Sens i nonsens roszczeniowości skazanych

SENS I NONSENS ROSZCZENIOWOSCI SKAZANYCH

dr hab. Sławomir Przybyliński, prof. UWM

Pedagogiczne i prawne aspekty funkcjonowania instytucji skargowości w realiach polskich więzień

Skargowość występująca za „wielkim murem” jest na tyle istotna, że nie może zostać zignorowana i usunięta z dyskursu społecznego. Dlatego też, monografia powinna zainteresować wiele osób bezpośrednio i pośrednio powiązanych ze sferą penitencjarną i całościowo postrzeganym procesem resocjalizacji […].

Mariusz Snopek

Książka dra Mariusza Snopka to pozycja nietuzinkowa i nietypowa pod względem podjętej problematyki. Autor zilustrował jedno z najpoważniejszych zjawisk współczesnego więziennictwa, tj. skargowość osób inkarcerowanych. Poznanie tego zagadnienia jest niezbędne do zrozumienia i nakreślenia obrazu holistycznie pojętego systemu penitencjarnego w Polsce, a także mechanizmów rządzących specyficznym, wyizolowanym miejscem […]. Autor koncentruje się na treściach emanujących troską o lepsze jutro, między innymi na zmniejszeniu sporego problemu występującego w rodzimym więziennictwie, tj. lawiny skarg, które z pewnością dezorganizują codzienną pracę resocjalizacyjną z pensjonariuszami zakładów karnych […]. Efektem jest prezentacja pedagogicznych i prawnych procedur redukujących zjawisko skargowości skazanych.

Mariusz Snopek

SENS I NONSENS ’ ROSZCZENIOWOSCI SKAZANYCH

Pedagogiczne i prawne aspekty funkcjonowania instytucji skargowości w realiach polskich więzień

9 788380 958630

SENS I NONSENS_okladka A-poprawiona_ostateczna.indd 1

10.06.2020 08:00:57

Mariusz Snopek

Sens i nonsens roszczeniowoŚci skazanych Pedagogiczne i prawne aspekty funkcjonowania instytucji skargowości w realiach polskich więzień

Kraków 2020

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzent: dr hab. Sławomir Przybyliński, prof. UWMw Redakcja wydawnicza: Zespół Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Krzysztof Malinowski, Mariusz Snopek

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Opolski

ISBN 978-83-8095-863-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Skazany podczas wydawania śniadania, na moje polecenie, aby się odsunął i przepuścił następnego osadzonego po posiłek, odpowiedział: „Co ty chcesz?!”.

Po zwróceniu mu uwagi na temat niewłaściwego zachowania odpowiedział: „Bądź cicho i nie odzywaj się!”.

Poinformowałem wówczas skazanego, że sporządzę mu wniosek o ukaranie – odpowiedział:

„Teraz to nie nadążysz odpowiadać na skargi!”. (fragment notatki służbowej oddziałowego)

Spis treści Myśl wprowadzająca ...................................................................................................................... 9 1. Osobowościowe przesłanki roszczeniowości ................................................................... 13 1.1. Prawa osób pozbawionych wolności ........................................................................... 13 1.2. Mechanizmy implikujące roszczenia ........................................................................... 15 1.3. Formy kryminalnej walki z systemem penitencjarnym ........................................ 18 1.4. Pojęcie skargi w ujęciu definicyjnym ........................................................................... 21 2. Skarga w polskim systemie prawnym ................................................................................. 25 2.1. P isma o charakterze skargowym w kodyfikacji prawnej ...................................... 25 2.2. Procedura sprawozdawcza w polskich więzieniach .............................................. 29 2.3. Klasyfikacja skarg w środowisku penitencjarnym .................................................. 32 2.4. Aktualne dane statystyczne skargowości .................................................................. 37 3. Eksploracyjny wymiar skargowości – synteza wyników badań ................................. 47 3.1. Metodologiczna strategia badań własnych .............................................................. 47 3.2. Charakterystyka badanych pism oraz sporządzanych sprawozdań .................. 55 3.3. Najczęstszy przedmiot skargi ......................................................................................... 75 3.4. Struktura pism o charakterze skargowym ................................................................. 85 3.5. Skazani „skargowcy” – specyfika osób roszczeniowych ...................................... 94 3.6. Przyczyny skargowości – osobowościowe przesłanki więziennej „twórczości” .................................................................................................... 111 4. Analiza wybranych pism o charakterze skargowym .................................................... 117 4.1. Wielowymiarowość pism o charakterze skargowym ............................................. 117 4.2. Emocjonalny wymiar skargowości ............................................................................... 144 4.3. Instrumentalny charakter pism ...................................................................................... 151 4.4. Skargi wskazujące kierunki zmiany .............................................................................. 169 4.5. Pisma rozstrzygające niejasne konflikty ..................................................................... 173 4.6. Irracjonalność skarg ........................................................................................................... 182

8 Spis treści

5. Egzemplifikacje dla praktyki penitencjarnej ..................................................................... 191 5.1. Podsumowanie przeprowadzonych badań ............................................................... 191 5.2. Sens skargowości – lekceważone wartości pisma .................................................. 200 5.3. Nonsens skargowości – stosowane prawidłowości ............................................... 204 5.4. M odel teoretyczny pracy ze skazanymi – aspekt wychowawczy skargowości ............................................................................. 206 5.5. Proponowane zmiany o charakterze prawnym ....................................................... 209 Zakończenie ....................................................................................................................................... 215 Bibliografia ......................................................................................................................................... 219 Aneks .................................................................................................................................................... 227 Spis tabel ............................................................................................................................................. 233

Myśl wprowadzająca Pisma o charakterze skargowym stanowią swoistą walkę z niesprawiedliwością, jak również z poczuciem niesprawiedliwości. Jej założeniem jest próba egzekwowania prawa wszystkich obywateli. W niniejszym opracowaniu przedstawiam zjawisko skargowości w wymiarze instytucjonalnym. W służbie więziennej, bo o niej mowa, komórkę zajmującą się skargami przyjęło określać się mianem instytucji skargowości. W rzeczywistości nie jest to dział służby więziennej, a zadania przypisane najczęściej radcom prawnym. Jest to organ ważny, a przede wszystkim konieczny do właściwego funkcjonowania więzienia. Najogólniej jest to komórka, która rozpatruje skargi pisane przez osoby pozbawione wolności. To dzięki niej mogą oni regulować sprawy związane ze swoim funkcjonowaniem, nie tylko w obrębie placówki, a w przypadku naruszenia przysługujących praw lub co najmniej takiego poczucia mogą dochodzić swoich racji. Służba więzienna z kolei, po poznaniu opinii skazanych, ma możliwość panoramicznego oglądu więziennictwa, jak również – co może być tego następstwem – poprawy jego funkcjonowania. Jest to o tyle ważne, że to właśnie te instytucje mają na celu kształtowanie prospołecznych postaw.

Przesłanki te – mimo istotności – determinują dysonans w instytucji skargowości, występujący między przepisami prawa a praktyką penitencjarną. Założeniem instytucji skargowości jest zapewnienie możliwości egzekwowania swoich praw osobom za murami więzienia. Stanowi to o humanitarnym traktowaniu każdego człowieka.

Wszyscy muszą mieć sposobność zgłaszania wszelkich niedogodności, zwłaszcza tych, które związane są naruszeniem praw osobistych, godności i szacunku. Skargi traktowane są tu jako cenne źródło informacji na temat polskiego więziennictwa.

Pisma takie pozwalają nie tylko egzekwować prawa więźniów, ale także wykrywać uchybienia i nieprawidłowości w działaniu instytucji resocjalizacyjnych. Analiza (sprawozdawczość) skarg sprzyja także ocenie skuteczności funkcjonowania obowiązujących regulacji prawnych i stopnia ich akceptacji przez skazanych. Osadzonym zaś pomaga wyrazić odczuwaną krzywdę, poprawić sytuację, wyartykułować dostrzeżone błędy itp. Należy mieć również na względzie to, że osoby pozbawione wolności nie mogą w pełni decydować o sobie (co oczywiście wynika ze specyfiki instytucji totalnej, w której znajdują się w wyniku popełnionego przezeń przestępstwa). Nie mają one pełnej swobody w wyborze miejsca noclegowego, posiłków, przemieszczania się, rozwijania pasji itp. Wybór ten jest ograniczony, zogniskowany wokół odgórnie narzuconych zasad. W przeciwieństwie do osób przebywających na wolności nie mogą także samodzielnie zmienić dyskomfortowej sytuacji. Więzień,

10 Myśl wprowadzająca

funkcjonując w sytuacji deprywacyjnej, mimowolnie stara się odnaleźć substytuty „normalności” i godnego życia. Tym samym stara się, aby to, co pozostało w jego autonomicznym działaniu, było przez innych respektowane. Naruszenie tej strefy często wiąże się z roszczeniowością. Wynika to zarówno z obowiązujących przepisów prawa (od strony formalnej), jak i z konieczności dbania o „ludzki” wymiar funkcjonowania jednostek penitencjarnych. Taka postać skargowości jest uzasadniona i powinna być integralną częścią placówek o charakterze izolacyjnym.

Znana jest także odmienna perspektywa skargowości, która ma niewiele wspólnego z resocjalizacją, a która wywołuje wspomniany uprzednio dysonans w postrzeganiu opisywanego tu zjawiska. W praktyce penitencjarnej bowiem często podważa się sensowność oraz celowość pisania skarg. Niejednokrotnie dążeniem skazanych jest potrzeba nałożenia dodatkowych obowiązków na kadrę penitencjarną lub próba wymuszenia decyzji na funkcjonariuszach (szantaż). W konsekwencji cel, jaki przyświeca autorom skarg, jest odmienny od założeń tej instytucji (zob. Konopczyński 2013, s. 29). Wskazują na to chociażby dane statystyczne, bo okazuje się, że niespełna 99% pism jest bezzasadnych1. Uwzględniając konieczność poddawania analizie każdego pisma (rocznie jest ich średnio ponad 35 000) oraz angażowanie wielu komórek merytorycznych SW do ich opiniowania, można zauważyć niespójności w obowiązujących przepisach. Mowa tu o pismach mających na celu utrudnianie pracy więziennikom lub wymuszenie konkretnych decyzji. Występuje możliwość tworzenia skarg dotyczących jakichkolwiek aspektów funkcjonowania, bez ilościowego limitu i jakościowego sensu. Znaczy to, że skazany może, dla przykładu, wielokrotnie zaskarżać nieodpowiednią wielkość podawanych ziemniaków, postępowanie oddziałowych, którzy wszczepiają implanty do mózgu, czy też wychowawców dopuszczających się eksperymentów medycznych na osadzonych. Pisma te, mimo że mogą powodować uśmiech, generują dodatkowe obowiązki i uwłaczają powadze instytucji więziennej. Instrumentalizm występuje również w pismach z pozoru poważnych i sensownych. Bywa to jednak złudne, gdyż występują one jedynie pod „maską” sensowności, a ich celem także jest działanie ukierunkowane na utrudnienie pracy jednostki penitencjarnej. W przypadku tych pism skazany nie stara się dowieść swoich racji, a jedynie zaszkodzić opiniującym.

Współcześnie to właśnie za pomocą skarg skazani starają się „toczyć walkę” ze służbą więzienną. Na przestrzeni dziejów inkarcerowani próbowali okazać dominację poprzez siłę fizyczną, intelekt czy też manipulację, spryt itp. Przybierało to różne formy i utrudniało działalność więziennictwa, a nawet paraliżowało. Obecnie można dostrzec nową „broń” w rękach skazanych ‒ skargowość. Więźniowie są świadomi procedury związanej ze skargami oraz nakładu obowiązków, jaki jest z tym związany. Między innymi dlatego, mając poczucie omniscjencji, skarżą się niemalże na każdy aspekt izolacji penitencjarnej. Tym samym praca więzienników

1

Szczegółowe dane statystyczne z pięciu lat zostały podane w dalszej części książki.

11 Myśl wprowadzająca

staje się niedorzeczna, a pisma poddawane analizie mogą jedynie stawiać w negatywnym świetle instytucję penitencjarną.

Konieczność bezwzględnego przestrzegania praw człowieka bez wypracowania odpowiednich reguł egzekwowania ich, jak również brak skutecznych form pracy z tak zwanymi skargowcami przyczynia się do rosnącej liczby pism oraz irracjonalnych treści w nich zawartych (pojęcie irracjonalności w omawianym kontekście zostanie zobrazowane w dalszej części publikacji).

Niniejsza książka bezpośrednio dotyczy skargowości osób pozbawionych wolności. Materiał badawczy zebrany został w wyniku analizy dokumentację: skargi skazanych, opinie i decyzje w ich zakresie oraz akta osobopoznawcze (część „B”) autorów tychże pism. Badania realizowane były przez okres siedmiu miesięcy.

W książce przedłożyłem prawa osób pozbawionych wolności w sposób dostosowany do potrzeb niniejszej pracy. Przedstawiłem również mechanizmy mające znaczenie w kształtowaniu się roszczeń, jak również różne formy opozycyjności względem służby więziennej – mowa bowiem o osobach pozbawionych wolności, umieszczonych w zakładach karnych. Zdefiniowane zostanie samo pojęcie skargi, jak również rozbudowany zostanie jej prawny aspekt. Dokonana klasyfikacja oraz zaprezentowane dane statystyczne dopełnią teoretyczny wymiar pracy.

Pedagogiczny charakter pracy skupia się na skazanych oraz – co jest konieczne – ich skargowej „twórczości”. Postaram się określić najczęstszy przedmiot skarg oraz ich strukturę, gdyż każde pismo zawiera kilka charakterystycznych komponentów.

Ważne wydają się przyczyny skargowości oraz ich psychospołeczne podłoże, czyli charakterystykę osób roszczeniowych. W dalszej części zaprezentowane oraz poddane analizie zostały wybrane pisma o charakterze skargowym. Ich podział wynika z opisanej uprzednio specyfiki i zawierać będzie między innymi część poświęconą skargom emocjonalnym, instrumentalnym oraz zawierającym treści irracjonalne.

Cały ostatni rozdział zawiera egzemplifikacje dla praktyki penitencjarnej. Pierwsza część to całościowe podsumowanie badań oraz weryfikacja hipotez roboczych.

Dwa kolejne rozdziały prezentuje wnioski z badań w formie rozważań nad dualistycznym postrzeganiem skargowości. Podjęte badania zmierzały do opracowania strategii pracy służąca eliminacji pism bez merytorycznej wartości (nonsensownych), a wyartykułowanie i skupienie penitencjarnej uwagi na skargach niosących zmiany (sensownych). Dlatego też, dwie ostatnie części pracy zawierają opisy działań – pedagogicznych i prawnych – zmierzających do minimalizacji zjawiska tworzenia skarg o charakterze instrumentalnym.

Przedłożona praca nie ma na celu podważania humanitarnego traktowania jednostek w zakresie prawa do składania skarg. Zwraca jedynie uwagę na sposób wykorzystania tego przez osoby pozbawione wolności. Dlatego też zamysłem nie jest jakikolwiek zakaz w zakresie tworzenia takich pism, a jedynie wypracowanie mechanizmów pracy ze skazanymi, mając na uwadze ich potrzeby determinujące nadmierną i bezzasadną skargowość. Założeniem było zwrócenie uwagi na instytucję skargową, bez której więzienie nie ma racji bytu, a z którą – obecnie – wiąże się

12 Myśl wprowadzająca

wiele problemów obnażających instrumentalizm osób pozbawionych wolności. Jest to więc, w kontekście resocjalizacji, niewychowawcze i nie służy założonemu celowi jej działania. Korekta wymiaru prawnego i opracowanie strategii pracy penitencjarnej w konsekwencji mogłoby przyczynić się do kształtowania prospołecznej postawy u więźniów – co uchodzi za nadrzędny cel wykonywania kary pozbawienia wolności.