Kompetencje społeczne dyrektorów szkół

Kompetencje społeczne dyrektorów szkół

Bożena Tołwińska

Kompetencje społeczne dyrektorów szkół

Kraków 2011

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzent: prof. dr hab. Albert Wojciech Maszke

Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Spis treści Wstęp ..................................................................................................................................



Część I Teoretyczne aspekty kompetencji społecznych Rozdział  Wizerunek dyrektora szkoły w świetle literatury przedmiotu oraz przepisów prawnych ...............................................................................................  .. Konteksty cywilizacyjny, kulturowy i społeczny edukacji jako wyznaczniki nowych ról dyrektora szkoły ........................................  .. Prawne usytuowanie stanowiska dyrektora szkoły ..................................  .. Kompetencje społeczne dyrektorów szkół w świetle wybranych badań empirycznych ........................................................................................  Rozdział  Kompetencje społeczne w literaturze przedmiotu ..................................................  .. Definicje pojęć: kompetencja, kompetencje kierownicze, kompetencje społeczne ...................................................................................  .. Wybrane kompetencje społeczne ................................................................. ... Komunikowanie się ............................................................................... ... Motywowanie do pracy ........................................................................ ... Rozwiązywanie konfliktów ..................................................................

   

Część II Empiryczny wymiar kompetencji społecznych Rozdział  Opis projektu badawczego .............................................................................................  .. Cele i przedmiot badań ...................................................................................  .. Metody, techniki i narzędzia badawcze ......................................................  .. Opis grupy badawczej ..................................................................................... 

6

Spis treści

Rozdział  Kompetencja badanych dyrektorów szkół w zakresie komunikowania się ........  .. Samoocena wiedzy dyrektorów szkół z zakresu komunikowania się ..........................................................................................  .. Umiejętności komunikowania się dyrektorów szkół – samoocena i ocena nauczycieli .....................................................................  .. Formy komunikowania się dyrektora z nauczycielami ...........................  .. Tematyka komunikacji pionowej „w dół” i „w górę” .................................  .. Komunikaty niewerbalne dyrektorów w ocenie nauczycieli .................  .. Bariery w komunikacji interpersonalnej postrzegane przez dyrektorów i nauczycieli ......................................................................  .. Potrzeba doskonalenia kompetencji w zakresie komunikowania się sygnalizowana przez dyrektorów szkół .......................................................  Podsumowanie ...........................................................................................................  Rozdział  Kompetencja badanych dyrektorów szkół w zakresie motywowania nauczycieli do pracy .........................................................................................................  .. Samoocena wiedzy dyrektorów szkół o procesie motywowania do pracy ..............................................................................................................  .. Umiejętności dyrektorów szkół w zakresie motywowania nauczycieli do pracy w ich samoocenie i ocenie nauczycieli .................  .. Plan rozwoju szkoły jako czynnik motywujący ........................................  .. Informacje zwrotne o ocenie wyników pracy nauczycieli .....................  .. Nagradzanie finansowe i psychologiczne ...................................................  .. Czynniki motywujące nauczycieli do pracy w opinii dyrektorów i nauczycieli ........................................................................................................  .. Czynniki motywujące, których nauczyciele oczekują w większym stopniu – w opinii dyrektorów i nauczycieli ......................  .. Potrzeba doskonalenia kompetencji w zakresie motywowania nauczycieli do pracy sygnalizowana przez dyrektorów szkół ................  Podsumowanie ........................................................................................................... 

Spis treści

Rozdział  Kompetencja badanych dyrektorów szkół w zakresie rozwiązywania konfliktów ..........................................................................................................................  .. Samoocena wiedzy dyrektorów szkół w zakresie rozwiązywania konfliktów ..........................................................................................................  .. Umiejętności dyrektorów szkół w zakresie rozwiązywania konfliktów w ich samoocenie oraz w ocenie nauczycieli .......................  .. Przyczyny konfliktów oraz częstotliwość ich występowania w badanych szkołach w opinii dyrektorów i nauczycieli ........................  .. Sposoby reagowania w sytuacjach konfliktowych preferowane przez badanych dyrektorów szkół ........................................  .. Potrzeba doskonalenia kompetencji rozwiązywania konfliktów sygnalizowana przez dyrektorów szkół .......................................................  Podsumowanie ...........................................................................................................  Zakończenie .......................................................................................................................  Bibliografia .........................................................................................................................  Aneks ................................................................................................................................... 

7

Wstęp Troska o wysoką jakość edukacji skłania teoretyków i praktyków w tej dziedzinie do poszukiwania czynników doskonalących pracę szkoły. Współcześnie podkreśla się rolę osób kierujących organizacjami w osiąganiu przez nie skuteczności, czyli w realizacji postawionych celów. Ma to odniesienie zarówno do firm komercyjnych, jak i organizacji publicznych, m.in. szkół. W oświacie odpowiednie realizowanie funkcji kierowniczych zyskuje najwyższą rangę ze względu na duże wymagania stawiane edukacji. Podnoszenie jej jakości ma doniosłe znaczenie dla zwiększania szans życiowych jednostek, a tym samym wpływa na rozwój lokalny i w skali kraju. Aby szkoły mogły sprostać temu zadaniu, muszą być właściwie zarządzane, a wśród różnych obszarów tego procesu na plan pierwszy wysuwa się kierowanie kadrą nauczycieli. Uruchamianie potencjału tkwiącego w ludziach jest działaniem specyficznym, bardzo złożonym, wymagającym dysponowania wiedzą i umiejętnościami kształtowania relacji międzyludzkich, tak aby w pełni osiągać cele organizacyjne i tworzyć klimat organizacji sprzyjający rozwojowi. Tak zarysowane cele realizowane są głównie w procesie komunikowania się i motywowania do pracy. Ponadto w dobie dynamicznych zmian kontekstu lokalnego i globalnego w organizacjach często pojawiają się sytuacje konfliktowe. Te spostrzeżenia stały się kryterium wyboru trzech kompetencji jako przedmiotu analiz teoretycznych i empirycznych w niniejszej pracy. Przedmiotem zainteresowań badawczych uczyniłam zatem kompetencje dyrektorów szkół w zakresie komunikowania się, motywowania do pracy i rozwiązywania konfliktów.

Praca składa się z dwóch uzupełniających się części. W pierwszej zostały przedstawione teoretyczne aspekty kompetencji społecznych (rozdziały –), w drugiej zaś ich empiryczny wymiar (rozdziały –).

Podejmowanie problematyki kompetencji społecznych dyrektorów szkół ma wielowątkowe uzasadnienie. Tej kwestii został poświęcony rozdział . Uzasadniam w nim celowość jej rozważania, zakorzeniając ją w złożonym kontekście, w którym funkcjonują współczesne szkoły. Przedstawiam, jak na tym tle zmienia się kierownicza rola dyrektora szkoły i rodzi się zapotrzebowanie na społeczne kompetencje.

Wybór przedmiotu badań wiązał się z przyjęciem założeń, które w tym miejscu przypomnę skrótowo:

10

Wstęp

− jakość funkcjonowania szkoły uwarunkowana jest wieloma czynnikami, a jednym z nich są kompetencje kadry kierowniczej, − największą wartość każdej organizacji stanowią ludzie, to oni wykorzystują zasoby organizacji, aby realizować założone cele, − odpowiednie kierowanie ludźmi i tworzenie środowiska pracy sprzyjającego ich rozwojowi powinny być priorytetowymi celami kadry kierowniczej, − tworzenie odpowiedniego klimatu społecznego oraz kształtowanie pożądanych relacji międzyludzkich wymagają kompetencji społecznych kadry kierowniczej, − kompetencje podlegają zmianie, w związku z tym należy opisywać ich aktualny stan, aby na tej podstawie kreować ich rozwój, wzmacniać zachowania pożądane, a eliminować te, które mają niekorzystny wpływ na jakość wykonywanych zadań zawodowych i podtrzymywanie dobrych stosunków międzyludzkich.

W rozdziale  została zaprezentowana podstawa teoretyczna prowadzonych dociekań badawczych. Przedstawiam w nim, czym są kompetencje, kompetencje kierownicze i kompetencje społeczne, oraz koncentruję się na charakterystyce wybranych kompetencji społecznych w świetle interdyscyplinarnej literatury (prace z pedagogiki, psychologii, organizacji i zarządzania, w tym zarządzania oświatą i psychologii zarządzania).

Kolejne rozdziały zawierają prezentację, analizę i interpretację wyników badań własnych.

Książka powstała na podstawie rozprawy doktorskiej przygotowanej na Uniwersytecie w Białymstoku, na Wydziale Pedagogiki i Psychologii, pod kierunkiem naukowym dr. hab. Michała Balickiego, profesora UwB. Jest jej zmienioną wersją.

Serdecznie dziękuję Panu dr. hab. Michałowi Balickiemu za wsparcie, które motywowało do dalszych działań, udzielane cenne wskazówki i poświęcony czas – to wszystko przyczyniło się do powstania dysertacji. Wyrazy wdzięczności składam również na ręce jej recenzentów, prof. dr. hab. Alberta W. Maszke oraz dr. hab. Stanisława Zabielskiego, profesora UwB, za cenne uwagi krytyczne, sugestie oraz podkreślenie walorów pracy. Dziękuję również dyrektorom szkół i nauczycielom, którzy umożliwili mi zebranie materiału badawczego.

Wierzę, że zaprezentowane analizy i wnioski będą stanowiły inspirację w trudnej sztuce budowania szkolnych społeczności.

Szczególnie dziękuję mojej rodzinie za serdeczną pomoc, którą zawsze otrzymywałam.

C I

T   

Rozdział 1

Wizerunek dyrektora szkoły w świetle literatury przedmiotu oraz przepisów prawnych 1.1. Konteksty cywilizacyjny, kulturowy i społeczny edukacji jako wyznaczniki nowych ról dyrektora szkoły Przemiany cywilizacyjne we współczesnym świecie są przedmiotem licznych dyskusji oraz tematem wielu publikacji naukowych. Nie sposób nie uwzględniać tych tendencji, myśląc o edukacji, gdyż stanowią one najszersze tło jej przemian, powodując definiowanie nowych ról. Odpowiedzią na nie ma być szkoła autonomiczna, uspołeczniona, ciągle doskonaląca swoją jakość, wyposażająca w wiedzę, umiejętności i wartości niezbędne człowiekowi przyszłości, żyjącemu w globalnym społeczeństwie wiedzy.

Warunki, w których działa każda organizacja – ekonomiczne, społeczne, polityczne czy kulturowe – współcześnie podlegają częstym i dużym zmianom.

Aby organizacje przetrwały, skutecznie osiągały swoje cele i rozwijały się, muszą być właściwie zarządzane. Kadra kierownicza musi uwzględniać kontekst lokalny i globalny. Te ogólne zasady dotyczą również szkół, chociaż z wielu względów nie można porównać szkoły do każdej innej organizacji. Niemniej: [...] wszystkie wpływy polityczne, społeczne i kulturowe występujące w społeczeństwie, wszystkie nowe sposoby postępowania oraz metody zarządzania stosowane przez władze oświatowe, a także aspiracje osób zaangażowanych w działalność edukacyjną spotykają się w jednym miejscu: właśnie w szkole.  Edukacja. Jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI w., pod przewodnictwem J. Delorsa. Warszawa ; Komisja Europejska.

XXII Dyrekcja Generalna ds. Wychowania, Kształcenia i Młodzieży, V Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Stosunków Przemysłowych i Spraw Społecznych, Nauczanie i uczenie się.

Na drodze do uczącego się społeczeństwa. Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia. Warszawa .  P. Dalin, H.G. Rolff, B. Kleekamp: Przyszłość szkolnictwa. W: D. Elsner (red.): Współczesne trendy i koncepcje w zarządzaniu oświatą. Antologia I, Program TERM, MEN, Radom , s. .

14

Część I. Teoretyczne aspekty kompetencji społecznych

Ostatnie lata to okres opracowywania różnych koncepcji i podejmowania praktycznych działań, których celem jest poszukiwanie czynników optymalizujących pracę szkoły. Zmieniające się warunki funkcjonowania człowieka i perspektywa życia w globalnym świecie powodują zwiększenie oczekiwań społeczeństwa wobec edukacji. Nieadekwatność wielu sfer życia szkolnego do zmian poza szkołą skłania do poszukiwania uwarunkowań większej efektywności jej oddziaływań.

Sporo jest w tym sprzeczności. Z jednej strony oczekiwania społeczeństwa wobec edukacji są bardzo wysokie, z drugiej brakuje społecznego zaufania do instytucji szkolnych i kadry pedagogicznej. Odpowiedzialnością za poziom osiągnięć szkoły społeczeństwo obciąża głównie nauczycieli, podczas gdy ma na to wpływ wiele czynników – politycznych, ekonomicznych, społecznych. Edukacja podlega utowarowieniu, co wielokrotnie wpływa niekorzystnie na jej jakość. Oczekuje się, że szkoła będzie skutecznie rozwiązywała coraz liczniejsze problemy wychowawcze, przeciwdziałała patologiom, podczas gdy ich przyczyny leżą często poza szkołą i wynikają z obecnego kształtu życia społecznego (bezrobocie, ubóstwo, uzależnienia, kryzys wartości, nadmierna konsumpcja, kryzys więzi rodzinnych itp.).

W dyskusji o globalizacji obecne są również głosy kwestionujące istnienie tego zjawiska, bo jak wskazują dane z raportu F. Mayora Przyszłość świata, nie dotyczy ono całego globu, a jedynie najbardziej rozwiniętej „jednej piątej” świata.

Można też stwierdzić, że owszem, dotyczy całego globu, ale jego dobrodziejstwa omijają pozostałe „cztery piąte”, pozostawiając tam wiele niekorzystnych skutków.

Globalizacji towarzyszą liberalizacja handlu i wolny rynek, chociaż w rzeczywistości kontrolowany przez światowe korporacje, których celem jest pomnażanie zysku, a nie troska o to, jakie to ma konsekwencje dla ludności w krajach rozwijających się. Podział społeczeństwa na uczestniczących w głównym nurcie życia społecznego i wyłączonych z niego (przez brak pracy, wykształcenia, zasobów materialnych itp.) staje się coraz bardziej dotkliwy, również w skali kraju. Tą sferą, która może zapobiegać wykluczeniu, jest edukacja, ale ona sama, z racji politycznych i ekonomicznych uwarunkowań, też powoduje nierówności, dobitnie nazwane w przywołanym raporcie UNESCO „szkolnym apartheidem”. Te zjawiska powodują fragmentaryzację społeczeństw w skali makro i mikro, np. w grupach uczniowskich, pracowniczych, sąsiedzkich, stąd największym wyzwaniem przyszłości, według międzynarodowych ekspertów, jest „humanizowanie globalizacji” i zapewnienie edukacji dla wszystkich.  T. Szkudlarek, Globalizacja, ekonomia i edukacja: o metaforze ludzkiego kapitału w polityce oświatowej. W: E. Malewska, B. Śliwerski (red.): Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie. Kraków , s. .  F. Mayor: Przyszłość świata. Warszawa , s. .  J.E. Stiglitz: Globalizacja. Warszawa .  F. Mayor: Przyszłość..., op. cit., s. .  Ibidem, s. .