Lr pdf

UTILITIES NUMMER 03 - april 2016 • ZEVENTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Voordelen lage gasprijs groter dan nadelen Gascentrale als superbatterij Industrie omarmt power to products

www.utilities.nl

21-23 JUNE 2016

MiCo - MILANO MILAN, ITALY

T

EUROPE

Preliminary Event Guide now available Visit event website to view or download

CONFERENCE & EXHIBITION

DISCOVER THE POTENTIAL FOR YOUR BUSINESS IN EUROPE’S EVOLVING ENERGY SECTOR

N O m w no bo m om ve m m re m

The changing European power sector is seeing established forms of generation being repurposed and innovative technologies become mature. Discover how the two come together – and where your business fits in – at POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe in Milan this June.

• Tap into the strategic debate in the conference rooms and the technological innovation on the exhibition • Identify what the latest trends are, where growth is expected – and who will need your expertise.

Come to Milan and realize your business opportunities in Europe’s new energy landscape.

Ti te on m ve on vo do

Visit www.powergeneurope.com to find out more

Under the Patronage of the Italian Ministry of Economic Development

Owned and Produced by:

0620-PGE16-ADVERT-A4.indd 1

Presented by:

3/29/16 4:01 PM

i n h o u d

V E R D E R Aardgas is een betrouwbare systeempartner 20

Aardgas naar Nederland brengen, lijkt op het verkopen van ijs aan Eskimo’s. Toch lukte het Wingas zich te settelen in de Nederlandse gas business. Managing director Benelux Gerd Jung is er van overtuigd dat aardgas een belangrijke rol blijft spelen in de energietransitie.

Energiescenario’s missen urgentie

28

De planbureaus CPB en PBL stelden een toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving op met nieuwe scenario’s voor klimaat en energie.

Ook de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur schetst een perspectief tot 2050. Het is interessant om hun aanpak te vergelijken.

10

Lage gasprijs Sinds vorige zomer is de gasprijs van achttien naar iets meer dan elf euro per Megawatt gedaald. Dat heeft zijn weerslag op de schatkist, de energieintensieve industrie en de energiesector. Experts oordelen wisselend over de gunstige en ongunstige effecten.

16

Power to products Met de inpassing van duurzame, intermitterende energiebronnen op het energiesysteem, ontstaat meer volatiliteit op de elektriciteitsmarkt.

De industrie kan grote pieken en dalen opvangen door zijn productie aan te passen aan het elektriciteitsaanbod. Deze power to productstrend kan een interessante businesscase opleveren.

24 Gascentrale als superbatterij

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Trending news 6 Infostroom 8 Technologie 14 Market Review 30 Agenda 33 In het volgende nummer 34

Zonne- en windenergie die in een gascentrale wordt opgeslagen om later als koolstofvrije brandstof voor stroom te dienen. Dat is het idee achter de transformatie van de gascentrale in de Groningse Eemshaven tot een ‘superbatterij’. Nuon en de TU Delft verkennen de komende jaren the power of ammonia.

UTILITIES 3 nr. 3 - april 2016

Santon Circuit Breaker Services verzorgt vanaf 1 oktober 2015 technisch en commercieel support van Metroform Per 1 oktober 2015 zal Santon Circuit Breaker Services B.V. zorg dragen voor ondersteuning, onderhoud, technisch en commercieel support van Metroform laagspanning schakel- en verdeelinrichtingen. Santon Circuit Breaker Services heeft hiervoor alle technische documentatie en certificaten in beheer verworven van de vorige eigenaren. Tevens hebben wij op het ogenblik drie technische specialisten in dienst met samen meer dan 100 jaar ervaring met Metroform schakel- en verdeelinrichtingen. Onze vakkundige service engineers staan tot uw beschikking voor onderhoud, schakelmateriaal upgrades of uitbreidingen aan deze Metroform switchgear.

Voor meer info kunt u terecht op www.santoncbs.com Santon Circuit Breaker Services B.V.

110 BAR GEMOEDSRUST, ALSTUBLIEFT Veiligheid, kwaliteit en duurzaamheid zijn niet altijd in eenheden te vatten. Als onafhankelijke inspectie- en keuringsinstantie leveren wij o.a. diensten op het gebied van NDO, drukapparatuur keuringen, elektrotechnische keuringen en lifting.

U mag gerust zijn.

Vinçotte vinkt het voor u af.

Veiligheid, kwaliteit en milieuvriendelijkheid Met onze inspecties, testing, certificatie en opleidingen bieden wij alle oplossingen onder één dak om u en uw omgeving veiligheid, duurzaamheid en kwaliteit te garanderen en te zorgen dat uw investeringen renderen.

vincotte.nl // volg ons

YOUR REPUTATION IS MINE.

Power to the industr y De prosument-trend is alweer enige jaren geleden ingezet. Een VPRO’s Tegenlicht documentaire genaamd Power to the people uit 2012 laat al zien dat consumenten steeds vaker ook producenten worden. Uiteraard ging het hier om energie. Vier jaar geleden ontstonden al burgerinitiatieven om gezamenlijk te investeren in een windmolen of om gezamenlijk zonnepanelen in te kopen. Dat die prosumenten de energiewereld op hun kop zetten, blijkt wel uit de verliescijfers van de traditionele energiemarkt. Maar dat die zelfde traditionele markt nog een grote rol kan spelen in de energietransitie, dat moet toch ook de grootste scepticus bekennen.

Misschien eerst even de doelstellingen neerzetten: we willen A: minder uitstoot van kooldioxide of B: meer duurzame energie. A lijkt automatisch uit B voort te vloeien, maar dat blijkt in de praktijk dus vies tegen te vallen. De kolenindustrie gooit namelijk letterlijk roet in het eten. De Duitse inspanningen voor meer zonne- en windenergie hebben aan de ene kant geleid tot meer duurzaam vermogen, maar de lage kolenprijs heeft gascentrales uit de markt gedrukt.

Maar gelukkig komt daar de industrie als grote redder om de hoek kijken. Want flexibiliteit kunnen sommige energiegrootverbruikers best leveren. Zonder batterijen of andere exotische opslagmiddelen te gebruiken, kan de chemie, de aluminiumindustrie of bijvoorbeeld de kunststofverwerkende industrie pieken afvlakken. Als de prijsprikkel maar hoog genoeg is, is inpassing van overtollige wind of juist een tijdelijke productiestop op een donkere windstille dag geen probleem.

Dat betekent wel dat sommige gasgedreven systemen moeten omschakelen naar een elektrische of hybride variant. Dat is echter niet zo heel moeilijk. Lastiger is het om de businesscase rond te krijgen. Toch schijnt dat ook een kwestie van goed rekenen te zijn en verder te kijken dan alleen energie. Power to heat, power to gas, power to products en power to proteïne. Ik heb ze de afgelopen maand allemaal voorbij zien komen. Ik zou het willen samenvatten tot: Power to the industry. Speelt een ogenschijnlijk conservatieve markt toch een trendy rol.

David@industrieperspectief.nl

COLOFON zeventiende jaargang nummer 3 - april 2016

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 info@industrieperspectief.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Klaas de Jong, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout Medewerkers aan dit nummer Lynsey Dubbeld, Robert Haffner, Rik van Terwisga Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl

Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min)

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt uw abonnement steeds manstilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2016 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 3 - april 2016

Trending news op www.utilities.nl

1 Enschede krijgt wereldprimeur met superkabel

De pilot met de vorig jaar aangekondigde ‘superkabel’ komt als het aan TenneT ligt in Enschede. Op basis van een aantal criteria heeft TenneT het tracé van 3,4 kilometer tussen de hoogspanningsstations Enschede Heekstraat en Enschede Vechtstraat geselecteerd als locatie voor deze wereldprimeur. TenneT gaat nu samen met de gemeente Enschede bekijken of de supergeleidingstechniek op deze plek kan worden toegepast. De Superkabel is een zogenoemde HTS-kabel wat staat voor High Temperature Superconductivity. De supergeleider kan tot duizend maal meer stroom transporteren dan koper en met het koelsysteem meegerekend kan een supergeleidende kabel tot vijf maal meer stroom transporteren dan een kabel van koper.

2

Mogelijkheden voor bioraffinaderij in Rotterdam Corbion, Uniper, RWE en het Havenbedrijf Rotterdam onderzoeken samen de mogelijkheden voor een bioraffinaderij in Rotterdam. Corbion produceert biobased food ingredients en biochemicaliën uit melkzuur en het bedrijf wil aan de slag met de productie van bioplastics. RWE en Uniper zoeken naar mogelijkheden om elektriciteit duurzamer op te wekken. Het Havenbedrijf wil biobased industrie stimuleren. De oplossing is volgens hen een bioraffinaderij die biomassa, zoals hout, omzet in grondstoffen voor de productie van chemicaliën en plastics en in brandstoffen voor het genereren van energie.

3 Nuon en TU Delft onderzoeken opslag windenergie in ammoniak

Nuon slaat met haar Magnumcentrale in Eemshaven een nieuwe weg in. Het energiebedrijf onderzoekt hoe zij haar gascentrale in de toekomst zonder CO2-uitstoot kan inzetten. Samen met de TU Delft kijkt het bedrijf of het mogelijk is overtollige windenergie om te zetten in ammoniak. Dat gas kan weer worden bijgestookt in de gascentrale.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 3 - april 2016

yrolyse proeftuin start in 4 PZuid Nederland

In Zuid-Nederland wordt een pyrolyse proeftuin gestart. Pyrolyse is een technologie waarbij een breed scala aan reststoffen en hernieuwbare grondstoffen wordt omgezet naar diverse waardevolle bouwstenen voor de chemische industrie. In Nederland gaat het jaarlijks om 2,5 miljoen ton per jaar aan reststromen die op dit moment worden verbrand of laagwaardig gerecycled. Hiervoor zou pyrolyse een aantrekkelijke verwerkingsmethode kunnen zijn.

5

Initial wast zonder water

De wasserij van Initial in het Belgische Lokeren neemt een nieuwe en revolutionaire machine in gebruik die kleding wast met vloeibare koolstofdioxide (LCO2). Deze innovatieve techniek is goed nieuws voor de levensduur van bedrijfskleding, de gezondheid van werknemers én voor het milieu. Ook Nederlandse bedrijven kunnen gebruik maken van deze nieuwe dienstverlening.

atervisie 2016 in teken 6W van circulaire economie

7 Nieuwe CEO EBN

Jan Willem van Hoogstraten (51) is per 1 maart aanstaande door de minister van Economische Zaken benoemd tot de nieuwe CEO van EBN, de staatsdeelneming die actief is bij het opsporen, produceren, opslaan en verhandelen van olie en gas. In deze rol is Van Hoogstraten de statutair bestuurder van EBN en is hij onderdeel van en geeft leiding aan het directieteam.

ertificering voor 8 Cstoomprofessionals

Het Stoomplatform, de Nederlandse branchevereniging voor stoom, lanceerde de certificering voor Vakbekwaam Persoon Stoominstallatie (VPS). De certificering moet de standaard worden voor utilities managers, operators, maintenance engineers en alle anderen die regelmatig met stoominstallaties werken.

9 Recordinvesteringen TenneT

Netbeheerder TenneT heeft in 2015 opnieuw een zeer hoge netbetrouwbaarheid gerealiseerd en goede financiële resultaten geboekt. Ondanks de zowel betreurenswaardige als zeldzame stroomstoring op 27 maart 2015, die een groot deel van NoordHolland en een klein deel van Flevoland trof, bedroeg de algehele netbeschikbaarheid 99,9975 procent.

bereikt nieuwe deal 10 E.on

met Gazprom

De bedenker van de term Cradle to cradle Michael Braungart vatte de opdracht voor de Nederlandse industriewaterbranche goed samen: ‘We moeten producten niet minder slecht maken voor het milieu, maar een positieve bijdrage laten leveren.’ De Nederlandse industrie neemt de opdracht serieus en sluit steeds vaker de cirkel.

E.ON heeft de langetermijn leveringscontracten met Gazprom eerder dan verwacht uitonderhandeld.

De prijzen zijn zo gunstig dat de Duitse energiereus zijn winstprognose voor 2016 naar boven bijstelt.

De overeenkomst luidt het einde in van een lang slepend conflict tussen Gazprom en E.ON.

UTILITIES 7 nr. 3 - april 2016

infostroom Gasvraag EU stijgt Het gasverbruik in de Europese Unie steeg volgens branchevereniging Eurogas vorig jaar met circa vier procent ten opzichte van 2014. Deze eerste stijging in vier jaar wordt vooral gedreven door een toename van vloeibaar aardgas (LNG). Deze trend duidt een verdere diversificatie van het aanbod aan.

De ramingen voor 2015 suggereren dat de 28 EU-landen gezamenlijk 4.603,6 terawattuur calorische waarde, gas verbruikten. Dat komt neer op 426.300.000.000 kubieke meter (bcm) of 356.300.000 ton olie-equivalent.

EĂŠn factor die meespeelde in de toename van het gasverbruik is het weer.

De temperaturen in 2015 kwamen dichter bij het gemiddelde dan in 2014.

De residentiĂŤle vraag naar aardgas voor verwarming zag een netto toename in een aantal landen. Die trend werd versterkt doordat de helft van de nieuwbouwwoningen in Duitsland wordt uitgerust met gasgestookte installaties. Gas wordt steeds vaker ingezet als flexibele brandstof voor extreme koude- of warmtepieken.

CO2-uitstoot energiebedrijven gestegen De CO2-uitstoot van de Nederlandse energiebedrijven die aan het Europese emissiehandelssysteem (EU ETS) deelnemen, is in 2015 met bijna twaalf procent gestegen ten opzichte van 2014. Dit blijkt uit de voorlopige uitstootcijfers van de Nederlandse Emissieautoriteit.

De stijging voor deze sector komt voor het tweede jaar op rij. In 2013 stootten de elektriciteitscentrales samen nog 43,5 Mton CO2 uit. Dit nam in 2014 toe tot 46,1 Mton en steeg in 2015 verder door naar 51,5 Mton CO2.

De toename van de uitstoot is volledig toe te schrijven aan de hogere CO2uitstoot van de kolencentrales. In de afgelopen twee jaar zijn enkele nieuwe kolencentrales volledig in productie genomen. Tegelijkertijd geldt voor verschillende oude kolencentrales dat zij in 2015 voor het laatst volledig in productie waren. De totale uitstoot van alle Nederlandse deelnemers aan het EU ETS bedroeg in 2015 94,2 Mton CO2-equivalent. Dit is een stijging van 5,2 Mton (zes procent) ten opzichte van 2014, toen in totaal 89 Mton werd uitgestoten.

Nederland hekkensluiter hernieuwbare energie Nederland is op Frankrijk na van alle Europese landen het verst verwijderd van de doelstelling die is afgesproken in de EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie voor 2020. Voor Nederland geldt als doel dat 14 procent van het verbruik van energie uit hernieuwbare bronnen moet komen. In 2014 was dat nog maar 5,5 procent; daarmee was ons land 8,5 procentpunt verwijderd van de EU-doelstelling.

Dit meldt CBS op basis van Eurostatcijfers.

Nederland heeft een doelstelling van 14 procent, gebaseerd op 2,5 procent hernieuwbaar in het basisjaar en een toename van 11,5 procentpunt. De landen van de EU moeten in 2020 samen een gemiddeld gebruik van 20 procent hernieuwbare energie kunnen noteren, gebaseerd op 8,5 procent in het basisjaar en eveneens een toename van 11,5 procentpunt.

Nederland is met 5,5 procent in 2014 nog 8,5 procentpunt verwijderd van de landelijke doelstelling om 14 procent van alle in 2020 verbruikte energie uit hernieuwbare bronnen te halen. Binnen Europa staan alleen de Fransen verder af van hun landelijke doelstelling.

6 UTILITIES nr. 3 - april 2016

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

KORT NIEUWS

Wet energieakkoord aangenomen De Eerste Kamer heeft ingestemd met de Wet tijdige realisatie Energie-akkoord, die bijdraagt aan het tijdig behalen van de doelstellingen uit het Energieakkoord van veertien procent hernieuwbare energie in 2020 en zestien procent in 2023.

In het Energieakkoord is afgesproken dat er in 2020 3450 megawatt extra energie opgewekt wordt door windmolens op zee en 6000 megawatt door windmolens op land. Om deze windparken efficiënt en betaalbaar te kunnen aanleggen moet een aantal randvoorwaarden wettelijk geregeld worden. Deze waren eerder opgenomen in het wetsvoorstel STROOM, over de distributie van gas en elektriciteit, maar dit wetsvoorstel haalde eind vorig jaar geen meerderheid in de Eerste Kamer. Daarop heeft minister Kamp een nieuwe wet opgesteld, om geen vertraging op te lopen bij de bouw van nieuwe windparken.

De komende jaren worden er windparken op zee ontwikkeld bij Borssele en voor de Noord- en Zuid-Hollandse kust. Door de aanleg van één elektriciteitsnetwerk op zee wordt de door windmolens opgewekte elektriciteit zo goedkoop mogelijk naar gebruikers aan vaste wal vervoerd. De komende tien jaar worden de kosten met veertig procent teruggebracht.

Met de aangenomen wet krijgen ontwikkelaars van de windparken daarnaast meer duidelijkheid over de aansprakelijkheid van schade door eventuele vertraging en storingen aan het net op zee. Naar verwachting zullen hierdoor meer ontwikkelaars zich in schrijven op de tenders die voor de windparken worden uitgeschreven.

Green deal energie waterschappen Waterschappen zetten nog meer in op duurzame energieopwekking zoals biogas, windenergie, zonne-energie en waterkracht. Ze streven ernaar binnen afzienbare tijd energieneutraal te worden. Dat staat in de Green Deal Energie die de waterschappen en de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) met het Rijk hebben getekend.

Doel van de Green Deal Energie is om de opwekking van duurzame energie te versnellen en de uitstoot van CO2 terug te dringen. Hiervoor kunnen de waterschappen vele middelen inzetten, zoals rioolwaterzuiveringsinstallaties, poldergemalen, biomassa, terreinen en oppervlaktewater.

In een eerdere Green Deal Energie (2011) spraken de waterschappen al met het Rijk af meer biogas te produceren door rioolwaterzuiveringsinstallaties om te bouwen naar zogenaamde Energiefabrieken.

Deze nieuwe Green Deal stimuleert daarnaast ook toepassing van andere vormen van duurzame energieopwekking, zoals windenergie, zonne-energie en waterkracht. Ook kunnen terreinen waar mogelijk ter beschikking worden gesteld aan bijvoorbeeld burgercoöperaties.

Kabinet overweegt sluiten kolencentrales Het kabinet heeft afspraken gemaakt over de wijze waarop het verdere CO2reductie wil realiseren voor de uitvoering van de Urgenda-uitspraak van de rechtbank Den Haag en in het licht van de uitkomsten van de Klimaattop in Parijs. De komende maanden worden verschillende maatregelen onderzocht, waaronder het sluiten van Amercentrale 9 en Hemweg 8. In het najaar wordt hierover besloten.

Basis voor deze afspraken vormt het interdepartementaal onderzoek naar de kostenefficiëntie van CO2-reductie (IBO CO2). Hieruit komt naar voren welke mogelijke maatregelen op korte en lange termijn nodig zijn met het oog op de klimaatdoelstellingen.

Cofely gaat verder onder de naam ENGIE Services. Deze naamswijziging onderstreept de positie van ENGIE Services in de energietransitie. ENGIE Services richt zich op het verder ontwikkelen van innovatieve technologieoplossingen en services, die bedrijven helpen hun bedrijfsprocessen duurzaam te optimaliseren.

Vermogensbeheerder Schroders wijst de drankensector op de potentiële impact van waterschaarste op de financiële resultaten. Met name de bierbrouwerijen blijken behoorlijk kwetsbaar omdat ze de toegang tot schoon drinkwater niet als fundamenteel onderdeel van hun businessmodel zien.

De Tweede Kamer heeft een motie aangenomen, waarin onder meer wordt verzocht om fosfaat de afvalstatus te laten verliezen. Ook is er een motie aangenomen om de kwaliteit van grondstoffen leidend te laten zijn bij toelating op de markt, en niet de herkomst.

De opwekking van elektriciteit door windmolens is vorig jaar met bijna 20 procent gegroeid. In 2015 werd daarmee ruim de helft van het totaal aan hernieuwbare elektriciteit opgewekt door windmolens. Dit maakt CBS bekend.

Het onderzoek naar mogelijke alternatieven voor waterinjectie in Twente is nu zover dat er vier onderzoeksrichtingen zijn vastgesteld, om te bepalen wat de optimale manier is om het productiewater uit Schoonebeek te verwerken. Twee daarvan zijn varianten op waterinjectie en twee gaan uit van zuivering van het productiewater.

uw mailbox?

Al het nineuvoworsoninze nieuwsbrief op Meld u aa

utilities.nl!

UTILITIES 7 nr. 3 - april 2016

GAS Sinds vorige zomer is de gasprijs van achttien naar

iets meer dan elf euro per Megawatt gedaald. Dat heeft zo zijn weerslag op de schatkist, de energie-intensieve industrie en de energiesector in al zijn gedaanten (als fossiel en duurzaam) en mogelijk ook het milieu.

Experts oordelen wisselend over de gunstige en ongunstige effecten. Gasprijzen draaien niet alleen om het spel van vraag en aanbod (economie) maar ook om (inter)nationaal overheidsbeleid, stellen ze.

Tekst: Tseard Zoethout

Voordelen lage gasprijs groter dan nadelen Over de oorzaken van de huidige lage gasprijs zijn alle experts het wel eens.

Hans van Cleef (ABN AMRO), Sijbren de Jong (HCSS), Aad Correljé (TUD) en Machiel Mulder (RuG) – allen wijzen ze naar de toegenomen gasvoorraden, ook die van LNG, terwijl de vraag is gedaald. Er is, met andere woorden, een overaanbod op de gasmarkt ontstaan. De steeds lagere olieprijs – die begin april op de NYSE (New York Stock Exchange) nog iets meer dan 35 dollar per vat klokte – speelt in die prijsvorming slechts een ondergeschikte rol.

ste vijf jaar niet tegengekomen. Door de lage gasprijs zijn gasimporten minder lonend geworden. Verschilden die prijzen tussen de EU en de VS vorig jaar nog ruim een factor twee, dit jaar zijn ze dichter bij elkaar gekomen. Dat heeft de concurrentiepositie van energie-intensieve bedrijven die op een mondiale markt opereren verbeterd.’

‘Voor de overheid is de huidige gasprijs uiteraard minder gunstig’, laat hij meteen daarop volgen. ‘De gasbaten bedroegen de afgelopen jaren tien à vijftien miljard euro per jaar maar

Concurrentiepositie

Binnenlandse gebruikers betalen minder voor hun gas en dit voordeel is groter dan het nadeel dat de overheid minder aan gasbaten ontvangt.

Professor Machiel Mulder, hoogleraar regulering energiemarkten aan de Rijksuniversiteit Groningen, heeft recent nog een onderzoek naar de oorzaken uitgevoerd. ‘Door de ontkoppeling bepaalt de olieprijs die van gas maar in beperkte mate meer’, verduidelijkt hij. ‘De zachte winter van 2015-2016 in de EU, dalende vraag bij huishoudens en daardoor sterk gevulde gasopslagen zijn de belangrijkste veroorzakers van de lage prijs. Prijsdrukkende effecten door nieuwe gasvelden of een veranderde markstructuur ben ik de laat 10 UTILITIES nr. 3 - april 2016

zullen aanzienlijk dalen. Toch zijn de voordelen groter dan de nadelen op het moment dat Nederland minder gas exporteert. Binnenlandse gebruikers betalen minder voor hun gas en dit voordeel is groter dan het nadeel dat de overheid minder aan gasbaten ontvangt. Verder pakt de lage prijs positief uit doordat er substitutie van kolen door gas in de elektriciteitssector plaatsvindt. Omdat producen-

ten en energie-intensieve bedrijven minder CO2 rechten op de Europese emissiebeurs (de EU ETS red.) hoeven aan te schaffen, zal de CO2 prijs dalen en wordt het goedkoper om aan onze milieudoelen te voldoen.’

Schatkist Sijbren de Jong, analist gas- en olieexploratie bij het ‘The Hague Centre for Strategic Studies’ ‘De gasbaten bepalen sinds de crisis van 2008 acht tot tien procent van de rijksinkomsten’, zegt hij. ‘GasTerra heeft het laatste jaar een kwart minder gas verhandeld door het pla-

fond dat aan de gasproductie uit het Groningenveld is gesteld. Wat velen zich nog onvoldoende realiseren, is dat die inkomsten niet zomaar kunnen worden vervangen.’

Mulder is minder overtuigd van het nut van de gasrotonde. Vorig jaar heeft hij in ‘Energy Policy’ aangetoond dat de miljardeninvesteringen in de gasrotonde de afgelopen tien jaar nauwelijks hebben geleid tot meer

doorvoer door Nederland. ‘Dat de gasrotonde niet van de grond komt, ligt niet aan de lage gasprijzen.

Daarvoor heb je import nodig, en veel mogelijkheden zijn er niet binnen de EU. Noorwegen heeft wel gas maar dat land zit bijna aan zijn maximum. De grootste voorraden liggen toch in Rusland’, aldus de professor.

Volgens De Jong stelt Urgenda van Minnesma c.s. de energietransitie veel te rooskleurig voor. ‘Voor een exit strategie, oftewel een groene economie hebben we een nieuw structuurfonds à la Noorwegen nodig dat dit kan waarborgen’, stelt hij. ‘Nederland heeft weliswaar een goede duurzame reputatie maar die is niet langer door de cijfers gestaafd. Na Luxemburg en Malta is ons land met 5,5 procent duurzame energie in 2015 de hekkensluiter in de Unie geworden.’

Overheid In eerste instantie lijkt de lage gasprijs voordelig voor consumenten en de energie-intensieve industrie uit te pakken. Maar vergist u niet: straks kunnen die voordelen volgens sommige experts als een boomerang op de bedrijven en consumenten terugkeren. En dan krijgen we de rekening dubbel en dwars gepre-

senteerd. Dat is niet alleen de mening van Sijbren de Jong maar ook van Aad Correljé, deskundige energiebeleid aan de TU Delft. ‘Volgens minister Dijsselbloem (Financiën, red.) zijn lagere belastingen niet aan de orde, met name door minder gasbaten. Het wordt dus een verdelingsvraagstuk welke groepen de voordelen van lagere gaskosten oogsten, wie de verminderde gasbaten zal moeten compenseren in geval van belastingverhoging of wie er getroffen zal worden door mogelijke bezuinigingen op het overheidsbudget’, aldus Correljé.

Merit order ‘In hoeverre de lage gasprijs een voor- of nadeel is, hangt maar net af van welke kant je het bekijkt’, vervolgt hij. ‘Noordwest Europa is in de laatste jaren één gasmarkt geworden. De lage gasprijs kan inderdaad tot grotere productiviteit bij energie-intensieve ondernemingen leiden en de positie van gas in de energiemix bij energiebedrijven verbeteren. Of dat echter voor een structurele verschuiving in de ‘merit order’ zal zorgen, wel, dat lijkt me van niet.’ De ‘merit order’ bepaalt welke energiebron voorrang op levering aan het elektriciteitsnet verkrijgt. Op

grond van beleid zijn eerst duurzame bronnen als wind en zon PV aan de beurt, op basis van marginale kosten volgen daarna gas en tenslotte kolen.

Gascentrales zijn volgens Correljé slechts in geringe mate van de gasprijs afhankelijk. ‘Hun bedrijfstijd en de elektriciteitsprijs zijn belangrijker dan de gasprijs’, licht de deskundige toe. ‘Ze pakken met name de winsten wanneer ze hun elektriciteit tijdens dure piekuren produceren en die vervolgens aan de markt leveren.’

Duurzaam Wat het onderwerp volgens Correljé behoorlijk complex maakt, is dat, naast economische factoren, ook nationale en geopolitieke afwegingen een rol van betekenis spelen. Dat gaat vooral op voor de wisselwerking tussen gas, kolen en duurzame bronnen als wind en PV op daken. Maar terwijl Correljé denkt dat de gasprijs weinig invloed heeft op duurzame energie omdat die voornamelijk door het beleid en subsidies gedreven wordt, ziet Hans van Cleef, senior sectoreconoom energie bij ABN AMRO, dat toch iets anders.

Hij vermoedt dat de lage gasprijs niet alleen de productie van fossiele bronnen onder druk zet maar mogelijk

UTILITIES 11 nr. 3 - april 2016

Energie management begint met meten FLUXUS® Energy is het antwoord

 In kaart brengen van de energie effiency van warmtewisselaars, boilers en koelinstallaties  Voor perslucht- en brander installaties  Eenvoudig en snel meten met clamp on sensoren  Inzetbaar voor vloeistoffen, lucht en gassen  Zowel voor vaste als tijdelijke opstellingen Bel ons voor een demonstratie op uw installatie !

FLEXIM Instruments Benelux B.V. Tel.: +31 10 24 92 333 benelux@flexim.com

www.flexim.com

Boek uw stand Binnen enkele kliks online via evenementenhal.nl/ energy

hèt platform voor innovatieve projecten en totaaloplossingen in de gas, Wind en olie industrie

31 mei, 1 & 2 juni 2016 nederland beschikt over veel kennis op het gebied van de Gas, wind en olie industrie. samenwerkingen hierin zijn cruciaal om nieuwe technologieën en innovaties te ontwikkelen om zo de energiemarkt te versterken. kom daarom naar energy Platform op 31 mei, 1 & 2 juni 2016 in Hardenberg en ontdek welke innovaties, projecten en totaaloplossingen nederland heeft voor de Gas, wind en olie industrie.

evenementenhal hardenberg dinsdag 10.00 - 18.00 uur Woensdag 13.00 - 21.00 uur donderdag 10.00 - 18.00 uur

ook de vraag naar duurzame energie beïnvloed.

‘Ondanks de lage gasprijs is de rol van kolen in de energiemix onzeker’, zegt hij. ‘Door gas als transitiemiddel tijdens het uitfaseren van kolen in te zetten zou de CO2-uitstoot sterk kunnen dalen. Tegelijkertijd zal het aandeel hernieuwbare energie in de mix de komende jaren flink moeten stijgen om aan de Europese doelstellingen te voldoen. Dat betekent niet dat de rol van fossiele bronnen is uitgespeeld. Volgens het IEA zullen we de komende decennia wereldwijd voor pakweg driekwart van fossiele bronnen (olie, kolen en gas) afhankelijk blijven. Intussen vormt de lage gasprijs wel een bedreiging voor duurzame energie die nog steeds van subsidies afhankelijk is. Net als de oliebedrijven zal ook de duurzame energiesector meer aan innovatie en efficiency moeten doen, wil het op termijn aantrekkelijk blijven. Op korte termijn zie ik weinig verandering optreden omdat de ontwikkeling van windenergie losstaat van de ontwikkeling van de gasprijs. De groei van het aandeel wind is immers vastgelegd in het SER Energieakkoord.’

Professor Mulder preciseert dat beeld.

‘Windenergie krijgt subsidie op de onrendabele top en is in directe zin niet afhankelijk van ontwikkelingen op de gasmarkt’, verklaart hij. ‘Wel is het zo dat een lage gasprijs vaak ook een lage stroomprijs veroorzaakt. Als het verschil – de onrendabele top – groter wordt, moet er volgens bindende afspraken meer subsidie bij. Iets vergelijkbaars zie je bij zon PV op daken, de sterkst groeiende duurzame energiebron in ons land in de gebouwde omgeving. Naarmate de stroomprijs daalt, wordt het voordeel via salderen voor zelfopwekking vanzelf ook lager.’

Geopolitiek De ontwikkelingen in de energiesector kunnen volgens Sijbren de Jong snel veranderen. Hij wijst daarvoor naar een recente documentaire van het VPRO programma ‘Tegenlicht’. Die bracht medio maart naar voren dat de koninkrijken van Abu Dhabi en Marokko op dit moment hard bezig zijn met stroomproductie via concentrated solar power (CSP). Breekt duurzame energie in de Arabische wereld echt door, dan kan dat volgens ‘Tegenlicht’ concurrerend met fossiele

bronnen worden. Maar dat is wel koffiedik kijken. ‘Op dit moment staat de olie- en gasproductie onder druk en nemen de investeringen in nieuwe gasbronnen en olievelden af’, zegt De Jong. ‘Voor dit jaar verwacht ik geen stijging van de gasprijzen maar als de investeringen in olievelden terug blijven lopen dan gaat die prijs vanzelf omhoog. Dat zal echter niet direct het geval zijn: voorlopig zit er nog echt teveel olie in de markt’.

Groene paradox Concurrerende duurzame energie kan volgens Mulder daarentegen een precies tegenovergesteld effect hebben dat in de literatuur ook wel als de ‘groene paradox’ bekend staat: milieubeleid leidt juist tot meer aanbod van fossiele energie. ‘De reden hiervan is dat producenten en landen hun olieen gasvoorraden zo snel mogelijk uit de grond zullen halen en verzilveren voordat iedereen duurzame energie gaat gebruiken. Met als gevolg dat de olie- en gasprijzen dalen en zo de energietransitie bemoeilijken. Het is dus allesbehalve een gelopen race tussen duurzame en fossiele energie’, besluit de professor. n

UTILITIES 13 nr. 3 - april 2016

technologie Selectief membraan wint kalium en ammonium uit afvalwater

Kalium en ammonium zijn belangrijke voedingsstoffen in de landbouw.

Rioolwater kan een interessante bron zijn voor deze nutriënten, die daar via menselijke urine in terechtkomen.

Tijdens een gezamenlijk promotietraject bij Wetsus en de Rijksuniversiteit Groningen heeft Anna Casadellà een membraan ontwikkeld waarmee het mogelijk is kalium en ammonium uit verdunde urine terug te winnen.

Kunstmest is belangrijk voor de landbouw, maar wanneer meststoffen in het oppervlaktewater terechtkomen,

kunnen ze voor problemen als algenbloei zorgen. Omdat sommige mestingrediënten, zoals kalium en ammonium, beperkt beschikbaar zijn, zou het ideaal zijn om deze stoffen via een waterzuiveringsinstallatie terug te winnen. Bij Wetsus, het Europese topinstituut voor duurzame watertechnologie, heeft promovenda Anna Casadellà geprobeerd dit mogelijk te maken.

‘Ik heb diverse manieren getest om selectief kalium en ammonium uit afvalwater te halen’, vertelt Casadellà.

‘In een zuiveringsinstallatie heb je daar

een membraan voor nodig, met of zonder poriën, die selectief is voor kalium en ammonium.’ Ons lichaam zit vol cellen met zulke selectieve membranen maar Casadellà moest een synthetische variant maken. Daarvoor zette zij een speciaal synthetisch lab op bij Wetsus en werkte ze nauw samen met haar promotor Katja Loos, hoogleraar polymeerchemie aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Casadellà bestudeerde het transport van de twee nutriënten en testte verschillende opties. Uiteindelijk bleek een zeoliet met de naam clinoptiloliet de beste. ‘Wanneer je dit mineraal mengt met een polymeer ontstaat er een membraan die zestig procent van alle kalium en tachtig procent van het ammonium uit verdunde urine kan halen.' Omdat zeoliet erg goedkoop is, zouden dit soort membranen zeker een haalbare optie zijn voor gebruik in een waterzuiveringsinstallatie. ‘Mijn werk laat zien dat het principe werkt’, vertelt Casadellà.

‘De volgende stap is de techniek implementeren.’

Nederlandse innovatie maakt zonnecellen nog rendabeler De huidige zonneceltechniek wordt voor een belangrijk deel gelimiteerd door elektrische verliezen, die ontstaan door het ‘terugvallen’ van de door licht gegenereerde elektronen in de zonnecel. ECN brengt nu een polysilicium laagje aan tussen de silicium wafer en de metalen contacten, de voornaamste bron van de bovengenoemde verliezen.

Het zeer dunne laagje zorgt dat de stroom goed wordt geleid, en spanningsverliezen worden voorkomen.

De techniek is al eerder en succesvol toegepast in de micro-elektronica en op zonnecellen in het laboratorium, maar is door ECN en hightechbedrijf

14 UTILITIES nr. 3 - april 2016

Tempress nu voor het eerst toegepast op industriële schaal machines en zonnecellen. ‘Met deze nieuwe vinding wordt de grootste verliespost van de moderne zonnecellen opgeheven’, legt Bart Geerligs, senior onderzoeker bij ECN, uit. ‘Ook is het niet nodig om voor deze verbetering een scala van nieuwe productiemachines te introduceren. Met deze technologie worden de rendementsbeperkingen van de bestaande zonneceltechnologie opgerekt. Er is nu in korte tijd al een rendement bereikt van 20,7 procent en we zien mogelijkheden om snel voortgang te blijven boeken in de

richting van de 25 procent.’

Development engineer Martijn Lenes van Tempress: ‘Het opschalen van een laboratorium schaalproces naar industriële apparatuur is vaak de grootste drempel voor het succesvol implementeren van een nieuwe veelbelovende techniek. Tempress heeft daarom op een prototype machine eerst gekeken of de benodigde lagen wel op een voldoende grote schaal tegelijkertijd te produceren zijn. Toen dat eenmaal aangetoond was hebben we met ECN onderzocht hoe we deze lagen in een industrieel productieproces konden integreren.’

Nanoplaatjes voor brandstof uit zonlicht Solar fuels, schone brandstoffen uit zonlicht, water en CO2, zijn een aantrekkelijke manier om zonne-energie op te slaan in bijvoorbeeld waterstof of koolwaterstoffen. Het rendement van de technologie moet nog wel omhoog. Promovendus Kasper Wenderich van het MESA+ Instituut voor Nanotechnologie van de UT heeft hiervoor onderzoek gedaan naar speciale nanoplaatjes met daarop platina deeltjes die de omzetting versnellen. Hij ontdekte onder meer waarom het effect van die deeltjes achterblijft bij de algemene verwachting.

Voor deze chemische omzettingen zijn speciale materialen nodig, fotokatalysatoren. Titaandioxide is hiervoor het meest toegepast, maar dat heeft volgens Wenderich nog wel beperkingen. Hij heeft daarom gekozen voor wolfraamtrioxide, een geelgekleurd materiaal dat nog beter in staat is om

zonlicht te absorberen. Van deze stof maakt hij nanoplaatjes: op de vlakken, facetten, van deze plaatjes gaan de reacties plaatsvinden. Bijvoorbeeld: zonlicht maakt elektronen vrij die verschijnen aan één oppervlak en die waterstof vormen als er waterstofionen op dat vlak adsorberen. De elektronen de goede kant op sturen, dat is in dit geval de kunst. De ‘gaten’ die vrijkomen, bewegen naar een ander vlak van het nanoplaatje en reageren met zuurstofionen tot zuurstofgas.

Maar ook wolfraamtrioxide heeft een extra zetje nodig voor een grotere efficiëntie. Platina-nanodeeltjes kunnen dan als ‘co-katalysator’ dienen voor reacties met elektronen, is de gedachte. Die worden via een techniek die ook gebruik maakt van licht, fotodepositie, op die oppervlakken aangebracht waar de reacties met

elektronen moeten plaatsvinden.

De elektronen zijn door de aanwezigheid van Pt nog meer geneigd om naar het goede vlak te bewegen, is de theorie. Het op het juiste vlak afzetten van Pt is echter lastiger dan gedacht, concludeert Wenderich in zijn proefschrift. Platina zet zich ook graag af op de randen en blijkt dan zelfs de reacties te vertrágen. Dat platina-deeltjes op verkeerde plekken landen blijkt niet alleen uit de gemeten prestaties in een solar fuel experiment, het blijkt ook uit detailmetingen met atomic force microscopy. Verder levert het onderzoek van Wenderich veel nieuwe inzichten op in de optimale verdeling en grootte van de nanodeeltjes: de resultaten zijn zeker geen streep door de rekening van fotodepositie, maar ze zijn wel reden genoeg om de verwachtingen te temperen.

Ultradunne zonnecellen zijn licht als een zeepbel Een onderzoeksgroep onder leiding van MIT-professor Vladimir Bulovic ontwikkelde een procedé om ultradunne en vederlichte organische zonnecellen te maken. Door de zonnecel, het substraat en de beschermende laag in één keer te produceren, wordt het straks wellicht mogelijk om een ballon, tent of T-shirt energie te laten opwekken.

De demonstratie van de technologie is niet heel praktisch, maar toont wel de kracht van het nieuwe procedé. De onderzoekers wisten een zonnecel op een zeepbel te plaatsen zonder dat deze brak. De cel is opgebouwd uit paryleen, dat zowel het substraat als de beschermende coating vormt, en een lichtabsorberende organische laag van DBP. Maar volgens de onderzoekers zijn de gebruikte materialen minder innovatief dan het proces dat ze gebruikten om substraat en zon absorberende laag in één keer te produceren. Men gebruikt daarvoor een vacuümkamer waar de polymeren op kamertemperatuur op een glasplaat worden opgedampt. Door deze

aanpak hoeft het substraat niet te worden behandeld, schoongemaakt of verwijderd.

Het resultaat is een zonnecel die vijftien keer dunner is dan een menselijke haar. De opbrengst van de cel is zo’n zes watt per gram, wat heel wat meer oplevert (400 keer meer zelfs) dan de gemiddelde vijftien watt per kilo van een silicium zonnecel.

De onderzoekers denken dat hun lichte zonnecellen een oplossing zijn voor bijvoorbeeld weerballonnen die

energie willen opwekken. Het mooie van de techniek is dat in principe ieder oppervlak kan worden gebruikt om de zonnecel op op te dampen. Zo kun je een tent, t-shirt of stuk papier voorzien van een energieopwekkende laag.

Hoewel de wetenschappers toegeven dat de technologie nog in het beginstadium zit, denkt men wel dat het over niet al te lange tijd mogelijk moet zijn om uiteenlopende producten, zoals vliegtuigen, te voorzien van een energieopwekkende lamineerlaag.

UTILITIES 15 nr. 3 - april 2016

ENERGIE Met de inpassing van duurzame, inter-

mitterende energiebronnen op het energiesysteem, ontstaat meer volatiliteit op de elektriciteitsmarkt. De industrie kan grote pieken en dalen opvangen door zijn productie aan te passen aan het elektriciteitsaanbod.

Deze zogenaamde power to products-trend levert niet alleen voordelen op voor de energiesector, maar kan ook voor de energiegrootverbruikers een interessante businesscase opleveren.

Industrie als mega-batterij wordt, kunnen hierdoor sommige pieken afvlakken. De koppeling van de Europese energiemarkten is al langer gaande en ook die ontwikkeling zorgt ervoor dat er gemiddeld over Europa minder fluctuaties optreden en elektriciteitsvraag en aanbod beter op elkaar wordt afgestemd. Voor Nederland betekent dat, naast een betere convergentie met de buitenlandse prijzen, dat er soms juist meer prijsschommelingen worden ge誰mporteerd uit het buitenland.

Elektrificering Hoe dan ook

De energiemarkt is behoorlijk in beweging. De Europese Unie stuurt aan op decarbonisatie van de energievoorziening terwijl een aantal landen ook de nucleaire energieopwekking aan de kant heeft gezet. Tel daarbij op de toenemende investeringen in duurzame intermitterende bronnen zoals wind- en zonne-energie en het mag duidelijk zijn dat de stroomvoorziening steeds grotere fluctuaties gaat 16 UTILITIES nr. 3 - april 2016

vertonen. Aan de andere kant van het spectrum staat de ontwikkeling van grensoverschrijdende connecties tussen de Europese landen. De zogenaamde crossborder capaciteit is vaak een behoorlijke bottleneck geweest in de uitwisseling van elektriciteit, maar daar is inmiddels flink verbetering in gekomen en wordt ook nog hard aan verder gewerkt. Wanneer het transportbereik van stroom groter

zullen er steeds meer situaties op gaan waarin er een groot aanbod is van duurzame elektriciteit. Afspraken in het Energieakkoord leiden naar verwachting tot een additionele 3,8 gigawatt windvermogen op land en 3,45 gigawatt wind op zee in 2023.

Daarnaast verwacht men dat er ongeveer vier gigawatt aan vermogen bijkomt van zonnepanelen. Dat betekent samen in totaal elf gigawatt extra duurzaam productievermogen. Dat is relatief veel aangezien de dagelijkse elektriciteitsvraag fluctueert tussen circa acht en achttien gigawatt.

Het is voor energiegrootverbruikers interessant om mee te spelen

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

op de elektriciteitsmarkt. Door de productie terug te schroeven als de elektriciteitsprijzen hoog zijn of juist de productie op te voeren bij een laag prijspeil, is veel geld te besparen. De industrie raakt dan ook steeds meer geinteresseerd in oplossingen als power to heat of een stapje verder: power to products.

Elektriciteitsaanbodgestuurde productie kan worden ingevuld door grote elektriciteitsvragers uit of aan te zetten bij hoge of lage elektriciteitsprijzen. Dit is bijvoorbeeld mogelijk bij elektrochemische processen zoals elektrolyse.

Een andere optie is warmte op te wekken via elektriciteit. Dat kan met een elektrische boiler(power to heat), maar bijvoorbeeld ook met stoomrecompressie of via warmtepompen.

Daarnaast zijn er ook andere mogelijkheden om gas te vervangen door elektriciteit of juist (waterstof)gas te produceren uit elektriciteit (power to gas).

Peakshaving Een consortium van adviesbureaus CE Delft, ISPT en Berenschot, netwerkbedrijven en een groot aantal industriële bedrijven onderzocht de potentie van Power to

Products en concludeerde dat in de huidige omstandigheden peakshaving, ofwel het tijdelijk terugdraaien van de vraag bij hoge elektriciteitsprijzen, interessant is. Power to heat op de momenten van goedkope stroom is momenteel nog niet heel interessant, maar kan dat wel worden als de omstandigheden of de regelgeving veranderen. De inzet van stoomrecompressie bij projectdeelnemer DOW bleek nu al een goede busines-

oplossingen vandaag de dag. Maar daarmee is het laatste woord nog niet gezegd: het rapport wijst ook op bepaalde knelpunten, waarop we nu verder studeren. Ik dat er wel degelijk een toekomst is voor de industrie als flexibele elektriciteitsverbruiker.

Naarmate er meer intermitterende bronnen bijkomen, wordt het interessanter om de productie aan te passen op het elektriciteitsaanbod. Daar hoort zeker ook de inzet van stroom

De inzet van stoomrecompressie bij projectdeelnemer DOW bleek nu al een goede businesscase op te leveren. scase op te leveren. Die positieve resultaten kwamen vooral doordat stoomrecompressie een zeer efficiënte manier is om laagwaardige warmte her te gebruiken voor de productie van stroom.

Bert den Ouden is managing director energy & sustainability bij Berenschot en medeopsteller van het rapport: Power to products. ‘De resultaten uit het onderzoek dat we publiceerden zien er op het eerste gezicht niet heel gunstig uit voor de power-to- heat

voor warmteproductie bij. Met name als warmte kan worden gebufferd, kan de balans van de businesscase soms naar de positieve kant schuiven. De markt voor warmte wordt momenteel nog gedomineerd door aardgas, maar wanneer je warmte efficiënt elektrisch kunt produceren en daarna die warmte opslaan, ontkoppel je de vraagpatronen waardoor partijen beter kunnen profiteren van de markt.

Daarbij geldt nog het feit dat de

UTILITIES 17 nr. 3 - april 2016

maatschappelijke baten van peakshaving verder gaan dan alleen de industriële besparingen. Wanneer de industrie zijn elektriciteitsgebruik flexibel kan regelen, scheelt dat kosten voor het verzwaren van netten. Bovendien ontstaat er een bodemprijs voor duurzame elektriciteit waardoor het investeringsklimaat voor windenergie weer gunstiger wordt. Je zou dan ook met name in de contractvormen kunnen innoveren om de voordelen van peakshaven voor de netbeheerder zoveel mogelijk te verwaarden.’

Energiemarkt Het flexvermogen kan zowel op de onbalansmarkt als op de intraday-markt worden verhandeld. ‘De onbalansmarkt is belangrijk, maar beperkt in omvang’, zegt Den Ouden. ‘Die markt kent grote prijsverschillen maar is niet groter dan dertig miljoen euro. De day ahead-markt is fysiek veel groter van omvang met veel kleinere prijsverschillen, maar daar zie je dat de volatiliteit toeneemt. Bedrijven doen

er dan ook verstandig aan om in de businesscase de verschillende markten met hun eigen dynamiek mee te nemen. De termijnmarkt draait vooral om risicomanagement terwijl de day ahaed markt direct is gekoppeld aan de productieplanning, de intraday markt kan worden gebruikt om de productie aan te passen terwijl de onbalansmarkt alleen bedoeld is om de energiebalans te herstellen.

Bedrijven die hun processen kunnen aanpassen op al die verschillende markten, zullen het meeste profiteren van de prijsschommelingen.’

Hoe groot die schommelingen worden is afhankelijk van de marktomstandigheden. Momenteel is er nog veel flexvermogen aan de productiezijde omdat er nog veel fossiele centrales zijn die snel kunnen bijspringen.

Naarmate de roep om decarbonisatie van de energieopwekking groter wordt, zal de productiezijde minder flexibiliteit kunnen leveren.

Maatwerk De business cases laten zien dat er geen one size fits

CHLOORPRODUCTIE Een van de deelnemers aan het onderzoek naar Power to products was AkzoNobel dat in Delfzijl een aantal chloorchemiefabrieken bedrijft. Een van de processen die profijt zou kunnen hebben van de hoge productiepieken van met name windenergie en daaraan gerelateerde lage prijzen is het proces van chloor-alkali elektrolyse. Hierbij produceert men belangrijke basischemicaliën zoals chloor, waterstof en natronloog uit natriumchloride (zout) en water. In dit proces gebruikt het chemiebedrijf een slordige tweehonderd megawatt. Een voordeel van het proces is dat deze eenvoudig kan worden aan- en uitgezet. Maar Marco Waas directeur RD&I en Technologie van AkzoNobel Industrial Chemicals, ziet ook kansen in het omzetten van overtollige elektriciteit in Ammoniak. ‘Electrolyzers hebben veel stroom nodig. De vestigingen van AkzoNobel in Rotterdam of Delfzijl kunnen nu al de productie terugschakelen als er weinig duurzame energie wordt opgewekt. Bijvoorbeeld op windstille of zonarme dagen. En op piekmomenten kunnen ze op volle toeren produceren. We hebben al prijspieken gezien van vijfhonderd euro per megawattuur, maar ook negatieve prijzen in dezelfde orde. Door de productie slim te sturen, kunnen we dus geld verdienen.’

Waas zet het verbruik van AkzoNobel in Nederland in perspectief: ‘We gebruiken ongeveer evenveel elektriciteit als 660 duizend huishoudens of, om maar een voorbeeld te noemen: 15,5 miljoen koelkasten. En als je naar steden kijkt, dan gebruiken we evenveel elektriciteit als Amsterdam, Utrecht en Amersfoort samen. We kunnen dus een flinke rol spelen in de balancering van duurzame energie. Vandaar ook dat we zowel bij de power to products als power to ammonia-projecten zijn betrokken.’

18 UTILITIES nr. 3 - april 2016

all oplossing is voor de industrie.

Bedrijven zullen dus zelf aan de slag moeten en duidelijke keuzes maken. Dat wil zeggen: de juiste technologie om elektriciteit om te zetten in warmte of bijvoorbeeld luchtdruk (perslucht) en de bij het bedrijfsproces aansluitende demand side management-strategie. Ook de contracten vergen maatwerk en constante bijsturing. Ook niet onbelangrijk is dat bedrijven hun processen aanpassen op een onregelmatige inzet van elektriciteit. Ze zullen niet alleen de regeling van de productie-installatie moeten aanpassen, maar ook de ICT-systemen die hierbij worden gebruikt.

Scope Den Ouden is in ieder geval tevreden met de resultaten die de pilots tot nog toe hebben opgeleverd.

‘De pilots leverden twee positieve businesscases op en drie cases die wat meer onderzoek vergen. We zijn inmiddels verder gegaan met onze onderzoeken naar power to heat en als je met een aantal factoren rekening houdt, kan de business case daarvoor een stuk positiever uitvallen. De investeringen in bijvoorbeeld een stoomrecompressie-systeem zijn hoog, dus moet de benuttingsgraad voldoende hoog zijn. Desondanks denk ik dat die systemen zich in de nabije toekomst wel gaan terugverdienen. Dat zou makkelijker worden als de industrie zijn scope zou gaan verschuiven van de korte termijn naar de middellange termijn. Bedrijven hanteren soms criteria van korte terugverdientijden van één a drie Investeringen in flexibiliteit vergen doorgaans een wat langere adem, maar betalen zich uiteindelijk dubbel en dwars terug. Sommige andere sectoren hanteren al langere terugverdiencriteria. De energieprijs is momenteel misschien wel laag om investeringen te verantwoorden, maar de rentestand is ook heel laag. Bovendien komen veel van de benodigde technieken ook steeds goedkoper beschikbaar.

Bedrijven die anticyclisch willen investeren, zouden dan ook goed naar hun processen moeten kijken en hun positie bepalen in de toekomstige energiebalans.’ ■

GAS

UTILITIES 19 nr. 3 - april 2016

GAS Aardgas naar Nederland brengen, lijkt op

het verkopen van ijs aan Eskimo’s. Toch lukte het Wingas zich te settelen in de Nederlandse gas business. Managing director Benelux Gerd Jung is er van overtuigd dat aardgas een belangrijke rol blijft spelen in de energietransitie. ‘Aardgas is een betrouwbare systeempartner die op ooghoogte staat met hernieuwbare energie.’

Aardgas is een betrouwbare systeempartner markt. Inmiddels is de scope verbreed en bedient men naast Denemarken, Groot-Brittannië, Frankrijk, Oostenrijk en Tsjechië ook de Nederlandse markt. Dat kan best lastig zijn in een gasdominant land als het onze.

Desondanks lukte het Wingas wonderwel om hier te aarden en die positie kan wel eens worden verstevigd na investeringen in extra opslagcapaciteit dicht bij de grens met Groningen.

Het goede nieuws dat Gerd Jung, managing director Wingas Benelux, kan brengen, is dat er genoeg gas voorhanden is. Helaas betekent dat niet dat gasgestookte centrales de kolenstroom uit de markt stoten.

Aardgas is lange tijd aangewezen als transitiebrandstof die de overgang naar een duurzame energievoorziening wat meer geleidelijk zou moeten laten verlopen. Op het moment domineert steenkool echter de elektriciteitsvoorziening in Nederland en Duitsland.

Sterker nog: de forse investeringen van de Duitsers in duurzame energie 20 UTILITIES nr. 3 - april 2016

leiden dankzij de inzet van kolencentrales zelfs tot een lichte stijging van de CO2-uitstoot. Wingas acteert in dit krachtenveld als gashandelaar, maar heeft ook opslagcapaciteit op verschillende strategische plekken.

Het dochterbedrijf van Gazprom was in 2003 de eerste partij die Russisch gas kon aanbieden aan de Belgische

Tot nog toe is de CO2-prijs niet gunstig voor gas. Denkt u dat de markt dit zelf kan oplossen of moet de EU ingrijpen?

‘Bij de stroomproductie in Europa speelt gas momenteel helaas geen echt grote rol. Dat komt onder andere door de sterk gedaalde prijs voor geïmporteerde kolen. Zelfs voor de modernste krachtcentrales is het niet rendabel. Het aandeel is in Duitsland tot onder de tien procent gedaald. Dat is jammer en aan deze situatie moet bij serieuze plannen om CO2 terug te dringen zeker wat

veranderen. De vraag is of de politiek wil tolereren dat de komende jaren nog steeds net zoveel kolen worden gebruikt om stroom te produceren als nu het geval is. Vinden we klimaatbescherming echt belangrijk, en dan niet met het oog op visies voor 2040 of 2050, maar ook al voor de komende 10 tot 20 jaar? Als we het serieus hebben over de vermindering van de carbonuitstoot, zijn kolenenergiecentrales geen optie. Met het

aanbod van aardgas en de globale markten groeien steeds verder naar elkaar toe. De vraag uit Azië is niet zo hoog als verwacht. In de VS en Australië wordt gewerkt aan grote projecten voor LNG, vloeibaar gas dat over de hele wereld kan worden vervoerd. Deze hoeveelheden komen extra op de markt beschikbaar. Dat is in principe goed nieuws: er is genoeg gas voorhanden. Dat betekent niet dat daarmee de gascentrales uit de

‘Natuurlijk is de gasprijs, ook door het grote aanbod op de markt, gedaald. Onze klanten zijn er blij mee.’ oog op de CO2-uitstoot is aardgas de juiste oplossing en de perfecte partner voor hernieuwbare energiebronnen. Hier is de politiek aan zet.’

mottenballen kunnen worden gehaald.

Zonder een wijziging van de huidige omstandigheden is een grootscheepse verandering onwaarschijnlijk.’

Momenteel zijn de gasprijzen erg laag.

Ziet u dit als een gunstige trend?

Natuurlijk is de gasprijs, ook door het grote aanbod op de markt, gedaald.

Onze klanten zijn er blij mee.’

Aardgas is voor de productie van warmte altijd de eerste keuze geweest. Nu kijken partijen echter naar power to heatoplossingen. Denkt u dat gas een andere rol gaat krijgen?

‘Wie het klimaat echt wil beschermen, mag de zogeheten CO2vermijdingskosten niet vergeten. Deze zijn bij de toepassing van moderne

Maar denkt u ook dat die lage prijzen aan zullen houden?

‘Momenteel is er inderdaad een groot

gasefficiëntietechnologieën in de markt voor stookwarmte, verantwoordelijk voor circa veertig procent van de emissies, heel laag. Want met name aardgas biedt hier veelzijdige mogelijkheden om het klimaat met economisch zinvolle maatregelen te ontzien.

Aardgas is daarbij een betrouwbare systeempartner die op ooghoogte staat met hernieuwbare energie in het kader van een betaalbare klimaatbescherming, gericht op de terugdringing van emissies. Zo is vooral de combinatie van gasketels met thermische zonne-energie een uiterst energieefficiënte en voordelige oplossing om gebouwen te verwarmen.’

Er is in de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in opslagcapaciteit voor zowel de lange als de korte termijn. Ook door Wingas. Zijn die investeringen nog rendabel in de huidige marktsituatie?

‘De opbrengsten voor het gebruik van gasopslagfaciliteiten zijn voor alle exploitanten al een tijdje niet bevredigend. Het overaanbod van gas op de markten leidt tot een geringe zomer/ winterspread die rechtstreeks invloed heeft op de vermarkting van opslagcapaciteiten. We gaan er echter vanuit dat de opslagmarkt zich op de lange

UTILITIES 21 nr. 3 - april 2016

PARTNERS UTILITIES PLATFORM

LEDEN UTILITIES PLATFORM

Vakblad Utilities

Congres en evenement

Partners (en Leden)

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Nieuwsbrief

Website

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

AndrĂŠ Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Paul van Son CEO DII

termijn weer zal herstellen. In de toekomst kan de flexibiliteit, bijvoorbeeld via het grootste Nederlandse gasveld in Groningen, duidelijk lager uitvallen.

Wingas heft sterke banden met Rusland.

Denkt u dat het politieke klimaat aldaar de leverings- en voorzieningszekerheid onder druk kan zetten?

‘Rusland is zonder twijfel belangrijk voor de aardgasvoorziening in Europa.

Beide partijen doen hun voordeel met de samenwerking. Europa heeft Russisch aardgas nodig, tegelijkertijd is Europa de belangrijkste markt voor Russisch aardgas. Dit is een goede basis voor een duurzaam partnerschap waarvan beide partijen kunnen profiteren.’

Heeft Wingas nog meer investeringen in het verschiet wat betreft opslag en transport van aardgas?

‘Ons dochterbedrijf astora bouwt momenteel een caverneopslag in Jemgum aan de Duits-Nederlandse grens, die ook is aangesloten op het Nederlandse pijpleidingennet en daarmee ook belangrijk kan worden voor de aardgasvoorziening in Nederland.

Daarnaast investeren we steeds meer

in de digitalisering van de activiteiten van de Wingas-groep om optimaal op de toekomst voorbereid te zijn.’

En welke rol speelt Wingas in de verduurzaming van het gasaanbod?

‘We bieden onze klanten in Duitsland al sinds 2011 bio-aardgas aan.

Bovendien stimuleert Wingas via de nutsbedrijven die klant zijn met name de toepassing van moderne en krachtige brandstofcellen die niet alleen warmte, maar ook stroom produceren.’

Hoe ziet u de competitie met grote gasspelers in Nederland?

‘We overtuigen onze klanten in Nederland al sinds 2003 met ons aanbod en zijn sindsdien continu gegroeid. Daaraan willen we ons ook in de toekomst laten meten.’

En wat raadt u uw klanten aan wat betreft de contractduur?

‘De eisen aan de eigen energievoorziening kunnen per geval heel verschillend zijn. Het inkoopbesluit hangt niet in de laatste plaats van het eigen businessmodel, de risicobereidheid en het gedrag van de concurrentie

af. We adviseren een valide risicobeoordeling van het bedrijf op basis waarvan een besluit over het product kan worden genomen. We adviseren daarbij graag of vaste of geïndexeerde prijzen de juiste keus zijn.’

Hoe ziet u de rol van gas voor de korte, middellange en lange termijn?

‘Wie gelooft dat fossiele brandstoffen op de korte termijn helemaal kunnen worden vervangen, vergist zich. Effectieve klimaatbescherming werkt alleen met een combinatie van hernieuwbare energie met aardgas in het bijzonder. Ook over tientallen jaren zal er geen energievoorziening zijn die uitsluitend op hernieuwbare energie gebaseerd is. Er is een zekere, altijd beschikbare energiedrager nodig die kan worden ingezet als de wind niet meer waait en de zon niet meer schijnt. Dat is aardgas. Daarom speelt aardgas een sleutelrol bij het dekken van de toekomstige energiebehoefte in Europa. Aardgas is efficiënt, veelzijdig toepasbaar en heeft van alle fossiele energiedragers de laagste emissie. Aardgas is klaar om zijn bijdrage aan het bereiken van de toekomstige klimaatdoelstelling te leveren.’ n

UTILITIES 23 nr. 3 - april 2016

GAS Zonne- en windenergie die in een gascentrale

wordt opgeslagen om later als koolstofvrije brandstof voor stroom te dienen. Dat is het idee achter de transformatie van de gascentrale in de Groningse Eemshaven tot een ‘superbatterij’. Nuon en de TU Delft verkennen de komende jaren the power of ammonia.

Tekst: Lynsey Dubbeld

Gascentrale als superbatterij voor wind- en zonne-energie ‘Er is steeds meer energie uit wind en zon. Dat betekent dat er behoefte is aan mogelijkheden om energieoverschotten van windmolens en zonnepanelen op te slaan. Én dat de vraag naar elektriciteit uit gascentrales steeds flexibeler wordt’, zegt Geert Laagland, technoloog bij Nuon, over de aanleiding voor het onderzoek naar het gebruik van vloeibare ammoniak als brandstof in de gascentrale in de Eemshaven.

De Magnum-locatie is de aangewezen plek voor het onderzoek, omdat de gascentrale al vanaf de bouw in 2013 flexibel opereert: hoeveel de drie stoom- en gasturbines van de centrale draaien, is afhankelijk van de dagelijkse energiebehoefte. Om straks ook te kunnen inspelen op fluctuaties in het energie-aanbod worden de mogelijkheden onderzocht om de centrale de komende tien jaar te voorzien van een innovatieve opslagmethode waarin ammoniak als koolstofvrije brandstof een spilfunctie vervult.

Van elektriciteit naar ammoniak De eerste stap in het opslagsysteem dat in de gascentrale in de Eemshaven wordt ontwikkeld, is het omzetten van elektriciteit in vloeibare ammoniak. Dit gebeurt door elektro 24 UTILITIES nr. 3 - april 2016

lyse van water, waarna de geproduceerde waterstof met zuivere stikstof wordt omgezet in ammoniak. ‘Er is tot nu toe veel gesproken over de opslag van waterstof, maar dat is moeilijker op te slaan dan ammoniak’, zegt Laagland over de keuze voor ammoniakproductie. Ook batterijen zijn niet geschikt om forse energieoverschotten voor een langere periode, zoals enkele weken of maanden, te bewaren.

Het binden van waterstof en stikstof tot ammoniak biedt dan uitkomst: de vloeistof kan op een hanteerbare

bare ammoniak dankzij een nieuwe techniek om waterstof te behandelen efficiënter en goedkoper te kunnen maken.’

Ammoniakopslag De tweede stap van het nieuwe systeem dat Nuon ontwikkelt betreft de opslag van vloeibare ammoniak. Dit gebeurt bij atmosferische druk en een temperatuur van -33°C. De ammoniak kan op deze manier gedurende een lange periode worden opgeslagen, vertelt Laagland.

‘Het is mogelijk om de opslagduur

‘In de Magnum-centrale verwachten we de productie van vloeibare ammoniak dankzij een nieuwe techniek om waterstof te behandelen efficiënter en goedkoper te kunnen maken.’ manier langdurig worden opgeslagen.

‘De technologie om waterstof te produceren met behulp van elektriciteit is zeker niet nieuw en is bovendien op grote schaal uitvoerbaar. Maar tot nu toe waren de processen altijd relatief duur’, zegt Fokko Mulder, die als hoogleraar aan de TU Delft nauw betrokken is bij het onderzoek in de Eemshaven. ‘In de Magnum-centrale verwachten we de productie van vloei-

beperkt te houden tot bijvoorbeeld een dag, maar het kunnen ook maanden zijn. Dat maakt het mogelijk om seizoensverschillen in de productie en het gebruik van zonne-energie te overbruggen.’

Een ander voordeel van de ammoniakopslag is dat de vloeistof goed te transporteren is. Dit biedt de mogelijkheid om ammoniak te produceren op plaatsen waar veel duurzame ener-

gie beschikbaar is, maar waar kabelverbindingen ontbreken. Deze zogenoemde remote renewables kunnen naar verwachting in de toekomst een spilfunctie vervullen in de wereldwijde energievoorziening.

Ammoniak als koolstofvrije brandstof Het hergebruik van de ammoniak als brandstof vormt de derde stap naar de toekomstige Magnum-centrale. Hiervoor wordt ammoniak (in plaats van aardgas) als brandstof toegevoerd naar een gasturbine, die de brandstof omzet in elektriciteit voor het net. In eerste instantie wordt gekeken naar de benodigde voorzieningen om de ammoniak bij te mengen in aardgas. Laagland: ‘Uiteindelijk – over ongeveer tien jaar – verwachten we volledig op ammoniak te kunnen draaien. Dat levert een gigantische verbetering van de ecologische voetafdruk op, want de CO2uitstoot gaat omlaag naar praktisch nul.’

De nieuwe Tesla Ammoniak wordt sinds jaar en dag veel gebruikt, bijvoorbeeld voor de productie van kunstmest, plastics en andere materialen. Ook als koolstofvrije energiedrager staat ammoniak al langere tijd op

de agenda. Maar het traditionele procedé om ammoniak te maken via elektriciteit was relatief kostbaar en energie-intensief. Eerst is een elektrolyser nodig om waterstof te maken en vervolgens worden de stikstofmoleculen met waterstof gebonden onder hoge druk en op een hoge temperatuur. De omzetting van elektriciteit naar ammoniak was daardoor niet goedkoop – en niet efficiënt. Mulder: ‘Vooral met de lage prijzen voor fossiele brandstoffen had ammoniak het tij niet mee.

Bovendien waren de ontwikkelingen in duurzame energiesector nog niet zo ver dat een doorbraak van ammoniak als brandstof voor de hand lag.’

Is er nu wel een doorbraak voor stroom uit ammoniak op handen?

Mulder trekt een vergelijking met de modellen van Tesla. ‘De technologieën voor het type ammoniakproductie die nu wordt ontwikkeld in de Magnumcentrale zijn voldoende rijp om op te schalen. Maar in feite ligt er nu een versie 1.0 van een nieuwe methode die het aantrekkelijk maakt om in gascentrales deze koolstofvrije brandstof te gebruiken. De versie 2.0 wordt na verdere ontwikkeling en onderzoek – net als de nieuwste Tesla – goedkoper en beter.’

Veiligheid en milieu op de agenda Omdat ammoniak bekend staat als een giftige stof, is veiligheid een nadrukkelijk agendaitem van het onderzoek naar de productie en opslag van vloeibare ammoniak uit stroom. Mulder: ‘Ammoniak wordt niet voor niets altijd in strak gecontroleerde omgevingen gebruikt.

Maar er is al ruim honderd jaar heel veel ervaring met het opslagproces, zowel in Nederland als daarbuiten.

Er gebeuren zelden ongelukken. En mocht er toch iets misgaan, dan is ammoniak nog altijd biologisch afbreekbaar en dus kan het milieu er – in tegenstelling tot bijvoorbeeld olie – niet ernstig door geschaad worden.’

Het onderzoek naar de productie en het gebruik van ammoniak uit duurzame energiebronnen wordt uitgevoerd binnen een consortium waarvan het Institute for Sustainable Process Technology de penvoerder is. Deelnemers aan het Power to Ammonia project zijn naast Nuon en de TU Delft ook Stedin Infradiensten, ECN, de Universiteit Twente, Proton Ventures, OCI Nitrogen, CE Delft en Akzo Nobel. Het consortium kijkt naar verschillende aspecten van inno

UTILITIES 25 nr. 3 - april 2016

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor acts

manuf

_adv_A5liggend_www_uilities.indd 43

20-10-14 14:35

Advertentie-index UTILITIES

WIJ HEBBEN ENERGIE VOOR TIEN. Samen met u werken we aan een optimale aardgaslevering .

Santon...........................................................................................4 AIB vincotte...................................................................................4 Deltavisie.................................................................................... 35 Evenementenhal Hardenberg..................................................... 12 Flexim Instuments ...................................................................... 12 Market review............................................................................. 30 MODELEC Data-Industrie........................................................... 36 Pennwell.......................................................................................2 Utilities platform......................................................................... 22 Wingas........................................................................................ 26

BIJSLUITERS Euroforum Hanze Development PennWell Corporation

Ook adverteren in Utilities Magazine?

Neem contact op met Arthur Middendorp: www.wingas.nl

070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

De energiecentrale als superbatterij Nuon en TU Delft willen gascentrales gaan inzetten als opslag voor duurzame energie. Dat willen ze doen door van groene stroom ammoniak te maken wanneer er een overschot aan groene stroom is. Ammoniak kan eenvoudig en langdurig worden opgeslagen. Op momenten dat er een tekort aan groene stroom is kan de ammoniak worden ingezet als brandstof in gascentrales.

Wind en zonne-energie zijn niet op afroep beschikbaar...

Soms wordt er te veel geproduceerd...

...en op een ander moment te weinig

Er wordt meer groene stroom geproduceerd dan er vraag naar is.

De vraag is groter dan wind en zon op dat moment kunnen leveren.

Nu:

Nu:

Gascentrales vullen tekort aan door elektriciteit te produceren met aardgas.

Het overschot wordt tegen zeer lage prijzen elders verbruikt.

Gascentrale Generator Ketel

Stoomturbine

Aardgas

CH4 Generator

In de toekomst: 1 14:35

In de toekomst:

Het overschot aan stroom wordt omgezet naar ammoniak.

Vereenvoudigde weergave Lucht

O2 N2 Zuurstof & stikstof

2

De ammoniak wordt in vloeibare vorm opgeslagen.

Elektriciteit

Gasturbine

De opgeslagen 1 ammoniak wordt ingezet als brandstof in plaats van aardgas.

Ammoniak

Luchtscheider

N2

Stikstof

Ammoniak Reactor

Bij verbranding van ammoniak komt geen CO2 vrij, dus goed voor het milieu.

2

NH3

NH3

Water

H2O

Elektrolyse H2

Waterstof

Ontwerp: Boudestein Infographics

vaties in energiebronnen: de technische en financiële haalbaarheid, de milieu-impact en de veiligheidsrisico’s. Hierbij wordt ook gekeken naar de mogelijke uitstoot van schadelijke stoffen, zoals bijvoorbeeld stikstofoxiden (NOx). ‘Dit is een veelvoorkomend probleem als brandstoffen op hoge temperaturen worden verbrand’, nuanceert Mulder. De gascentrale van Nuon in Eemshaven beschikt dan ook al over passende voorzieningen voor de nabehandeling van de rookgassen.

All-electric society Met de inzet van de Magnum-gascentrale als ‘superbatterij’ voor de opslag van

energie uit wind en zon kiest Nuon definitief voor een duurzaam alternatief voor het vergassen van steenkool, waarvoor de locatie oorspronkelijk gebouwd was. Het is de bedoeling dat over vijf jaar een demonstratieproject met ammoniak als brandstof kan draaien. Dan zal de centrale de vloeibare ammoniak met voldoende efficiëntie kunnen produceren en deze – in aanvulling op aardgas – als brandstof voor het maken van elektriciteit gaan gebruiken. Op prijs kan de nieuwe brandstof dan waarschijnlijk niet concurreren met gas. Nuon verkent wel prijsscenario’s voor 2023 en 2030. Vanuit het perspectief van the

all-electric society ziet Mulder op die termijn volop kansen voor stroom uit wind en zon. ‘Stroom is een fantastisch mooie energiebron; er zijn zoveel toepassingen die efficiënter zouden zijn als ze geëlektrificeerd zouden worden.

Denk aan elektromotoren die vijf keer zo energiezuinig kunnen zijn als diesel of benzine. Dan is het ook geen probleem als de prijs per kilowattuur wat hoger ligt: de elektrificatie zorgt voor een zodanige energiebesparing dat de totaalkosten uiteindelijk niet hoger zijn.

Bovendien: als Europa willen we de CO2-emissies met 95 procent reduceren. Dan moeten we echt alle wind- en zonne-energie benutten die er is.’ ■ UTILITIES 27 nr. 3 - april 2016

ENERGIE De planbureaus CPB en PBL stelden een

toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving op met nieuwe scenario’s voor klimaat en energie. Ook de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur schetst een perspectief tot 2050. Waar de WLO-studie ‘beleidsarm’ is, geeft de RLI juist aan ‘hoe het moet’. Hoewel beide studies een verschillende insteek hebben, is het interessant om hun aanpak te vergelijken.

Robert Haffner en Rik van Terwisga, sector leader bij Ecorys

Energiescenario’s missen urgentie De Welvaart en Leefomgeving (WLO)-studie kent twee referentiescenario’s: laag en hoog. Daarnaast is nog een aanvullende verkenning gedaan naar de gevolgen van het twee graden-doel. In het eerste scenario (laag, met lage economische groei) houdt men rekening met een opwarming van 3,5 tot 4 graden. De CO2prijs stijg van vier euro per ton naar 40 euro per ton in 2050. Na 2030 is geen bereidheid meer voor verdere aanscherping van het beleid, dat zich nationaal oriënteert. Men gaat uit van hoge fossiele brandstofprijzen terwijl het energieverbruik met 25 procent is gedaald. Er is tevens een sterke groei van hernieuwbare energie. In dit scenario blijft fossiel dominant en speelt CO2-opslag geen rol.

Het tweede scenario (hoog, hoge economische groei) gaat uit van een opwarming van ‘slechts’ 2,5 tot 3 graden en een sterke stijging van de CO2-prijs (160 euro per ton in 2050). In dit scenario verscherpt men in 2025 de klimaatafspraken en wordt zowel Europees als mondiaal beleid gemaakt. Er zijn weinig geopolitieke spanningen en lage fossiele brandstofprijzen. Het energieverbruik is gedaald met slechts 16 procent, 28 UTILITIES nr. 3 - april 2016

maar daar staat een sterke groei van hernieuwbare energie tegenover.

Desondanks blijft fossiel dominant.

CO2-opslag is een belangrijk instrument en wordt circa dertig procent van de broeikasgassen afgevangen en opgeslagen.

Ook het twee graden doel is uitgewerkt. In dit scenario loopt de emissiereductie op tot 80 of zelfs 95 procent. De CO2-prijs stijgt sterk naar 200 tot 1000 euro per ton in 2050.

Het klimaatbeleid wordt zo spoedig mogelijk aangescherpt. In dit scenario zij twee ontwikkelingen mogelijk: centrale of decentrale opwekking. In de eerste variant kiest men voor nog meer energiebesparing en hernieuwbare energie terwijl CO2- opslag een kleinere rol krijgt. Ook zal men meer op elektrificatie aansturen. Of men kiest voor centrale opwekking met een grotere rol voor CO2-opslag, collectieve warmtenetten en -transport.

RLI De RLI meent dat een hard klimaatdoel wettelijk moet worden vastgesteld. Wat de RLI betreft zou het doel moeten zijn dat de emissie van broeikasgassen in 2050 80 tot 95 procent lager is dan in 1990.

Dit geeft een krachtig sturingsmid-

del. Vervolgens onderscheidt de RLI vier functionaliteiten: lage temperatuurwarmte in gebouwen voor verwarming en warm water; hoge temperatuurwarmte voor industriële productie; transport en mobiliteit en de werking van verlichting en elektrische apparaten.

Interessant is dat de RLI geen gedetailleerde scenario’s ontwikkelt. De raad meent dat de onzekerheden hiervoor simpelweg te groot zijn en wil bovendien niet redeneren vanuit de huidige situatie of vanuit specifieke bronnen en sectoren. De RLI kiest een ander perspectief, namelijk dat van de energiefunctionaliteiten, en redeneert vanuit het harde doel in 2050. Dit betekent feitelijk dat de aanvullende verkenning in de WLO het hoofdscenario is geworden.

Onsje minder is niet genoeg Zowel het RLI-advies als de in de Toekomstverkenning WLO geschetste scenario’s geven aan voor welke enorme uitdagingen de Nederlandse samenleving op het gebied van emissiereductie de komende decennia komt te staan.

Dit beeld wordt alleen nog maar versterkt als we bedenken dat eind vorig

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

jaar in Parijs het COP21-akkoord is gesloten, waarin een maximale gemiddelde mondiale temperatuurstijging van 1,5 tot 2 graden (in 2050) is afgesproken.

Om te beginnen is het van belang dat we ons realiseren dat de gevraagde transitie niet zal worden bereikt als we alleen aan energiebesparing en emissiebeperking werken. Het gaat uitdrukkelijk niet om van alles een ‘onsje minder’. We zullen onze héle manier van ‘samen-leven’ moeten aanpassen. Dat gaat dus niet alleen over energieverbruik, maar ook over wonen, werken, bedrijvigheid, mobiliteit, recreatie en zo voorts. Wij zullen in een paar decennia niet naar een aangepaste maar naar een nieuwe samenleving moeten groeien. Van een fossiele naar een duurzame economie.

Dit betekent dat we toe moeten naar een andere vormgeving van onze woonomgeving, slimmere, leefbare steden, opvangen van de klimaatveranderingen, kleinschaligheid in nutsvoorzieningen, intelligente transportmodaliteiten en anders omgaan met productie en consumptie van voedsel.

Om dat mogelijk te maken, is een samenhangende aanpak nodig, waarin met alle maatschappelijk-economische

sectoren, met alle betrokken stakeholders en door alle bestuurslagen heen gezamenlijk én geregisseerd wordt gehandeld.

Urgentie Opvallend is dat in alle scenario’s van de WLO-studie (ook het hoge) het groeipercentage relatief bescheiden is. Dit betekent dat de investeringen die met de benodigde energietransitie gemoeid zijn, niet uit de groei kunnen worden betaald. Er zullen dus middelen moeten worden vrijgemaakt om de energietransitie mogelijk te maken, met als consequenties hogere lasten voor burgers en/of een vermindering van overheidstaken. In een tijd dat Nederland minder gas zal mogen produceren, komt dit extra hard aan. Ergo, zoals de RLI aangeeft: de transitie zal pijn doen, geld kosten en investeringen vergen. De WLO-scenario’s geven een basis voor veel beleidsbeslissingen op het gebied van klimaat en energie in Nederland. Dat is op zich winst.

Wij missen echter de urgentie. De noodzaak om te veranderen is groot, de transitie raakt de hele samenleving en de economische ruimte tot 2050 is beperkt. Dit vraagt om een niet-vrijblijvende, goed geregisseerde,

maatschappelijke aanpak, bijvoorbeeld in de vorm van een Klimaatwet en een Klimaatprogramma.

Actie Als wij onze nationale en internationale klimaatdoelstellingen willen halen, is het noodzakelijk om nú te handelen. Uit de recente beleidsontwikkelingen blijkt echter geen enkele urgentie. De Senaat heeft de nieuwe Elektriciteits- en Gaswet naar de prullenmand verwezen om een verandering af te dwingen in een wet waarmee de Senaat in 2007 nota bene zelf akkoord is gegaan en die nodig is om wind op zee te realiseren. Het onlangs verschenen Energierapport, dat naar eigen zeggen een integrale visie geeft op de toekomstige energievoorziening van Nederland, maakt niet duidelijk hoe we de ambitieuze doelen gaan halen.

Last but not least is de minister voornemens om een brede energiedialoog te voeren met alle stakeholders waarvoor hij een jaar wil uittrekken.

Als wij onze nationale en internationale klimaatdoelstellingen willen halen, is het noodzakelijk om nú te handelen.

Uit de recente beleidsontwikkelingen blijkt echter geen enkele urgentie. Het onlangs verschenen Energierapport,

UTILITIES 29 nr. 3 - april 2016

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

UVAR Holland B.V. Enviro Chemie b.v.

Waarderweg 52 C 2031 BP HAARLEM Tel: +31 (0)23 - 542 69 13 Fax: +31 (0)23 - 542 69 14 sales@enviro-chemie.nl www.enviro-chemie.nl

Waterfiltratie en Bermad afsluiters Griendweg 51 3295 KV ’S-GRAVENDEEL Postbus 5169 3295 ZH ’S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0) 78 673 1477 Fax: +31 (0) 78 673 4557 E-mail: info@uvar.nl Website: www.uvar.nl

GAS

PRODUCTEN

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 Fax: +31 (0)13 468 6075 info@esders.nl www.esders.nl

Grünbeck Waterbehandeling B.V. De toekomst in duurzame waterbehandeling Zutphenstraat 65 7575 EJ OLDENZAAL Tel: +31 (0)541 820 903 Fax: +31 (0)541 820 904 info@gruenbeck.nl www.gruenbeck.nl

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 242 5255 Fax: +31 (0)74 243 4880 info@jotem.nl www.jotem.nl

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000 JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 Fax: +31 (0)13 468 6075 info@esders.nl www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Kiwa Nederland Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 4400 Fax: +31 (0)70 414 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

OVERIG

DIENSTEN

DDM Demontage

Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

30 30 UTILITIES nr. 3 - april 2016

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

dat naar eigen zeggen een integrale visie geeft op de toekomstige energievoorziening van Nederland, maakt niet duidelijk hoe we de ambitieuze doelen gaan halen. Last but not least is de minister voornemens om een brede energiedialoog te voeren met alle stakeholders waarvoor hij een jaar wil uittrekken.

Wij dringen aan op actie en ondersteunen het pleidooi van de RLI om een bindend klimaatdoel voor 2050 vast te leggen. De tijden dat met een oer-Hollandse polderafspraak als het Energieakkoord volstaan kan worden, zijn echt voorbij. Harde keuzes zijn nodig en hierbij hoort een veel dwingender instrumentarium zoals een CO2-bodemprijs en harde verplichtingen ten aanzien van energiebesparingen. In aanvulling hierop pleiten wij ervoor om voor de korte en middellange termijn tussendoelstellingen vast te leggen, die het mogelijk maken om de situatie van dat moment te beoordelen en indien nodig de gevolgde koers bij te stellen. Het is essentieel dat deze doelstellingen worden doorvertaald en vastgelegd voor alle bestuurslagen en voor de vier functionaliteiten die de RLI onderscheidt. De doelstellingen moeten

gebaseerd worden op het potentieel dat bij al deze modaliteiten bestaat, zowel in termen van opbrengsten als kosten. Het is immers wenselijk dat de transitie tegen de laagst mogelijke maatschappelijke kosten wordt gerealiseerd. Belangrijk is ook het onderscheid tussen harde maatregelen (vermijden CO2-uitstoot) gedurende een bepaalde periode (bijvoorbeeld tot 2030) en zachte maatregelen, die de weg bereiden voor het behalen van de doelstellingen in de periode erna (bijvoorbeeld tot 2040). Hiermee maken we concreet wat we van elkaar verwachten en stimuleren we creativiteit in de manier waarop de doelen worden behaald.

Instrumentarium Maar strenge eisen en stokken achter de deur alleen zijn niet voldoende. Partijen moeten ook worden geholpen om gezamenlijk deze transitie mogelijk te maken.

Daarom is het nodig een instrumentarium te ontwikkelen waarmee doelstellingen kunnen worden bepaald voor de bestuursniveaus en de functionaliteiten. Op lokaal niveau is juist een instrumentarium nodig waarmee de afweging tussen verschillende modaliteiten (duurzaam gas, all electric,

restwarmte of duurzame warmte) kan worden gemaakt in overeenstemming met maatschappelijke kosten en baten.

Klimaatcommissaris Wij pleiten voor een Nationaal Programma Klimaattransitie onder leiding van een programmabureau en een Klimaatcommissaris (vergelijkbaar met de Deltacommissaris). Dit programmabureau heeft het kabinet als opdrachtgever en stuurt op de doelen van het Klimaatprogramma. Het doet dat niet alleen met alle nationale, regionale en lokale overheden om te voorkomen dat de lastige onderwerpen tussen overheden heen en weer worden geschoven, maar ook met betrokken maatschappelijk-economische en overige stakeholders. Het programmabureau regisseert, faciliteert, organiseert, controleert, presenteert; alles om de programmadoelen te halen. Het gaat om een grote uitdaging die veel van ons zal vragen. Maar ook een die het beste uit Nederland naar boven zal halen, zodat wij niet alleen een beter stukje planeet aan onze kleinkinderen zullen achterlaten, maar ook een economie en een samenleving die de uitdagingen van de rest van deze eeuw aankunnen. â–

UTILITIES 31 nr. 3 - april 2016

ENERGIE Het Stoomplatform, de Nederlandse branche-

vereniging voor stoom, lanceerde de certificering voor Vakbekwaam Persoon Stoominstallatie (VPS). De certificering moet de standaard worden voor utilities managers, operators, maintenance engineers en alle anderen die regelmatig met stoominstallaties werken.

Certificering voor stoomprofessionals De Nederlandse industrie gebruikt nog zeer veel stoom in zijn processen.

Zo gebruikt de voedingsmiddelenindustrie stoom voor het bereiden, bewerken of drogen van producten.

Ook de papierindustrie zet stoom in voor zijn droogprocessen, terwijl de chemie stoom gebruikt als veilig medium in explosiegevoelige zones of in kraakprocessen. Het Stoomplatform schat dat er in Nederland zo’n drieduizend keuringsplichtige stoominstallaties staan. Desondanks wordt op de technische opleidingen nauwelijks aandacht besteedt aan het bedrijven van stoominstallaties. Die lacune vult het Stoomplatform op, samen met partners Bureau Veritas, Energie Consult Holland, Energy Technology Services en Cbex. Daarbij bepaalt het Stoomplatform de examenstof de certificering, terwijl de opleidingsinstituten de cursisten de nodige kennis bijbrengen.

Vooralsnog richt de VPS-certificering zich op twee basismodules: de basismodule Stoomopwekking voor iedereen die werkt in een ketelhuis en de Basismodule Stoomverbruik voor diegenen die werken met stoominstallaties in het productieproces.

32 UTILITIES nr. 3 - april 2016

Aanvullend biedt het Stoomplatform een aantal extra modules aan. Zo kan men zich ook laten certificeren voor cilindrische ketels. In de toekomst komen daar nog andere modules bij zoals een basismodule verbruik en bijvoorbeeld een extra module voor waterpijpketels.

Wie het VPS-certificaat wil halen, moet zowel een theorie- als praktijkdeel afleggen. De voorbereiding op de examinering wordt verzorgd door Bureau Veritas, Energie Consult Holland en Energy Technology Services. Afhankelijk van de kennis en

ervaring van de cursist kan zo’n opleiding in gemiddeld drie dagen worden afgerond. Daarna volgt een multiple choice toets en een praktijktoets bij de installatie waar de cursist verantwoordelijk voor is.

Het bestuur hoopt in de toekomst dat vele andere opleiders volgen om gezamenlijk het VPS certificaat in kennis en kracht te laten groeien.

Vandaag zijn ook de eerste examinators beëdigd zodat zij de praktijkexamen binnen stoomopwekking mogen afnemen. ■

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

agenda Masters of industry: watervalorisatie 19 mei KWR Nieuwegein www.mastersofindustry.nl

Het is mogelijk om proteïnen terug te winnen uit reststromen van de voedingsmiddelenindustrie. Willy Verstraete bedacht een manier om die proteïnen efficiënt te kunnen winnen. Beschikbaarheid van voldoende voedsel, energie en water vormen wereldwijd reusachtige uitdagingen. Power to protein kan een oplossing bieden voor deze zogenaamde water – energie – food nexus.

Emeritus Professor Willy Verstraete van de KU Leuven onderzoekt de productie van hoogwaardige eiwitten via biosynthese uit waterstof, CO2 en ammoniumstikstof.

Op deze wijze wordt een steeds schaarser goed – eiwit – gevormd uit reststoffen en overtollige energie.

Energy Platform 31 mei – 2 juni Evenementenhal Hardenberg www.evenementenhal.nl

Nederland is een energieland dat een belangrijke rol speelt in Europa op het gebied van de gas, wind en olie-industrie. Zo is Nederland de Gasrotonde van Europa en beheren wij 25 procent van de Europese gasvoorraad. Samen met België zijn wij daarnaast ook de grootste importeur/ exporteur van olie en olieproducten ter wereld. Verder is duurzame energie actueler dan ooit te voren! De rijksoverheid streeft naar veertien procent duurzame energie in 2020, voorzien door windenergie.

Hansa Green Tour 8 – 10 juni Internationale netwerk tour Bremen www.hansagreentour.com

In juni gaat de 7e editie van de Hansa Green Tour van start. Deelnemers rijden met elektrische auto's en auto's op groengas van Den Helder in Noord-Holland via de Afsluitdijk naar Leeuwarden, Ameland, Groningen, Drenthe naar Bremen. Onderweg zullen diverse nieuwe energie initiatieven worden bezocht en netwerkbijeenkomsten worden georganiseerd.

World of Technology & Science 4 - 7 oktober Jaarbeurs Utrecht www.wots.nl

World of Technology & Science bestaat uit vier werelden: World of Automation, World of Laboratory, World of Motion & Drives en World of Electronics. Iedere wereld profileert zich op een unieke wijze naar de eigen doelgroepen, waarbij de samenstelling van de hallen een natuurlijke overgang aan bezoekers biedt. Klanten uit industrie, wetenschap en zorg bezoeken dit trefpunt voor technologie.

Vakbeurs Energie 4 - 6 oktober Brabanthallen Den Bosch www.energievakbeurs.nl

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en waardevolle contacten. Binnen de Vakbeurs Energie zijn twee specifieke platforms ingericht: Energie & Gebouw en Energie & Industrie. Beide platforms krijgen een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.

Offshore energy 25 - 26 oktober 2016 Amsterdam RAI offshore-energy.biz

De negende editie van de beurs en conferentie Offshore Energy verhuist naar de hallen 1, 2, 4 and 5 van Amsterdam RAI. De extra ruimte wordt gebruik om meer producten, innovaties en diensten te laten zien op het gebied van offshore energie.

Het Nationaal Warmte Congres De warmtesector is in beweging. Op 26 november 2015 kwamen dan ook ruim 250 professionals bijeen om onder andere te discussiëren over de huidige ontwikkelingen. Via inspirerende lezingen en leerzame praktijksessies kregen zij concrete ideeën en handvatten aangereikt om zelf in hun organisatie aan de slag te gaan.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 33 nr. 3 - april 2016

I N

H E T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

4 V ER S C HI JNT

I N

MEI

T h e m a W a t e r : S p e c i a l T o p s e c t o r W a t e r

Power to Protein

Industrieclusters delen utilities

Het is mogelijk om hoogwaardige eiwitten te produceren via biosynthese uit waterstof, CO2 en ammoniumstikstof.

Op deze wijze wordt een steeds schaarser goed gevormd uit reststoffen en overtollige energie en wordt een verbinding tot stand gebracht binnen de ‘water – energie – food nexus’. Professor Willy Verstraete bedacht het concept Power to protein en voert momenteel praktijkproeven uit.

De havenbedrijven van Rotterdam, Groningen en Zeeland kijken alle drie naar meer synergie tussen de aanwezige bedrijven. Met name het delen van utilities zoals industriële gassen, stoom, warmte, perslucht, afval- en proceswater staat hoog op de agenda. Zeeland kondigde een primeur aan in de uitwisseling van waterstofgas tussen twee fabrieken en lijkt daarmee een nieuwe standaard te hebben neergezet voor co-siting.

Voorbehandeling van koelwatersystemen De traditionele conditionering van open recirculerende koelwatersystemen wordt gekenmerkt door de toevoeging van chemicaliën aan het recirculerende koelwater ter voorkoming van scaling, corrosie en microbiologische groei.

Voorbehandeling van het suppletiewater door volledige of gedeeltelijke ontharding/ontzouting, kan de toevoeging van traditionele conditioneringsmiddelen terugdringen of vermijden en water besparen.

34 UTILITIES nr. 3 - april 2016

THEMA'S 2016 Utilities 5 Energie: Energiebesparing en ketensamenwerking Utilities 6 Energie en water: Stoom en warmte special Utilities 7 Water: Watervalorisatie Utilities 8 Gas: Industriële gassen

:01 PM

Nieuwe werkcolleges!

THEMA RESTWARMTE VOOR DE INDUSTRIE Om te voorkomen dat nieuwe mogelijkheden te gemakkelijk worden gehypet, is verdieping nodig. Asset management en lifecycle management zijn actuele begrippen, maar is daarin de business case belangrijk of de license to operate? En wat wordt bijvoorbeeld bedoeld in de Power to product verhalen? Wat is er allemaal mogelijk?

Tijdens Masters of Industry wordt telkens een actueel onderwerp onder de loep gehouden, om meer diepgang te geven aan veelbelovende industriële ontwikkelingen. Om hypes te voorkomen en toch op een doordachte manier te verbeteren.

Doelgroep Masters of Industry werkcolleges zijn onder andere bedoeld voor: Directie, productiemanagers, plantmanagers, maintenance managers, ontwikkelaars, technische (project) managers, engineers, beleidsmakers, investeerders en onderzoekers in en rondom de proces- en maakindustrie.

9 MEI 2016 | AMERSFOORT

19 MEI 2016 | NIEUWEGEIN

Thema: aging assets

Thema: watervalorisatie

Op 9 mei combineren we een Masters of Industry bijeen- Het is mogelijk om proteïnen terug te winnen uit komst met een expert meeting van het iMaintain platform. reststromen van de voedingsmiddelenindustrie. Willy De combinatie levert een sterk inhoudelijke bijeenkomst Verstraete bedacht een manier om die proteïnen op met aandacht voor levensduurverlenging én lifecycle efficiënt te kunnen winnen.

Sprekers management.

Ferry van Kann, Rijksuniversiteit Groningen Beschikbaarheid van voldoende voedsel, energie en Wilco van der Lans, Havenbedrijf Rotterdam Programma water vormen wereldwijd reusachtige uitdagingen.

14.30 Ontvangst Power to protein kan een oplossing bieden voor studie– toelichten en spreken Doelgroep Nieuwe werkcolleges! deze zogenaamde water energie – food nexus. over het 15.00 Aanvang en aftrap door Mark Oosterveer gebruik van thermische energie Masters of Industry werkcolleges Om te voorkomen dat nieuwe (iMaintain platform) Emeritus Professor Willy Verstraete van de KU Leuvenen het concept exergie. Wilco van der zijn onder andere bedoeld voor: mogelijkheden te gemakkelijk 15.10 Introductielezing: levensduurverlening van veertig onderzoekt de productie van hoogwaardige eiwitten Lans van het Havenbedrijf Rotterdam directieleden, productiemanagers, worden gehypet, is verdieping jaar oude drogers door Paul Casteleijn (DSM Emmen) via biosynthese uit waterstof, CO2 en ammoniumstikstof. zal tijdens zijn college ingaan op de plantmanagers, maintenance nodig. Miniaturisering en modulaire 15.40 Discussie met expertpanel en bezoekers: Op deze wijze wordtgeïntegreerde een steeds schaarser – eiwit – aanpakgoed om de energiemanagers, utilities managers, bouw zijn mooie voorbeeldkreten, Deliggen lifecycle van assets.

Deel 1, gevormd uit reststoffen en overtollige energie. infrastructuur in Zuid-Holland te ontwikkelaars, technisch (project) maar waar debenadering reële kansen de business case realiseren. managers, engineers, beleidsmakers om industriële installaties kleiner, 16.10 en Korte break te maken en in en investeerders uit de Programma proces- en veiliger efficiënter 16.20 Introductielezing: Lifecycle management gaat 15.00 Ontvangst Programma maakindustrie. modules op te bouwen? En wat is er dan en mechanical integrity door Theo Knijff 15.30 Aanvang bijeenkomst mogelijk,verder haalbaar betaalbaar als 14:30-15:00 Ontvangst Restwarmte voorLezingen de restwarmte van Maintenance de ene site ingezet (Senior & ReliabilityThema: Manager, Dow 15.40 van15:00-15:10 o.a. Willy Verstraete en discussie Inleiding industrie moet worden op andere plaatsen?Manager Chemical, en Operational KICMPI) 17.30 Afsluiting 15:10-15:50 College Ferry van ‘Restwarmtebenutting kan een 16.50 Discussie met expertpanel en bezoekers: Kann, Rijksuniversiteit nuttige bijdrage leveren aan KWR, Nieuwegein Tijdens Masters of Industry wordt De lifecycle benadering van assets.

Deel 2, Locatie: Groningen de verduurzaming van onze telkens een onderwerp het actueel beste recept 15:50-16:00 Pauze onder de loep genomen. Om energievoorziening en aan de 17.20 Samenvatting en afsluiting 16:00-16:45 College Wilco van der meer diepgang te geven aan vermindering van afhankelijkheid van 17.30 Fris en versnapering Lans, Havenbedrijf veelbelovende industriële aardgas.’ Daarmee begint Minister Rotterdam ontwikkelingen. Om hypes te Kamp een van zijn antwoorden op Locatie: Yokogawa Europe Solutions B.V., Amersfoort 16:45-16:55 Pauze voorkomen en toch op een Kamervragen over het proefschrift 16:55-17:30 Debat doordachte manier te verbeteren. van planoloog Ferry van Kann.

17:30-18:00 Afsluiting met borrel Tijdens zijnInitiatiefnemers: college zal Van Kann zijn

23 JUNI 2015 | WORLD PORT CENTER ROTTERDAM

MELD U NU AAN OP

www.mastersofindustry.nl

Toegangsprijs: € 195,00 Voor leden en partners van Industrielinqs geldt een gereduceerde prijs van € 95,00 MELD U NU AAN OP www.mastersofindustry.nl

www.moxa.com

Smart GPRS Remote I/O De ioLogik 2500 is een slim draadloos I/O apparaat met unieke hard-en software eigenschappen. Het ondersteunt HSPA/GPRS, Ethernet en seriële communicatie, en biedt derhalve uitstekende oplossingen in diverse industriële data-aquisitie toepassingen.

De ioLogik bestaat uit een 4-poort unmanaged Ethernet switch, twee seriële poorten en 32 GB opslagruimte. Door een uniek concept voor I/O uitbreiding is het mogelijk meer dan 100 I/O kanalen via één I/P adres te benaderden.

Er is zoveel meer over te vertellen...

Meer weten? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

Adv_A4_Moxa_SmartGPRS.indd 1

24-11-15 15:42

21-23 JUNE 2016 MiCo MILANO MILAN, ITALY

EUROPE

CONFERENCE & EXHIBITION

INVITATION TO ATTEND Visit the exhibition floor for free by registering as a visitor before or on 13 May 2016 – a saving of €40 Owned and Produced by:

www.powergeneurope.com #POWEREUROPE

Presented by:

Under the patronage of the Italian Ministry of Economic Development

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 1

3/17/16 12:44 PM

WELCOME

EARLY BIRD DEADLINE 13 MAY 2016

This is your invitation to Europe’s most comprehensive conference and exhibition dedicated to electric power generation.

The 24th annual POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe conference and exhibition returns to Milan under the patronage of the Italian Ministry of Economic Development.

This year’s event will continue to address the key issues affecting the power industry with incisive and authoritative conference sessions, including specific focus on Energy Storage, Hydropower, Finance and Integration. A free to attend presentation theatre, diplomatic quarter and wine tasting are just some of the onsite attractions along with with 4 Technical tours at local power plants.

Visit www.powergeneurope.com for further information.

Over three days POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe will feature:

10,000+ power professionals

from around the world looking to do business and discover new solutions

Over 50

200+

conference sessions

expert speakers

as part of a multitrack conference programme

bringing strategic and technical know how from around the world

EXHIBITION OPENING HOURS Tuesday 21 June 2016

09:30 – 18:00

Wednesday 22 June 2016

09:30 – 18:00

Thursday 23 June 2016

09:30 – 17:00

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 2

‘Hot button’ issues discussed and presented

400+ 400+ leading

suppliers sub-suppliers, service providers and end-users across the entire power generation value chain

Early Bird Discounts Register as a conference delegate before or on 13 May 2016 and take advantage of discounted early bird delegate rates.

3/17/16 12:44 PM

CONFERENCE PRICING

EARLY BIRD DEADLINE 13 MAY 2016

CONFERENCE DELEGATE REGISTRATION PRICING REGISTRATION TYPE

EARLY BIRD*

FULL PRICE

Full delegate

€ 835

€ 1035

Student full delegate

€ 50

€ 50

One-day delegate

€ 450

€ 550

Full exhibitor delegate

€ 435

€ 535

Utility, municipality, power producers, IPPs etc For special rates please contact: International: Amy Nash T: +44 (0)1992 656621 E: amyn@pennwell.com Italy: Paola Tarditi T: +39 347 7106633 E: p.tarditi@hotmail.it

BEST VALUE GROUP CONFERENCE RATES Make major savings with our special group rates.

Corporate Plan 5

€ 3175 / € 635 each

€ 4175 / € 835 each

Corporate Plan 10

€ 5350 / € 535 each

€ 6350 / € 635 each

Corporate Plan 11-20

€ 9700 / € 485 each

€ 10700 / € 535 each

All full conference delegate registrations include entrance to exhibition, all co-located conference sessions, lunch on all three days, one conference proceedings per delegate and pennwellhub pro-plan streaming video service

EXHIBITION VISITOR PRICING Exhibition floor and Keynote and Plenary access

EARLY BIRD*

FULL PRICE

FREE

€ 40

Lunches, conference sessions and conference proceedings and pennwellhub membership are NOT included

ANCILLARY ITEMS PRICE Additional Lunch Tickets

€ 50

Conference Proceedings

€ 350

Technical Tours

€ 90

pennwellhub pro-plan subscription

€ 245

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 3

3/17/16 12:44 PM

HOW TO REGISTER Register as a visitor before or on 13 May 2016 and save €40 Register as a conference delegate before or on 13 May 2016 to take advantage of our early bird discount rates.

Early Bird Rates are available for individual conference delegates, corporate plans and exhibitor full conference delegates. Please register online on www.powergeneurope.com.

Exhibition Entry Free Exhibition entry if you register before or on 13 May 2016 (a €40.00 savings).You will also receive a fast track barcode for a quick check-in when picking up your event badge.

Registration form One way to register is to complete the registration form available at anof the event websites and fax it to: +1 918 831 9161. You can also mail your completed form to us at: PennWell/ POWER-GEN Europe, PO Box 973059, Dallas, TX75397-3059, United States or email to registration@pennwell.com

Register Online

On-line registration via the POWER-GEN Europe & Renewable Energy World Europe event site is a straightforward and simple process. Just log onto www.powergeneurope.com, select the registration tab and then click on the attendee online registration link.

Register Onsite Alternatively, if you would like to register onsite as a Conference Delegate or Exhibition Visitor please note the onsite registration hours: Monday, 20 June 2016

08:00 – 19:00

Tuesday, 21 June 2016

08:00 – 18:00

Wednesday, 22 June 2016

08:00 – 18:00

Thursday, 23 June 2016

08:00 – 17:00

REGISTRATION ENQUIRIES Conference & Exhibition Registration: P.O. Box 973059; Dallas, TX 75397-3059 T: (888) 299-8016 or +1 (918) 831-9160 F: (888) 299-8057 or +1 (918) 831-9161 UK Phone: +44 1992 656 717 Email: registration@pennwell.com

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 4

3/17/16 12:44 PM

SCHEDULE OF EVENTS Monday 20 June 2016 Registration Open

08:00 – 19:00

Level 1 via Colleoni Gate 3 or 4

TechnicalTours

09:00 – 17:00

Meeting Point: Registration

Registration Open

08:00 – 18:00

Level 1 via Colleoni Gate 3 or 4

Exhibition Floor Open

09:30 – 18:00

Exhibit Halls 3 & 4

Opening Keynote Session

10:00 – 11:30

Gold Plenary Hall, MiCo Level 2

Delegate Lunch

12:00 – 14:00

Delegate Restaurant, Exhibit Floor, Hall 4

Plenary Panel Discussion

14:00 – 16:00

Gold Plenary Hall, MiCo Level 2

Opening Reception

16:00 – 18:00

Exhibit Floor

Registration Open

08:00 – 18:00

Level 1 via Gate 3 or 4

Conference Sessions 1

09:00 – 10:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Exhibition Floor Open

09:30 – 18:00

Exhibit Halls 3 & 4

Delegate Coffee Break

10:30 – 11:00

Foyer , MiCo Level 2

Conference Sessions 2

11:00 – 12:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Delegate Lunch

12:30 – 14:00

Delegate Restaurant, Exhibit Floor, Hall 4

Conference Sessions 3

14:00 – 15:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Delegate Coffee Break

15:30 – 16:00

Foyer , MiCo Level 2

Conference Sessions 4

16:00 – 17:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Registration Open

08:00 – 17:00

Level 1 via Colleoni Gate 3 or 4

Conference Sessions 5

09:00 – 10:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Exhibition Floor Open

09:30 – 17:00

Exhibit Halls 3 & 4

Delegate Coffee Break

10:30 – 11:00

Foyer , MiCo Level 2

Conference Sessions 6

11:00 – 12:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Delegate Lunch

12:30 – 14:00

Delegate Restaurant, Exhibit Floor, Hall 4

Conference Sessions 7

14:00 – 15:30

Brown & Amber Rooms, MiCo Level 2

Best Paper Awards & Closing Reception

16:00 – 17:00

Exhibit Floor

Tuesday 21 June 2016

Wednesday 22 June 2016

Thursday 23 June 2016

EVENT HIGHLIGHTS OPENING KEYNOTE SESSION

PLENARY PANEL DISCUSSION

ENERGY STORAGE DAY

HYDROPOWER DAY

Open to ALL Attendees Tuesday 21 June 2016 10:00 – 11:30

Energy Sector in Transition: Moving From Survival To Success Open to ALL Attendees Tuesday 21 June 2016 14:00 – 16:00

Registered delegates only Wednesday 22 June 2016

Registered delegates only Thursday 23 June 2016

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 5

3/17/16 12:44 PM

EXHIBITOR LIST

Exhibitor list correct as of 11/03/2016 To view the most recent exhibitor list please visit www.powergeneurope.com

POWER-GEN EUROPE / DECENTRALIZED POWER / RENEWABLE ENERGY WORLD EUROPE AAF - Gas Turbine Solutions.......................................... 4HE34 AALBORG ENERGIE TECHNIK A/S................................... 3HB80 AALBORG ENGINEERING AS........................................... 3HC48 Aarding Thermal Acoustics b.v....................................... 3HC20 ACCIAIERIE VALBRUNA S.p.A........................................... 3HF6 Aeroderivative Gas Turbine Support, Inc. (AGTSI).............. 4HB74 AEROFIN................................................................... 3HD115 Alara-Lukagro Noise Control Solutions............................ 3HA31 ALLINOX COMPONENTS S.R.L....................................... 3HE20 Amec Foster Wheeler................................................. 3HF112 AMMtech srl................................................................ 3HA21 ANDRITZ HYDRO.......................................................... 3HB92 ANSALDO ENERGIA.................................................... 3HD116 Ansaldo Thomassen B.V.............................................. 3HD116 APL APPARATEBAU GMBH............................................. 3HG38 APPA CONSULT GMBH.................................................. 4HD43 AQYLON...................................................................... 3HE54 Armaturenfabrik Franz Schneider GmbH + Co. KG........... 3HD58 ARTES Ingegneria S.p.A................................................ 3HA48 ATB Riva Calzoni SpA................................................... 4HE54 ATCO EMISSIONS MANAGEMENT................................... 4HC92 ATLANTIUM TECHNOLOGIES INC.................................... 4HC81 AUMA RIESTER GMBH & CO. KG.................................... 3HF64 Austrian Wine Tasting by Hoerbiger ............................... 4HB66 AUTEL SRL. ...................................................................3HD3 AWS CORPORATION SRL............................................... 3HC12 AYVAZ (HACI AYVAZ END.MAM.SAN.ve TIC. A.S). .............. 3HC38 BABCOCK POWER INC, THERMAL ENGINEERING INTERNATIONAL (USA) INC. (TEI), VOGT POWER INTERNATIONAL Inc......... 4HC85 Baumgarte Boiler Systems.......................................... 3HB101 BaxEnergy GmbH......................................................... 3HA43 BBM AKUSTIK TECHNOLOGIE GMBH............................... 3HF97 BBV TECH S.R.L........................................................... 4HD81 BERGEN PIPE SUPPORTS.............................................. 3HG26 BERSY SRL. ................................................................. 4HA55 Bertsch Energy GmbH & Co KG...................................... 3HB32 BFI AUTOMATION....................................................... 3HC137 BILFINGER SE - DIVISION POWER. .................................. 3HD71 BIOGASMART S.R.L.................................................... 3HF116 BÖHLER Edelstahl GmbH & Co KG. ................................. 3HE66 BOLL & KIRCH Filterbau GmbH...................................... 4HE78 BONO ENERGIA S.p.A................................................... 3HA48 BORSIG GMBH............................................................. 3HC80 BRADEN...................................................................... 4HC78 BREMBANA & ROLLE S.P.A............................................ 4HD34 BUFFALO PUMPS....................................................... 3HD115 BULK SRL................................................................... 3HA11 Burmeister & Wain Energy A/S..................................... 3HB126 Business Oulu............................................................. 3HD34 BYTEST S.R.L.............................................................. 4HD56 C*BLADE S.P.A............................................................. 3HD46 CAMARA DE GIPUZKOA................................................. 3HB12 CAPSTONE TURBINE CORP............................................ 3HC62 CARMEUSE................................................................ 4HD122 CARRARO S.R.L........................................................... 3HE20 Castolin Eutectic.......................................................... 4HC82 CCI. . ........................................................................... 4HC52 CD - adapco................................................................ 3HA51 CEMB SPA.................................................................. 3HE92 Central European Staffing Limited.................................. 3HF15 CENTRAX GAS TURBINES............................................ 3HF104 CGT SpA..................................................................... 4HF72 CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd. ........................3HE7,4HE67 CHROMALLOY............................................................. 4HF78 CIMTAS....................................................................... 3HA42 CIRCOR ENERGY.......................................................... 3HD28 Citech.. ....................................................................... 3HF36 CLARK RELIANCE CORPORATION................................... 4HD86 CLYDE BERGEMANN GMBH........................................... 3HB84 CMI ENERGY................................................................ 4HD90 COAL-GEN................................................................ 4HB120 COFIMCO SRL............................................................. 3HG19

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 6

COMBUSTION AND ENERGY S.R.L.................................. 3HC56 COMPAGNIA TECNICA MOTORI S.P.A.............................. 3HF92 COMUTENSILI S.P.A...................................................... 3HE20 CONAX TECHNOLOGIES................................................ 4HE68 CONFIDENCE INDEX................................................... 4HB140 Cullum Detuners.......................................................... 3HC14 CURTISS-WRIGHT......................................................... 3HF28 CZECH TRADE ITALY DAMPER TECHNOLOGY LTD.......................................... 3HD22 DAY & ZIMMERMANN................................................... 3HG15 DE JONG COMBUSTION B.V./R&V ENGINEERING B.V......... 3HC18 Decentralized Energy.................................................. 4HB120 DEKOMTE DE TEMPLE GMBH........................................ 4HD96 DIESEL & GAS TURBINE WORLDWIDE............................. 3HG42 DIPLOMATIC QUARTER ................................................ 4HF20 DistribuTECH Africa.................................................... 4HB120 DistribuTECH Brasil.................................................... 4HB120 DistribuTECH Conference & Exhibition.......................... 4HB120 DOM SRL.................................................................... 3HE16 Dresser-Rand, A Siemens Business.............................. 3HD110 DURAG GROUP............................................................ 3HE60 DURAG GROUP............................................................ 3HE60 DURO FELGUERA S.A.................................................... 3HE84 EagleBurgmann KE A/S............................................... 4HD109 EASTMAN................................................................... 4HD50 ECOSPRAY TECHNOLOGIES SRL..................................... 3HG52 EDITORIALE DELFINO SRL............................................. 4HC51 EGT Co., Ltd................................................................ 4HA94 Electric Light & Power Magazine.................................. 4HB120 ELIN MOTOREN GMBH.................................................. 3HA24 EMIFLEX S.P.A............................................................. 3HD38 EMMECOMSRL............................................................ 3HG48 EMW FILTERTECHNIK GMBH.......................................... 3HE70 ENEPRO...................................................................... 3HF35 Energoinstal SA........................................................... 4HD57 ENERGOPROJEKT KATOWICE SA. ................................... 3HA66 ENEXIO..................................................................... 3HB106 ENPRO........................................................................ 3HD29 ENVIRONMENT ONE........................................................3HG1 EPPSA – The European Power Plant Suppliers Association a.i.s.b.l. ..................................................... 4HD89 ERALP BOILER & FINTUBE............................................. 3HF81 ERC Technik GmbH......................................................... 3HE3 Ervor.......................................................................... 3HF40 ESI EUROSILO BV......................................................... 3HC20 EthosEnergy................................................................ 3HA52 EUGINE....................................................................... 3HE78 EUROBEARINGS S.R.L................................................... 3HD58 EUTurbines.................................................................. 3HE78 EXERGY...................................................................... 3HC99 FACO SPA................................................................... 3HF54 FAIRBANKS MORSE ENGINE.......................................... 3HG34 FAIST Anlagenbau GmbH Division POWER SYSTEMS........ 3HB66 FAMET........................................................................ 3HC35 FATA SpA, EPC Division............................................... 3HD134 FIAV L. MAZZACCHERA SPA.......................................... 4HC58 FINCANTIERI S.p.A....................................................... 3HA94 FINLAND PAVILION/ARVELIN. ................3HD34, 3HD44 & 3HE39 FIVES PILLARD.......................................................... 4HD139 FLAME SPRAY S.P.A..................................................... 3HD46 FLENCO FLUID SYSTEM S.R.L........................................ 3HD58 FLENDER-GRAFFENSTADEN.......................................... 3HE50 FLOWSERVE GESTRA.................................................... 3HG32 FLSMIDTH..................................................................... 3HF2 FMT GROUP.............................................................. 3HC102 FOMAS S.p.A............................................................... 3HF72 FORGIATURA MODERNA ARESE SPA............................... 4HD47 FORNEY CORPORATION................................................ 4HE89 FRANCO TOSI MECCANICA SPA..................................... 3HB48 FRANKE FILTER GMBH....................................................3HD2 FRANKE INDUSTRIE AG............................................... 3HA120 FUEL TECH SRL........................................................... 4HC34

FUELCELL ENERGY SOLUTIONS GMBH. . .......................... 3HA27 G.I.&E. SPA................................................................. 4HF84 G.M.A. SRL................................................................. 3HB78 GAMA POWER SYSTEMS............................................... 3HA76 GAS COMPRESSORS LTD & GCL FABRICATIONS LTD.......... 3HA7 GAS TURBINE CONTROLS.............................................. 4HC77 GE POWER.................................................................. 3HC66 GEA Group.................................................................. 3HE46 GENERAL TURBO......................................................... 4HA88 GEORG FISCHER PIPING SYSTEMS LTD. . ........................... 3HA6 GERB Italia S.r.l............................................................ 3HA22 GETRA POWER SpA. ..................................................... 4HF74 GFM S.P.A................................................................... 3HD46 GFS GESELLSCHAFT FUR SIMULATORSCHULUNG MBH..... 3HG14 GHIBSON ITALIA SRL...................................................... 3HB9 GIVA S.P.A................................................................... 4HC99 GLOBAL TECH SERVICES............................................... 4HB82 GTI............................................................................. 3HF31 GURGENLER INSAAT VE TESISAT MALZEMELERI SANAYII VE TICARET AS................................................................. 3HA30 HALDOR TOPSOE......................................................... 3HA59 HALMAX GROUP............................................................ 3HB3 Hamon........................................................................ 3HB26 HANZA AB................................................................... 3HF28 HAYNES INTERNATIONAL INC....................................... 3HA120 HEICO BEFESTIGUNGSTECHNIK GMBH. . .......................... 4HE84 HELIEX POWER.......................................................... 4HF128 Hilco........................................................................... 3HF84 HIMA PAUL HILDERBRANDT GMBH + CO KG................... 3HA75 HOERBIGER - Altronic................................................... 4HC71 Hoesch Schwerter Profile GmbH.................................... 4HC58 HOLDUCT SP. Z.O.O.................................................... 4HB108 Holland Pavilion organized by FME................... 3HC20 & 3HC26 HOLTEC INTERNATIONAL............................................... 3HF85 HRW-Hydro Review Worldwide..................................... 4HB120 HSB GLOBAL STANDARDS............................................. 4HC68 HUG ENGINEERING AG.................................................. 4HD52 HURST BOILER............................................................. 4HB80 HYDAC International GmbH............................................ 4HE62 Hydro Review Magazine.............................................. 4HB120 HydroVision Brasil...................................................... 4HB120 IfTA GmbH. .................................................................. 3HG22 ILMED IMPIANTI S.R.L.................................................. 3HD58 ILMED VENTILAZONE INDUSTRIALE S.R.L.. . ..................... 3HD58 Imbach + CIE AG....................................................... 3HA120 IMEQUADRI DUESTELLE S.P.A........................................ 3HC56 INDAR......................................................................... 3HB40 INDEPENDENT FORGINGS & ALLOYS LTD.......................... 3HC2 INDUSTRIAL INFO RESOURCES...................................... 3HA60 Innecs Power Systems B.V............................................ 3HC20 INNOVATION MADE IN GERMANY GERMAN ITALIAN CHAMBER OF COMMERCE................... 4HG95 INOX RIVA S.R.L........................................................... 3HD58 INPIRIO LTD................................................................. 3HD25 Integrated Turbine Systems Limited. . .............................. 4HB76 Interfairs........................................................4HF54 & 4HF56 INTERNATIONAL MEDIA STAND.................................... 4HC139 International Paint Ltd.................................................. 4HE32 ITALIAN PAVILION..................................................................

ITALPRORAMAR SERVICE SRL......................................... 3HB5 JASC-CONTROLS......................................................... 4HE44 JEAN GALLAY SA......................................................... 3HG30 JEUMONT ELECTRIC. .................................................... 4HC70 JOHNSON MATTHEY CATALYSTS (GERMANY) GMBH......... 4HD58 KAWASAKI GAS TURBINE EUROPE GMBH........................ 4HC72 KELVION HOLDING GMBH. ........................................... 3HB106 KESZ Ipari Gyarto Kft.................................................... 4HB44 KINGSBURY INC........................................................... 4HF68 KISTLER ITALIA SRL..................................................... 3HF79 KLEVERS ITALIANA s.r.l.. .................................................3HG8 KOJA OY..................................................................... 3HE39 KOREAN PAVILION.................................................................

3/17/16 12:44 PM

EXHIBITOR LIST

Exhibitor list correct as of 11/03/2016 To view the most recent exhibitor list please visit www.powergeneurope.com

POWER-GEN EUROPE / DECENTRALIZED POWER / RENEWABLE ENERGY WORLD EUROPE KRAFTANLAGEN MUENCHEN GMBH................................ 3HB95 KRAL AG..................................................................... 3HF14 KRALOVOPOLSKA SLEVARNA SRO................................. 3HG33 KWS PowerTech Training Center (KRAFTWERKSSCHULE E.V.).3HG12 LAB............................................................................ 3HF50 LAZARO ITUARTE INTERNACIONAL S.A. VALVOSPAIN GROUP...................................................... 3HA39 Lechler GmbH.............................................................. 4HC62 LECTRODRYER........................................................... 3HE137 Liburdi TS................................................................... 3HD25 LISEGA SE AND VICODA GMBH...................................... 3HE32 LISTEMANN AG.......................................................... 3HA120 LUCCHINI MAMÉ FORGE................................................. 3HF7 LU-VE S.p.A................................................................ 3HB74 M&M FORGINGS S.R.L.................................................. 3HD46 M.A.L. ENVIRONMENTAL TECHNOLOGY GMBH. ................ 3HD11 M.B. VALVESERVICE S.R.L........................................... 3HA122 M.I.T.A. srl.................................................................... 3HF6 M.P.C. S.R.L................................................................ 3HD58 M+M TURBINEN-TECHNIK GMBH................................... 3HE56 MAGALDI POWER SPA.................................................. 3HF30 MAIN METALL INTERNATIONAL AG................................. 3HB44 MAN DIESEL & TURBO SE............................................. 3HC74 MAPNA Group............................................................. 3HE99 Marketing Solutions................................................... 4HB120 MAXIMATOR ITALY SRL................................................. 3HD58 MECAIR SRL - PENTAIR PRECISION FILTRATION. ................ 3HC9 MEE INDUSTRIES INC.................................................. 4HD130 Meggitt PLC................................................................ 3HG97 MEPIT SRL.................................................................. 3HE20 METACOR VIETNAM LIMITED......................................... 3HB17 MICHELL BEARINGS..................................................... 3HC90 MIKRA........................................................................ 4HF41 MILGRED / TURBINE CASTING........................................ 3HF42 Miretti S.r.l................................................................ 3HC138 MITSUBISHI ELECTRIC EUROPE B.V................................ 3HG39 Mitsubishi Hitachi Power Systems Europe GmbH.............. 3HD82 Mival S.r.l.................................................................... 3HB10 MJB International Ltd..................................................... 3HB6 MOTOR SICH................................................................. 3HB1 MTU Friedrichshafen GmbH........................................... 3HD97 MUHR GMBH............................................................... 3HC84 NATIONAL ELECTRIC COIL............................................. 3HF67 National Instruments.................................................... 4HB54 NEM ENERGY B.V....................................................... 3HD110 NEONICKEL ITALIA S.R.L............................................... 4HC46 NEW COMPONIT S.R.L.................................................. 3HD46 Nol-Tec Europe Srl....................................................... 3HF17 NOOTER ERIKSEN S.R.L................................................ 3HB60 NORBLAST GROUP.........................................................3HG7 NORDIC TURBINE COMPONENTS. ................................... 3HF28 NRG GLOBAL POWER LTD............................................. 4HB56 NUCLEAR POWER International.................................... 4HB120 Nuclear Power International Magazine.......................... 4HB120 Nuova Energia - Editrice Alkes. ...................................... 4HC53 NUOVA HPT S.R.L......................................................... 4HC33 OBSTA a Citel company................................................ 4HD35 OMT S.R.L..................................................................... 3HE4 OPRA TURBINES.......................................................... 3HC34 OSCHATZ GMBH.......................................................... 3HE26 OSIsoft UK Ltd............................................................... 3HC6 OUEST COATING.......................................................... 3HF48 PAHARPUR EUROPE SA................................................... 3HE6 PARCOL S.P.A.............................................................. 3HD58 PAS INC...................................................................... 4HB84 PBN S.N.C.. ............................................................... 4HD137 PCB PIEZOTRONICS INC................................................ 4HG52 PELUCCHI CALDAIE S.P.A................................................ 3HB3 PENNENERGY............................................................ 4HB120 PennEnergy Jobs....................................................... 4HB120 PennWell Corporation................................................. 4HB120 PennWell Hub.............................................................. 4HA60

0595_PGE_Invite_A4_Digital_Version.indd 7

PENSOTTI FABBRICA CALDAIE LEGNANO SPA................. 3HB56 PENTOL GMBH............................................................ 3HB13 Philadelphia Gear, a Timken Brand................................. 4HE52 PIETRO FIORENTINI SPA.............................................. 3HC134 Pipe Hangers & Supports Private Limited........................ 3HB38 PLASTICON COMPOSITES INTERNATIONAL CONTRACTING B.V........................................................... 3HA2 PLASTOCOR-INTERNATIONAL SA................................... 3HF18 POLIMEX-MOSTOSTAL SA............................................. 3HG43 POLİTEKNİK.. .............................................................. 4HE43 Power Engineering International Magazine.................... 4HB120 Power Engineering magazine....................................... 4HB120 POWER MACHINES....................................................... 3HF76 Power Systems Mfg. LLC (PSM)................................... 3HD116 POWER-GEN Africa..................................................... 4HB120 POWER-GEN Asia....................................................... 4HB120 POWER-GEN Asia Financial Forum............................... 4HB120 POWER-GEN Brasil..................................................... 4HB120 POWER-GEN Europe Conference and Exhibition............. 4HB120 POWER-GEN India & Central Asia. ................................ 4HB120 POWER-GEN International........................................... 4HB120 POWER-GEN Natural Gas............................................ 4HB120 POWER-GEN Russia................................................... 4HB120 POWERGRID International magazine............................. 4HB120 POYRY ITALY S.R.L.........................................................3HG4 PRAGUE CASTING SERVICES....................................... 4HD112 PRAXAIR..................................................................... 3HA35 PRESENTATION THEATRE............................................ 4HB119 PROMECON PROZESS - UND MESSTECHNIK CONRADS GMBH............................................................ 3HA1 PW Power Systems, Inc................................................ 3HC96 QUARTZELEC LTD........................................................ 3HF88 R.E.S.L. SAGL - ROTATING EQUIPMENT SPARES AND LOGISTICS COMPANY.....................................................3HD9 RAFAKO S.A.............................................................. 3HA100 RECOTECH AB............................................................. 3HF28 REINTJES GmbH.......................................................... 3HE74 Reivax of Switzerland AG............................................... 3HF49 REKO PRAHA a.s.......................................................... 4HC96 REMAZEL ENGINEERING S.P.A..................................... 3HB117 Renewable Energy World Asia Conference & Exhibition... 4HB120 Renewable Energy World Europe Conference & Exhibition.4HB120 Renewable Energy World International (Formerly Renewable Energy World North America)....................................... 4HB120 Renewable Energy World Magazine.............................. 4HB120 RenewableEnergyWorld.com........................................ 4HB120 RENK AG.. ................................................................... 3HB70 RENTECH BOILER SYSTEMS INC.................................... 4HC79 RetubeCo.................................................................... 3HF63 RICHARD KABLITZ & MITTHOF GMBH...............................3HD8 ROMANIAN PAVILION ROTA MUHENDISLIK................................................... 3HF114 S.C. ROMIND T&G SRL.................................................. 3HC10 SAMEC SPA...................................................................3HD8 Sammet Dampers Oy.................................................... 3HD44 SAMR Metal Rouge...................................................... 4HC54 SAN GIORGIO SEIGEN S.P.A........................................... 3HD58 SANBORN a.s.............................................................. 3HF22 SCHALLER AUTOMATION............................................. 4HD119 SCHIEDEL SRL............................................................... 3HF8 SCORE ENERGY LTD..................................................... 3HA65 Sealeze, A Jason Company............................................ 4HD91 SEIRIS........................................................................ 3HC32 SENSONICS LTD........................................................... 4HB81 Seonghwa Industrial Co.,Ltd.......................................... 3HA67 SES AS TLMACE........................................................... 3HF78 SICA S.P.A................................................................. 4HD115 Siemens AG............................................................... 3HD110 SIJ.3HF115 Silicon RAS BV............................................................. 4HC48 SimTech GmbH............................................................ 4HD37 SITECNA S.R.L............................................................. 3HE20

SITERM HEAT IND. INC.. .............................................. 3HC130 SKF SOLUTION FACTORY - MARINE SERVICES................. 4HD31 SOLBERG INTERNATIONAL LTD...................................... 4HC64 SPIG SPA.................................................................. 3HD124 SPX Corp. / Balcke-Dürr............................................... 3HD91 SSS GEARS LTD........................................................... 3HA55 Standardkessel Baumgarte Group................................ 3HB101 STANDARDKESSEL BAUMGARTE SERVICE GMBH........... 3HB101 STEAG ENERGY SERVICES GMBH................................... 3HE38 STEELFLEX S.R.L......................................................... 3HC56 STF SPA.................................................................... 3HB126 STOPNOISE ENGINEERING S.R.L.................................... 3HE20 STOPSON ITALIANA S.R.L............................................. 3HC56 STORK TECHNICAL SERVICES...................................... 3HB134 Süddeutsche Gelenkscheibenfabrik GmbH & Co. KG. . ....... 4HB89 Sulzer....................................................................... 3HA106 TAMINI TRASFORMATORI S.R.L.................................... 3HF116 TECHNOL PORTOROZ D.O.O.......................................... 4HF33 TECNORIVA S.R.L......................................................... 3HC56 TECNOTERM ENERGY SRL............................................. 3HF10 TELEMENIA LTD........................................................... 4HA78 TESI SPA. .................................................................... 3HG18 Texas OilTech Laboratories, Inc.................................... 3HE139 TGM KANIS TURBINEN GMBH...................................... 3HC126 Thermal Engineering International (USA) Inc.................... 4HC85 Thermoflow Inc............................................................ 4HD59 Torraval Cooling S.L....................................................... 3HF6 Toshiba Corporation................................................... 3HA112 TPC Components AB.................................................... 3HF28 TRANSFLUID SRL......................................................... 4HB50 TRANSGLOBAL ENERGY INC........................................ 3HC108 Triogen....................................................................... 3HC20 Triveni Turbine Ltd........................................................ 4HD42 Turbine Components Network...................................... 3HA120 TURBINE TECHNICS, INC............................................... 4HC83 TURBINES & DIESELS..................................................... 3HA3 TURBOMACH SA.......................................................... 4HA70 Turboden ................................................................... 3HD82 TUV ITALIA, GRUPPO TUV SUD....................................... 4HD56 TÜV Rheinland............................................................. 3HA88 UFP S.R.L.................................................................... 3HD58 UNICONFORT SRL........................................................ 3HA15 UNITED CONVEYOR CORPORATION................................ 4HE38 VAG ARMATUREN GMBH............................................... 3HA63 VALMET...................................................................... 3HA34 VALVITALIA GROUP....................................................... 4HB58 VBR Turbine Partners.................................................... 3HC20 VDL Klima bv............................................................... 3HC20 VDMA - Power Systems................................................ 3HE78 VECTOR SYSTEMS INC................................................. 4HC87 Veotec limited.............................................................. 4HD45 VGB PowerTech........................................................... 3HG16 VKK STANDARDKESSEL KOETHEN GMBH........................ 3HG46 VOGT POWER INTERNATIONAL Inc................................. 4HC85 VOITH TURBO GMBH & CO KG..................................... 3HD128 VTU ENERGY GMBH...................................................... 4HF41 WATERA International S.A............................................... 3HE1 WEG Italia S.r.l............................................................. 3HA18 WELLAND & TUXHORN AG............................................. 3HE42 Wellons, Inc................................................................. 4HB90 Wieland-Werke AG......................................................... 3HA5 WIKOV GEAR............................................................... 4HD77 WULFF & UMAG ENERGY SOLUTIONS GBMH................... 3HB90 Yara Environmental Technologies GmbH. . ........................ 4HE58 YOKOGAWA EUROPE BV................................................ 3HA12 Young & Franklin Inc..................................................... 4HD72 ZDAS.......................................................................... 4HE79 Zeeco Europe Ltd......................................................... 4HD85 ZELKOT - BRZEZINA URZNICOK SPJ. . ............................. 3HA19 ZOK............................................................................ 3HF51 Zollern GmbH & Co. KG................................................. 3HC44

3/17/16 12:44 PM

ERASMUS

energy FORUM

2016

A forum for discussion between business, science and policymakers

Redefining the energy landscape: digital innovation as key enabler for the energy transition Sponsors

Speakers

Media and network partners

energie in beweging

Founding partners

18 - 19 May 2016

Powered by

World Trade Center Rotterdam and Erasmus University Rotterdam’s Woudestein campus

www.erasmusenergyforum.com i.s.m.

ERASMUS

energy FORUM

2016 Renewable energy solutions Local generation of energy based on wind and or solar is

Redefining the energy landscape: digital innovation as key enabler for the energy transition Digital innovation changes the way we live, work, interact and communicate, and creates the foundation for a new industrial revolution. Digitisation and digital innovation, combined with the political focus on an efficient and competitive, low-carbon economy, requires a complete re-invention of the energy

providing the basis for a more sustainable energy system and industrial clusters can increase their energy efficiency by more intense collaboration. This requires increasing digitisation and sharing of data. A variety of new industry, new dynamics are profoundly going to change the interaction with customers, and business models need to be adapted.

Can governments and policymakers align the legislative frameworks in a timely fashion? Discover more at the Erasmus Energy Forum 2016 in May 2016.

Who participates?

The Erasmus Energy Forum is targeted at policy makers,

industry. Join us at the fifth annual Erasmus Energy Forum,

business (incumbents and start-ups) and academia. The

which focuses on redefining the energy landscape and digital

Forum is relevant for managers working in the energy industry

innovation as one of the key enablers for the transition.

or responsible for procurement of energy for large end-users

Business Day is on Wednesday 18 May, and Science Day on

in industries such as supply chain and logistics, plus all kinds

Thursday 19 May. You will explore:

of manufacturing, high-tech and ICT, automotive, chemicals

• decarbonising the energy system in an interconnected and

and finance and investment.

digital world • digitised port and data-driven industry as enablers for

The programme

a sustainable industrial energy system

The Erasmus Energy Forum 2016 will take place over two

• new business models based on digitisation that empower

days and includes presentations from top executives and

customers in smart new ways

leading researchers, forthright Q&A sessions, wide-ranging

• electric mobility and big data: new services and business

panel discussions and in-depth paper presentations, poster

models

sessions and a demonstration ‘marketplace’. Wednesday

• big data and digital innovation enabling flexibility in

18 May is Business Day for business presentations and

energy markets and trading

debate, and Thursday 19 May is Science Day for academic

• policy and political perspective on redefining the energy

and research presentations. This year’s event is hosted in

landscape and digital innovation agenda.

partnership with the Port of Rotterdam. Conference Chairman is Professor Wolf Ketter, Director of the Erasmus Centre for

Future Energy Business. He says: “The beauty of the Forum is the breadth of its speakers. We will have presentations, speakers and debate from every perspective; from the port

perspective, from consumer behaviour, from energy producers, from industrial users, start-ups, from research and from politics.”

programme Programme Business Day, 18 May 2016 World Trade Centre, Rotterdam

12.40

Moderator: Anke Truijen, Business News Radio

Round table sessions

08.30 Registration, visit Energy Expo

15.10 Round 1 15.50 Round 2

Lunch at Energy Expo

13.40 Inspiring workshops 14.40

Coffee break

09.00 Welcome Volker Beckers, Chairman ECFEB, former Group CEO of RWE Npower

09.05 Opening Address: Energy Transition in Germany and the Netherlands

Franz Josef Kremp, Ambassador Germany

09.20 Climate change, energy and the role of public-private innovation partnerships

Bertrand van Ee, Chairman Climate KIC

09.40 Big Data, Digitalization and new

business models in the Energy Market

16.30 Workshop reflection by student panel 16.45

Erasmus Energy Business Award powered by for the best innovative and sustainable energy concept or business model that contributes to improving people’s lives, business success, and the planet.

Presented by Volker Beckers, Chairman ECFEB, former Group CEO of RWE Npower

Prof. Wolf Ketter, Director Erasmus Centre for Future Energy Business

17.00 Digital entrepreneurship and the disruption

Participants can use the conference app to show their opinions

Igor Kluin, Founder of Qurrent and Monyq

10.00 Inspiring speaker

17.30 Close

10.20 Sustainable energy transition in the

Volker Beckers, Chairman ECFEB, former Group CEO of RWE Npower

Medy van der Laan, Chairman, Energie Nederland

17.35 Drinks at Energy Expo

Dutch market

10.40

of existing market models

Coffee break

11.10 Innovation and future outlook in the energy industry

Richard van Hooijdonk, Trendwatcher / Futurist

Evening dinner programme 19.00 Opening

Participants can use the conference app to show their opinions

11.40 The German energy market:

Lessons from die EnergieWende

Prof. Marc Oliver Bettzüge, Director Institute of Energy Economics, University of Cologne (EWI)

12.00 Pop-Up Talk show Representatives of energy companies, academia, policy makers and public-private innovation react on inspiring movies, cases and statements concerning the transformation of the Energy Market!

Participants: Prof. Marc Oliver Bettzüge, University of Cologne (EWI) Bertrand van Ee, Climate KIC Prof. Jakob de Haan, Head of Research, De Nederlandsche Bank Prof. Wolf Ketter, Rotterdam School of Management Medy van der Laan, Energie Nederland John Post, Programme director, TKI Urban Energy Peter Vermaat, CEO, Enexis Participants can use the conference app to show their opinions

Keynote speech: digitization and innovation in the German energy market Andreas Kuhlmann, president of Germany’s centre of expertise for energy efficiency, Dena

22.00 Close

www.erasmusenergyforum.com

13.40 - 14.40

Inspiring workshops Energy port and industry moderated by Anke Truijen

Electric mobility moderated by Volker Beckers

Urban energy moderated by John Post

Smarter grids and the use of flex: opportunities for the Port of Rotterdam David Peters Director of strategy, Stedin

BMWi electric vehicles and mobility services Marc Bras Manager BMWi, BMW Group Nederland

Friction free energy Mark Mooy Vice president oil and gas, utilities and communications, CGI

Powerpack: opportunities for industrial energy storage Bart Hoevenaars, Tesla Energy

Smart Mobility: integral solutions for linking electric vehicles, renewables, storage and car sharing Henk Meiborg, Business Developer, EMODZ / Slimmemobiliteit

Virtual powerplants: trading renewable energy Jochen Schwill CEO Next Kraftwerke

Sustainable electricity: applications and opportunities for the industry Sigrid Bollwerk Program development manager ECN /Voltachem

Smart charging of electric vehicles Jorg van Heesbeen Co-Founder/Business Development Jedlix

Innovations and the role of data in the grid operator of the future Willem-Jan Zwart CIO Enexis

Interactive discussion to conclude, joined by: Sigrid Bollwerk Bart Hoevenaars Ruud Melieste Port of Rotterdam David Peters

Interactive discussion to conclude, joined by:

Interactive discussion to conclude, joined by: Astrid Madsen City of Rotterdam Mark Mooy Jochen Schwill Willem-Jan Zwart

Marc Bras Jorg van Heesbeen Henk Meiborg

15.10 - 16.30

Round table sessions* We’ll quickly run through a business case, then you and your fellow delegates discuss how the challenges and solutions could apply to your own organisations. Choose a theme that best matches the challenges faced by your organisation or your industry. Max. 12 participants per table.

Energy Port and Industry 1 2 3 4

Digital economy, digital infrastructure in the Netherlands, third main port, Ruud Melieste and Allister Slingenberg, Port of Rotterdam Energy and renewables, Fred van Beuningen, Clean Tech Delta Sustainable electricity: applications & opportunities for the industry, Martijn de Graaff, TNO / Voltachem Rotterdam Port as a microgrid, organised as an energy co-operative, Prof. Wolf Ketter, Rotterdam School of Management, Erasmus University and Mirjam Groote Schaarsberg, TNO

Electric mobility 5 V2G-vehicle to grid, Baerte de Brey, Innovator Stedin and MT e-Lead 6 Charging infrastructure and smart charging, Onoph Caron, Director ElaadNL

Urban energy 7 Rotterdam energy infrastructure, Astrid Madsen, City of Rotterdam 8 Join us in realizing the carbon free society, Jos Siemens and Gerard van de Kamp, CGI 9 Update on urban energy innovation, John Post, TKI Urban Energy 10 Local energy balancing, Louis Dietvorst, Enexis

Other 11 Winning in the age of innovation, Mirjam de Boer-Postmus, Executive Director EY Power & Utilities Advisory 12 Bridging power controls and markets, prof. Peter Palensky, TU Delft 13 Energy-efficiency in ICT networks, Roel Croes, Stichting IIP Duurzame ICT and Marga Blom, KPN *For the most actual round table sessions, check www.erasmusenergyforum.com

If you have an interesting case to host a round table?

Please contact Suzanne van Kol +31 (0)40 - 2 972 797

ERASMUS

energy FORUM

2016

Programme Science Day 19 May 2016 Woudestein Campus Erasmus University, Rotterdam This academic part of the Erasmus Energy Forum presents in-depth scientific work about using energy informatics and management to encourage energy efficiency in city and port environments. We invite experts and internationals, not only academics but also practitioners from companies. Science day is moderated by Dr Ksenia Koroleva and Dr Arthur Carvalho of Rotterdam School of Management, Erasmus University

08.30

Registration, visit Energy Expo

09.00

Opening & welcome

09.15

Keynote: Solar + Storage + IoT + LED = $30 Trillion

Professor S. Keshav, co-director of the Information Systems and Science for Energy Laboratory at the University of Waterloo

09.45

Paper session 1: energy policy and behavioral aspects

10.15

Coffee break & poster session

11.15

Paper session 2: economics of energy markets

12.15

Poster slam

12.45

Lunch & poster session

13.45

Paper session 3: technical aspects of the smart grid

14.45

Coffee break & poster session

16.00 16.15

17.15

We aim to establish a pan-European community of the future energy landscape, so the 2016 Erasmus Energy Forum has the following goals: • develop relationships between participants of the future energy landscape and users • set up a platform for exchange of expert information and best practices • explore models of alternative resources, resource sharing and storing based on digital innovation • define ways to increase energy efficiency and efficient allocation of resources.

The Erasmus Energy Forum is hosted by Erasmus Centre for Future Energy Business, Rotterdam School of Management.

Why participate?

Essential changes in the energy market can be achieved only with innovation and new approaches, which is why we believe that the Forum provides a learning opportunity for everyone. The Forum also provides a fantastic opportunity for networking for individuals in businesses, innovative start-ups, policy-making and academia.

There are opportunities to participate as sponsors, exhibitors, speakers, or delegates. For more information, please contact: Bas de Kroon, Sales Manager T: +31 (0)40 2974831 | M: +31 (06) 83386864| E: b.de.kroon@euroforum.nl

Three easy ways to register!

1. Web: 2. Email: 3. Telephone:

www.erasmusenergyforum.com r.arts@euroforum.nl +31 (0) 40 2 972 746

Paper session 4: electric vehicle charging and energy storage Coffee break

Erasmus Energy Science Award

The award is presented for the best research paper that pairs practical relevance to future energy business and presents new findings with scientific rigor.

The Erasmus Energy Science Award comes with a prize of ¤ 500.

16.30

The annual Erasmus Energy Forum is unique in that it brings together stakeholders to discuss the future of energy, and energy of the future.

Our first four annual events, from 2012 untill 2015, brought together representatives from a wide range of industries, academia and politics in front of large and influential audiences. It is rare that speakers representing so many parts of the industry – the grid, generators, IT, politicians and academics as well as such forward-thinking major consumers such as Port of Rotterdam – are able to co-operate, discourse and compare knowledge in a public forum.

69735

Authors get 2 minutes to present their poster

15.00

Forum goals

Panel Discussion: Bridging Academic Impact with Practical Relevance: A Crucial Task for Energy Research?

Closure

Ticket prices Business Day (forum)

Alumni & Academics

Early bird*

Regular**

¤ 349

¤ 549

Business Day (Dinner)

¤ 100

Science Day

Combined

(Business & Science Day)

Early bird*

Regular**

Early bird*

Regular**

¤ 80

¤ 100

¤ 399

¤ 599

Students

¤ 50

¤ 60

n.a.

¤ 25

¤ 30

¤ 70

¤ 80

Delegates

¤ 499

¤ 699

¤ 150

¤ 120

¤ 150

¤ 549

¤ 749

* Early Bird rate when registering before 1 April, 2016 ** Regular rates when registering after 1 April, 2016

ERASMUS

energy FORUM

2016

Redefining the energy landscape: digital innovation as key enabler for the energy transition

A forum for discussion between business, science and policymakers

18 - 19 May 2016 World Trade Center Rotterdam and Erasmus University Rotterdam’s Woudestein campus

www.erasmusenergyforum.com i.s.m.

Hansa Green Tour 8 - 10 juni 2016

Hansa Green Tour Winter Edition World Sustainable Energy Days

-

201

www.hansagreentour.com

Hansa Green Tour 8 - 10 juni 2016 Beste duurzaamheidsprofessional, Hansa Green Tour is een internationale netwerktour voor duurzaamheids­ professionals die duurzame technologie en hernieuwbare energie willen promoten.

Hansa Green Tour Winter Edition VanWorld 8 - 10 juni gaat de 7e editie Energy van de Hansa Green Tour van NoordSustainable Days

Holland naar Bremen. Alle deelnemers rijden met elektrische auto’s en/ of auto’s op alternatieve brandstoffen zoals groengas. De route voert langs diverse duurzame initiatieven en onderweg worden interessante netwerkbijeenkomsten georganiseerd rondom het thema duurzame energie. Om kennis en ervaringen uit te wisselen. Om te leren van ‘best practises’ en van elkaar. Iets voor jou?

-

201

Stap ook in en rij mee om duurzame technologie te promoten en contacten te leggen in de Hansa regio Deelnamekosten: € 1799,- per persoon (excl BTW).

Prijs is inclusief hotelovernachtingen, lunches en diners, veerboot naar Ameland, autoassistentie en oplaadmogelijkheden.

Deelnemen? Bel of mail ons T: 06-55567218 E: info@hansagreentour.com

www.hansagreentour.com