.03.2022 09:43:25

© Copyright by Adolf E. Szołtysek, 2022 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2022

Recenzent: Józef Sowa

Redakcja: Ewa Opoka Kazimiera Perlińska

Projekt okładki: Adolf E. Szołtysek

Druk z materiałów dostarczonych przez Autora (skład, redakcja, korekty)

ISBN 978-83-8294-029-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 2

03.03.2022 09:43:25

63,6 75(ĝ&,

:352:$'=(1,(

52='=,$à ,

%,2.8/785$ 0<ĝ/,

%LRORJLF]QH UR]ZLMDQLH L NXOWXURZH NV]WDáWRZDQH F]áRZLHND +LSRWH]D XP\VáX SHUPDQHQWQLH Z\áDQLDMąFHJR VLĊ ] Py]JX 3UREOHP ĞZLDGRPRĞFL L SRGĞZLDGRPRĞFL 0\ĞO D MĊ]\N QDWXUDOQ\ XP\VáX L MĊ]\N QHXURQDOQ\ Py]JX 7HRULD P\ĞOL MDNR HQHUJRLQIRUPDFML

52='=,$à ,,

0<ĝ/ , 6758.785$

ħUyGáD L JUDQLFH P\ĞOHQLD L P\ĞOL 0\ĞO D VWUXNWXUD 6WUXNWXUD SU]\URG\ ± VWUXNWXUD P\ĞOL ± VWUXNWXUD NXOWXU\ 7HRULD /2*268 MDNR P\ĞOQHM VWUXNWXU\ WUDQVFHQGHQWDOQHM

52='=,$à ,,,

0<ĝ/ $ ='$1,(

0\ĞO ORJLF]QD D ]GDQLH Z XMĊFLX )UHJHJR 6WUXNWXUD ]GDQLD MHGQRVWNRZHJR L RJyOQHJR ZHGOH 5XVVHOOD 6WUXNWXUD ]GDQLD ZHGOH :LWWJHQVWHLQD =GDQLH SUDZG]LZH Z XMĊFLX 7DUVNLHJR 7HRULD ]GDQLD SRĞUHGQLR XMPXMąFHJR P\ĞO

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 3

03.03.2022 09:43:25

)LOR]RILD P\ĞOL

52='=,$à ,9

0<ĝ/ 7(25,232=1$:&=$

0\ĞO UDFMRQDOQD D P\ĞO HPSLU\F]QD 5HJXá\ SUDZRPRFQRĞFL P\ĞOL WHRULRSR]QDZF]HM .U\WHULD SUDZG]LZRĞFL P\ĞOL WHRULRSR]QDZF]HM 7HRULD P\ĞOL WHRULRSR]QDZF]HM MDNR UR]ZLQLĊFLH ,'(,

52='=,$à 9

0<ĝ/ $.6-21250$7<:1$

6WUXNWXUD L IXQNFMH P\ĞOL DNVMRQRUPDW\ZQHM ĩUyGáR L JUDQLFD P\ĞOL PRUDOQHM ħUyGáR L JUDQLFD P\ĞOL HW\F]QHM 0\ĞO LQWHQFMRQDOQD Z NRQWHNĞFLH GLDG\ F]\Q ± NRQVHNZHQFMD $NVMRQRUPDW\ZQH SUREOHP\ HJ]\VWHQFMDOQH

52='=,$à 9,

0<ĝ/ 326702'(51,67<&=1$

0\ĞO F\ZLOL]DFML áDFLĔVNLHM D P\ĞO SRVWPRGHUQLVW\F]QD 3RVWPRGHUQL]P ± QDXND F]\ LGHRORJLD *HQGHU ± WHRULD F]\ GRNWU\QD LGBT ± QRUPD F]\ RGFK\OHQLH RG QRUP\ 3RVWPRGHUQLVW\F]QD SRSUDZQRĞü SROLW\F]QD

%,%/,2*5$),$

6800$5<

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 4

03.03.2022 09:43:25

:352:$'=(1,(

0RQRJUDILD Filozofia myĞli. Ksztaátowanie jĊzyka VWDQRZL GRSHáQLHQLH PRQRJUDILL Filozofia jĊzyka. Ksztaátowanie myĞli 0\ĞO ZVSDUWD MĊ]\NLHP VWDQRZL NOXF] GR OXG]NLHM ELRNXOWXU\ 0\ĞO L MĊ]\N Z\]QDF]DMą ĨUyGáR L JUD QLFĊ PRĪOLZHJR SR]QDQLD PRĪOLZHJR NUHRZDQLD L PRĪOLZHJR SRVWĊSRZD QLD =D UyZQRZDĪQH ]DNUHVRZR QDOHĪ\ X]QDü WU]\ S\WDQLD S\WDQLH R VWUXN WXUĊ P\ĞOL S\WDQLH R VWUXNWXUĊ MĊ]\ND MDNR PHGLXP L S\WDQLH R VWUXNWXUĊ U]HF]\ZLVWRĞFL ZVSyáWZRU]RQHM SU]H] SU]\URGĊ L NXOWXUĊ : W\P NRQWHNĞFLH SRMDZLD VLĊ SUREOHP P\ĞOL SUDZG]LZHM NWyUD ± ]D SRĞUHGQLFWZHP ]GDĔ ± ZLąĪH VWUXNWXUĊ P\ĞOQą ]H VWUXNWXUą VWDQyZ U]HF]\ 2 SUDZG]LZRĞFL P\ĞOL ORJLF]QHM QLH GHF\GXMH WUHĞü P\ĞOL OHF] VWUXNWXUD P\ĞOL 8P\VáRZD VWUXN WXUD P\ĞOL MHVW HIHNWHP SR]QDZDQLD VWUXNWXU\ SU]\URG\ L VWUXNWXU\ NXOWXU\ JG]LH DXWRUHP P\ĞOQHM VWUXNWXU\ NXOWXU\ MHVW &=à2:,(. .5($725 QDWR PLDVW DXWRUHP P\ĞOQHM VWUXNWXU\ SU]\URG\ MHVW /2*26 .5($725 : SU]\ URG]LH L NXOWXU]H P\ĞO PD VWDWXV VWUXNWXU\ Z QDXNDFK R SU]\URG]LH P\ĞO RGNU\ZDQD L XMĊWD Z XP\ĞOH EDGDF]D MHVW NRSLą RU\JLQDáX QDWRPLDVW Z RE UĊELH NXOWXU\ P\ĞO NUHDWRUD G]LHáD PD VWDWXV RU\JLQDáX ]DĞ VDPR G]LHáR WZyUF\ PD VWDWXV NRSLL : QDZLą]DQLX GR SU]\URG\ RU\JLQDOQD P\ĞO WNZL Z VWUXNWXU]H SU]\URG\ NWyUą XP\Vá EDGDF]D RGNU\ZF\ NRSLXMH Z QDZLą ]DQLX GR NXOWXU\ RU\JLQDOQD P\ĞO WNZL Z VWUXNWXU]H XP\VáX WZyUF\ NWyUą SURMHNWDQW NRSLXMH Z VWUXNWXU]H DUWHIDNWX 7\P VDP\P VWUXNWXUDOQD P\ĞO XP\VáX OXG]NLHJR LVWRWRZR QLH UyĪQL VLĊ RG VWUXNWXUDOQHM P\ĞOL SU]\URG\ RUD] VWUXNWXUDOQHM P\ĞOL NXOWXU\ FKRü UyĪQL VLĊ JáĊELą L ]DNUHVHP RGNU\ZD QLD L SURMHNWRZDQLD

0RQRJUDILD Filozofia myĞli ]DZLHUD V]HĞü UR]G]LDáyZ

5R]G]LDá , Biokultura myĞli GD VLĊ XMąü Z WH]DFK 8P\Vá SHUPDQHQWQLH Z\áDQLD VLĊ ] JyUQ\FK SR]LRPyZ Py]JX 8P\Vá G\VSRQXMH P\ĞOą ĞZLDGRPą ]DĞ Py]J G\VSRQXMH P\ĞOą SRGĞZLD GRPą P\ĞO ĞZLDGRPD ]D SRĞUHGQLFWZHP QDU]ąGyZ ]P\VáRZ\FK MHVW VSU]ĊĪRQD ] P\ĞOą SRGĞZLDGRPą V\VWHPX QHUZRZHJR F]áRZLHND

$ ( 6]RáW\VHN Filozofia jĊzyka. Ksztaátowanie myĞli ,PSXOV .UDNyZ

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 5

03.03.2022 09:43:25

)LOR]RILD P\ĞOL

1DU]ąG\ ]P\VáRZH SRĞUHGQLF]ą PLĊG]\ XP\VáHP D Py]JLHP 1LH MHVW PRĪOLZH E\ MDNLNROZLHN NRPXQLNDW QDGDZF\ E\á EH]SRĞUHGQLR RGH EUDQ\ SU]H] RGELRUFĊ NRPXQLNDWX ]DZV]H SRĞUHGQLF]\ RGSRZLHGQL QDU]ąG ]P\VáRZ\ NWyU\ SU]\MPXMH NRPXQLNDW W\ONR L MHG\QLH Z SRVWDFL IDO HOHN WURPDJQHW\F]Q\FK NWyUH QDU]ąG ]P\VáRZ\ WUDQVIRUPXMH Z IDOH HOHNWURFKH PLF]QH GDOHM SU]HV\áDQH GR RGSRZLHGQLHJR PRGXáX Py]JX L WDP SU]HWZD U]DQH

5R]G]LDá ,, MyĞl a struktura GD VLĊ XMąü Z WH]DFK 6WUXNWXUD P\ĞOL MHVW Z\]QDF]RQD NRQILJXUDFMą IRUP SRMĊFLRZ\FK 0\ĞO MHVW VWUXNWXUą QDV\FRQą WUHĞFLą OXE VWUXNWXUą EH]WUHĞFLRZą F]\OL F]\ VWą 2 ORJLFH P\ĞOL QLH GHF\GXMH WUHĞü OHF] MHM VWUXNWXUD ,P P\ĞO PD PQLHM WUHĞFL W\P ORNXMH VLĊ QD Z\ĪV]\P VWRSQLX DEVWUDNFML L PD V]HUV]\ ]DNUHV 0\ĞOHQLH Z ĪDGQ\P VHQVLH QLH MHVW P\ĞOą L RGZURWQLH 0\ĞO MHVW NRQVHNZHQFMą SURFHVX P\ĞOHQLD OXE P\ĞO MHVW XMPRZDQD Z P\ĞOHQLX 0\ĞO PRĪH E\ü XMĊWD Z XP\ĞOH OLQJZLVW\F]Q\P OXE SR]DOLQJZLVW\F]Q\P 0\ ĞOHQLH F]áRZLHND MHVW SURFHVHP FLąJá\P L NRQLHF]Q\P ]DĞ P\ĞO XMPRZDQD Z P\ĞOHQLX MHVW QLHNRQLHF]QD SU]\JRGQD 7UyMPLDQ SU]\URGD ± P\ĞO ± NXOWXUD XMPXMH P\ĞOQą VWUXNWXUĊ SU]\ URG\ P\ĞOQą VWUXNWXUĊ XP\VáX RUD] P\ĞOQą VWUXNWXUĊ NXOWXU\ 0\ĞOQD VWUXNWXUD XP\VáX ]DMPXMH VLĊ 2'.5<:$1,(0 P\ĞOQHM VWUXNWXU\ SU]\URG\ DOH L 352-(.72:$1,(0 P\ĞOQHM VWUXNWXU\ NXOWXU\ &]áRZLHN MHVW NUHDWR UHP P\ĞOQHM VWUXNWXU\ NXOWXU\ ]DĞ /2*26 MHVW NUHDWRUHP P\ĞOQHM VWUXNWXU\ SU]\URG\ NWyUą SHUPDQHQWQLH RGNU\ZD EDGDF]

5R]G]LDá ,,, MyĞl a zdanie GD VLĊ XMąü Z WH]DFK 6WUXNWXUĊ ]GDQLD Z\]QDF]DMą VNáDGQLNL ]GDQLD RUD] UHODFMH PLĊG]\ QLPL VNáDGQLNDPL ]GDQLD Vą Z\UD]\ QD]Z\ ]DĞ UHODFMH PLĊG]\ QLPL Z\ ]QDF]DMą UHJXá\ ORJLF]QH L UHJXá\ JUDPDW\F]QH MĊ]\ND 6WUXNWXUD ]GDQLD MHVW Z\SDGNRZą VWUXNWXU\ ORJLF]QHM L VWUXNWXU\ JUDPDW\F]QHM MHVW NRQILJXUDFMą Z\UD]yZ QD]Z MDNR ZVNDĨQLNyZ SRMĊü Z\]QDF]DMąF\FK SRGVWDZĊ P\ĞOL QLH MHVW WRĪVDPD ] P\ĞOQą VWUXNWXUą NWyUD ZUD] ] NRQILJXUDFMą SRMĊü MHVW ZáDVQRĞFLą QLH MĊ]\ND OHF] XP\VáX =GDQLH MHVW Z\]QDF]RQH NRQILJXUDFMą Z\UD]yZ MDNR QD]Z ZáDVQ\FK L RJyOQ\FK JG]LH QD]ZD ZáDVQD MHVW ZVNDĨQLNLHP GHV\JQDWX ]DĞ QD]ZD RJyOQD MHVW ZVNDĨQLNLHP SRMĊFLD RJyOQHJR =GDQLH MHVW Z\]QDF]RQH NRQIL JXUDFMą Z\UD]yZ QD]Z NWyUD SRSU]H] NRQILJXUDFMĊ SRMĊü UHSUH]HQWXMH P\ĞO DXWRUD ]GDQLD 0\ĞO DXWRUD ]GDQLD PHGLXP MHVW UHNRQVWUXRZDQD SU]H] XP\Vá RGELRUF\

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 6

03.03.2022 09:43:25

:SURZDG]HQLH

5R]G]LDá ,9 MyĞl teoriopoznawcza GD VLĊ XMąü Z WH]DFK 0\ĞO WHRULRSR]QDZF]D MHVW XMĊWD Z MĊ]\NDFK ZHZQĊWU]Q\FK WHRULL *UDPDW\ND ORJLF]QD MĊ]\ND ZHZQĊWU]QHJR WHRULL QDXNRZ\FK LVWRWQLH UyĪQL VLĊ RG JUDPDW\NL MĊ]\ND QDWXUDOQHJR SLHUZV]D MHVW NRQVHNZHQFMą RGNU\FLD RU\JLQDOQHJR SUDZD NWyUH GRPDJD VLĊ ]DSLVDQLD Z RU\JLQDOQ\P MĊ]\NX WHRULL ]DĞ GUXJD MHVW NRQVHNZHQFMą HZROXFML MĊ]\ND QDWXUDOQHJR :DUXQNL PRĪOLZRĞFL QDXNL PRĪQD SRG]LHOLü QD GZLH JUXS\ OR JLF]QH UHJXá\ RERZLą]XMąFH Z UDPDFK GDQHM WHRULL QDXNRZHM SR]DOR JLF]QH UHJXá\ MDNR NRQZHQFMH RERZLą]XMąFH Z UDPDFK GDQHM WHRULL QDXNR ZHM FR R]QDF]D ĪH ĪDGQD UDFMD ORJLF]QD QLH SU]HPDZLD ]D LFK RERZLą]\ ZDQLHP Z UDPDFK WHM WHRULL 0\ĞO WHRULRSR]QDZF]D PDMąFD VZRMH ĨUyGáR Z XP\ĞOH HPSLU\F] Q\P RGZRáXMH VLĊ GR ]P\VáRZR UHMHVWURZDQ\FK ]MDZLVN REUDELDQ\FK PH WRGDPL HPSLU\F]Q\PL XPRĪOLZLDMąF\PL DEVWUDKRZDQLH L XRJyOQLDQLH RUD] WZRU]HQLH L RSHURZDQLH SRMĊFLDPL RJyOQ\PL SU]\ F]\P VWRVRZDQH PHWRG\ UHGXNF\MQH QLH JZDUDQWXMą SRZWDU]DOQRĞFL Z\QLNyZ 0\ĞO WHRULRSR]QDZF]D PDMąFD VZRMH ĨUyGáR Z LGHL RGZRáXMH VLĊ GR UR]XPX F]\VWHJR UR]XPLHMąFHJR L UR]XPXMąFHJR NWyU\ QLH G\VSRQXMH PH FKDQL]PHP XRJyOQLDQLD OHF] PHFKDQL]PHP XV]F]HJyáDZLDQLD LGHL Z RG SRZLHGQLFK UHODFMDFK %DGDF] FKFąF SR]QDü FR QDSUDZGĊ LVWQLHMH PXVL VNRQFHQWURZDü VLĊ QLH QD ]MDZLVNDFK OHF] QD VWUXNWXU]H MDNR IXQGDPHQFLH ]MDZLVN NWyU\ QLH MHVW ]MDZLVNLHP DNW\ZQRĞü UR]XPX Z\PXV]D Z]LĊFLH Z QDZLDV ]MDZLVN 7HRULRSR]QDZF]D 35$:'$ VSURZDG]D VLĊ GR UHODFML V\PHWU\F]QHM PLĊG]\ VWUXNWXUą ORJLF]Qą XP\VáRZHM P\ĞOL EDGDF]D D VWUXNWXUą ORJLF]Qą VWDQX U]HF]\ QDWRPLDVW )$à6= VSURZDG]D VLĊ GR EUDNX SRZ\ĪV]HM UHODFML

5R]G]LDá 9 MyĞl aksjonormatywna GD VLĊ XMąü Z WH]DFK 6WUXNWXUD P\ĞOL DNVMRQRUPDW\ZQHM LVWRWQLH UyĪQL VLĊ RG VWUXNWXU\ P\ĞOL WHRULRSR]QDZF]HM D SLHUZV]D QDNLHURZDQD MHVW QD GREUR ]DĞ GUXJD QD SUDZGĊ E SLHUZV]D Z\]QDF]D SRGVWDZĊ SRVWĊSRZDQLD L F]\QLHQLD GR EUD ]DĞ GUXJD MHVW NRQVHNZHQFMą RGNU\ZDQLD SUDZG\ F SLHUZV]D ]DMPXMH VLĊ NU\WHULDOQą ]JRGQRĞFLą QRUP\ L F]\QX ]DĞ GUXJD MHVW Z\QLNLHP SU]HG PLRWX EDGDĔ G SLHUZV]D RGZRáXMH VLĊ GR SUDZRPRFQRĞFL SRVWĊSRZDQLD Z NRQWHNĞFLH XGRZRGQLHQLD F]\QX ]DĞ P\ĞO WHRULRSR]QDZF]D EDGDF]D SRGOHJD SURFHGXU]H GRZRG]HQLD X]DVDGQLDMąFHJR WZLHUG]HQLH

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 7

03.03.2022 09:43:26

)LOR]RILD P\ĞOL

&]áRZLHF]D DNW\ZQRĞü DNVMRQRUPDW\ZQD PD ELRNXOWXURZą G\QD PLNĊ SRGSRU]ąGNRZDQą VWUXNWXU]H SU]\URGQLF]HM L VWUXNWXU]H NXOWXURZHM OHF] UyZQRF]HĞQLH F]áRZLHF]D DNW\ZQRĞü ZROLW\ZQD MHVW QDNLHURZDQD QD XU]HF]\ZLVWQLDQLH FKFHĔ PDU]HĔ SURMHNWyZ NWyUH W\ONR QLHNLHG\ VLĊ VSHá QLDMą 0\ĞOQD LQWHQFMD ZROLW\ZQD ± DQJDĪXMąF DWU\EXW\ FKDUDNWHUX ± RGVáD QLD PRĪOLZH QDSLĊFLD L GUDPDWXUJLĊ SUREOHPyZ HJ]\VWHQFMDOQ\FK XP\Vá QLH G\VSRQXMH QDU]ĊG]LDPL XPRĪOLZLDMąF\PL XFKZ\FHQLH ORJLF]QHJR ]ZLą]NX LQWHQFML ] F]\QHP RUD] MHJR PRĪOLZ\PL NRQVHNZHQFMDPL 0\ĞO DNVMRQRUPDW\ZQD REHMPXMH D VWUXNWXUĊ ZDUWRĞFL L PRĪOLZH UHODFMH PLĊG]\ QLPL E VWUXNWXUĊ QRUP L PRĪOLZH UHODFMH PLĊG]\ QLPL F VWUXNWXUĊ PRĪOLZ\FK LQWHQFML F]\QX ]H Z]JOĊGX QD NRQVHNZHQFMH G VWUXN WXUDOQ\ ]ZLą]HN LQWHQFML F]\QX GR ]DLVWQLDáHJR F]\QX ]D]Z\F]DM SRGDWQ\ QD QDZ]DMHP Z\NOXF]DMąFH VLĊ LQWHUSUHWDFMH

5R]G]LDá 9, MyĞl postmodernistyczna GD VLĊ XMąü Z WH]DFK 0\ĞO SRVWPRGHUQLVW\F]QD MHVW SU]HFLZVWDZQD P\ĞOL PRGHUQLVW\F] QHM VWDQRZLąFHM XNRURQRZDQLH GRURENX F\ZLOL]DFML áDFLĔVNLHM P\ĞO SRVW PRGHUQLVW\F]QD ± Z SU]HFLZLHĔVWZLH GR P\ĞOL PRGHUQLVW\F]QHM ± MHVW ] LVWRW\ P\ĞOą GRNWU\QDOQą 0\ĞO SRVWPRGHUQLVW\F]QD MHVW QDNLHURZDQD QD GHNRPSR]\FMĊ P\ĞOL PRGHUQLVW\F]QHM F\ZLOL]DFML áDFLĔVNLHM Z W\P GRURENX Z ]DNUHVLH ORJLNL MĊ]\ND PHWRGRORJLL QDXN HSLVWHPRORJLL QDXN PDWHPDW\F]QR SU]\URGQL F]\FK DNVMRORJLL L HW\NL PRGHUQLVW\F]Q\ áDG ]DVWĊSXMH SRVWPRGHUQLVW\F] Q\P QLHáDGHP L FKDRVHP OLEHUDOL]PHP L UHODW\ZL]PHP 3RVWPRGHUQLVW\F]Q\ UHODW\ZL]P SR]QDZF]\ ]DNáDGD EUDN SRGVWDZ GR RELHNW\ZL]DFML SUDZG\ OXE IDáV]X SRVWPRGHUQLVW\F]Q\ UHODW\ZL]P PR UDOQ\ ]DNáDGD EUDN SRGVWDZ GR RELHNW\ZL]DFML PRUDOQHJR ]áD OXE PRUDO QHJR GREUD SRVWPRGHUQLVW\F]Q\ UHODW\ZL]P HVWHW\F]Q\ ]DNáDGD EUDN SRG VWDZ GR RELHNW\ZL]DFML SLĊNQD OXE EU]\GRW\ .RQVHNZHQFMą HXURSHMVNLHJR SRVWPRGHUQL]PX MHVW GHNRPSR]\FMD áDGX NXOWXURZHJR F\ZLOL]DFML áDFLĔVNLHM NWyUH XPRĪOLZLáR SRZVWDQLH JHQ GHU\]PX SRVWPRGHUQL]PHP JHQGHU\]PHP L Ä/*%7´ Vą QDV\FRQH WDNLH G\VF\SOLQ\ KXPDQLVW\F]QR VSRáHF]QH MDN SV\FKRORJLD VRFMRORJLD SROLWR ORJLD SHGDJRJLND L OLWHUDWXUR]QDZVWZR ,P EDUG]LHM QDXNL KXPDQLVW\F]QR VSRáHF]QH RGGDODMą VLĊ RG QDXN SU]\URGQLF]\FK W\P EDUG]LHM Vą SRGDWQH QD LQGRNWU\QDFMĊ

Szoltysek_Filozofia mysli.indd 8

03.03.2022 09:43:26