Społeczne i indywidualne wymiary oceny szkolnej. Wersja rozszerzona uzupełniona

9 788380 956629

Krzysztof Zajdel

SPOŁECZNE I INDYWIDUALNE WYMIARY OCENY SZKOLNEJ

Kraków 2019

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 3

18.09.2019 10:56:48

© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2019

Recenzent: prof. zw. dr hab. Krystyna Ferenz Redakcja wydawnicza: Zespół Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Artur Verkhovetskiy | Depositphotos.com

Książkę poprzedziła praca o charakterze popularnonaukowym zatytułowana Znaczenie oceniania w przebiegu życia. Niniejsza publikacja stanowi jej rozszerzoną i uzupełnioną wersję

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-8095-662-9 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 4

18.09.2019 10:56:48

Spis treści

Wstęp .......................................................................................................................... 9 Rozdział 1 Społeczne i polityczne konteksty oceniania w szkole ......................................... 13 1.1. Człowiek w społeczeństwie szybkich zmian ............................................ 13 1.2. Funkcjonowanie społeczne. Znaczenie tożsamości ............................... 18 1.3. Edukacyjne wyzwania nowej ery ................................................................ 22 Rozdział 2 Aspekty psychologiczne edukacji szkolnej ........................................................... 33 2.1. Edukacja młodzieży w okresie zmian ........................................................ 33 2.2. Etapy rozwoju a zadania osobiste i społeczne ......................................... 45 2.3. Ocenianie w codzienności szkolnej ........................................................... 53 2.4. Ocenianie w cyfrowym świecie ................................................................... 58 Rozdział 3 Ocena i ocenianie jako kategoria procesu pedagogicznej zmiany ucznia ............................................................................................................ 63 3.1. Ocenianie. Strategie oceniania ................................................................... 63 3.2. Ocenianie a ewaluacja w procesie edukacji .............................................. 78 3.3. Znaczenie ocen dla ucznia ........................................................................... 81 3.4. Ocena jako kara lub nagroda ....................................................................... 88 3.5. Wyzwania dotyczące oceniania .................................................................. 101 Rozdział 4 Koncepcje oceniania w obszarach rozwoju i funkcjonowania człowieka ........ 107 4.1. Koncepcje filozoficzne dotyczące oceniania ............................................ 107 4.2. Koncepcje psychologiczne dotyczące oceniania ..................................... 115

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 5

18.09.2019 10:56:48

6

Spis treści

4.3. Teorie behawioralne w ocenianiu .............................................................. 119 4.4. Proces oceniania ............................................................................................ 123 4.5. Zróżnicowanie uczniów i sposoby oceniania przez nauczycieli Znaczenie testów i pomiarów w procesie oceniania .............................. 130 4.6. Wzmacnianie przekazu w komunikowaniu ocen ................................... 141 Rozdział 5 Nauczyciel jako podmiot oceniania ....................................................................... 145 5.1. Kompetencje nauczyciela w zakresie diagnozowania (oceniania) ....... 145 5.2. Nauczyciel w procesie oceniania. Kształcenie kompetencji oceniania u nauczycieli ................................................................................. 146 5.3. Wartości wyznawane przez nauczyciela a kwestie oceniania ucznia ............................................................................................ 149 5.4. Rola nauczyciela w ocenianiu. Etyczne podejście w ocenianiu ............ 153 5.5. Znaczenie oceny dla ucznia. Błędy popełniane przy ocenianiu ........... 159 5.6. Sposoby motywacji ucznia z uwzględnieniem jego zainteresowań. Wzmacnianie i motywowanie ucznia przez nauczyciela ........................................................................................... 165 Rozdział 6 Psychospołeczne konsekwencje oceniania .......................................................... 171 6.1. Samoocena i jej znaczenie dla ucznia ........................................................ 171 6.2. Ocena z zachowania ..................................................................................... 184 6.3. Znaczenie dokonanej oceny dla wyborów życiowych ............................ 186 6.4. Wybory życiowe ............................................................................................ 188 6.5. Ocenianie a rywalizacja ................................................................................ 191 Rozdział 7 Metodologiczne podstawy badań własnych .......................................................... 199 7.1. Uzasadnienie wybranego podejścia badawczego Przedmiot badań ....................................................................................... 199 7.2. Problemy badawcze i model badań. Cel badań ....................................... 203 7.3. Szczegółowy plan pracy badawczej ............................................................ 208 7.4. Koncepcja procedury badawczej ................................................................ 209 7.5. Sposób analizy i opisu badań ilościowych i jakościowych ..................... 210 7.6. Charakterystyka i opis badanej próby, teren badań ............................... 212

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 6

18.09.2019 10:56:48

7

Spis treści

Rozdział 8 Pragmatyka oceniania w szkole oraz jego znaczenie dla badanych uczniów i dorosłych (wyniki i interpretacja badań ilościowych) ....................... 215 8.1. Organizacja badań ......................................................................................... 215 8.2. Znaczenie oceniania i oceny w dzieciństwie ............................................ 216 8.3. Znaczenie oceniania w klasach nauczania początkowego .................... 221 8.4. Ocenianie w klasach starszych szkoły podstawowej .............................. 225 8.5. Szkoła ponadpodstawowa w kontekście oceny i oceniania .................. 228 8.6. Subiektywne widzenie rzeczywistości w powiązaniu z przeszłością ............................................................................................. 232 8.7. Znacznie oceniania z pozycji osoby dorosłej ........................................... 234 8.8. Interpretacja wyników badań ilościowych ............................................... 237 Rozdział 9 Oceny jako formalne bariery w drodze edukacyjnej Prezentacja wyników badań jakościowych. Długi cień oceny ........................... 245 9.1. Doświadczenia autobiograficzne w procedurze badawczej .................. 245 9.2. Procedura badań. Znaczenie oceniania dla jakości życia ...................... 250 Rozdział 10 Ocena jako element wyborów nie zawsze zakończonych sukcesem ................ 255 10.1. Przypadek 1. Negatywna ocena kładąca się cieniem na wybory życiowe ................................................................................. 255 10.2. Przypadek 2. Zmiana placówki to zmiana oceniania i możliwość niewielkiego rozwoju ....................................................... 261 10.3. Przypadek 3. Negatywna ocena jako element problemów w życiu zawodowym .............................................................................. 264 Rozdział 11 Ocena jako czynnik realizacji marzeń po latach .................................................. 269 11.1. Przypadek 4. Konsekwentne dążenie do sukcesu przy wsparciu osoby bliskiej ........................................................................................... 269 11.2. Przypadek 5. Krzywdząca ocena i odnalezienie się po wielu latach w marzeniach .............................................................. 274 Rozdział 12 Ocena jako element cierpienia, ale zakończony sukcesem ............................... 279 12.1. Przypadek 6. Ocena stanowiąca wyzwanie w drodze do sukcesu .............................................................................. 279 12.2. Przypadek 7. Upór i sukces po latach okupiony złym ocenianiem .................................................................................... 284

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 7

18.09.2019 10:56:48

8

Spis treści

Rozdział 13 Obliczenia wyników i procedury dokonane przez sędziów kompetentnych ................................................................................. 289 13.1. Synteza wyników badań. Interpretacja sumująca ................................. 293 13.2. Społeczne i indywidualne wymiary oceny szkolnej – uogólnienie wyników badań ................................................................. 296 13.3. Wnioski końcowe ........................................................................................ 297 Bibliografia ................................................................................................................. 301

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 8

18.09.2019 10:56:48

Wstęp N

iniejszą książkę poprzedziła praca o charakterze popularnonaukowym o tytule: Znaczenie oceniania w przebiegu życia, w której podkreślałem wpływ ocen szkolnych i oceniania na przebieg kariery zawodowej i samoocenę osoby jako członka społeczności. Monografia zaś ujmuje społeczne i indywidualne wymiary oceny szkolnej, poszerza ogląd zagadnienia.

Ocenianie to istotny element naszego życia. Zaczynamy być oceniani już w momencie narodzin, potem w rodzinie, szkole, pracy, w relacjach z innymi: bliskimi i obcymi. Co więcej, w pewnym momencie życia to my oceniamy innych i samych siebie. Dlaczego więc uważam, że ocena to istotny element naszego życia? Dlatego że to oceny innych oraz oceny szkolne decydują o naszym życiu, postępowaniu, ogólnie funkcjonowaniu. Dobrostan lub jego brak zależą od tego, jak postrzegają nas inni. Stąd ważne wydaje mi się to, iż pozycja nauczyciela, który ocenia klasę czy pojedynczych uczniów, jest istotna w procesie budowania samoświadomości podopiecznych, ich możliwości edukacyjnych zarówno w miejscu, w którym się znajdują obecnie, jak i w tym, w którym będą w przyszłości.

Ocenianie przez nauczycieli to proces podejmowania decyzji wobec grupy czy klasy, choć ma on i jednostkowe konotacje. Oceniając innych, nie zawsze nauczyciel się zastanawia, jakie to niesie dla uczniów konsekwencje, te negatywne i te pozytywne. Oceniania nikt nauczycieli nie uczy, oni sami zaś nie interesują się tym zagadnieniem. Swoje działania w tym zakresie opierają na własnych przeżyciach. Refleksja dotycząca noty przyznanej danemu uczniowi lub zespołowi klasowemu zazwyczaj niknie w gąszczu stopni, wyników testów, średniej ocen, ewaluacji klasy i innych elementów pracy nauczyciela.

Rodzice w ocenie wystawionej przez nauczyciela widzą (mogą widzieć) poziom swojego dziecka na tle klasy – jest to spojrzenie tu i teraz, ale również sięgające dalej. Bo gdy dziecko otrzymuje stale słabe stopnie na danym poziomie edukacyjnym, to najprawdopodobniej prognozują one, że ten stan utrzyma się w wyższych klasach. Z tego powodu rodzice mogą tracić chęć

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 9

18.09.2019 10:56:48

10

Wstęp

wspierania dziecka w zmianie tego, co jest tu i teraz. Z drugiej strony ciągłe komunikaty ze strony nauczyciela wyrażone oceną, które mówią uczniowi, że nie jest liderem, ale raczej znajduje się w grupie uczniów słabych, mają destrukcyjny wpływ na chęć zmian u danej osoby oraz na wiarę we własne możliwości.

Dlatego ważne według mnie jest dotarcie w badaniach do tego, na ile ocenianie i ocena determinują funkcjonowanie ucznia (dziecka) w placówce szkolnej oraz jak przekładają się one w późniejszych latach na dokonywane wybory edukacyjne i życiowe. Wydało mi się konieczne, aby w badaniach ująć nie tylko okres szkolny, ale i dzieciństwo, oraz sprawdzić, na ile w tym jakże ważnym dla rozwoju czasie dziecko jest wspierane albo czy brakuje mu wtedy wsparcia. Dziecko uczące się w szkole nie jest bytem samoistnym, ma rodzinę – jeżeli umiejętnie wspiera go ona w nauce, funkcjonowaniu w klasie, przy ocenianiu, może złagodzić negatywne skutki oceny szkolnej, jeśli takie występują.

Swoją książkę posegregowałem zgodnie z istotnymi etapami życia badanych osób, to jest na: dzieciństwo i okres szkoły podstawowej, podzielony na nauczanie wczesnoszkolne i późniejsze. Stąd też wynikają dobór próby badawczej rozdzielonej na grupy wiekowe oraz duże znaczenie retrospekcji w opiniach badanych i oceny dokonanych wyborów zarówno edukacyjnych, jak i osobistych, życiowych.

Ocenianie rozumiane bardzo szeroko sprzyja też naszym refleksjom nad tym, czego dokonaliśmy, dlatego na wielu etapach życia przeprowadzamy ocenę swojego postępowania, w tym sukcesów i porażek. Ale jest ono też na pewno w jakimś zakresie reakcją na to, jak nas oceniano – cudza ocena zmusza nas do pewnych wyborów. Dlatego postanowiłem zmierzyć się z następującym problemem: jakie znaczenie ma ocena szkolna dla naszych wyborów życiowych, a co za tym idzie − dla jakości życia ocenianego z pewnej perspektywy czasowej? Główny problem badań to zatem znalezienie odpowiedzi na pytanie: jak ocena szkolna przekłada się na sukces lub jego brak, na podejmowane decyzje życiowe, a w konsekwencji na jakość życia?

To wbrew pozorom trudne zadanie, gdyż wymagało ono ode mnie sporo wysiłku i zmierzenia się z wieloma problemami. Wywołało ono również wiele przemyśleń, jakie musiałem poczynić, zanim przystąpiłem do opisu oraz samych badań i ich interpretacji. Inaczej widzi się swoje życie i to, jakie znaczenie ma ocena wyrażona przez rodziców czy nauczycieli, gdy ma się kilka lat, a inaczej z punktu widzenia osoby dorosłej, mającej swoją rodzinę, pracę i dalsze plany. Jak oddzielić te doświadczenia, odnieść się do odczuć sprzed wielu lat i dokonać ich analizy z perspektywy czasu? Stąd zamysł, aby badanie rozpocząć od dzieciństwa (ocena dokonywana przez rodziców, ich wsparcie lub jego brak), by potem przejść do klas początkowych w szkole (ocena i ocenianie przez nauczycieli), następnie do starszych klas szkoły podstawowej,

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 10

18.09.2019 10:56:48

11

Wstęp

średniej i w końcu do czasu dorosłości. Nieprzypadkowe jest też wykorzystanie zarówno badań ilościowych, skonfrontowanych z próbą porównawczą złożoną z młodych uczniów w przededniu ich wyborów co do kierunku studiów lub kariery zawodowej, jak i badań jakościowych.

Badania ilościowe retrospektywne na dużej próbie respondentów dają ogólny ogląd, pozwalają wychwycić różne uwarunkowania, zwłaszcza w odniesieniu do badanych z próby porównawczej. Narracje z kolei dotyczą już pewnych indywidualnych odczuć, wrażliwości osób badanych, nieraz stanowią wspomnienia zdarzeń o podłożu emocjonalnym, indywidualnym sprzed wielu lat, z perspektywy osoby dorosłej, mającej pewien dystans do tego, co było. To bardzo mocne doświadczenie, jakie wyniosłem z rozmów z tymi osobami, utwierdziło mnie tylko w przekonaniu, że dokonałem prawidłowego wyboru zarówno samego tematu, jak i sposobu badań.

Obraz oceniania, jaki wyłania się z opinii respondentów, jest różnorodny, tak jak różne są ich doświadczenia, relacje rodzinne. Zależało mi na znalezieniu tych konsekwencji oceniania w szkole, które odbijają się na jakości życia badanych. Na ile mi się to udało, ocenią sami Czytelnicy.

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 11

18.09.2019 10:56:48

Bibliografia

Arends R. (2002), Uczymy się nauczać, tł. K. Kruszewski, WSiP, Warszawa.

Ball S.J. (1999), Foucault i edukacja. Dyscypliny i wiedza, tł. K. Kwaśniewicz, Impuls, Kraków.

Beil B. (2007), Dziecko grzeczne i niegrzeczne. Dlaczego dziecku potrzebne są wartości?, tł. A. Czarnocki, Pax, Warszawa.

Bereźnicki F. (2001), Dydaktyka kształcenia ogólnego, Impuls, Kraków.

Berger P., Luckmann T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, tł. J. Niżnik, PIW, Warszawa.

Bernstein B. (1990), Odtwarzanie kultury, tł. Z. Bokszański, A. Piotrowski, PIW, Warszawa.

Białobrzeska J. (2006), Zostań nawiedzoną nauczycielką, czyli jak uczyć, żeby nauczyć, Didasko, Warszawa.

Bilińska-Suchanek E. (2003), Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradygmatu oporu. Studium socjopedagogiczne, Impuls, Kraków.

Black P., Harrison Ch., Lee C., Marshall B., Wiliam D. (2006), Jak oceniać, aby uczyć?, tł. J. Dutkiewicz, CEO, Warszawa.

Borecka-Biernat D., Węgłowska-Rzepa K. (2000), Zachowanie młodzieży w sytuacji kontaktu społecznego, Wyd. UWr, Wrocław.

Buchanan A. (1975), Revisability and Rational Choice, „Canadian Journal of Philosophy”, vol. 5, no. 3, s. 395–408.

Buchner Ch. (2004), Sukces w szkole jest możliwy. Jak pomóc dzieciom, by miały dobre osiągnięcia w szkole podstawowej, tł. M. Jałowiec, Jedność, Kielce.

Brophy J. (2012), Motywowanie uczniów do nauki, tł. K. Kruszewski, WN PWN, ­Warszawa.

Bruner J. (2006), Kultura edukacji, tł. T. Brzostowska-Tereszkiewicz, Universitas, Kraków.

Brycz H. (2003), Determinizm prawidłowości psychologicznych a trafność spostrzegania własnych i cudzych zachowań, „Przegląd Psychologiczny”, t. 46, nr 1, s. 57–78.

Brzezińska A., Misiorna E. (red.) (1998), Ocena opisowa w edukacji wczesnoszkolnej [część teoretyczna], WOM, Poznań.

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 301

18.09.2019 10:56:59

302

Bibliografia

Cabaj J., Czarnecki Z., Jakuszko H., Zdybel J. (1988), Świat, człowiek i wartości. Wybór tekstów filozoficznych dla szkół średnich, WSiP, Warszawa.

Cattell R.B. (1983), Structured Personality-Learning Theory. A Wholistic Multivariate Research Approach, Praeger, New York.

Chodnicki J., Grondas M., Królikowski J., Kołodziejczyk A. (1999), Ocenianie. Materiały szkoleniowe dla rad pedagogicznych, Wyd. CODN, Warszawa.

Cipani E. (2018), Functional Behavioral Assessment, Diagnosis, and Treatment.

A Complete System for Education and Mental Health Settings, 3rd ed., Springer Publishing Company, New York.

Coles R. (2004), Inteligencja moralna dzieci, tł. D. Gaul, M. Machowski, Rebis, Poznań.

Covey S. (2015), 7 nawyków skutecznego działania, tł. I. Majewska-Opiełka, Rebis, Warszawa.

Crone D.A., Hawken L.S., Horner R.H. (2015), Positive Behavior Support Systems in School. Functional Behavioral Assessment, 2nd ed., The Guilford Press, New York – London.

Czajkowska M. (1997), Emocjonalno-motywacyjne postawy uczniów wobec zadań matematycznych, „Matematyka”, nr 2, s. 86–91.

Czapiński J. (1978), „Koło” – Shalita Kwestionariusz Stylu Spostrzegania [w:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do Nauczania Psychologii, seria 3: Metody Badań Psychologicznych, PWN, Warszawa.

Czykwin E. (2017), Swój i obcy w świetle teorii opanowania trwogi (TMT) [w:] M. Kuczyńska (red.), Cerkiew a asymilacja – swój i obcy, Fundacja „Oikonomos”, Białystok.

Danilewska J. (2014), O wychowaniu na arenie szkolnego wieloboju. Pedagogiczna baśń o rywalizacji, Impuls, Kraków.

Dauber H. (2001), Obszary uczenia się w przyszłości. Perspektywy pedagogiki humanistycznej, tł. J. Marnik, M. Wawrzak-Chodaczek, Impuls, Kraków.

Dawes R., Faust D., Meehl P. (1989), Clinical Versus Actuarial Judgment, „Science”, vol. 243, s. 1668–1673.

Dawid J.W. (1932), O duszy nauczycielstwa, NK, Warszawa.

Denek K. (1998), O nowy kształt edukacji, Akapit, Toruń.

Denek K. (2005), Ku dobrej edukacji, Akapit – WSH, Toruń – Leszno.

Denzin N. (1990), Reinterpretacje metody biograficznej w socjologii. Znaczenie a metoda w analizie biograficznej [w:] J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, PWN, Warszawa – Poznań.

Dirksen J. (2017), Projektowanie metod dydaktycznych. Efektywne strategie edukacyjne, tł. B. Solecki, wyd. 2, Helion, Gliwice.

Dixon D.R., Vogel T., Tarbox J. (2012), A Brief History of Functional Analysis and Applied Behavior Analysis [w:] J.L. Matson (ed.), Functional Assessment for Challenging Behaviors, Springer, New York.

Dmochowska H. (2007), Współczesne modele kształcenia nauczycieli przedszkola, Impuls, Kraków.

Dolata R., Murawska B., Putkiewicz E., Żytko M. (1997), Monitorowanie osiągnięć szkolnych jako metoda doskonalenia edukacji. Zarys metody oraz przykłady zastosowań w edukacji początkowej, Żak, Warszawa.

ZAJDEL_SPOLECZNE I INDYWIDUALNE.indb 302

18.09.2019 10:56:59