Wychowanie – mądrość – kultura by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wychowanie – mądrość – kultura Problemy współczesnego wychowania w perspektywie sokratejskiej

Prace Naukowo-Dydaktyczne Kolegium Nauczycielskiego w Gliwicach Seria: Integracja – Nauczyciel – Wychowanie Tom 4

Wychowanie – mądrość – kultura Problemy współczesnego wychowania w perspektywie sokratejskiej pod redakcją naukową

Bogusławy Jodłowskiej i Marii Flanczewskiej-Wolny

Education – Wisdom – Culture Problems of Contemporary Education from the Socratic Perspective edited by

Bogusława Jodłowska i Maria Flanczewska-Wolny

Kraków 2011

© Copyright by KOLEGIUM NAUCZYCIELSKIE ul. Hutnicza 9, 44-100 Gliwice tel. (32) 231-35-15 www.kn-gliwice.edu.pl Recenzent: dr hab. Janina Kostkiewicz, prof UJ dr hab. Aniela Korzon, prof. DSW Wrocław Zespół redakcyjny: redaktor serii: Aniela Korzon członkowie rady redakcyjnej: Barbara Pilecka, Zoﬁa Dołęga członkowie zespołu redakcyjnego: Maria Flanczewska-Wolny, Jadwiga Hotowy, Bogusława Jodłowska, Piotr Majewicz, Adam Mikrut, Paweł Wawrzała Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Tłumaczenie tytułu i spisu treści na język angielski: Anna Fitak

ISBN 978-83-7308-442-1 ISBN 978-83-7587-479-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści (Contents) Słowo wstępne (Introduction) ................................................................................................................. 11

Część (Part) I

Mądrość i wychowanie. Wybrane problemy pedagogiki sokratejskiej Wisdom and Education. Selected Problems of Socratic Pedagogy Bogusława Jodłowska Pedagogika sokratejska szansą odbudowania duchowości współczesnego człowieka (Socratic Pedagogy as an Opportunity of Recreating Human Spirituality) .... 17 Bogusława Jodłowska Sokrates i pedagogika (Socrates and Education) ...................................................................................... 25 Bogusława Jodłowska Kategoria mądrości w wychowaniu sokratejskim W kręgu elenktyki i majeutyki refleksyjnej (The Issue of Wisdom in Socratic Pedagogy Reflexive Approach in Maieutic and Elenctic Method) ................................... 45 Bogusława Jodłowska Wprowadzenie do teorii refleksji Od filozofii sokratejskiej do pedagogiki (Introduction to the Reflection Theory From Socratic Philosophy to Education) ............................................................57

Spis treści

Część (Part) II

Z kulturowych podstaw wychowania (Cultural Foundations of Education) Anna Fitak Kultura w pracy pedagoga (Role of Culture in the Work of Educator) ...................................................... 75 Anna Fitak Miejsce kultury w praktyce pedagogicznej (Culture in Educational Practice) ...................................................................... 87 Anna Fitak Innowacje z pogranicza kultury i pedagogiki (New Ideas Which Combine the Fields of Culture and Education) ............. 103 Gabriela Machaczek Sztuka i jej implikacje pedagogiczne – w ujęciu laureatów literackiej Nagrody Nobla oraz w koncepcji Jana Pawła II (Art and Its Pedagogical Implications – According to Nobel Prize Laureates in Literature and Concepts of John Paul II) ................................... 117 Adam Mikrut Agresja na ekranie a agresja widzów (Aggression on the Screen and Aggression of Viewers) ................................. 141

Część (Part) III

Pedagog – niepełnosprawność – rodzina – różne problemy i konteksty (Educator – Disability – Family – Various Problems and Contexts) Anna Suchoń Pedagog specjalny w pracy z uczniem z głębszą niepełnosprawnością intelektualną – kilka uwag na podstawie badań własnych (Special Education Teacher of Students with Severe Intellectual Disability – Basic Remarks According to the Author’s Research) ................ 153

Spis treści

Ewa Jodłowska Pedagog wobec dewiacyjnych zachowań współczesnej młodzieży (Educator Towards Deviant Behaviours of Young People) ........................... 159 Krzysztof Jaworski Refleksyjny nauczyciel wobec sytuacji antynomii szkolnych (Reflexive Teacher Facing School Antinomies) ............................................... 177 Maria Borczykowska-Rzepka, Jadwiga Jośko, Janusz Kasperczyk Poczucie satysfakcji z życia matek dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym ważnym obszarem oddziaływań psychopedagogicznych (Life Satisfaction of Mothers Whose Children Suffer from Infantile Cerebral Palsy Significant Field of Psycho-Pedagogical Influences) .................................................................... 183 Agnieszka Kwitok Przemoc w rodzinie jako symptom patologizacji stosunków międzyludzkich (Family Violence as a Symptom of Pathological Changes in Human Relations) ........................................................................................... 193

Część (Part) IV

Recenzje (Reviews) Piotr Majewicz Zofia Dołęga Psychologiczne podstawy i społeczny aspekt wychowania integrującego (Zofia Dołęga – Psychological Background and Social Aspect of Education for Integration) ............................................................................. 251 Bogusława Jodłowska Maria Czerepaniak-Walczak Pedagogika emancypacyjna Rozwój świadomości krytycznej człowieka (Maria Czerepaniak-Walczak – Education for Emancipation Development of Human Critical Awareness) .................................................. 255

Spis treści

Bogusława Jodłowska Zdrowie psychiczne uczniów – różne konteksty i odniesienia pod redakcją Zofii Dołęgi i Marii John-Borys (Mental Health of Students – Various Contexts and References edited by Zofia Dołęga and Maria John-Borys) ............................................... 265 Maria Flanczewska-Wolny Aniela Korzon i Katarzyna Plutecka Kształcenie zintegrowane uczniów niesłyszących w teorii i praktyce edukacyjnej (Aniela Korzon and Katarzyna Plutecka – Integral Education of Deaf Students in Theory and Practice) ......................................................... 269

Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie* I Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, Że ci ze z ł o t a s t a t u ę lud niesie, Otruwszy pierwej?… Coś ty Italii zrobił, Alighiery, Że ci d w a g r o b y stawi lud nieszczery, Wygnawszy pierwej?… Coś ty, Kolumbie, zrobił Europie, Że ci t r z y g r o b y w e t r z e c h m i e j s c a c h kopie, Okuwszy pierwej?… Coś ty uczynił swoim, Camoensie, Że po r a z d r u g i grób twój grabarz trzęsie, Zgłodziwszy pierwej?… Coś ty, Kościuszko, zawinił na świecie, Że d w a c i ę g ł a z y w e d w u s t r o n a c h g n i e c i e, Bez miejsca pierwej?… Coś ty uczynił światu, Napolionie, Że cię w d w a g r o b y zamknięto po zgonie, Zamknąwszy pierwej?... Coś ty uczynił ludziom, Mickiewiczu?… ...................................... ...................................... II Więc mniejsza o to, w jakiej spoczniesz urnie, Gdzie? kiedy? w jakim sensie i obliczu? Bo grób Twój jeszcze odemkną powtórnie, Inaczej będą głosić Twe zasługi I łez wylanych dziś będą się wstydzić, A lać ci będą łzy p o t ę g i d r u g i e j Ci, co człowiekiem nie mogli Cię widzieć III Każdego z takich jak Ty świat nie może Od razu przyjąć na spokojne łoże, I nie przyjmował n i g d y, j a k w i e k w i e k i e m, Bo glina w glinę wtapia się bez przerwy, Gdy sprzeczne ciała zbija się aż ćwiekiem Później… lub pierwej… Cyprian Norwid, Paryż – styczeń 1856 r. * C.K. Norwid, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie [w:] tegoż, Poezje, Kraków 2010, s. 20–21.

Słowo wstępne W ostatnich dziesięcioleciach coraz częściej pojawiają się niepokojące refleksje nad przyszłością człowieka i zbliżającym się schyłkiem cywilizacji. Kładą się one cieniem na myśleniu i działaniu współczesnych humanistów – twórców, artystów, ludzi nauki, a przede wszystkim nauczycieli, którzy niejako z definicji są zobligowani do określania i formowania conditio humana. Ich zadanie jest szczególnie odpowiedzialne, ponieważ materią pedagogicznej pracy są ludzie młodzi, dopiero stający się pełnymi uczestnikami świata. O. Spengler w opublikowanej w 1921 roku książce Zmierzch Zachodu stwierdził, że wchodzimy w epokę schyłkową, ponieważ bogata i żywa jeszcze do niedawna kultura ustępuje miejsca martwym zasadom cywilizacji. Jest to wynikiem splotu różnorodnych czynników, wśród których istotne znaczenie ma problem wiedzy człowieka, a właściwie jego niewiedzy, co może skutkować zablokowaniem jego rozwoju oraz mądrości. Znaczenie pojęcia „mądrość” przywrócono w naszych czasach do łask dzięki dyskusjom nad ideą społeczeństwa wiedzy. Czym jest mądrość i jakie ma znaczenie w wychowaniu współczesnego człowieka? Warto przypomnieć, że mądrość od początków kształtowania się racjonalnego namysłu nad wychowaniem była pojęciem ważnym, wskazującym na cel i sens pedagogiki, prowadzącej człowieka do spełnienia się w swoim człowieczeństwie. Współcześnie znaczenie wychowania do mądrości w ujęciu sokratejskim może ponownie urastać do naczelnego problemu pedagogiki stojącej wobec jednoczenia się narodów oraz potrzeby dialogu kultur. Nie byłby to może problem tak poważny, gdyby nie dzisiejszy nihilizm intelektualistów i degradacja wartościowych stylów życia wiążąca się z odrzuceniem kultury wysokiej, a wraz z nią głębokich sensów moralnych przez nią przekazywanych. Zdaniem R. Scrutona, kultura jest źródłem […] wiedzy emocjonalnej, dotyczącej tego, jak należy postępować i co należy czuć. Przekazujemy tę wiedzę poprzez ideały i przykłady, poprzez obrazy, mity i symbole. Przekazujemy ją poprzez formy i rytmy muzyki, jak również poprzez porządki i wzory naszej architektury. Takie ekspresje kulturowe rodzą się jako lekarstwo na kruchość ludzkiego istnienia i ucieleśniają zbiorową świadomość, że jesteśmy zależni od rzeczy, nad którymi nie mamy kontroli1.

Nie ulega wątpliwości, że kultura ma znaczenie; wpływa na rozwój społeczeństw, kształtuje ludzkie zachowania, postawy, wartości, przekonania. Wiadomo również, 1 R. Scruton, Kultura jest ważna. Wiara i uczucie w osaczonym świecie, przeł. T. Bieroń, Poznań 2010, s. 10–11.

Słowo wstępne

że jest ona ściśle związana z szeroko pojętym wychowaniem, co można zrozumieć, wracając do początków myśli pedagogicznej. Powrót tam, gdzie rodziły się podstawowe pojęcia, takie jak: „mądrość”, „kultura”, „wychowanie”, „nauczyciel”, to szansa na zrozumienie, że świat człowieka to świat wartości. Brak tego rodzaju świadomości pozbawia kulturę korzeni, z których wiedza moralna wydobywa się i rozchodzi na wszystkie „gałęzie” myślenia, znacząc wartościami całą drogę rozwoju człowieczeństwa. Tytuł niniejszej publikacji wytyczają trzy kategorie: wychowanie – mądrość – kultura. Zakreślają one problemy współczesnego wychowania – warto na nie spojrzeć z perspektywy Sokratejskiej, którą przybliża pierwsza część publikacji. Pedagogika sokratejska jest to koncepcja już znana, autorstwa B. Jodłowskiej, udokumentowana hasłami w Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku2 i publikacjami3, a także badaniami studentów, prowadzonymi pod kierunkiem autorki w ramach prac dyplomowych i seminaryjnych z pedagogiki. Warto podkreślić, że zapowiedzią tej pedagogiki, opierającej się na integralności człowieka ze światem, jest pierwsza publikacja wydana w serii „Nauczyciel – Integracja – Wychowanie”4. Niniejsza książka z serii kontynuuje podjęte wcześniej wątki i odwołuje się do myśli jednego z największych nauczycieli ludzkości – Sokratesa. Pojęcie „integracja” jest terminem ważnym dla wychowania. Stawia ono problem pedagogiki w nowym świetle i ma głęboki sens filozoficzny, wskazujący na kompleksowe podejście do człowieka, przekraczające dualizm psyche i phisis. Opiera się na kilku założeniach: po pierwsze – podmiotowości i autonomiczności działania; po drugie – dialogowości i refleksyjności; po trzecie – wspólnocie wartości i celów; po czwarte – dziedzictwie wiedzy moralnej. Zdaniem W. Jaegera, w przypadku człowieka

B. Jodłowska, Pedagogika Sokratejska (Pedagogika Majeutyczna) [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 4, Warszawa 2005; taż, Sokrates [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, Warszawa 2006. 3 Najważniejsze z nich to: W poszukiwaniu prawdy w wychowaniu – zwrot ku pedagogice sokratejskiej (Próba pedagogiki majeutycznej) [w:] M. Czerepaniak-Walczak (red.), Edukacja wobec wyzwań pluralizmu ideologiczno-politycznego, „Rozprawy i Studia”, t. 252, Szczecin 1996; Niedoceniana potencjalność. Ku majeutycznej orientacji w edukacji zawodowej[w:] R. Gerlach (red.), Nowy wymiar edukacji zawodowej i ustawicznej, Bydgoszcz 1998; Wprowadzenie do teorii refleksji. Od filozofii majeutycznej do andragogiki [w:] T. Aleksander (red.), Andragogiczne problemy współczesności, „Zeszyty Naukowe UJ”, Kraków 1999; Pedagogika majeutyczna wobec przemian cywilizacyjnych końca XX wieku [w:] J. Łaszczyk (red.), Pedagogika czasu przemian, Warszawa 1999; Kategoria mądrości w kształceniu zawodowym nauczycieli [w:] R. Gerlach (red.), Kształcenie pozazawodowe i zawodowe w kontekście integracji Europy, Bydgoszcz 2002; Majeutyczna teoria edukacji dorosłych [w:] E.A. Wesołowska (red.), Edukacja dorosłych w erze globalizmu, Płock 2002; Filozoficzne przesłanki pedagogiki majeutycznej [w:] B. Jodłowska (red.), Dziecko w kręgu wychowania, Kraków 2002; Sokrates jako pierwszy andragog [w:] J. Kostkiewicz (red.), Aksjologia edukacji dorosłych, Lublin 2004; Wychowanie – Kultura – Humanizm (Od pedagogii Sokratesa do pedagogiki majeutycznej) [w:] T. Aleksander (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty edukacji kulturalnej oraz oświaty dorosłych, Kraków 2006. Mądrość jako cel i sens kształcenia pedagogów [w:] P. Majewicz, A. Mikrut (red.), Kompetencje pedagoga w kontekście teorii i praktyki edukacji specjalnej, Kraków 2008. 4 B. Jodłowska (red.), Idea integracji a wychowanie. Ku pedagogice integralnej, Kraków 2004.

Słowo wstępne

[…] dochodzi do głosu to samo twórcze i płodne pragnienie życia, które przenika całą przyrodę i spontanicznie gwarantuje utrzymanie i zachowanie każdego gatunku, ale w tym wypadku jest ono stokroć bardziej intensywne, gdyż wyraża się w celowym działaniu ludzkiego rozumu i woli5.

Człowiek w swym indywidualnym rozwoju ocenia, wybiera lub odrzuca wartości, utożsamia się z tymi, które zaakceptował, lecz nie pozostawia ich w zastanej formie, ale rozszerza o własne doświadczenia. Rozum dokonuje selekcji – wartości odrzucone zostają zobiektywizowane i cofnięte w przeszłość. Dzięki temu powstaje pole dla nowych doświadczeń. Zatem cechą rozwoju człowieka jest możliwość odrzucenia, powiedzenia „nie”. Jest to jego niezbywalne prawo. Kiedy jest to możliwe? Czy współczesna szkoła stwarza uczniowi konieczne warunki, także przez przygotowanie nauczyciela, do prawdziwego dialogu dającego możliwość realizacji niezbywalnego prawa do odrzucenia wartości, z którymi się nie utożsamia i których nie akceptuje? Jak w tym zakresie działają rozum i wola uczniów niepełnosprawnych? Jeżeli przyjąć, że negacja refleksyjna buduje człowieczeństwo w dialogu dającym do myślenia, intensywnym wysiłku intelektualnym, to czy jest to możliwe w wychowaniu uczniów niepełnosprawnych intelektualnie? Jak można próbować odpowiadać na te pytania, jeżeli współczesną szkołę często przepełnia wszechogarniający behawioryzm, a nauczyciel staje wobec obojętności uczniów, swoimi działaniami powodując nudę i lęk? Czy proponowana dyskusja nad pedagogiką sokratejską ma sens; czy pedagogika sokratejska może być alternatywą dla tradycyjnej pedagogiki i w konsekwencji pedagogii trafiającej najczęściej w pustkę uczniowskich serc i umysłów? Czy może ona otworzyć wychowanka na świat, którego jest przecież częścią? Proponowane w niniejszym opracowaniu szkice nie udzielą wielu ważnych odpowiedzi z perspektywy sokratejskich wartości. Zresztą tylko niektóre z nich były pisane na podstawie autorskich badań nad myślą sokratejską. Zamieszczono je w pierwszej części książki. Inne artykuły powstały jakby obok tej myśli, podnoszą one jednak tematykę ważną dla zrozumienia tytułowej formuły: wychowanie – mądrość – kultura spinającej w jakimś sensie te – zdawałoby się na pierwszy rzut oka – różnorodne rozważania, ukazując, wobec jakich problemów współczesności musi dziś stawać myśl o wychowaniu. Czytelnik, a wydaje się, że w pierwszym rzędzie będzie to student – przyszły nauczyciel, ale także czynny pedagog różnych specjalności, nauczyciel różnych poziomów kształcenia, urzędnik odpowiedzialny za edukację, dyrektor szkoły – oceni, na ile proponowane poszukiwania otwierają pole dla konstruowania pedagogiki sokratejskiej. Wieloletnie badania nad zastosowaniem myśli sokratejskiej we współczesnej dydaktyce szkolnej i akademickiej wskazują na jej wielką wartość kształcącą, mogącą się przyczynić do odnowy polskiej szkoły i edukacji w ogóle. Czy może na tym zyskać szeroko pojęta edukacja europejska? Na to pytanie trudno odpowiedzieć, jednak ponadczasowy wymiar pedagogii Sokratesa daje do myślenia i odpowiada na szczególne wyzwania jednoczącego się świata.

W. Jaeger, Paideia, przeł. M. Plezia, H. Bednarek, Warszawa 2001, s. 29.

Słowo wstępne

Nad jakością merytoryczną prac z zakresu wychowania osób niepełnosprawnych czuwał pedagog specjalny, drugi redaktor niniejszej książki. Opracowania recenzji podjęło się dwóch Recenzentów: pedagog ogólny – dr hab. Janina Kostkiewicz, prof. UJ, i pedagog specjalny – dr hab. Aniela Korzon, prof. DSW Wrocław. Serdecznie dziękujemy Recenzentkom za wiele cennych uwag, które podniosły wartość proponowanego dyskursu. Dziękujemy także wszystkim Autorom tekstów oraz Studentom, którzy przez swój głos w dyskusji nad problemami wychowania inspirowanego myślą sokratejską przyczynili się do powstania niniejszej publikacji. Książka ukazuje się w serii „Integracja – Nauczyciel – Wychowanie” jako kolejny, czwarty tom Prac Naukowo-Dydaktycznych Kolegium Nauczycielskiego w Gliwicach. Bogusława Jodłowska Maria Flanczewska-Wolny Kraków – Gliwice, czerwiec 2010

Część I

Mądrość i wychowanie Wybrane problemy pedagogiki sokratejskiej […] ja sądziłem i byłem przekonany, żem powinien życie poświęcić ukochaniu mądrości i badaniu siebie samego i drugich […] Platon, Obrona Sokratesa [w:] tegoż, Dialogi, t. 1, przeł. W. Witwicki, Kęty 1999, s. 567.

Wydaje się, że tylko w mądrości odnaleźć można szansę dla naszej kultury. B. Skarga, O filozofią bać się nie musimy, Warszawa 1999, s. 32.

Bogusława Jodłowska

Pedagogika sokratejska szansą odbudowania duchowości współczesnego człowieka Pedagogika sokratejska – wpisuje się w nurt poszukiwań badawczych, który dąży do odbudowania duchowości współczesnego człowieka. Opiera się ona tezie, że reforma duchowa, powracanie w wychowaniu do kategorii mądrości, jest szansą na obronę zarówno przed arogancją rozumu, jak i przed myśleniem irracjonalnym, magicznym, antyintelektualnym, antypoznawczym, niszczącym cywilizację osobowości człowieka. Jest potrzebna szczególnie dziś, podobnie jak za czasów Sokratesa, który wiedział, że może ona odmienić państwo ateńskie i to bez konieczności zajmowania się nim. Idea ta jest podzielana przez wybitnych intelektualistów, ale jednocześnie można zauważyć brak zainteresowania jej realizacją w praktyce. W XX wieku jej orędownikiem był L. Lavelle, profesor filozofii francuskiej1. Czy ma ona szansę się przedostać do świadomości Polaków i być poparta czynem? Reforma duchowa jest możliwa za sprawą wychowania zgodnego z koncepcją pedagogiki sokratejskiej. Pragnę wierzyć, że gdy założenia myśli sokratejskiej trafią do umysłów „ciężarnych”, gotowych na dialog, wywołają dyskusję, umożliwią zmianę poglądów i postaw.

Dlaczego współczesnemu światu i jego kulturze potrzebna jest mądrość? Obecnie w Polsce wychowanie dzieci i młodzieży budzi uzasadnione obawy. Trudnej sytuacji ekonomicznej kraju, łączącej się często z brakiem perspektyw i szans na życiową stabilizację szczególnie ludzi młodych, towarzyszy niezwykle groźny kryzys systemu wartości – rodzący postawy nihilistyczne, bunt i agresję, poczucie dezorientacji czy osamotnienia. Stąd coraz częstsze próby ucieczki we własny świat, określony granicami tej czy innej subkultury, szukanie swojego miejsca w świecie 1 Za: M. Merleau-Ponty, Pochwała filozofii, przeł. K. Mrówka, Kraków 2003, s. 16. Merleau-Ponty, obejmując po śmierci L. Lavelle’a katedrę filozofii w College de France w 1952 roku, przypomniał ideę w wygłoszonym wykładzie „Pochwała filozofii”, posługując się słowami swojego poprzednika, że „reforma duchowa zreformuje państwo, »nawet się nim nie zajmując«” (tamże).