Teatr angażujący. Teatroterapia drogą wyjścia z izolacji by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788366 990838

Teatr_okladka.indd 1

03.03.2022 10:30:24

Patrycja Bartoszak

TEATR ANGAŻUJĄCY

Teatroterapia drogą wyjścia z izolacji

Kraków 2022

Teatr angazujacy.indd 3

04.03.2022 12:47:55

Recenzent: dr Andrzej Mzyk

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Yevhen Shkolenko | Depositphotos.com

ISBN 978-83-66990-83-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022

Teatr angazujacy.indd 4

04.03.2022 12:47:55

Spis treści Wstęp ........................................................................................................................................................................................... 7 Sztuka w społeczeństwie. Narodziny sztuki zaangażowanej społecznie ........................ 8 Teatr angażujący ..................................................................................................................................................... 13 Przykładowe metody realizacji teatru angażującego ............................................................ 15 Teatr ze Społecznością ....................................................................................................................................... 15 Teatr Forum ..................................................................................................................................................................... 18 Autorskie projekty teatru angażującego .............................................................................................. 21 1. Działanie integracyjne: projekt „Nasza Sztuka – Nasza Praga” ..................................... 22 2. Działania skierowane do osób z niepełnosprawnością ..................................................... 26 Teatr Terapeutyczny OD-Nowa .............................................................................................................. 26 Działania teatralne – teatroterapia, warsztaty dla osób z niepełnosprawnością ................................................................................................................................. 32 Warsztaty .................................................................................................................................................................. 34 3. Działania skierowane do społeczności LGBT ............................................................................... 37 Projekt „Poczułem dłoń” ................................................................................................................................. 37 Teatr Forum: projekt „Homofobia w tobie i we mnie” .............................................................. 38 Warsztaty .................................................................................................................................................................. 41 4. Działania skierowane do społeczności kobiet ........................................................................... 42 Przeciwdziałanie przemocy ........................................................................................................................ 42 „Też nie krzyczałam” .......................................................................................................................................... 43 Warsztaty rozwojowe dla kobiet ........................................................................................................... 46 Projekty Teatru Forum realizowane dla Stowarzyszenia na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” .......................... 48 5. Projekt telewizyjny Down the road jako przykład działań komerycyjnych – angażujących i zaangażowanych społecznie ......................................................................... 62 Podsumowanie ........................................................................................................................................................... 66 Inspiracje i scenariusze .......................................................................................................................................... 67 Scenariusz trzydniowych warsztatów rozwojowych dla dorosłych osób z zespołem Downa ................................................................................................................................................... 67 Warsztaty teatralne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną (stała grupa, przykład próby) ........................................................................................................................ 72

Teatr angazujacy.indd 5

04.03.2022 12:47:55

Spis treści

Scenariusz I (zajęcia dla dorosłych) .................................................................................................. Scenariusz II (zajęcia dla młodzieży z niepełnosprawnością) ...................................... Warsztaty dla osób LGBT ................................................................................................................................... Warsztaty dla kobiet doznających przemocy .................................................................................. Scenariusz I. Wewnętrzna moc ................................................................................................................. Scenariusz II. Obszary wsparcia ............................................................................................................ Scenariusz III. Świadomość – etapy cyklu przemocy ..............................................................

72 73 75 77 77 78 79

Inspiracje do pracy z grupami ....................................................................................................................... 81 Działania indywidualne ........................................................................................................................................ 81 Działania w parach ................................................................................................................................................ 82 Budowanie zespołu ................................................................................................................................................. 83 Dykcja ................................................................................................................................................................................. 84 Działania rozwijające spontaniczność i kreatywność ................................................................. 85 Tworzenie scenariusza .......................................................................................................................................... 86 Formy teatralne .......................................................................................................................................................... 88 Teatr lalek ................................................................................................................................................................. 89 Teatr cieni ................................................................................................................................................................ 90 Teatr przedmiotu ................................................................................................................................................. 91 Bibliografia ......................................................................................................................................................................... 93

Teatr angazujacy.indd 6

04.03.2022 12:47:55

Wstęp Teatr dla większości ludzi jest miejscem tak zwanej kultury wysokiej, kojarzonej z wielkimi nazwiskami, między innymi dramatopisarzy, reżyserów, aktorów, kostiumografów i oświetleniowców. Nasze wyobrażenia o teatrze kształtowały się już od najmłodszych lat, kiedy jako przedszkolaki oglądaliśmy w nim najważniejsze bajki. Świat się zmienia, a wraz z nim teatr, który zyskuje nowy wymiar. Dawno temu teatr służył wyzwalaniu różnorodnych emocji – tak zwanemu oczyszczaniu (katharsis). Później stał się ważnym nośnikiem kultury i bogatych tradycji. Dla wielu ludów był również narzędziem przekazywania rytuałów. Ponadto rola teatru polegała na walce o wolność, czyli zabieraniu głosu w sprawach ważnych społecznie i politycznie. Stopniowo teatr zmieniał swoje przeznaczenie. Nadal możemy w nim obejrzeć sztuki klasyczne, które zabiorą nas w świat literatury pięknej, ale także dzieła zaangażowane społecznie, które pokazują dręczące nas problemy i wyzwania. Obecnie sztuka może stać się medium i początkiem dialogu społecznego. Dlatego w naszej kulturze kształtuje się nurt teatru angażującego. Jego celem jest nie tylko jednoczenie społeczności i oddawanie głosu osobom nieakceptowanym, lecz także budowanie wspólnoty wokół istotnych myśli i cennych wartości. Teatr ten tworzą zwykli ludzie, którzy pragną za pomocą narzędzi sztuki opowiedzieć historię swojej zbiorowości oraz własną. Działalność teatralna osób należących do grup defaworyzowanych społecznie jest swoistym manifestem oraz rodzajem emancypacji. Dzięki niej mają szansę zmienić postawy w najbliższym otoczeniu lub wywołać debatę społeczną. Teatr daje szansę osobom wykluczonym społecznie lub zawodowo na komunikowanie swoich potrzeb i opinii, jak również wpływa na kształtowanie ich postrzegania siebie i podmiotowego przekonania o byciu ,,kimś”. Osoby tworzące teatr angażujący nabywają poczucia autonomii oraz godności, ponieważ działalność teatralna rozwija w nich samoświadomość, samostanowienie i samorealizację. W książce, którą trzymasz w dłoni, koncentruję się na roli teatru angażującego w życiu osób zepchniętych na margines lub narażonych na wykluczenie społeczne. Znajdziesz w niej różnorodne wskazówki dotyczące

Teatr angazujacy.indd 7

04.03.2022 12:47:55

Wstęp

możliwości budowania i rozwijania ich potencjału za pomocą działań teatralnych. Od wielu lat zajmuję się tworzeniem teatru angażującego, prowadzę warsztaty oraz zajęcia arteterapeutyczne (na temat teatroterapii, choreoterapii, dramy). Poza tym realizuję projekty artystyczne, rozwojowe, terapeutyczne, edukacyjne, którymi chcę się podzielić. Moim celem jest przedstawienie własnej perspektywy oraz idei działania z różnymi grupami. W niniejszej publikacji omawiam istotę teatru zaangażowanego i angażującego. Ponadto prezentuję kilka projektów teatralnych swojego autorstwa, które opisują działania społeczne, terapeutyczne, rozwojowe oraz angażują emocjonalnie jednostki biorące w nich udział. Moje doświadczenia zawodowe dotyczą głównie pracy z osobami niepełnosprawnymi, należącymi do mniejszości seksualnej oraz kobietami (działalności związanej z przeciwdziałaniem przemocy wobec nich i edukacji w tym zakresie). W ostatniej części książki zamieściłam scenariusze zajęć i warsztatów oraz inspiracje do ćwiczeń, gier i technik, które można wykorzystywać w pracy teatralnej, rozwojowej i terapeutycznej z różnymi grupami. Wszystkie opisane w publikacji działania są moimi pomysłami, które wykorzystuję podczas swojej pracy zawodowej. Teatr angażujący stał się częścią mojego życia. Wierzę, że może on zmienić jednostkę oraz jej najbliższe otoczenie.

Sztuka w społeczeństwie. Narodziny sztuki zaangażowanej społecznie Czym naprawdę jest sztuka? Jakie znaczenie ma ona w naszym życiu? Jakie funkcje pełni w społeczeństwie? Co oznacza termin „sztuka zaangażowana”? Relacje między sztuką a społeczeństwem przybierały różnorodne formy. Dzieła dotyczyły tego, co najdotkliwiej nurtowało ludzi w danym okresie i w danym miejscu. Na sztukę zawsze miała wpływ sytuacja społeczno-polityczna. Ogromne piętno na koncepcji sztuki odcisnęły totalitaryzm, nazizm i komunizm. Szczególnie odczuli to artyści tworzący w Europie Środkowo-Wschodniej. W Polsce sytuacja społeczna zaczęła się zmieniać w latach 60. i 70. XX wieku, gdy rosły świadomość i niezadowolenie społeczne. Powstały ugrupowania artystyczne, które zaczęły działać niezależnie oraz podejmować działania wśród ludzi i dla ludzi. Jednym z pierwszych takich miejsc była Piwnica Pod Baranami, która została utworzona w 1956 roku w Krakowie

Teatr angazujacy.indd 8

04.03.2022 12:47:55

Sztuka w społeczeństwie. Narodziny sztuki zaangażowanej społecznie

z inicjatywy Piotra Skrzyneckiego i stała się najsłynniejszą sceną kabaretową w naszym kraju. Początkowo było to miejsce spotkań krakowskich studentów, lecz przerodziło się ono w kabaret, z którym związało się wielu znaczących artystów polskich, na przykład: Janina Garycka, Piotr Skrzynecki, Krzysztof Komeda, Ewa Demarczyk, Wiesław Dymny1. Kolejnym istotnym teatrem i kabaretem były Hybrydy, które zostały założone 1 lutego 1957 roku w Warszawie i stały się jednym z najstarszych w Polsce symboli kultury studenckiej. Pierwszym kierownikiem Hybryd był Jan Pietrzak. Potem ich twarzami stali się Wojciech Młynarski, Adam Kreczmar oraz Jonasz Kofta. W tym okresie powstała również grupa teatralna wywodząca się ze studenckiego teatru kontrkulturowego, czyli Studencki Teatr Poezji Ósmego Dnia. Utworzyli go w 1964 roku studenci polonistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ideą tego teatru było spotkanie z drugim człowiekiem. Scena stała się sposobem na życie. Ważnym wydarzeniem, które wywarło wpływ na ten teatr, był Marzec ‘68. Poznańska grupa stanęła w kontrze do ówczesnego ustroju, negowała społeczno-polityczny porządek PRL-u. Dokonała tego poprzez otwarte wyrażanie swojego sprzeciwu. Pierwszym przedstawieniem, które miało charakter zaangażowany społecznie, było Wprowadzenie do… (1970) ‒ spektakl wyśmiewający kult Lenina, demaskujący fałsz i schematy ludzkich postaw. Warto też wymienić takie przedstawienia jak: Jednym tchem (1971), Sztafeta (1971), Integracja (1972), Wizja lokalna (1973). Dziś Teatr Ósmego Dnia to symbol teatru zaangażowanego, pulsującego rytmem najważniejszych wydarzeń politycznych i społecznych. Kolejną grupą, na którą należy zwrócić uwagę, jest Akademia Ruchu ‒ założona z inicjatywy Wojciecha Krukowskiego w 1971 roku. Był to jeden z najbardziej oryginalnych zespołów eksperymentalnych, teatr gestu i narracji wizualnej. Podstawę przedstawień Akademii stanowił ruch. Aktorzy koncentrowali się na ruchu – geście wywodzącym się z życia i codzienności. W swoich działaniach odeszli od klasycznej pantomimy, poszukiwali czegoś więcej. Akademia Ruchu należała do pierwszych w Polsce zespołów, który wyszedł na ulice i tworzył widowiska w przestrzeni miejskiej. Wśród przykładów akcji Akademii warto wymienić takie tytuły jak: Happy Day (1976), Europa (1976), Potknięcie (1975–1977), Głód (1974), Autobus (1975), Lekcje (1976), Wieża (1975), Życie codzienne po Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1980). W 1979 roku Akademia Ruchu przekształciła się w profesjonalny zespół 1

Zob. też Joanna Olczak-Ronikier, Piwnica pod Baranami czyli Koncert ambitnych samouków, Prószyński i S-ka, Warszawa 2002.

Teatr angazujacy.indd 9

04.03.2022 12:47:55

Wstęp

i ośrodek teatralny. Podejmowane przez nią miejskie działania zawsze stanowiły reakcję na wydarzenia polityczne i rzeczywistość społeczną2. Przedstawione powyżej grupy są prekursorami ruchu społecznego, który zrodził się kilka lat później, rozumianego przeze mnie jako sztuka zaangażowana, którego celem jest spotkanie z odbiorcą/widzem. Ruch sztuki zaangażowanej w Polsce mógł jednak zacząć w pełni się rozwijać dopiero po 1989 roku. Czym właściwie jest sztuka zaangażowana? Najbezpieczniej przyjąć, że jest to charakterystyczna postawa artystyczna, której inspiracją jest otaczający świat, ludzie i ich problemy. Dzieło zaangażowane zawiera w sobie przekaz polityczny, społeczny, ideowy. Wspólnym mianownikiem działań zaangażowanych jest skoncentrowanie się na sprawach człowieka, zwłaszcza w odniesieniu do życia społecznego. Artyści aktywni społecznie są przekonani, że ich zabiegi mogą zmienić świat, czego dowodem jest myślenie Josepha Beuysa, który wierzył w sprawczą moc sztuki. Zakładał, że sztuka może być impulsem do zmian społecznych oraz w konsekwencji przyczynić się do ukształtowania jednostek wolnych, twórczych i świadomych. Poniżej skoncentruję się na krajowej sztuce zaangażowanej i pokażę różnorodne działania, które miały charakter zaangażowany społecznie. W polskiej kulturze mamy wielu wybitnych artystów, których dzieła są znane i cenione. W naszym kraju działania performatywne przybierały różne formy, a ich głównymi założeniami są: spotkanie z drugim człowiekiem, wzmocnienie pozytywnych relacji międzyludzkich oraz prowokowanie do podjęcia dialogu o społeczeństwie. Artystami, na których chciałabym zwrócić uwagę, są: • Katarzyna Kozyra, która zaliczana jest do najbardziej kontrowersyjnych artystów. Jej sztuka kojarzy się z nurtem sztuki krytycznej oraz pełnym brutalności naturalizmem. Najbardziej znaczące dzieła to: Piramida zwierząt, Więzy krwi i Olimpia. Wywołały one debaty na temat zadań sztuki w nowym, demokratycznym świecie. • Franciszek Orłowski, którego sztuka przekracza granice istniejące w społeczeństwie, na przykład wstręt. Najważniejsze jego działania to: Pocałunek miłości, Zero i Wiatrołap. • Wojciech Kosma, który podejmuje intymne działania, oparte na bliskości z współtwórcami oraz publicznością. Jego najnowszy performens, pt. W jakiej emocjonalnej rzeczywistości chciałabyś/chciałbyś żyć?, dotyczył ważnych obecnie kwestii społecznych, takich jak: tożsamość, seksualność, 2

Zob. Tomasz Plata (red.), Akademia Ruchu: teatr, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Kraszewskiego, Instytut Sztuk Performatywnych, Warszawa 2015.

Teatr angazujacy.indd 10

04.03.2022 12:47:55

Sztuka w społeczeństwie. Narodziny sztuki zaangażowanej społecznie

religia czy migracje. Celem tego działania było poszukiwanie sposobów wyrażania głosów odmiennych i wykluczonych. Przedstawione powyżej działania mają charakter zaangażowany społecznie, ponieważ poruszają sprawy codzienne zwykłych ludzi. W historii polskiego kina wielu twórców poruszało problemy społeczne, choćby tacy znakomici reżyserzy jak: Krzysztof Kieślowski (na przykład tryptyk Trzy kolory, Dekalog), Krzysztof Krauze (na przykład Papusza, Mój Nikifor, Plac Zbawiciela), Maciej Ślesicki (na przykład Tato), Wojciech Smarzowski (na przykład Pod Mocnym Aniołem), Maciej Pieprzyca (na przykład Chce się żyć), Roman Polański (na przykład Pianista). Natomiast teatr od zawsze angażował się w sprawy istotne społecznie, był narzędziem zmiany postrzegania rzeczywistości oraz pełnił wiele funkcji. W czasach zaborów dzięki niemu przetrwał język narodowej literatury. Poza tym teatr podtrzymywał związki kultury polskiej ze światem. Przyczynił się również do zachowania polskiej tożsamości. W czasach PRL-u odzwierciedlał wydarzenia polityczne, był krytycznym obserwatorem komunizmu. Komunikował się z widzami poprzez metaforę, aluzję, ironię. Po 1989 roku teatr zrezygnował z prowadzenia publicznych debat, wycofał się z oceniania życia politycznego i społecznego, ucichł, ponieważ „Teatr nabiera znaczenia i wartości, gdy w społeczeństwie istnieje potrzeba zmiany”3. Taka potrzeba zrodziła się pod koniec lat 90. ubiegłego wieku, gdy na scenie teatralnej pojawili się Krzysztof Warlikowski i Grzegorz Jarzyna. Ich teatry zajmowały się przede wszystkim egzystencją ludzką, czyli tym, co społeczne i polityczne. Do spektakli wkradły się takie tematy jak: cielesność, seksualność, rodzina, wartości, kryzys. Niedługo po nich pojawili się nowi twórcy teatralni, którzy nie pamiętali komunizmu ani stanu wojennego. Żyją tu i teraz, a ich celem jest zbudowanie dialogu z widownią. Tworzony przez nich teatr przemawia do widza, porusza tematy mu bliskie, opowiada o codziennych problemach. Współczesny teatr zadaje pytania oraz poszukuje na nie odpowiedzi. Po latach niewoli przyszedł w teatrze czas wolności oraz komunikatów mówiących wprost o polityce i problemach społecznych. Taki teatr możemy nazwać teatrem zaangażowanym społecznie. Warto tu przedstawić fragment twórczości jednego z większych reżyserów współczesnych, który zobaczył w społeczeństwie potrzebę zmiany oraz zaczął tworzyć dzieła w nurcie teatru zaangażowanego społecznie, czyli Krzysztofa Warlikowskiego. Jest on 3

Chris Keulemans, Sonja van der Valk, Dragan Klaić, Liesbeth Coltof, Ellen Walraven, Stać po stronie społeczeństwa, tłum. Ewa Osuch, „Dialog” 2001, nr 4.

Teatr angazujacy.indd 11

04.03.2022 12:47:55

Wstęp

dla mnie autorytetem i dzięki jego twórczości zdecydowałam się zgłębiać tajemnice teatru. Według Grzegorza Niziołka Warlikowski w pełni stał się sobą, kiedy jego teatr zaczął „służyć ujawnianiu tego, co w polskiej kulturze i w polskim społeczeństwie postrzegane było jako obce, inne, a nawet wrogie”4. Warlikowski stawał po stronie wykluczonych i poruszał w spektaklach tematy tabu, które istniały w polskim społeczeństwie. Reżyserowane przez Warlikowskiego przedstawienia wywoływały szeroką debatę, co jest dowodem na to, że jego teatr był i jest zaangażowany. Warlikowski stawał po stronie kobiet w spektaklu Poskromienie złośnicy, homoseksualistów (między innymi w Oczyszczonych) oraz Żydów w Apolloni. Warto zwrócić uwagę na spektakl Anioły w Ameryce według tekstu Tony’ego Kushnera, który za ten dramat otrzymał w 2007 roku Nagrodę Pulitzera. Jego akcja rozgrywa się w środowisku nowojorskich homoseksualistów w drugiej połowie lat 80. XX wieku, kiedy rozprzestrzenia się AIDS. Warlikowski w swoim spektaklu porusza problem odmienności, wykluczenia i wykorzenienia. „Anioły” Warlikowskiego to osoby bez autorytetów, zagubione i osamotnione, lecz pojawiły się na ziemi po to, żeby kochać. Reżyser chciał pokazać świat, w którym ludzie, nie mając dla siebie czasu, ciągle czegoś poszukują. Ukazuje kwestię odpowiedzialności oraz tożsamości seksualnej. Warlikowski przedstawia w swoich spektaklach współczesność, przygląda się egzystencji człowieka, porusza niewygodne tematy społeczne i moralne. Reżyser ten operuje niebanalnym językiem teatralnym, dzięki czemu pokazuje na scenie w bardzo delikatny sposób, wręcz intymny, ból, miłość, rozpacz, okrucieństwo, samotność i odrzucenie. W swoich dziełach mówi o obowiązku poznania i zrozumienia innego, współczucia i przebaczenia. Jego spektakle budzą kontrowersje, ponieważ dotykają spraw tabu, które konfrontują widownię z emocjami, światopoglądem i wiarą. W wielu swoich artykułach Piotr Gruszczyński porównuje teatr Warlikowskiego do głębokiej psychodramy, podczas której widzowie zmuszeni są do obalenia niektórych swoich przekonań i do poszukiwania nowego kierunku myślenia. Sztukę zaangażowaną możemy odnaleźć w wielu działaniach artystycznych. We współczesnym świecie człowiek i jego trudności są ważne, a sztuka może być medium i początkiem dialogu społecznego. Działania zawodowych artystów mają wielką moc sprawczą, a ich wrażliwość i odwaga wypowiadania się w związku z trudnymi sytuacjami społecznymi nie tylko 4

Grzegorz Niziołek, Warlikowski: extra ecclesiam, Homini, Kraków 2008, s. 46.

Teatr angazujacy.indd 12

04.03.2022 12:47:55

Teatr angażujący

otwierają oczy zwykłym ludziom, ale również dodają im skrzydeł. Ponadto mobilizują artystów amatorów do sięgania po język sztuki w celu wypowiadania się i dzielenia swoimi myślami, emocjami, doświadczeniami.

Teatr angażujący Obecnie w naszej kulturze kształtuje się nurt teatru angażującego, który często tworzony jest w porozumieniu artystów z amatorami. Teatr angażujący podejmuje działania, których celem jest jednoczenie społeczności oraz oddawanie głosu osobom niezauważanym. To przede wszystkim spotkanie, podczas którego nawiązują się głębokie relację, oparte na akceptacji, szacunku i otwartości. Tego rodzaju teatr stwarza platformę do wymiany myśli, doświadczeń i uczuć przez osoby wykluczone społecznie lub narażone na wykluczenie. To one są najważniejszymi odbiorcami i nadawcami komunikatu teatralnego. Wspólnie budują autonomiczną i autorską wypowiedź twórczą. Podczas tworzenia tego typu teatru wzbudzamy w aktorach amatorach chęć poszukiwania nowej wiedzy i przekazywania swoich przeżyć, zapraszamy ich do laboratorium, w którym dajemy szansę na łączenie w jednej przestrzeni pojęć i zmysłów, racjonalnej analizy i działania twórczego. Odwołujemy się do wolności człowieka, uwzględniając całość jego doświadczeń oraz różne wymiary osobowości. Dajemy mu szansę na odkrywanie siebie i innych poprzez sztukę. Celem teatru angażującego jest przede wszystkim aktywizacja aktorów amatorów, ale także wywołanie debaty. Nasze dzieło nabiera wtedy cech teatru zaangażowanego społecznie. Pokazuje widzowi różne punkty widzenia i możliwości oraz pozwala na sformułowanie własnego stanowiska. Nie agituje, ale daje narzędzia do rozpoznania sytuacji, oraz pokazuje różne sposoby radzenia sobie z problemami lub zachowania się w życiu codziennym. Nasze działania dokonują integracji sztuki z przestrzenią społeczną i przekraczają granice oddzielające teatr od życia.

Teatr angazujacy.indd 13

04.03.2022 12:47:55