Krzysztof Zajdel • Lidia Wawryk
Drogi do demoralizacji dzieci i młodzieży – uwarunkowania i diagnoza
Kraków 2022
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 3
17.06.2021 12:57:56
© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2022
Recenzenci: prof. dr hab. Krystyna Ferenz dr hab. Beata Cytowska, prof. UWr
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Korekta: Sabina Kosiek
Zdjęcie drzewa: Małgorzata Wencel-Kotusiewicz
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Christian Wiediger | Unsplash.com
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski
ISBN 978-83-8095-938-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 4
17.06.2021 12:57:56
Spis treści Wstęp ................................................................................................................. 7 1. Znaczenie rodziny ........................................................................................ 11 1.1. Rodzina w procesie przemian społecznych ......................................... 11 1.2. Polityka społeczna na rzecz rodzin ..................................................... 15 1.3. Podstawowe regulacje prawne w ramach polityki społecznej ............ 18 1.4. Zakres świadczeń alimentacyjnych i rodzinnych ............................... 21 1.5. Ochrona prawna rodziny i dzieci ......................................................... 27 1.6. Dziecko w sądzie: aspekty prawne i rodzinne ..................................... 34 2. Osamotnienie dziecka ................................................................................. 41 2.1. Poczucie osamotnienia dziecka ........................................................... 46 2.2. Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie dla rozwoju dziecka ......... 51 2.3. Skutki braku zaangażowania rodziców w wychowanie dziecka ........ 56 3. Dziecko z problemami edukacyjno-wychowawczymi w placówce szkolnej ..................................................................................... 65 3.1. „Inny” w szkole ...................................................................................... 68 3.2. Problemy z integracją dzieci w grupie ................................................. 71 3.3. Rodzaje pomocy udzielanej przez szkołę dzieciom z problemami .... 76 4. Istota nieprzystosowania społecznego – wybrane aspekty ...................... 83 4.1. Definicje, przyczyny i przejawy nieprzystosowania społecznego ..... 83 4.2. Kryteria i typologie nieprzystosowania społecznego ........................ 93 4.3. Zapobieganie nieprzystosowaniu społecznemu – profilaktyka społeczna ......................................................................... 101
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 5
17.06.2021 12:57:56
6
Spis treści
5. Rola sądu w przeciwdziałaniu demoralizacji nieletnich ............................ 115 5.1. Podstawowe aspekty ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich .......................................................................... 115 5.2. Rola opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów w diagnozowaniu młodzieży niedostosowanej społecznie ................ 122 6. Analiza indywidualnych przypadków ........................................................ 127 6.1. Przypadek I. Chłopiec (lat 16) .............................................................. 127 6.2. Przypadek II. Dziewczyna (lat 17) ....................................................... 130 6.3. Przypadek III. Chłopiec (lat 15) ........................................................... 133 6.4. Przypadek IV. Dziewczyna (lat 16) ...................................................... 137 6.5. Przypadek V. Chłopiec (lat 14) ............................................................. 140 7. Analiza opisanych przypadków ................................................................... 145 7.1. Sytuacja szkolna badanych ................................................................... 147 7.2. Początek i rozwój niedostosowania społecznego ................................ 149 7.3. Diagnoza pedagogiczna ........................................................................ 152 7.4. Uogólnienia ........................................................................................... 155 Zakończenie ...................................................................................................... 159 Bibliografia ........................................................................................................ 161
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 6
17.06.2021 12:57:56
Wstęp Życie rodzinne można by porównać do góry lodowej – większość ludzi zdaje sobie sprawę z istnienia tylko około jednej dziesiątej związanych z nią zjawisk, tych mianowicie, które są w stanie sami zobaczyć i usłyszeć. Niektórzy podejrzewają, że może istnieć coś ponadto, ale nie mają pojęcia, co to może być ani jak to odnaleźć. Ta niewiedza może poprowadzić rodzinę niebezpiecznym kursem (Satir 2002, s. 14).
Zaczniemy od metafory drzewa... Analogia drzewa pozwala nam przedstawić wiele zagadnień związanych z zagrożeniami, przed jakimi stoją dzieci i młodzież. Gleba, z której wyrasta drzewo, to otoczenie społeczne młodego człowieka. Korzenie (rodzina, szkoła) łączą drzewo z glebą (czyli środowiskiem), podpierają je i karmią. Pień służy jako przewód, którym rozwijające się postawy i zachowania płyną ku gałęziom, czyli specyficznym kategoriom zagrożeń. W tym systemie znaczącą rolę odgrywają tacy ogrodnicy, którzy opiekują się słabymi i połamanymi gałęziami, rodzącymi owoce, m.in. w postaci zagrożonych dzieci i młodzieży (McWhirter i in. 2001, s. 50). Uszczegóławiając: gleba – jeśli chce się zrozumieć zagadnienia związane z ryzykiem i zagrożeniami, takimi jak: pozycja społeczno-ekonomiczna, realia polityczne, klimat ekonomiczny, czynniki kulturowe, polityka społeczna państwa. Na tym podłożu zachodzą gwałtowne zmiany w społeczeństwie, takie jak: urbanizacja, feminizacja biedy, przemiany technologiczne. Z gleby czerpią (lub nie czerpią) pożywienie zagrożone dzieci i młodzież. Te złożone zmienne wchodzą w interakcję z indywidualnym i osobistym rozwojem dzieci i młodzieży, odciskając na nich swoje piętno. Drzewo zagrożeń ma dwa podstawowe korzenie: rodzinę i szkołę. Prawdziwe korzenie, tworząc podziemną sieć i kotwicząc drzewo w ziemi, karmią je. Analogicznie jest z rodziną i szkołą, które przekazują dziecku kulturę i pośredniczą w jego rozwoju. Te dwie główne instytucje społeczne składają się na strukturę, za której pośrednictwem dziecko asymiluje doświadczenie. Rodzina to korzeń palowy. Kolejny duży korzeń to system szkolny. Szkoła jest miejscem, w którym społeczeństwo szuka pomocy – tam spodziewa się znaleźć bezpieczne środowisko dla swoich dzieci, zdobyć odpowiednie doświadczenia
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 7
17.06.2021 12:57:56
8
Wstęp
dydaktyczno-wychowawcze, kogoś, kto zajmie się problemami emocjonalnymi dziecka. Pień wspiera i spaja gałęzie drzewa, jest przewodnikiem między glebą i korzeniami a liśćmi, kwiatami i owocami. Pień drzewa tworzą specyficzne zachowania, postawy i umiejętności poszczególnych młodych ludzi. Reprezentuje ich siłę i słabości, upodobania i awersje, talenty i braki. Wszystkie te cechy osobiste wyrastają z gleby środowiska i przekazywane są za pomocą korzeni (czyli rodziny i szkoły). Gałęzie to adaptacja dziecka czy nastolatka do społeczeństwa. Liście, kwiaty, owoce drzewa to młodzi ludzie. Część młodzieży jest zdrowa i cała; część – poobijana i uszkodzona; część odpada od drzewa. Zdarza się, że na połamanej gałęzi wyrasta zdrowy owoc, a na gałęzi zdrowej owoc uszkodzony, ale pewne gałęzie (patologiczne zachowania) zwiększają prawdopodobieństwo eskalacji ryzykownych zachowań. I co tragiczniejsze, młodzież zagrożona rozsiewa wokół siebie nasiona przyszłych pokoleń zagrożonych drzew. Jak każde drzewo, które rośnie, drzewo zagrożone wymaga przycinania, odpierania i formowania, a także odpowiedniej ilości słońca, wody i nawozów. Stąd duża rola ogrodników w tym procesie. Czasem pielęgnacji wymaga gleba, innym razem korzenie. Niekiedy ogrodnicy muszą zająć się pniem drzewa i jego gałęziami, ale zawsze chodzi o to, by zagrożone drzewo wydało zdrowy owoc (McWhirter i in. 2001, s. 51–54). Jak można zauważyć, istotną rolę w powyższej metaforze odgrywają przede wszystkim rodzina i szkoła. Znamienna jest także rola osób wspierających (pedagogów, psychologów, nauczycieli, pracowników poradni, pracowników socjalnych, pracowników sądu i innych pracowników placówek pomocy i wsparcia rodziny) dzieci i młodzież w procesie wychowawczym. Stąd w rozdziale pierwszym niniejszego opracowania ukazujemy znaczenie rodziny w kontekście wychowania dzieci. Dokonujemy analizy kwestii teoretycznych dotyczących rodziny w procesie przemian społecznych, polityki społecznej na rzecz rodzin, podstawowych regulacji prawnych w polityce społecznej, zakresu świadczeń rodzinnych i alimentacyjnych, ochrony prawnej rodziny i dzieci oraz postępowania z dzieckiem w sądzie. W rozdziale drugim przybliżamy zagadnienie osamotnienia dziecka w rodzinie i jego skutków. W kolejnym skupiamy się na problemach edukacyjno-wychowawczych dziecka w placówce szkolnej – „inności”, kłopotach z integracją w klasie szkolnej oraz pomocy, jakiej można mu udzielić. W rozdziale czwartym zajmujemy się szerzej zagadnieniem nieprzystosowania społecznego uczniów i jego zapobiegania – czyli istotą profilaktyki społecznej. Koncentrujemy się też na roli sądu w obszarze przeciwdziałania demoralizacji młodzieży. W rozdziale piątym przedstawiamy indywidualne przypadki młodych ludzi, będących w spektrum niedostosowania społecznego i pogłębiającej się demoralizacji. W ostatnim zaś analizujemy opisane przypadki.
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 8
17.06.2021 12:57:56
Wstęp
9
Mamy nadzieję, że publikacja będzie stanowić uzupełnienie literatury podejmującej tematykę dotyczącą roli rodziny i jej znaczenia w formowaniu młodych pokoleń, a także przybliży mechanizmy funkcjonowania dzieci i młodzieży wywodzących się z dysfunkcyjnych systemów rodzinnych. Dziękujemy Wszystkim tym, bez których nie byłoby tej książki. Krzysztof Zajdel • Lidia Wawryk
Zajdel, Wawryk_Drogi do demoralizacji.indb 9
17.06.2021 12:57:57
