„Chcieć, pragnąć, myśleć, wiedzieć” – rozumienie pojęć przez dzieci

„Chcieć, pragnąć, myśleć, wiedzieć” – rozumienie pojęć przez dzieci

Rozumienie pojęć z perspektywy d1 1

2007-07-02 13:27:02

Rozumienie pojęć z perspektywy d2 2

2007-07-02 13:27:03

Monika Wiśniewska-Kin

„Chcieć, pragnąć, myśleć, wiedzieć” – rozumienie pojęć przez dzieci

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Rozumienie pojęć z perspektywy d3 3

2007-07-02 13:27:03

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzent: dr hab. Dorota Klus-Stańska, prof. UWM

Redakcja wydawnicza: Anna Czelakowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja sfinansowana przez Uniwerstytet Łódzki

ISBN 978-83-7308-877-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Rozumienie pojęć z perspektywy d4 4

2007-07-02 13:27:03

Pracę tę dedykuję moim Najbliższym

Rozumienie pojęć z perspektywy d5 5

2007-07-02 13:27:04

Rozumienie pojęć z perspektywy d6 6

2007-07-02 13:27:04

Spis treści Wstęp ..................................................................................................... 9

Rozdział pierwszy Analiza literatury przedmiotu ................................................................. 13 1. Kognitywizm w myśli psychologicznej ................................................ 15 1.1. Powstanie psychologii poznawczej ............................................... 17 1.2. Konteksty rozwoju psychologii poznawczej ................................. 22 1.3. Przedmiot badań psychologii poznawczej .................................... 24 2. Językoznawcze podstawy kognitywizmu ............................................. 30 2.1. Ramy czasowe, zasięg terytorialny, wybrani przedstawiciele ......... 30 2.2. Przedmiot badań językoznawstwa kognitywnego ......................... 33 2.3. Przyswajanie języka przez dzieci w ujęciu kognitywnym .............. 48 2.4. Metody badań rozwoju języka dzieci ........................................... 65 3. Kognitywistyczna orientacja badawcza w pedagogice .......................... 67 3.1. Zmiany reformatorskie w polskiej pedagogice i europejska perspektywa ............................................................. 67 3.2. Inspiracje płynące z pogranicza pedagogiki i psychologii poznawczej ............................................................. 71 3.3. Inspiracje płynące z pogranicza pedagogiki oraz językoznawstwa kognitywnego ............................................. 80

Rozumienie pojęć z perspektywy d7 7

2007-07-02 13:27:04

 Spis treści Rozdział drugi Metodologia badań .............................................................................. 91 1. Wprowadzenie ................................................................................. 93 2. Problematyka badań ......................................................................... 94 3. Techniki i narzędzia badawcze ......................................................... 95 4. Miejsce, czas i organizacja badań ...................................................... 97 Rozdział trzeci Analiza wyników badań ........................................................................ 99 1. Rozumienie przez dzieci znaczenia pojęć wolicjonalnych .................. 101 1.1. Wola ......................................................................................... 102 1.2. Prośba – rozkaz ......................................................................... 118 1.3. Ochota – pragnienie .................................................................. 121 1.4. Postanowienie – zamiar ............................................................. 128 1.5. Namowa – zachęta .................................................................... 133 2. Rozumienie przez dzieci znaczenia pojęć mentalnych ....................... 137 2.1. Myślenie ................................................................................... 138 2.2. Mądrość – rozsądek ................................................................... 143 2.3. Rozum – inteligencja ................................................................ 149 3. Zdolności poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym ................ 156 4. Stopień znajomości znaczenia wybranych pojęć wolicjonalnych i mentalnych ............................................................ 162 Rozdział czwarty Uogólnienia i wnioski wynikające z badań ............................................ 175 Bibliografia ........................................................................................... 185 Aneks ................................................................................................... 193

Rozumienie pojęć z perspektywy d8 8

2007-07-02 13:27:04

Wstęp Inspiracją do napisania tej pracy było pojawienie się teorii kognitywistycznej, rozwijanej, komentowanej i interpretowanej w psychologii, językoznawstwie i pedagogice. Dzięki niej zmienia się spojrzenie na rozumienie znaczenia pojęć przez dzieci, daje ona bowiem możliwość badania nie tylko cech obiektywnie przypisanych desygnatowi nazwy, ale przede wszystkim mentalnego wyobrażenia tego przedmiotu w świadomości dzieci oraz sposobu przyswajania treści słów przez d z i e c i, które dopiero uczą się posługiwać pojęciami. Przy opisie słowa dziecko świadomie uwydatnia subiektywny, podmiotowy punkt widzenia, który determinuje wybór kategorii nadrzędnej podczas tworzenia definicji pojęcia. W swoich badaniach chciałam ukazać różne sposoby analizy materiału językowego, tak aby uniknąć schematyczności w interpretacji wypowiedzi dzieci.

Uzasadnieniem dla tych badań jest zatem taki typ analizy semantycznej i gramatycznej wyrażeń, który stosowany jest przy badaniu mowy i myślenia dzieci, ujawniający proces nabywania języka, rozwijania znaczeń, formułowania indywidualnego rozumienia wyrazów i tworzenia językowych standardów. Kognitywizm oferuje płodny, wybitnie progresywny, atrakcyjny intelektualnie, nowatorski metodologicznie program badawczy, najlepiej wśród dotychczasowych paradygmatów przystosowany do badania (przez pryzmat języka i wypowiedzi) ludzkiej aktywności poznawczej, w tym szczególnie kreatywnych i rozwojowych aspektów wypowiedzi dzieci i młodzieży1.

Proponowana przez kognitywistów nauka ma charakter interdyscyplinarny i łączy wiedzę między innymi z językoznawstwa, psychologii, pedagogiki, semiotyki, antropologii itp. Podstawą tego połączenia jest odniesienie 1

Językowy obraz świata dzieci i młodzieży, red. J. Ożdżyński, Kraków 1995, s. 8.

Rozumienie pojęć z perspektywy d9 9

2007-07-02 13:27:04



Wstęp

do p o z n a n i a, a szerzej do m y ś l e n i a (gr. episteme ‘wiedza, poznanie, myślenie’), gdyż każda z tych nauk we właściwy sobie sposób zajmuje się procesami poznawczymi, związanymi z nabywaniem wiedzy2. Badając rozumienie znaczenia pojęć przez dzieci, szczególną uwagę zwróciłam na dorobek myśli psychologicznej i językoznawczej inspirujący refleksję pedagogiczną.

W tym celu przeprowadziłam „badania z pogranicza”3. Uzyskane efekty poznawcze mogą wzbogacić teoretyczną wiedzę pedagogiczną, jak również wpłynąć na praktykę pedagogiczną, stanowiąc dla niej źródło nowej wiedzy metodycznej oraz stwarzając możliwości pełniejszego, wszechstronniejszego poznania uczniów.

Powodem podjęcia takiej problematyki było również odczucie braku w dotychczasowym stanie badań mowy i myślenia małych dzieci. Na rynku wydawniczym obecne są głównie teoretyczne opracowania dotyczące omawianego zagadnienia4. W centrum zainteresowania znajdują się przede wszystkim gramatyka kognitywna oraz lingwistyka kognitywna. W językoznawczych pracach badawczych udziela się odpowiedzi na pytania, jak rozumieją pojęcia osoby dorosłe, jak je konceptualizują w poznaniu i w jaki sposób konceptualizacja ta przekłada się na język, symbole językowe5. Natomiast próby opisu rozumienia znaczenia pojęć w świadomości małych dzieci są w literaturze wciąż nieliczne6.

2 I. Nowakowska-Kempna, Zastosowanie analizy kognitywnej do badania języka dzieci i młodzieży [w:] Językowy obraz świata dzieci i młodzieży, red. J. Ożdżyński, Kraków 1995, s. 14.

3 Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, red. S. Palka, Kraków 2004, s. 313–315.

4 Zob. serię Językoznawstwo kognitywne pod redakcją Elżbiety Tabakowskiej wydawaną przez wydawnictwo Universitas: Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, red. E. Tabakowska, Kraków 2001; J. Taylor, Kategoryzacja w języku. Prototypy w teorii językoznawczej, Kraków 1995; E. Tabakowska, Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, Kraków 2001; Akwizycja języka w świetle językoznawstwa kognitywnego, red. E. Dąbrowska, W. Kubiński, Kraków 2003; E. Tabakowska, Kognitywizm po polsku – wczoraj i dziś, Kraków 2004, czy też w serii „Nauka dla wszystkich”: E. Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995. Znaczące są również prace wydawane w ośrodkach lubelskim i warszawskim.

5 A. Libura, Analiza semantyczna wyrazów nazywających NIENAWIŚĆ i inne uczucia negatywne [w:] Język a kultura, t. 14: Uczucia w języku i tekście, red. I. Nowakowska-Kempna, A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław 2000; I. Nowakowska-Kempna, Konceptualizacja uczuć w języku polskim, cz. I: Prolegomena, Warszawa 1995; I. Nowakowska-Kempna, Konceptualizacja uczuć w języku polskim, cz. II: Data, Warszawa 2000.

6 J. Porayski-Pomsta, Strategie opanowywania znaczeń – ich odbicie w żywej mowie dzieci trzyletnich [w:] Zagadnienia komunikacji językowej dzieci i młodzieży, red. J. Porayski-

Rozumienie pojęć z perspektywy d10 10

2007-07-02 13:27:04

Wstęp



Uwagę Czytelników pragnę zatem skoncentrować na zagadnieniu rozumienia pojęć z wybranego kręgu znaczeniowego w świadomości dzieci 7–10-letnich. W ramach podjętej problematyki omówiłam zagadnienie rozumienia znaczenia pojęć wolicjonalnych i mentalnych z perspektywy dzieci, zdolności poznawcze dzieci, ujawniające się w trakcie definiowania pojęć, stopień znajomości znaczenia wybranych pojęć, przygotowanie dzieci do komunikacji oraz ich wiedzę. Podejmując próbę rozpoznania i opisu wymienionych zagadnień, wykorzystałam formę badań diagnostycznych. Badania empiryczne prowadziłam na terenie szkół podstawowych. Stanowiły one fundament dla drugiego etapu badań, których celem było ustalenie, jaki wpływ wywiera stosowanie przez nauczycieli koncepcji „oswajania ze sztuką słowa” na – opisane i zdiagnozowane w badaniach eksperymentalnych – umiejętności metaforyzacyjne dzieci.

W tym miejscu pragnę gorąco podziękować, nieobecnemu już wśród nas, Profesorowi Ryszardowi Więckowskiemu za szczególną obecność w pierwszych latach mojej pracy naukowo-badawczej oraz za czuwanie do końca nad tworzeniem koncepcji pracy doktorskiej. Panu Profesorowi zw. dr hab. Bogusławowi Śliwerskiemu, promotorowi mojej rozprawy, dziękuję za opiekę naukową nad prowadzonymi przeze mnie badaniami empirycznymi, za życzliwe prowadzenie mnie w rozwoju naukowym i za wszelkie dobro, którego doświadczałam i doświadczam. Pani Profesor Dorocie Klus-Stańskiej – recenzentowi książki – za trud analizy tekstu oraz konstruktywne uwagi.

Serdeczne podziękowania składam Dziekanowi Wydziału Nauk o Wychowaniu Panu Profesorowi Grzegorzowi Michalskiemu za pomoc finansową w wydaniu niniejszej monografii. Szczególnie gorąco dziękuję wszystkim dzieciom uczestniczącym w badaniach za otwartość, cierpliwość i niezmienne zainteresowanie, jakim darzyły proponowane zadania.

Cała moja praca wyrosła z jednego złotego ziarna, przede wszystkim odczuwam więc wdzięczność dla tych, którzy to ziarno zasiali, a więc dla moich Nauczycieli Polonistów oraz Nauczycieli Pedagogów – moich obecnych współpracowników Katedry Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej, -Pomsta, Warszawa 1994 oraz E. Kozłowska, Sposoby definiowania znaczeń w języku uczniów [w:] Zagadnienia komunikacji językowej dzieci i młodzieży, red. J. Porayski-Pomsta, Warszawa 1994.

Rozumienie pojęć z perspektywy d11 11

2007-07-02 13:27:05



Wstęp

kierowanej przez Panią Profesor Wiesławę Leżańską. Dziękuję za stworzenie gruntu, w którym to ziarno zaczęło najpierw kiełkować, potem wzrastać, by w końcu wydać plon. Owocem tych doświadczeń jest prezentowana praca.

Rozumienie pojęć z perspektywy d12 12

2007-07-02 13:27:05