PET04-2019 by Industrielinqs

Nr. 4 - 2019

www.petrochem.nl • losse verkoopprijs € 23,-

Het managementblad voor de olie- en chemische industrie in de Rijn/Schelde-delta Petrochem Nr. 4 - 2019

Jarig Cabot treedt uit de schaduw • Aramco dendert Nederlandse chemietop binnen • NAM gaat in geothermie en waterstof • Thema: Opleidingen

13:53

PET04 omslag los.indd 1

11-04-19 16:50 09:19 09-04-19

SGS SGSBREIDT BREIDTUIT UIT IN INANTWERPSE ANTWERPSE HAVEN HAVEN Sinds Sinds april april 2019 2019 is ons is ons netwerk netwerk in de in de Antwerpse Antwerpse Haven Haven versterkt versterkt metmet eeneen nieuw nieuw laboratorium laboratorium op op Linkeroever. Linkeroever. Dankzij Dankzij deze deze tweede tweede uitvalsbasis uitvalsbasis kunnen kunnen onze onze klanten klanten - naast - naast hethet huidig huidig lablab op op Rechteroever Rechteroever - ook - ook aanaan de de andere andere kant kant vanvan de de Schelde Schelde snel snel bediend bediend worden. worden. Binnen Binnen de de olie-, olie-, gasgasen en chemicaliënindustrie chemicaliënindustrie bedienen bedienen wijwij klanten klanten metmet zowel zowel kwantitatieve kwantitatieve als als kwalitatieve kwalitatieve controles controles en en analyses analyses op op uiteenlopende uiteenlopende petrochemische petrochemische producten. producten. DatDat doen doen wewe vanuit vanuit eeneen laboratorianetwerk laboratorianetwerk datdat zichzich spreidt spreidt over over de de gehele gehele Benelux. Benelux. SGS SGS is wereldleider is wereldleider op op hethet gebied gebied vanvan inspectie, inspectie, controle, controle, analyse analyse en en certificering. certificering. AlsAls onafhankelijke onafhankelijke partij partij kijken kijken wijwij erop erop toetoe datdat u overal u overal kunt kunt rekenen rekenen op op betrouwbare betrouwbare producten producten en en diensten, diensten, in een in een veelvoud veelvoud aanaan sectoren. sectoren.

SGS SGS BELGIUM BELGIUM NVNV Linkeroever, Linkeroever, Keetberglaan Keetberglaan 5, 9120 5, 9120 Melsele, Melsele, BELGIUM BELGIUM t: +32 t: +32 (0) (0) 3 545 3 545 85 85 56 56

BENIEUWD BENIEUWD WAT WAT WIJ WIJ VOOR VOOR UU KUNNEN KUNNEN BETEKENEN? BETEKENEN? EEN EEN SNELLERE SNELLERE ENEN EFFICIËNTERE EFFICIËNTERE BEDIENING BEDIENING EEN EEN ONAFHANKELIJKE ONAFHANKELIJKE PARTNER PARTNER LABORATORIUM LABORATORIUM OPOP EIGEN EIGEN TERREIN: TERREIN: CONTINUÏTEIT CONTINUÏTEIT ENEN STABILITEIT STABILITEIT DEDICATED DEDICATED CUSTOMER CUSTOMER SERVICE SERVICE

WWW.SGS.BE WWW.SGS.BE

PET PET04 PET A Voorplaat.indd A Voorplaat.indd 2 22 omslag los.indd

11-04-19 09:19

Lengkeek Leng

IN DEZE EDITIE

10 JARIG CABOT TREEDT UIT DE SCHADUW

32 THEMA: OPLEIDINGEN

Cabot produceert al zestig jaar carbon black in de Botlek, in de luwte. Volgens de nieuwe managing director Jeroen van Woerden reden om iets meer in het spotlicht te treden.

De proef met duaal leren waar de Belgische chemische industrie drie jaar geleden mee begon is zeer succesvol. De jongeren die in één jaar met een meester meelopen op een chemische site leren sneller en krijgen direct een contract aangeboden. De master of Engineering Maintenance & Asset Management van de Hogeschool Utrecht is de eerste opleiding wereldwijd die door de toonaangevende brancheorganisatie Institute of Asset Management is erkend.

14 ONOVERZICHTELIJKE VERGUNNINGEN VERLEDEN TIJD DCMR Milieudienst Rijnmond gaat vergunningen net zo begrijpelijk maken als het weerbericht op het journaal.

17 NEPTUNE ENERGY BOORT DRIE GASPUTTEN IN NOORDZEE Offshore gasbedrijf Neptune Energy investeert 74 miljoen euro in nieuwe offshore-activiteiten

18 ‘VAKMANSCHAP IS UITGANGSPUNT VOOR VERBETERINGEN’ Neste Netherlands streeft naar continue verbetering van de thema’s veiligheid, duurzaamheid, innovatie en medewerkerswelzijn. ‘Iedere dag een klein stapje’, legt site director Hanno Schouten uit.

22 ARAMCO DENDERT NEDERLANDSE CHEMIETOP BINNEN De kogel is door de kerk! Saudi Aramco koopt zeventig procent van de aandelen in Sabic.

27 NAM GAAT IN GEOTHERMIE EN WATERSTOF NAM is bezig om zich te heroriënteren als energiebedrijf. Er wordt onder andere gekeken naar geothermie, waterstof en het offshore opslaan van CO2.

EN VERDER Commentaar 5 Feiten en cijfers • Consortium wil gigawatt elektrolysefabriek bouwen • Innovatietraject van 400 miljoen voor CO2-neutraal Vlaanderen • Finnen winnen olie uit zaagsel met Twentse technologie 6 Innovatie 24 Agenda 31 Projecten 40

PETROCHEM 4 - 2019 3

PET B Inhoud.indd 3

09-04-19 16:31

Het managementblad voor de olie- en chemische industrie in de Rĳn/Schelde-delta Nummer 4- 2019 UITGAVE VAN: Industrielinqs pers en platform BV, Gedempt Hamerkanaal 155, 1021 KP Amsterdam E-mail: redactie@industrielinqs.nl, website: www.petrochem.nl HOOFDREDACTIE: Wim Raaĳen 020 3122 081 EINDREDACTIE: Miriam Rook 020 3122 086 Liesbeth Schipper 020 3122 083 REDACTIE: Dagmar Aarts 020 3122 084 Laura van der Linde 020 3122 083 VASTE MEDEWERKERS: Chris Aldewereld, David van Baarle, Jan Van Doorslaer, Jacqueline van Gool, Evi Husson, Henk Leegwater, Wim Soetaert LAY-OUT: Bureau OMA bv, Wehl OMSLAGFOTO: Wim Raaĳen

Neem contact met ons op als u wilt weten wat onze aardgasoplossingen voor uw bedrijf kunnen betekenen: www.omv-gas.nl

ADVERTENTIEVERKOOP: Jetvertising BV, Arthur Middendorp t: 070 399 0000 - arthur@jetvertising.nl TRAFFIC: Breg Schoen 020 3122 088 COMMERCIEEL MANAGER: Janet Robben 020 3122 085 DRUKWERK: PreVision Graphic Solutions

90x132_omv_gas_nl_0219_rz.indd 1

ADVERTENTIE-INDEX

28.02.19 13:25

3P Quality Services . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Abonnees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Andus Group . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Deltavisie: 20 juni 2019 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Environmental Technology Publications . . . . . . . . . . . . . 36 Evenementenoverzicht Industrielinqs 2019 . . . . . . . . . . . 38 Frijns Steel Construction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Het Nieuwe Produceren: 16 mei 2019 . . . . . . . . . . . . . . . 30

ABONNEMENTEN (excl. 6% BTW) Petrochem verschĳnt 12x per jaar. Nederland/België € 182,- per jaar Introductieabonnement NL/B met 25% korting € 136,- per jaar Overig buitenland € 212,Losse verkoopprĳs € 23,Studentenabonnement € 42,Proefabonnement 3 mnd € 30,OPZEGGEN: Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wĳ gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwĳgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. Opzeggen en wĳzigen kan via abonnementen@industrielinqs.nl, per post of per telefoon. De opzegtermĳn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door ons is ontvangen. Als u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Overige vragen kunt u stellen via abonnementen@industrielinqs.nl of neem telefonisch contact met ons op via T 020 312 20 88.

Hogeschool Utrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

ISSN: 1380-6386 Prĳswĳzigingen voorbehouden. © Industrielinqs pers en platform BV

Market review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

Modelec Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 OMV Gas Marketing Trading . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 SGS Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Papier binnenwerk:

Papier omslag:

PAPER & BOARD MADE OF

AGRI-WASTE

Vinçotte Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

PET Advertenties.indd 4

WWW.PAPERWISE.EU

09-04-19 16:46

COMMENTAAR

‘Na een eventuele beursgang van Aramco is menig middelgroot tot groot chemieconcern een gemakkelijke prooi.’

Transformatie Je zou kunnen zeggen dat DSM eerder al een steentje bijdroeg aan de huidige transformatie van het grootste bedrijf ter wereld, Saudi Aramco. Onlangs werd officieel bekend dat het staatsoliebedrijf van Saoedi-Arabië zeventig procent van de aandelen van Sabic verwerft. Een aanmerkelijk deel van dat eveneens Saoedische bedrijf - heeft zijn oorsprong bij DSM. In 2002 kocht Sabic immers de basischemische activiteiten van de Nederlandse multinational. Met grote productie-installaties in Limburg en in Noordrijn-Westfalen. DSM is natuurlijk de kampioen transformeren. Met de verkoop van de petrochemische activiteiten zette het een volgende stap in haar eigen transformatieproces, dat begon bij het sluiten van de staatsmijnen. Via bulkchemie ontpopte het concern zich tot de huidige producent van life science producten en fijnchemicaliën. Het richt zich steeds meer op extra toegevoegde waarde en een grotere rol voor innovatie. Multinational Eigenlijk doet het jongere, doch veel grotere Saudi Aramco dat ook. Het Saoedische concern ontstond pas in 1938, toen er in het koninkrijk voor het eerst olie werd gevonden. De eerste decennia was het concern Amerikaans en verkocht het alleen ruwe olie aan de internationale markt. Gaandeweg ging het ook geraffineerde brandstoffen aanbieden. Pas in de jaren zeventig kwam het bedrijf volledig in Saoedische handen en kwam het erachter dat ook aardgas een waardevol product kan zijn. Door de jaren heen probeert ook Aramco steeds meer toegevoegde waarde uit haar activiteiten te halen. De laatste decennia breidt het concern zijn portfolio nadrukkelijk uit naar petrochemicaliën. In de woestijn verrijzen enorme geïntegreerde petrochemische complexen. Het gaat om tientallen miljarden aan investeringen. Denk aan Sadara, een joint-venture met Dow en met onder andere Total worden ook enorme plannen gemaakt. Maar daar blijft het niet bij. Het concern trekt nadrukkelijk de wijde wereld in. Van staatsbedrijf transformeert het meer en meer in een multinational. Het sluit tal van joint ventures in ander werelddelen, met name op het gebied van chemische

activiteiten. Chemische bouwstenen En het kan. Er is immers geld genoeg. Aramco was in 2018 met afstand het meest winstgevende bedrijf ter wereld. Dat berekende Fitch op basis van documenten van het niet beursgenoteerde Aramco. Volgens de kredietbeoordelaar kwam de operationele winst vorig jaar uit op 224 miljard dollar. Dat is ver boven de winst van andere grote ondernemingen zoals Apple, dat vorig jaar een operationele winst boekte van 82 miljard dollar en het ExxonMobil dat goed was voor 40 miljard dollar. Alleen al van de jaarwinst van 2018 kan het concern meer dan twee Sabics kopen. Voor zeventig procent van de aandelen betaalt het concern bijna 70 miljard dollar. Het concern wil nog meer geld vrij maken voor haar transitie. Al geruime tijd zinspeelt het op een beursgang van vijf procent van haar aandelen. Dat lijkt niet veel, maar alleen al de waarde van die vijf procent wordt geschat op 100 miljard dollar. Het totale bedrijf zou zo maar 2 biljoen waar kunnen zijn, twee keer Apple… Na een eventuele beursgang van Aramco is menig middelgroot tot groot chemieconcern een gemakkelijke prooi. Ook in haar onderzoek lijkt Aramco rekening te houden met andere toekomst. Meer chemie en minder brandstoffen. Zo zet het concern zwaar in op een proces dat ruwe olie direct omzet in chemische bouwstenen. De raffinagestap wordt overgeslagen. Het is een duidelijk signaal. De transformatie is natuurlijk nooit klaar. Zo kan het bedrijf een belangrijke rol spelen in de mondiale energietransitie. De vergezichten zijn er. Enorme zonne-energiecentrales in de woestijn die stroom leveren aan waterstoffabrieken. In enorme tankers wordt vloeibaar groen waterstof naar overal in de wereld getransporteerd. Waarom ook niet? DSM doet het al heel lang prima zonder kolen.

Reageren? Via de mail: wim@industrielinqs.nl of via Twitter : @wimraaijen

PETROCHEM 4 - 2019 5

PET C Commentaar.indd 5

09-04-19 16:35

FEITEN & CIJFERS

Nederland is netto gas importeur In 2018 was Nederland voor de eerste keer netto importeur van aardgas. De importwaarde van aardgas was bijna 12 miljard euro, 43 procent hoger dan in 2017. Nederland exporteerde mede dankzij hogere prijzen voor 9,8 miljard euro aardgas. Het handelstekort kwam uit op 2,1 miljard euro. Dit meldt het CBS op basis van voorlopige cijfers van de Nederlandse goederenhandel. Het kabinet nam in maart 2018 het besluit om de winning van aardgas in het Groningerveld af te bouwen. Inmiddels is tussen 2012 en 2018 de winning van aardgas meer dan gehalveerd. De import van gas, vooral uit Noorwegen en Rusland, is in de laatste jaren juist toegenomen. In 2018 werd bijna 56 miljard kubieke meter aardgas geïmporteerd. Dat is ruimschoots een verdubbeling in vergelijking met 2012. Van het ingevoerde aardgas is 7 procent LNG. De import van dit vloeibare gas was vorig jaar 4 miljard kubieke meter, tegen 1,5 miljard kubieke meter een jaar eerder. Subsidies energie-innovaties open Er is weer een reeks subsidieregelingen open van de Topsector Energie. Ze sluiten aan bij het (voorlopige) Klimaatakkoord. Daarom ligt de focus op energie-innovaties voor kosteneffectieve CO2-reductie in 2030. Voor deze regelingen is bij elkaar ruim 85 miljoen euro beschikbaar.

PETROCHEM 4 - 2019 6

PET D Feiten en cijfers.indd 6

BOREALIS GUNT EPC-CONTRACT PDH-FABRIEK AAN TECNIMONT Borealis heeft het EPCM-contract voor haar propaandehydrogeneringsfabriek (PDH) toegekend aan Tecnimont. Het gaat om de engineering, de inkoop en het bouwmanagement van de nieuw te bouwen fabriek in Kallo, inclusief de nodige nutsvoorzieningen en aansluitingen. De fabriek zou medio 2022 moeten opstarten. Met een geplande productiecapaciteit van 750.000 metrische ton per jaar wordt de PDH-fabriek een van de grootste en efficiëntste faciliteiten ter wereld. PDH is een vitale processtap bij de productie van propeen uit propaan. Propeen is als grondstof voor polypropeen een belangrijke bouwsteen voor de chemiesector. Polypropeen is op zijn beurt een van de meest gebruikte plastics. Borealis kiest voor Kallo als vestigingsplaats voor de PDH-fabriek vanwege synergiën met de bestaande PDH-eenheid op de site en omdat er daardoor al ervaring is met propeenproductie en -handling. De bestaande dehydrogeneringseenheid heeft een capaciteit van 480.000 ton per jaar. De nieuwe fabriek maakt gebruik van de Oleflex-technologie van Honeywell UOP. ‘De combinatie met de warmtekrachtkoppelingsinstallatie maakt deze fabriek een van de meest energiezuinige olefinenfabrieken ter wereld voor de productie van specifiek propyleen’, stelt Alfred Stern, CEO van Borealis Voor de handling van propeen en de grondstof propaan schakelt Borealis Oiltanking Antwerp Gas Terminal in als logistieke partner op de lange termijn. Hiervoor bouwt Oiltanking een nieuwe opslagtank met een capaciteit van 135.000 kubieke meter propaan. Air Liquide zal het waterstof afnemen, dat als bijproduct ontstaat tijdens het dehydrogeneringsproces. INNOVATIETRAJECT VAN 400 MILJOEN VOOR CO2-NEUTRAAL VLAANDEREN Een innovatiebudget van in totaal vierhonderd miljoen euro moet ervoor zorgen dat Vlaamse universiteiten en onderzoekscentra een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan een CO2-neutraal Vlaanderen tegen 2050 en met de ontwikkelde technologieën de wereld kunnen veroveren. Speerpuntcluster Catalisti, waarin meer dan honderd bedrijven uit de chemie en andere sectoren samenwerken met de vijf Vlaamse universiteiten en toonaangevende onderzoekscentra, krijgt de regie in handen van het zogenoemde Moonshot-programma. De komende twintig jaar investeert Vlaanderen jaarlijks twintig miljoen euro in strategisch basisonderzoek aan de kennisinstellingen. Het doel is om technologische doorbraken te realiseren, zowel in producten als processen, die kunnen bijdragen aan de klimaatdoelstellingen in een economisch leefbare context. Inhoudelijk ligt de klemtoon op vier sterk gerelateerde onderzoekstrajecten: bioge baseerde chemie, koolstofcirculariteit in materialen, de transformatie van productieprocessen en energie-innovatie. Dit omvat onder meer de zoektocht naar alternatieve grondstoffen, een betere recyclage van kunststoffen in een circulaire economie, de elektrificatie van productieprocessen, de captatie en opslag van CO2 (carbon capture and storage), de omzetting van het broeikasgas CO2 in een waardevolle grondstof (carbon capture and utilization) en de ontwikkeling van koolstofvrije elektriciteit en waterstof.

FOTO: PIXABAY

Opruimen onderzeese koepels Taqa Energy laat drie onderzeese beschermingskoepels en negen palen in de Noordzee ontmantelen. De klus is gegund aan Jumbo, dat in 2019/2020 aan de slag gaat met het verwijderen, transporteren en opruimen van de koepels en palen. Het project maakt deel uit van het ontmantelingsprogramma voor de Noordzee. Daar bereikt een groot deel van de offshore olie- en gasinfrastructuur het einde van zijn productieve leven. De koepels en palen van Taqa bevinden zich ongeveer 35 kilometer ten noordwesten van Hoek van Holland, op een waterdiepte van 26 tot 28 meter. De pijpleidingen en umbilicals bij elke koepel worden afgedekt.

ANTWERPSE INDUSTRIE NEEMT STOOMNET IN GEBRUIK In de haven van Antwerpen is Ecluse officieel in gebruik genomen. Het is een industrieel stoomnetwerk waarop vijf chemische bedrijven zijn aangesloten. Die worden van stoom voorzien door de afvalverbranders van Indaver en Sleco. Het netwerk voorziet de chemische bedrijven Ineos Phenol, ADPO, Lanxess, Monument Chemical en Ashland Specialties van stoom die wordt gegenereerd met warmte die vrijkomt bij afvalverbranding. Het transport gebeurt via buizen, bij een constante druk van 40 bar en met een temperatuur van 400 graden. Via een condensaatleiding loopt het warme water terug naar de afvalverwerkers, daarvoor passeert het eerst nog de kantoren van DP World voor verwarming. Het totale netwerk is ongeveer vijf kilometer lang. Dankzij Ecluse kan jaarlijks 100.000 ton CO2-uitstoot worden gereduceerd. De Vlaamse regering investeerde tien miljoen euro in het project. De totale investering is dertig miljoen euro.

Blijf op de hoogte en schrijf u in voor de nieuwsbrief op www.petrochem.nl

09-04-19 16:36

CONSORTIUM WIL GIGAWATT ELEKTROLYSEFABRIEK BOUWEN Om groene waterstof naar industrieel niveau te tillen, is een schaalvergroting nodig met een factor duizend. Dat is precies het doel van het project ‘Gigawatt Elektrolysefabriek’ dat onlangs van start ging bij het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT). Als alles goed verloopt, kan de fabriek medio 2025-2030 worden gebouwd. In het project effent een consortium van bedrijven, universiteiten en kennisinstellingen de weg voor het ontwerp van een elektrolysefabriek van industriële omvang. Rond 2030 zullen windparken in Nederland en de Noordzee enkele tientallen gigawatts aan duurzame elektriciteit produceren. Aan de andere kant hebben huidige industriële installaties voor de productie van waterstof uit aardgas een capaciteit die vergelijkbaar is met een elektrolysefabriek van gigawatt grootte. De huidige waterstofproductie bedraagt zo’n 800.000 ton per jaar, waarbij de waterstof hoofdzakelijk toepassing vindt in de productie van ammoniak en kunstmest, de raffinagesector en de chemie. Om in de toekomst Nederland van CO2-vrije waterstof te kunnen voorzien, zouden meerdere elektrolysefabrieken van gigawatt-grootte nodig zijn. Op dit moment zijn de industriële installaties voor de elektrolyse van water niet groter dan enkele megawatts. In een fabriek met een vermogen van één gigawatt zouden dus honderd tot duizend van zulke elektrolysers opgesteld staan. De partners in het Gigawatt Elektrolyser project gaan gezamenlijk onderzoeken wat er nodig is om in Nederland rond 2025 – 2030 zo’n elektrolyse-installatie te kunnen bouwen.

Pioneering Spirit plaatst topsides met recordlift Hefschip Pioneering Spirit heeft eind maart de topsides geïnstalleerd van het productieplatform en werknemersverblijf in het Johan Sverdrup-veld in de Noordzee (Noorwegen). De topsides hadden samen een gewicht van 44.000 ton en stonden binnen drie dagen op hun plek. Eerst is de topside van het productieplatform geplaatst. Deze weegt 26.000 ton, is 72 meter hoog en 139 meter lang. De feitelijke installatie ervan duurde slechts vier uur. Volgens All Seas, eigenaar van de Pioneering Spirit, is dit de zwaarste lift die ooit offshore is uitgevoerd. Daarna werd het werknemersverblijf van 18.000 ton, 65 meter hoog en 105 meter lang geïnstalleerd in 3,5 uur. In juni 2018 zijn al de topsides van het boorplatform in het Johan Sverdrup-veld geïnstalleerd. In 2022 keert de Pioneering Spirit terug om een tweede productieplatform te plaatsen van 27.000 ton.

AVANTIUM BOUWT DEMOFABRIEK MEG IN DELFZIJL Avantium vestigt zijn demonstratiefabriek die mono-ethyleenglycol (MEG) uit suikers gaat produceren in Delfzijl. In juni vorig jaar kondigde het bedrijf de plannen voor de fabriek al aan, maar het had toen nog geen beslissing genomen over de locatie. Een belangrijke factor bij de keuze voor Chemie Park Delfzijl is een subsidie van twee miljoen euro van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. MEG is een grondstof bij de productie van onder andere polyester textiel en plastics, zoals PET en Avantium’s biogebaseerde alternatief daarvan, namelijk PEF. Het proces dat Avantium heeft ontwikkeld voor de productie van MEG verloopt in één enkele stap en wordt Mekong genoemd. In de demonstratiefabriek kan het bedrijf de technologie opschalen, de technische en economische haalbaarheid van het proces valideren en gegevens verzamelen om een milieu-levenscyclusanalyse uit te voeren. De demofabriek wordt gebouwd in de buurt van Avantium’s bestaande pilotfabriek die glucose en lignine produceert uit non-food biomassa. De ingebruikname van de Mekong-fabriek, met een capaciteit van ongeveer tien ton MEG, is gepland voor de tweede helft van 2019.

ILLUSTRATIE: TU DELFT

OOK SHELL INVESTEERT IN ONTWIKKELING ELEKTROCHEMIE TU Delft, Shell en diverse topconsortia (TKI) investeren samen vijf miljoen euro in de ontwikkeling van elektrochemische technologie. Ze steunen daarmee TU Delft e-Refinery. Dit Delftse overkoepelende programma werkt aan de doorbraaktechnologie waarmee CO2 en water via de elektrochemische route worden omgezet in koolwaterstoffen, in eerste instantie etheen. Deze koolwaterstoffen kunnen vervolgens worden ingezet als duurzame grondstoffen, brandstoffen en als opslagmedium voor duurzame elektrische energie. Vorig jaar mei werd e-Refinery opgericht, doordat de TU Delft haar activiteiten bundelde op het snijpunt van industrie en energie. Het consortium helpt de chemische en energie-industrie te elektrificeren en decarboniseren. Het e-Refinery-project omvat de hele ontwikkeling: van een basisontwerp tot over vijf jaar een compleet honderd kilowatt-systeem voor elektrolyse. De productie van etheen is later uit te breiden naar andere bouwstenen, zoals methaan, methanol, koolmonoxide en ammoniak.

Onderzoek naar waterstofproductie door AVI’s In een nieuwe studie onderzoekt Voltachem de haalbaarheid van waterstofproductie door afvalverbrandingsinstallaties. De studie richt zich op de ReEnergy centrale in Roosendaal. Door ongeveer een derde van de 20 megawatt elektrische stroomopwekking voor de productie van waterstof te gebruiken, zou de installatie substantieel kunnen bijdragen aan de energietransitie, met name in de regio Roosendaal. Groene waterstof rond 2035 betaalbaar alternatief Het gebruik van groene waterstof wordt op de langere termijn economisch haalbaar. Onder meer door het toenemende aandeel van wind- en zonne-energie in de energiemix. Dat stelt DNV GL in haar Energy Transition Outlook. Daardoor wordt duurzaam opgewekte elektriciteit goedkoper en dus ook de omzetting naar waterstof via elektrolyse. Rond 2035 verwacht het onderzoeksbureau het omslagpunt.

PETROCHEM 4 - 2019 7

PET D Feiten en cijfers.indd 7

09-04-19 16:36

www.moxa.com

IndustriĂŤle netwerken zijn een specialisme; wij zijn die specialisten. De Moxa industriĂŤle netwerkoplossingen zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productie omgeving centraal staat. Een applicatie specifiek netwerkontwerp en configuratie zijn hiervoor van het allergrootste belang. Wij weten hoe en zijn ervan overtuigd dat uw kennis van procesautomatisering en ons netwerkspecialisme tot niets anders kan leiden dan gezamenlijk succes.

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

18_adv_A4_Moxa_IndustrNetw.indd 1 PET Advertenties.indd 8

15-01-18 15:21 09-04-19 16:46

FOTO: BTG-BTL

FEITEN & CIJFERS FINNEN WINNEN OLIE UIT ZAAGSEL MET TWENTSE TECHNOLOGIE Green Fuel Nordic Oy uit Finland gaat investeren in de pyrolyse-technologie van het Twentse BTG-BTL. Daarbij gaat het in eerste instantie om de aanschaf van één fabriek, een order van 25 miljoen euro. Daarna volgen er nog drie, waardoor de totale order uitkomt op 100 miljoen euro. De installaties gaan olie produceren uit zaagsel uit Scandinavische houtzagerijen. Green Fuel Nordic Oy wil straks twintig miljoen liter olie per jaar produceren. Deze olie zal worden gebruikt door diverse fabrieken in Finland en Nederland. De pyrolyse-fabriek komt te staan naast een houtzagerij in Lieksa, ongeveer zes uur rijden ten noorden van Helsinki. Het restafval van de zagerij (het zaagsel) wordt gebruikt als grondstof voor de olie. De bij het proces geproduceerde stoom wordt duurzaam gebruikt in het eigen proces. De verwachte opening van de pyrolyse-fabriek is in 2020. De prefab-fabrieken worden gebouwd in Nederland. De bouw van één fabriek in Scandinavië is goed voor 100 fulltime banen in Nederland. De pyrolyse-technologie van BTG-BTL wordt momenteel al met succes toegepast in de Hengelose fabriek Empyro. Hier wordt uit houtresten olie gemaakt voor de energievoorziening van de fabriek van FrieslandCampina in het Achterhoekse Borculo. KATOEN NATIE INVESTEERT 80 MILJOEN IN LIMBURG Katoen Natie investeert de komende jaren 80 miljoen euro in op en nabij Chemelot in Limburg. Hiermee speelt het opslag- en transportbedrijf in op de groei van chemische industrie in de regio. In totaal komen er 75 nieuwe banen bij. De belangrijkste investering is een nieuwe opslagterminal op Chemelot. Katoen Natie kocht er een perceel van twaalf hectare waarop 54.500 vierkante meter magazijnruimte en 207 silo’s worden gebouwd. Naast de opslag van polymeren en andere hoogwaardige chemische producten, zal Katoen Natie een verscheidenheid aan diensten aanbieden. Denk aan het herverpakken, zeven, compounderen en compacteren van producten. Dit nieuwe logistieke platform moet in het tweede kwartaal van 2020 operationeel zijn. Parallel aan de investeringen op Chemelot breidt Katoen Natie haar logistieke terminal in Nuth (Limburg) uit met 10.000 vierkante meter magazijnruimte en zestig silo’s. Deze wordt naar verwachting eind 2019 opgeleverd. Verder is een stuk grond aangekocht in Born, waar het bedrijf een magazijn van 35.000 vierkante meter zal bouwen en opereren. De nieuwe terminal van Katoen Natie in Limburg ligt op kort afstand van de Belgische en Duitse grens. Via de nabijgelegen containerterminals kunnen containers vanuit Antwerpen en Rotterdam worden aangevoerd en vanuit de logistieke platformen verder landinwaarts worden verdeeld. BRENT RUWE OLIEKOERS

Wiebes wil CO2-heffing inzetten voor vergroening industrie Het debat in de Tweede Kamer over de doorberekening van het ontwerp-Klimaatakkoord ging met name over de lastenverlichting van de burger. Dat het bedrijfsleven een groter deel van de CO2-lasten voor zijn rekening neemt, lijken de meeste partijen een goede zaak te vinden. Wiebes stelt wel dat hij het opgehaalde geld wil terugsluizen naar de industrie om vergroening te stimuleren. In reactie op de doorrekening en om het politieke draagvlak te verbreden kondigde de regering onder andere de volgende aanvullende maatregelen aan: een lastenverschuiving van burgers naar bedrijven, een verstandige CO2-heffing voor bedrijven en ondersteuning van de landbouwsector voor een extra CO2-reductie. Hoe de CO2-heffing voor de industrie er precies gaat uitzien, is nog niet duidelijk.

PERSONALIA Manon Bloemer is per 1 mei de nieuwe directeur van de Koninklijke Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI). Zij volgt Colette Alma op die na vijftien jaar afscheid neemt. Manon Bloemer is momenteel werkzaam als managing director bij Vopak. Na haar studie bedrijfskunde in Rotterdam werkte zij de eerste veertien jaar bij Unilever. In 2006 maakte Bloemer de overstap naar Vopak, waar zij in 2013 managing director werd.

78 75 72

PRIJS PER VAT IN US DOLLARS

69 66 63 60 57 54 51 48

Februari 2019

Maart 2019

Na iets meer dan 32 jaar trouwe dienst bij het Havenbedrijf Antwerpen vertrekt een van de feitelijke bouwers van de haven van Antwerpen. Greet Bernaers, directeur infrastructuur, trekt vanaf 1 mei 2019 de deuren van het Havenhuis achter zich dicht. Bernaers startte haar loopbaan bij DEME als bouwkundig ingenieur. In 1986 ging ze als ingenieur aan de slag bij het Havenbedrijf. Er komt geen nieuwe directeur infrastructuur. De diensten die onder de bevoegdheid van Bernaers vielen, integreren bij andere directies.

PETROCHEM 4 - 2019 9

PET D Feiten en cijfers.indd 9

09-04-19 16:37

INTERVIEW

Jarig Cabot treedt uit de schaduw

PETROCHEM 4 - 2019 10

PET O Interview.indd 10

09-04-19 16:36

Carbon black. Dat is het product dat Cabot dit jaar al zestig jaar produceert in de Botlek, in de luwte. Volgens de nieuwe managing director Jeroen van Woerden reden om iets meer in het spotlicht te treden. Want er is veel te vertellen. Over de mogelijkheden van het product en de plannen om straks netto leverancier te zijn van stoom en warmte. Wim Raaijen

FOTO’’S: WIM RAAIJEN

Niet lang nadat hij in 2016 Plant Manager of the Year werd, verliet Jeroen van Woerden Kemira. Hij vond dat een sitemanager bij een reorganisatie ook zijn eigen functie ter discussie moet stellen. En zo geschiedde. Hij vond een nieuwe uitdaging en kwam bij een verpakkingsbedrijf terecht op de Veluwe. Het bleek een uitstapje, want inmiddels is hij terug in de Rotterdamse haven. Als managing director van Cabot, producent van carbon black. De grote onbekende in de Rotterdamse haven, zou je kunnen zeggen. En dat terwijl de productielocatie van Cabot in de Botlek dit jaar haar zestigste verjaardag viert. Het concern zelf bestaat al 150 jaar. Van Woerden: ‘Deze locatie was een van de eerste chemische vestigingen in de Botlek. Het klopt dat Cabot al die tijd in de luwte is gebleven.’ Maar als het aan hem ligt verandert dat. Niet alleen het jubileum is een goede reden om eens goed naar buiten te treden. Ook heeft de site interessante plannen, met name op het gebied van de levering van energie. Vanaf komende zomer wordt Cabot via de AVR-centrale in de nabije omgeving aangesloten op het stoom- en warmtenet in de Rotterdamse haven. Op die manier gaat het warmte leveren aan bedrijven in de haven. Energietransitie Het bedrijf kan leverancier van warmte worden, omdat het netto producent is van energie. Van Woerden: ‘We gebruiken wel aardgas uit het net, maar dat is vooral om de processen op gang te brengen. We produceren hier een grote verscheidenheid aan carbonblacks, naar wens van de verschillende klanten. Door het grote aantal orderwissels moeten we de productieprocessen vaak opnieuw inregelen. Bij de productie komt weliswaar veel tail gas vrij en een deel daarvan wordt weer als energiebron teruggeleid naar de productieprocessen, maar we kunnen dat gas hier niet opslaan. Dus hebben we aardgas nodig om op elk PETROCHEM 4 - 2019 11

PET O Interview.indd 11

09-04-19 16:36

INTERVIEW gewenst moment een nieuw proces te kunnen opstarten.’ Gevolg is wel dat veel tail gas overblijft. ‘Momenteel maken we daar stoom en elektriciteit van. We leveren bijvoorbeeld aan onze buren.’ Het is de bedoeling dat straks een veel groter deel wordt omgezet in hoogwaardige warmte en stoom. En dat via de netten ook veel meer gebruikers kunnen profiteren van stoom en warmte van Cabot. Op die manier kan de locatie in de Botlek een steentje bijdragen aan de energietransitie. Van Woerden kan daar bijzonder enthousiast van worden. Zijn kracht ligt immers in het verbeteren en verder ontwikkelen van processen. Dat was ook een belangrijke reden waarom hij drie jaar geleden werd verkozen tot Plant Manager of the Year. Hij komt oorspronkelijk uit de maakindustrie. Bij Kemira ging

hij aan de slag met lean-methodes uit de maakindustrie, om de chemische site op te waarderen met tal van – met name – kleine verbeteringen. Continu verbeteren legt de basis voor een veilige en goed functionerende site. Dit maakt de site ook aantrekkelijk voor klanten.

zien en actie ondernemen. Het werkt natuurlijk voor hen ook motiverend om op een opgeruimde site te werken. Om een fabriekslocatie te verbeteren, moet je bij de basis beginnen. Het hoeft echt allemaal niet zo duur te zijn, als het maar verzorgd is.

Schilderen Toen hij in november afgelopen jaar bij Cabot begon, zag hij ook hier meteen veel mogelijkheden voor verbetering. Te beginnen bij het opruimen van de site. Tijdens een rondleiding laat hij het verschil zien tussen delen die al zijn aangepakt en delen die nog onder handen moeten worden genomen. Het onderscheid is goed zichtbaar. Van Woerden: ‘Dat zien klanten ook. En dat maakt echt verschil in je presentatie. Belangrijk is dat de medewerkers dat zelf ook

China Volgens Van Woerden zijn veel productielocaties in de procesindustrie de afgelopen decennia verwaarloosd. Daar kan hij drie belangrijke oorzaken voor aanwijzen. ‘Vergeet ten eerste niet dat veel fabrieken in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw zijn gebouwd om maximaal 25 jaar te draaien. Inmiddels draaien sommige fabrieken al zestig jaar. Indertijd werd het staal nauwelijks verzinkt. Dat was toen nog heel duur. Daardoor hebben de installaties nu heel veel last van corrosie.’ Een tweede reden is dat er door kostendruk te weinig onderhoud is gedaan aan de buitenkant van installaties om corrosie te voorkomen, stelt Van Woerden. ‘Technici richten zich vaak vooral op het functioneren van installaties. Het

Van Woerden: ‘Een site verbeteren hoeft echt niet allemaal zo duur te zijn.’

PETROCHEM 4 - 2019 12

PET O Interview.indd 12

09-04-19 16:36

is immers het belangrijkste dat die hun werk doen. Maar installaties verouderen ook sneller als je niets aan de corrosie aan de buitenkant doet.’ De derde oorzaak ligt voor de hand. Tijdens de crisis zijn veel productiebedrijven in de overlevingsmodus gegaan. ‘De nadruk lag vooral op kostenbesparing en dat heeft natuurlijk ook zijn uitwerking gehad op het onderhoud.’ Het viel Jeroen van Woerden binnen het Cabot-concern op dat de drie locaties in China er beter bij liggen dan de Rotterdamse site. ‘Vooral de installaties die dicht bij de bebouwde omgeving staan. We hebben vaak misschien een andere indruk, maar de publieke druk uit de directe omgeving is daar enorm groot. Dan ontstaat eerder een drive om het allemaal goed te doen. Daar kunnen we natuurlijk van leren.’ Elektrische auto’s Ook het product carbon black verdient meer aandacht vindt Van Woerden. Al heel lang wordt koolstof gebruikt als kleurstof, vulmiddel, maar ook als materiaal dat de eigenschappen van producten kan veranderen. Bijvoorbeeld in autobanden. Belangrijke eigenschappen van autobanden zijn grip, slijtvastheid

Van Woerden: ‘Geleidend carbon black kan de functie van batterijen verbeteren. Bijvoorbeeld bij het versneld laden van accu’s.’

en rolweerstand. Verbeter je echter een van de eigenschappen dan heeft dat een negatieve invloed op de andere eigenschappen. Met carbon black kan die causaliteit worden opgerekt, zodat bijvoorbeeld alle eigenschappen verbeteren, of één, zonder de andere negatief te beïnvloeden. Dat laatste is heel interessant in de auto- en motorsport. In de racesport is langdurige slijtvastheid van de high performance racebanden minder belangrijk dan bijvoorbeeld rolweerstand en grip. Met grote bandenproducenten onderzoekt Cabot continu om het optimum te zoeken en grenzen te verleggen voor de auto- en de motorsport. Een terrein waar veel groeimogelijkheden liggen is de batterijenmarkt, stelt Van Woerden. ‘Geleidend carbon black kan de functie van batterijen verbeteren. Bijvoorbeeld bij het versneld laden van accu’s. Dat kan heel belangrijk zijn voor elektrische auto’s.’ Een gebied waar nog veel progressie gewenst en mogelijk is.

Olieresidu Er zijn recente berichten over nieuwe manieren om carbon black te maken. Zo hebben Australische onderzoekers een proces ontwikkeld om van CO2, koolstof te maken. En wat te denken van turquoise waterstof. Via methaanpyrolyse kan waterstof en koolstof uit aardgas worden geproduceerd, zonder CO2-uitstoot. Naar verwachting nog betaalbaar ook. Van Woerden volgt dit nieuws met interesse, hoewel het wat verder van de dagelijkse realiteit van de site in de Botlek ligt. ‘Ik denk zeker dat op het hoofdkantoor ook naar vernieuwende technologie wordt gekeken. Belangrijk om te weten is dat we hier carbon black maken uit zwaar olieresidu. We krijgen dat onder andere uit raffinaderijen in de buurt. Zolang brandstoffen worden geproduceerd, zijn oplossingen nodig voor de zwaardere stromen. Dat we er een hoogwaardig product van maken met energie als tweede product is natuurlijk heel waardevol.’ ■ PETROCHEM 4 - 2019 13

PET O Interview.indd 13

09-04-19 16:36

WET- EN REGELGEVING

Onoverzichtelijke vergunningen verleden tijd Wie nu wil begrijpen aan welke eisen risicovolle bedrijven allemaal moeten voldoen, moet stapels vergunningen doorspitten en de ingewikkelde stof ook nog eens begrijpen. Daar gaat verandering in komen. De provincie Zuid-Holland en de DCMR Milieudienst Rijnmond gaan het aanvragen, controleren en inzien van vergunningen eenvoudiger maken.

Dagmar Aarts

De gegevens over de regels waar bedrijven aan moeten voldoen, komen in 2022 digitaal beschikbaar in de zogenoemde Altijd Actuele Digitale Vergunning (AADV). Dit zorgt voor minder rompslomp voor bedrijven, vergunningverlener en toezichthouder. Daarnaast wordt het voor inwoners gemakkelijker om na te zoeken welke eventuele risico’s er in hun omgeving spelen en hoe de provincie en de omgevingsdiensten toezien op het inperken van die risico’s. Weerman Nederland telt ongeveer 450 risicovolle bedrijven, waarvan er ruim 160 in Zuid-Holland en Zeeland staan. Zes gespecialiseerde omgevingsdiensten zijn in ons land verantwoordelijk voor de vergunningverlening, handhaving en het toezicht. In Zuid-Holland en Zeeland voert de DCMR Milieudienst Rijnmond deze taken namens beide provincies uit. Vergunningen zijn nu ook al online te vinden, dat is namelijk wettelijk verplicht. ‘Maar het is totaal niet inzichtelijk’, zegt Axel Pel, bureauhoofd afdeling reguleren en advies – industrie bij DCMR. ‘Een vergunning voor een bedrijf is ingewikkeld en het is droge stof. Voor de gemiddelde burger is er niet doorheen te komen. Wij gaan het nu toegankelijker maken. Hoe? Ik vergelijk het wel eens met het weerbericht. Meteorologen praten onderling in specialistische termen. Maar een weerman van het journaal kan over het weer vertellen zodat iedereen het begrijpt en het bericht ook nog trouw is aan de complexe inhoud die er achter zit.’ Lang proces Het aanvragen van een vergunning is een lang en complex proces. Pel: ‘Er gaan allerlei stukken heen en weer tussen

het bedrijf en ons. Er zitten een aantal stappen in waarin je de rijkheid van de informatie die is opgebouwd weer helemaal kwijtraakt. Als je bijvoorbeeld een raffinaderij wilt neerzetten dan wordt dat gemodelleerd in 3D. Er worden allerlei berekeningen gedaan over de hoeveelheid geluid, veiligheidseisen, emissies enzovoort. Maar bij DCMR slaan we dat hele rijke 3D-model plat en maken er een PDF of Word-document van.’ Daar gaat DCMR vervolgens mee rekenen en controleren. Met de uiteindelijke PDF kan het bedrijf aan de slag. Pel: ‘Het bedrijf moet het vervolgens weer opbouwen en inregelen in zijn procesbesturingssoftware om ervoor te zorgen dat ze zich aan de regels kunnen houden. We willen nu een infrastructuur maken die het delen eenvoudiger maakt.’ Hergebruiken Dat betekent dat er straks minder handelingen nodig zijn om informatie aan elkaar te geven, waardoor het vergunningstraject korter wordt. Ook een aanpassing wordt veel gemakkelijker. Als een fabriek een tijdje draait en wat wil aanpassen of als regelgeving verandert, is dat nu een heel proces. Pel: ‘Je moet dan weer helemaal vanaf nul beginnen en er komt een nieuw document boven op het oorspronkelijke document te liggen.’ In dat nieuwe document wordt steeds naar het originele document verwezen. ‘Om de totale vergunningssituatie te kennen, moet je door allebei die documenten heen’, legt Pel uit. ‘Met twee documenten is dat nog wel te doen, maar in de loop van een jaar of tien kunnen dat er zomaar twintig worden. Dat maakt het extreem onoverzichtelijk voor iedereen die iets met die vergunningen moet doen. Het is echt belangrijk dat de AADV er komt.’

PETROCHEM 4 - 2019 14

PET Q DCMR.indd 14

09-04-19 16:37

FOTO: KEES TORN

Bij een aanpassing van een vergunning wordt voortaan de informatie die er al is, hergebruikt en worden nog een paar aanvullingen gevraagd. Pel: ‘De kern van het hele idee is dat er één document ontstaat waarin de voorschriften staan die gelden voor het bedrijf. Je kan hierdoor in één keer zien waar een bedrijf zich aan moet houden. Er zit wel een tijdmachine achter, waarin je kan uitzoeken wat er bijvoorbeeld vijf jaar geleden is vergund.’ Op dit moment wordt gewerkt aan een

‘De kern van het hele idee is dat er één document ontstaat waarin de voorschriften staan die gelden voor het bedrijf.’ proefapplicatie. Een groot aantal bedrijven is uitgenodigd om mee te kijken tijdens het proces zodat zij kunnen meedenken wat zinvol voor hen is. Ook wordt al samengewerkt met de omgevingsdiensten van Midden- en West-Brabant en Noord-

zeekanaalgebied. Pel: ‘Uiteindelijk willen we de vergunningen van alle BRZObedrijven in Nederland toegankelijk maken. En als we dat hebben gedaan, willen we dat ook voor andere, niet-BRZO-bedrijven gaan doen.’ ■

OMGEVINGSWET De Altijd Actuele Digitale Vergunning (AADV) sluit goed aan bij de nieuwe Omgevingswet. Deze treedt in 2021 in werking. DCMR ziet de nieuwe Omgevingswet volgens Axel Pel als kans om flinke stappen vooruit te maken. ‘Begrippen worden veranderd en termijnen worden aangepast. Wij moeten daardoor sowieso onze processen veranderen.’ Het omgevingsrecht bestaat nu uit tientallen wetten en honderden regelingen voor ruimte, wonen, infrastructuur, milieu, natuur en water. Zij hebben allemaal hun eigen uitgangspunten, werkwijzen en eisen. De wetgeving is daardoor te ingewikkeld geworden voor de mensen die ermee werken. Daardoor

duurt het bijvoorbeeld langer voordat een project kan starten. Het kabinet maakt het omgevingsrecht makkelijker en voegt alle regelingen samen in de Omgevingswet. Een aanvraag wordt dan in één keer aan alle regels getoetst. Er is negentig miljoen euro beschikbaar gemaakt voor de inwerkingtreding van de Omgevingswet en het bijbehorend digitaal stelsel. Voor bedrijven betekent de nieuwe Omgevingswet onder andere dat onderzoeksgegevens langer geldig zijn. Hierdoor is het makkelijker om ze opnieuw te gebruiken. Sommige onderzoeken zijn helemaal niet meer nodig. Dit betekent minder kosten.

PETROCHEM 4 - 2019 15

PET Q DCMR.indd 15

09-04-19 16:38

Alles onder controle. Samen op weg naar veiligheid en efficiëntie

Uw inspectiepartner voor Industrial Services

Vinçotte is uw partner in iedere fase van de levensduur van uw installatie. Onze mensen kunnen u bijstaan vanaf de ontwerpfase tot en met het beheer. Samen zorgen we voor een meerwaarde voor uw bedrijfsvoering, uw mensen en uw installaties. We bieden onze services aan bij alle partijen binnen hoogwaardige industriële sectoren.

www.vincotte.nl

Petrochem

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de chemische industrie Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten Multimediale bedrijfspresentaties Wekelijkse nieuwsbrief Volg de status van nieuwe projecten en uitbreidingen in de projectendatabase

Petrochem-abonnees krijgen meer • De nieuwste Petrochem staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • U kunt naar aanleiding van uw abonnement ook besluiten om bedrijfslid van het Petrochem platform te worden. Hierbij krijgt u onder andere voor twee personen toegang tot het jaarcongres Deltavisie. Meer weten? Kijk op www.petrochem.nl/bedrijfslidmaatschap

Ga direct naar petrochem.nl/abonneren en blijf iedereen voor PET_half_liggend.indd 1

PET Advertenties.indd 16

13-12-17 12:46

09-04-19 16:46

GAS

Neptune Energy boort drie gasputten in Noordzee

Dagmar Aarts

Twee van de nieuwe putten worden geboord vanaf de bestaande platformen L5a-A en E17a-A van Neptune Energy zelf. Voor de derde boring investeert het bedrijf mee bij een boring van Wintershall. Vanaf het eigen L5a-A platform boort het offshore-gasbedrijf een zeer diepe put. Normaal boort Neptune Energy tot 3500 meter diepte, deze put wordt meer dan vijf kilometer diep vanwege de geologische ondergrond.

Het Q13a-A platform van Neptune Energy, dat zichtbaar is vanaf het Scheveningse strand.

Versterken Neptune Energy is in 2015 opgericht. Vorig jaar nam het bedrijf Engie E&P over. Neptune Energy heeft sinds de overname een drietal aandeelhouders: CVC Capital Partners, The Carlyle Group en de China Investment Corporation. Met de nieuwe laatste aandeelhouder is er nieuw elan en nieuw budget gekomen. Volgens Neptune Energy sluiten de boringen aan bij de wens van de Nederlandse overheid om offshore Nederlands gas te blijven winnen. Lex de Groot, managing director van Neptune Energy in Nederland: ‘Gezien de belangrijke bijdrage van aardgas aan de Nederlandse maatschappij en economie is het cruciaal dat overheid en industrie nauw samenwerken om de Nederlandse offshore-gasvoorraden optimaal te benutten. Dat geeft Nederland alle voordelen van Nederlands gas boven geïmporteerd gas, zoals een kleinere CO2-voetafdruk, het versterken van onze energieonafhankelijkheid en het behoud van werkgelegenheid. Dit is volledig in lijn met het overheidsbeleid, zoals aangekondigd in mei 2018, om de offshore-gasproductie in Nederland te versterken. We dringen er daarom bij de overheid op aan dit beleid zo snel mogelijk te implementeren, inclusief het verbeterd fiscaal stelsel.’

Neptune Energy investeert 74 miljoen euro in offshore-activiteiten. Het grootste gedeelte van dit bedrag gaat naar het boren van drie nieuwe putten voor gaswinning in het Nederlandse

FOTO: NEPTUNE ENERGY

gedeelte van de Noordzee.

Investeringsaftrek Minister Eric Wiebes (Economische Zaken en Klimaat) schreef in mei 2018 een brief over gaswinning aan de Tweede Kamer waarin hij aangeeft de investeringsaftrek voor de opsporing en winning van kleine gasvelden te willen verhogen. ‘Om economisch perspectief op winning op de Noordzee te behouden, wil ik de huidige conditionele investeringsaftrek van 25 procent vervangen door een generieke investeringsaftrek van 40 procent voor alle nieuwe investeringen in de opsporing en winning van kleine gasvelden op het Nederlandse deel van de Noordzee.’ De investeringsaftrek is aangekondigd, maar is er bijna een jaar later nog steeds niet. Neptune Energy wacht er met deze projecten niet op. ‘Als wij goede projecten hebben, gaan we door’, lichtte een woordvoerder van Neptune Energy nader toe. ‘We kunnen niet op de investeringsaftrek wachten.’ Andere projecten worden vanwege die investeringsaftrek nog niet gestart. Maar het bedrijf verwacht in de toekomst nog meer projecten. ‘We hebben een positieve kijk op de mogelijkheden in het Nederlandse gedeelte van de Noordzee.’ Vorig jaar investeerde Neptune Energy zes miljoen euro in exploratie, wat resulteerde in de Ziegler- en Andalusite gasvondsten. Het bedrijf produceerde in 2018 in Nederland 28.000 barrels of oil equivalent (boe) per dag. Over dezelfde periode waren de kosten lager dan verwachting met 12 dollar per boe. Aan het eind van 2018 had Neptune in ons land bewezen plus waarschijnlijke netto reserves van 38 miljoen boe. Het offshore-gasbedrijf wil voor de zomer starten met het boren van de nieuwe putten. ■

PETROCHEM 4 - 2019 17

PET V Neptune.indd 17

09-04-19 16:38

PLANTMANAGER

‘Vakmanschap is uitgangspunt voor verbeteringen’ Veiligheid, duurzaamheid, innovatie én medewerkerswelzijn. Op al deze thema’s werkt Neste Netherlands aan verbetering. ‘We streven naar continue verbetering. Iedere dag een klein stapje’, legt Hanno Schouten uit. De bescheiden site director zegt er gelijk bij dat de goede resultaten op al deze vlakken niet zijn verdiensten zijn. ‘Het begint bij de mensen en hun vakmanschap. Die maken het bedrijf.’

Laura van der Linde

Het is nu ruim viereneenhalf jaar geleden dat Hanno Schouten solliciteerde bij Neste Netherlands. ‘Ik ben begonnen als maintenance manager en ruim een jaar later werd ik site director.’ Begin 2017 kocht Neste een tweede locatie in Sluiskil. Deze is begin vorig jaar opgestart en ook voor deze site is Schouten de site director. De cultuur en de bedrijfsfilosofie van Neste Netherlands waren voor Schouten belangrijke redenen om er te werken. ‘Het concern heeft vier kernwaarden centraal gesteld waar ik erg in geloof. Die waarden zitten hier echt in ons dna en ze zijn leidend bij alles dat we doen. Je ontkomt er dus niet aan om mee te gaan in die flow.’ Circulaire economie Neste is een raffinage- en marketingbedrijf dat in 1948 is opgericht in Finland. Het produceert, verfijnt en verkoopt olieproducten waarbij alles draait om duurzame oplossingen. Zo is Neste de grootste producent van hernieuwbare diesel in de wereld. Een belangrijke missie van het bedrijf is om de olieraffinage-industrie uit te dagen door steeds schonere brandstofoplossingen en -toepassingen op basis van hernieuwbare grondstoffen aan te bieden. Schouten: ‘Hier op de Maasvlakte in Rotterdam staat de eerste hernieuwbare propaanproductie-eenheid ter wereld. Hernieuwbaar propaan vermindert de uitstoot van broeikasgassen bij LPG-gebruik.’

DE PLANTMANAGER In deze rubriek ‘De plantmanager’ laten wij elke keer een andere plantmanager aan het woord over zijn werk, visie en bedrijf. Hoe lukt het plantmanagers om succesvol te zijn en kunnen ze anderen daarin inspireren? Kent u interessante plantmanagers? Mail dan naar redactie@industrielinqs.nl

De Sluiskil-fabriek van Neste wordt gebruikt voor de opslag en voorbehandeling van hernieuwbare grondstoffen voor de hernieuwbare dieselraffinaderijen van het bedrijf. De Sluiskil-fabriek maakt het mogelijk om de grondstofbasis verder uit te breiden. Schouten gelooft sterk in de circulaire economie. ‘Vanuit het motto ‘Leaving a healthier planet for our children’ zijn we heel bewust op zoek naar manieren om de ecologische footprint te minimaliseren.’ Neste is opgenomen in de Dow Jones Sustainability World Index en op de Corporate Knights Global 100 list van ‘s werelds meest duurzame bedrijven staat ze, voor het tweede achtereenvolgende jaar, in de top 3. Duurzaamheidsambities Neste bestaat dus bij de gratie van duurzaamheid. ‘Sustainability is een absolute voorwaarde voor de bedrijfsvoering. Met onze producten kunnen we tot 90 procent CO2 besparen’, vertelt Schouten. ‘In 2018 hebben onze klanten 7,9 miljoen ton CO2 bespaard en dit willen we stap voor stap omhoog brengen naar 20 miljoen ton in 2030. Op dit vlak zijn we superambitieus.’ Voor de eigen energievoorziening wordt gekeken naar wind- en zonne-energie. ‘Waar we nog stappen willen en kunnen maken, is de aanvoer van onze grondstoffen. Het afgelopen jaar bestond 83 procent van onze voeding uit waste en residu van anderen. Het streven is om dit te verhogen tot 100 procent.’ Ook heeft de vestiging op de Maasvlakte geen eigen utilities. ‘We maken gebruik van stoom en koelwater van de buren en dit werkt voor ons uitstekend.’ Die ambitie om continu te verbeteren, geldt in hoge mate voor duurzaamheid. Volgens Schouten begint dit met een

PETROCHEM 4 - 2019 18

PET P Plantmanager.indd 18

09-04-19 16:39

FOTO’S: LAURA VAN DER LINDE

In 2018 won Neste de VOMI Safety eXperience Award. Hanno Schouten is zeer trots op deze prijs waaruit waardering van aannemers blijkt.

verantwoordelijkheidsbesef en dat je van hieruit bewust bent van de impact van jouw werkwijze. ‘Als je dit kunt aanpassen zodat de impact op de ecologische footprint kleiner wordt, dan moet je dit doen. Zo simpel is het. Op die manier trachten wij de wereld een beetje beter te maken.’ De mens centraal Verantwoordelijkheid – of responsibility – is een van de vier kernwaarden waarvan Schouten aangeeft dat deze inmiddels ook in zijn dna zitten. ‘Responsibility, cooperation, excellence en innovation zijn de kernwaarden in willekeurige volgorde. Ze zijn allemaal belangrijk en juist de samenhang en het feit dat je deze waarden kunt toepassen op alle facetten van de onderneming, maken dat ze fungeren als zeer praktische handvatten.’ De wens om continu te verbeteren is immers een ietwat ongrijpbare ambitie. Schouten geeft aan dat hij houdt van structuur en een pragmatische aanpak. Niet alleen omdat zaken dan meetbaar en zichtbaar worden. ‘Ik ben vooral een voorstander van een gestructureerde aan-

Hanno Schouten (Neste): ‘In 2018 hebben onze klanten 7,9 miljoen ton CO2 bespaard. Dit willen we stap voor stap omhoog brengen.’

pak, omdat ik niemand tekort wil doen.’ Voor Schouten is het een zonneklaar gegeven: ‘Het gaat altijd over mensen. De mens en zijn vakmanschap staan centraal. De mensen maken dat het een goed bedrijf is. De resultaten die we bereiken, bereiken we samen. Mijn rol daarin is nihil.’ Waarschijnlijk is de site director hierin toch echt te bescheiden. Hij erkent namelijk wel dat leiderschap een belangrijke succesfactor is, al doelt hij hiermee vooral op het leiderschap van zijn leidinggevenden. ‘We werken hier met een Extended Leadership Team (ELT). Dit ELT komt eens per kwartaal samen.’ Vakmanschap Leiderschap heeft volgens Schouten te maken met zichtbaarheid, aanwezigheid en communicatie. ‘Er zitten zo’n twintig

leidinggevenden in het ELT. Tijdens deze kwartaalbijeenkomsten bespreken we resultaten op diverse vlakken. Ook wordt besproken wat er leeft op onze sites en hoe we hier sturing aan kunnen geven.’ Omdat de mens in alles centraal staat, is afgelopen jaar een onderzoek uitgevoerd naar het algehele welzijn op de sites en het welzijn van de medewerkers. Dit onderzoek, dat wordt uitgevoerd door het Finse ‘Institute for Occupational Health’, is gehouden op een aantal operationele locaties. ‘Het gaat hier over wat je voor je mensen kunt doen om ervoor te zorgen dat ze zich prettig en veilig voelen in hun werk.’ Volgens Schouten is dat een belangrijke basis: ‘Voelt iemand zich prettig, dan draagt dat sterk bij aan hoe iemand het werk uitvoert.’ Dit komt het resultaat ten goede en het draagt indirect ook bij aan de veiligheid. PETROCHEM 4 - 2019 19

PET P Plantmanager.indd 19

09-04-19 16:39

FRIJNS INDUSTRIAL GROUP WE CONSTRUCT YOUR STEEL De FRIJNS INDUSTRIAL GROUP is met meer dan 80 jaar ervaring een internationale staalbouwer en specialist op het gebied van engineering, productie,conservering, montage, onderhoud, dak-en wandbeplating en project management van staalconstructies en turn-key projecten voor de industrie. Heeft u interesse in een vrijblijvende afspraak? Bel ons voor informatie of kijk op www.frijnsgroup.com

FRIJNS INDUSTRIAL GROUP De Valkenberg 14 6300 AD Valkenburg aan de Geul T F

+ 31(0) 43 601 0101 + 31(0) 43 601 0102

E W

info@frijnsgroup.com www.frijnsgroup.com

Vakspecialisten met een hart voor staal.

FIG_B&S_ad_1-2_dec2014.indd 1

20-11-14 10:54

[Sc

INNOVATIEKRACHT | SPIJKENISSE | 20 JUNI

hri

jf n

u in

]

THE HUMAN ELEMENT www.deltavisie2019.nl

Advertentie halve pagina DV19-schrijf nu in.indd 1

PET Advertenties.indd 20

04-04-19 15:46

09-04-19 16:47

‘Mensen die goed in hun vel zitten, hebben plezier in hun werk. En vanuit dit plezier, vanuit een algeheel gevoel van welbevinden, hebben mensen de intentie om hun werk goed te doen en om aan het eind van de dag weer veilig huiswaarts te gaan. Ik ben er heilig van overtuigd dat iedereen die hier werkt, er zo in staat. Daarmee wordt het voor mij een stuk makkelijker om te vertrouwen op hun vakmanschap.’ In de prijzen De resultaten van de medewerkerstevredenheidsonderzoeken zijn hoog voor Neste Netherlands. ‘Neste scoort doorgaans al hoog vergeleken met overige industriële bedrijven en de Nederlandse tak heeft bovengemiddeld gescoord binnen de Neste-gemeenschap. Op het gebied van medewerkertevredenheid hebben we echt grote stappen gemaakt.’ Bij Neste staat de aandacht voor de mensen hoog in het vaandel. ‘Dat zegt ook iets over hoe we met onze contractors omgaan. We besteden veel uit en dat maakt ons in sterke mate afhankelijk van deze externe partijen. Logisch dat je dan

‘Ik vind dat het voor een leidinggevende van levensbelang is om altijd te blijven leren en altijd vooruit te gaan.’ goed voor ze wilt zorgen.’ In juni 2018 won Neste Netherlands de VOMI Safety eXperience Award. Deze prijs is een onderscheiding die wordt gegund aan een opdrachtgever die zich maximaal inzet voor de veiligheid van contractors. Hanno Schouten: ‘Het is een stukje waardering van de aannemers voor de manier waarop wij werken. Ik ben reuze trots op deze prijs.’ Kansen Er gaat dus al veel goed bij Neste, maar volgens Schouten kun je altijd nog verder verbeteren. Schouten: ‘Ik vind dat het voor een leidinggevende van levensbelang is om altijd te blijven leren en altijd vooruit te gaan. Dus nee, we zullen nooit achteroverleunen.’ Het vakmanschap van de mensen is het uitgangspunt voor alle verdere verbeteringen. ‘Ik vind het vooral mooi als men-

sen zelf initiatief tonen. Als zij succesvol zijn, dan is het bedrijf succesvol.’ Om die reden krijgen medewerkers volop ruimte voor eigen inbreng. ‘Verder is het aan de leidinggevenden om heel gestructureerd de kaders neer te zetten om betere resultaten te bereiken. Of dat nu gaat over het welzijn van onze mensen, over de veiligheid op de site, over big data en automatisering waar we ook heel erg mee bezig zijn, of over duurzaamheid. Er liggen nog zo veel kansen voor verdere verbeteringen.’ Dit zijn grootse ambities voor een bescheiden site director en misschien ook wel een bescheiden onderneming. ‘Wij kunnen echt bijdragen om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Ik denk inderdaad dat we dat meer moeten gaan laten zien. Het merk Neste is misschien nog wat onbekend. Maar het zal niet lang meer duren. Neste komt er aan.’ ■ PETROCHEM 4 - 2019 21

PET P Plantmanager.indd 21

09-04-19 16:39

INVESTERINGEN

Aramco dendert Nederlandse chemietop binnen De kogel is door de kerk! Saudi Aramco koopt zeventig procent van de aandelen in Sabic. In één klap wordt het grootste bedrijf ter wereld, ook een van de belangrijke spelers in de Nederlandse chemie. En bijvoorbeeld de grootste op Chemelot. Daar had het concern ook al honderd procent van Arlanxeo verworven.

Wim Raaijen

Het zat er al even aan te komen. Eind maart maakte Saudi Aramco bekend dat het een meerderheidsbelang van zeventig procent verwerft in Sabic. Met deze transactie is een bedrag gemoeid van 69,1 miljard dollar. Aramco neemt de aandelen over van het openbare investeringsfonds van Saoedi-Arabië. Dat fonds wil dat geld aanwenden om Saoedi Arabië minder afhankelijk te maken van olie-inkomsten. De overige dertig procent beursgenoteerde aandelen in Sabic maken geen deel uit van de transactie. Saudi Aramco heeft geen plannen om deze resterende aandelen te verwerven. De transactie is nog wel onderhevig aan bepaalde voorwaarden voor sluiting, waaronder goedkeuring door toezichthouders. DSM Hoewel Aramco het grootste bedrijf ter wereld is met een geschatte waarde van

twee biljoen dollar - twee keer Apple - is het Saoedische bedrijf voor velen een onbekende. Ook binnen de Nederlandse en Vlaamse chemie. Dat gaat dus snel veranderen met de acquisitie van Sabic. Het eveneens Saoedische bedrijf, met hoofdkantoor in Riyadh, Saudi-Arabië, heeft wereldwijde activiteiten in meer dan 50 landen met 34.000 werknemers. Waaronder grote locaties in Nederland. In Geleen heeft het productie-installaties die oorspronkelijk van DSM waren. De fabrieken in Bergen op Zoom waren voorheen in handen van GE Plastics. Blinkend De overname past in de langetermijnstrategie van Saudi Aramco. Het grootste oliebedrijf ter wereld wil zich naast brandstoffen steeds meer toeleggen op petrochemische producten. De chemie stond lange tijd ver af van olieproducent Aramco. Dat liet het bedrijf over aan met name haar westerse klanten en later ook aan het Arabische ‘chemiebroertje’ Sabic. Inmiddels is dat wel anders. Afgelopen decennia ging Aramco met zevenmijlslaarzen verder de keten in, naar meer chemische activiteiten. Niet onverstandig. Internationale klimaatafspraken en de opkomst van alternatieven, zullen de vraag naar fossiele brandstoffen in de toekomst afremmen. Daarentegen neemt de vraag naar petrochemische bouwstenen sterk toe. Met name vanuit Zuidoost-Azië. Chemische fabrieken schieten momenteel als paddenstoelen uit het Arabische woestijnzand. Vooralsnog gaat het bij investeringen vooral om joint ventures met westerse partners. Denk bijvoorbeeld aan de recente bouw van het Sadara-complex, samen met Dow Chemical. Maar liefst 26 wereldschaal fabrieken zijn in een enkele fase gebouwd. Een

PETROCHEM 4 - 2019 22

PET U Saudi Aramco.indd 22

09-04-19 16:40

FOTO’S: SAUDI ARAMCO

investering van maar liefst twintig miljard dollar. Ze staan nog blinkend van nieuwigheid in de hete woestijn. Een paar jaar geleden is het complex in gebruik genomen. In 2017 is de laatste fabriek opgestart. De volgende enorme investering dient zich inmiddels aan. Eind 2018, tijdens een bezoek van Petrochem aan SaoediArabië, kondigde Aramco samen met Total een volgende mega-investering aan. Daarbij gaat het ook om een petrochemisch complex, dat wordt geïntegreerd met hun eveneens gezamenlijke en nog relatief nieuwe Satorp-raffinaderij. Samen met afgeleide installaties van derde partijen gaat het om een investering van negen miljard euro. Meerderheidsaandeel Dat het concern rekening houdt met een krimpende brandstofmarkt, blijkt wel tijdens een bezoek aan de researchafdeling in Dharaan. Met veel trots vertellen onderzoekers over onder meer het crude

Chemische fabrieken schieten momenteel als paddenstoelen uit het Arabische woestijnzand. oil to chemicals programma. Daarbinnen ontwikkelen ze processen die ruwe olie direct omzetten in chemische bouwstenen, zonder tussenkomst van raffinageprocessen. De eerste resultaten zijn er al. De afgelopen jaren ontwikkelden de Aramco-onderzoekers een thermisch proces dat ruwe olie direct omzet in chemicaliën, met een hogere opbrengst dan de traditionele routes. Op het vlak van directe omzetting in chemische bouwstenen, werkt Aramco onder andere samen met Sabic. Met een meerderheidsaandeel in Sabic zal dat bedrijf ook een belangrijke rol spelen in de verdere uitbreiding van de chemische activiteiten van Aramco. Sabic is het grootste petrochemieconcern in het Midden-Oosten met verschillende productielocaties buiten Saoedi-Arabië, waaronder dus op Chemelot (Geleen) en

in Bergen op Zoom. En ook net over de grens in Noordrijn-Westfalen. TU Delft Overigens is Aramco niet helemaal nieuw in Nederland en Vlaanderen. Sinds een paar jaar was het concern al vijftig procent eigenaar van Arlanxeo, met productieactiviteiten op Chemelot en in Antwerpen. Sinds 31 december 2018 heeft het zelfs alle aandelen in handen. Daarnaast is in Den Haag Aramco Overseas Company gevestigd, een ondersteunend bedrijf op het gebied van onder andere engineering, dat vooral actief is in Europa. Verder is aan de TU Delft sinds 2012 de eerste van de internationale satellietonderzoekscentra van Aramco Overseas gevestigd, gespecialiseerd in seismische gegevensverwerking en beeldverwerking. ■ PETROCHEM 4 - 2019 23

PET U Saudi Aramco.indd 23

09-04-19 16:40

INNOVATIE

FOTO: PIXABAY

iTANKS-LEDEN Petrochem Platform

PILOTS MET BIOBRANDSTOFFEN VOOR DE ZEEVAART IN HAVEN VAN ROTTERDAM De haven van Rotterdam vormde in maart het middelpunt van twee proeven met biobrandstoffen voor de verduurzaming van de zeevaart. Onder de vlag van de Dutch Sustainable Growth Coalition (DSGC) namen verschillende multinationals het initiatief tot samenwerking met AP MollerMaersk om een triple-E containerschip te voorzien van brandstof met tot twintig procent duurzame biobrandstoffen. Het Maersk containerschip is inmiddels op weg naar Shanghai waar het naar verwachting in juni arriveert. De CO2-besparing van deze pilot is gelijk aan de jaarlijkse uitstoot van ruim tweehonderd huishoudens of twaalf miljoen autokilometers. Met steun van het Havenbedrijf Rotterdam ondernemen IKEA Transport & Logistics Services, containerrederij CMA CGM en het GoodShipping Program ook een proef met duurzame bio-stookolie in de containerscheepvaart. Hierbij werd voor het eerst een containerschip van CMA CGM met een duurzame variant van zware stookolie gebunkerd. De duurzame bio-stookolie, geleverd door het Nederlandse bedrijf GoodFuels, kan zonder aanpassingen aan de motor worden ingezet. Dirk Kronemeijer, CEO van GoodShipping Program: ‘Het doel van ons programma is enerzijds om verladers van zeevracht in staat te stellen om vandaag al van fossiele stookolie over te stappen naar echt duurzame CO2-neutrale biostookolie. Anderzijds willen we aantonen dat de energie-

Iv-Industrie

DEZE RUBRIEK WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

0/0/0/100

69/18/2/0 0/0/0/4

PILOT-INSTALLATIE VOOR MIERENZUUR UIT CO2 Vier partijen gaan samen een pilot-installatie bouwen voor de productie van de groene brandstof mierenzuur uit CO2 van afvalenergiecentrale van Twence. Deze zou vanaf 2020 in bedrijf moeten zijn. Twence werkt samen met Coval Energy, TNO en de TU Delft. In november 2017 tekende Twence een intentieovereenkomst met technologie-ontwikkelaar Coval Energy uit Breda, voor samenwerking bij onderzoek naar de ontwikkeling van brandstoffen uit CO2. De pilot-installatie wordt in eerste instantie gevoed met CO2 die bij Twence al beschikbaar is vanuit de bestaande natriumbicarbonaatinstallatie. Coval Energy ontwikkelt technologie om direct uit CO2 en water mierenzuur te maken. Mierenzuur heeft een zeer hoge energiedichtheid – hoger dan de gebruikelijke batterijtechnieken – en kan worden gebruikt voor het opwekken van elektriciteit in de brandstofcel van voertuigen. Door het gebruik van mierenzuur wordt de actieradius van elektrische voertuigen dus fors verhoogd. Voor de chemische industrie hebben CO2 en mierenzuur de potentie om als groene grondstof fossiele grondstoffen te vervangen. De technologie van Coval Energy is zo ver ontwikkeld dat de stap van laboratoriuminstallatie naar industriële pilot kan worden gemaakt.

FOTO: PIXABAY

transitie in de scheepvaart echt kan worden versneld door in de hele keten beter samen te werken.’ Volgens Havenbedrijf-CEO Allard Castelein wordt hiermee aangetoond dat vrachteigenaren een belangrijke rol spelen in het reduceren van CO2 in de scheepvaartindustrie. ‘Om dit soort initiatieven voor de scheepvaartindustrie te ondersteunen, hebben wij over een periode van vier jaar vijf miljoen gereserveerd.’

PETROCHEM 4 - 2019 24

PET04 G_Innovatie.indd 24

09-04-19 16:43

FOTO: PIXABAY

FIELDLAB VOOR 5G-TOEPASSINGEN Zelfrijdende busjes, de drone die de stand van het gewas in de kassen kan overzien, de robot in een fabriek, ze kunnen straks allemaal gebruik maken van 5G. Dat is een betrouwbaarder en sneller netwerk voor de communicatie in de digitale economie. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) gaat samen met de TU Delft, regio Holland-Rijnland, gemeenten Delft en Katwijk, TNO en de provincie Zuid-Holland investeren in het onderzoeken van de toepassingen van 5G in fieldlabs. Zuid-Holland heeft een goede digitale basisinfrastructuur die voor veel toepassingen nu voldoende is. In de toekomst is echter behoefte aan meer. Het internet of things, waarbij grote aantallen apparaten informatie uitwisselen via een draadloos netwerk, vraagt om zeer snelle verbindingen met een hoge betrouwbaarheid en korte reactietijd. 5G biedt deze mogelijkheid. Het netwerk staat ook opsplitsing toe om het op maat te gebruiken voor specifieke sectoren en gebruikers. De uitrol van 5G gaat in 2020 van start als de eerste frequenties zijn geveild. Om de infrastructuur en toepassingen van 5G te onderzoeken, investeert de MRDH in zowel het 5G Fieldlab Zuid-Holland in Delft als het Living Lab Scheveningen in Den Haag een bedrag van 200.000 euro. Het 5G Fieldlab is een open platform gericht op het ontwikkelen en gebruiken van 5G. In het lab kunnen onderzoekers, grote en kleine bedrijven, start-ups en studenten laagdrempelig nieuwe 5G-toepassingen ontwikkelen. Het 5G Fieldlab komt bij The Green Village op de TU Delft Campus.

iTANKS-LEDEN Petrochem Platform

FOTO: PIXABAY

CHEMISCHE BOUWSTENEN UIT PAPIERAFVAL Papierafval kan een tweede leven krijgen als grondstof voor de chemische industrie. Verschillende partijen gaan onderzoeken wat de mogelijkheden zijn. De overheid financiert mee. Tonnen papier worden momenteel jaarlijks door het toilet gespoeld en weggegooid. Deze bevatten grote hoeveelheden waardevolle cellulose. Reden voor ISPT, Institute for Sustainable Process Technology, om te onderzoeken hoe chemicaliën uit papierafval zijn te produceren. Het Cell-U-Value project loopt tot oktober 2022 en is een samenwerking met KNN Cellulose, de Universiteit van Groningen en Nouryon. Het project begint met een haalbaarheidsstudie in het lab om deze cellulose om te zetten in azijnzuur, dat kan worden gebruikt om nuttige chemicaliën te maken, zoals monochloorazijnzuur. Erik Pijlman van KNN: ‘Cellulose is een materiaal dat zeer geschikt is om chemicaliën op een duurzame manier te maken. Op dit moment heeft afvalcellulose een negatieve economische waarde, waardoor het ook economisch interessant is. Het heeft een groot potentieel voor gebruik als grondstof in grootschalige industriële processen.’ Cellulose uit afval wordt volgens Pijlman al in de bouwen infrastructuursector gebruikt. Voor de omzetting van papierafval in chemische bouwstenen wordt gedacht aan hydrolyse en fermentatie, geïntegreerd met reactieve extractie. De focus zal liggen op opschalen naar een volledige waardeketen, zowel economisch als ecologisch. Daarna wordt een pilot gedaan om duidelijkheid te krijgen over het functionele productieproces van tien ton biogebaseerde fijnchemicaliën gemaakt van cellulose.

DEZE RUBRIEK WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

PETROCHEM 4 - 2019 25

PET04 G_Innovatie.indd 25

09-04-19 16:43

3P Quality Services zoekt: 3P Quality Services B.V. is een onafhankelijk technisch inspectiebureau binnen de petrochemische industrie, process industrie, offshore en energiesector. Wij bieden een breed scala aan support services, Onze sleutelwoorden zijn: Inspectie, Maintenance en Vendor inspectie activiteiten. 3P Quality Services B.V. bemiddelt vanuit een projectmatige aanpak en/of vanuit een vaste bemiddeling binnen de vakgebieden Engineering, Construction management, Shutdown management en Project management. Voor diverse nationale en internationale functies op het gebied van inspectie en aanverwante diensten, zijn wij doorlopend op zoek naar:

QUALITY SERVICES

Werktuigbouwkundigen MBO/HBO niveau De ideale kandidaten beschikken minimaal over: • MBO/HBO werktuigbouwkunde • Opleiding IKT/SKK (II/III) – en/of MLT/EWT/IWT • Beheersing van Microsoft Office • Goede contactuele eigenschappen • Grote mate van zelfstandigheid 3P Quality Services biedt kansen en mogelijkheden ook voor 50 plussers en starters op de arbeidsmarkt. 3P Quality Services is gecertificeerd volgens ISO 9001/VCA. Een kwaliteitsgarantie gaat echter niet alleen om systemen en standaarden, maar vooral om mensen. Daarom investeren wij voortdurend in onze professionals door middel van opleidingen en coaching. Voor meer informatie en vragen kunt u contact opnemen met Dhr. C.J. de Graaf of Dhr. K. van Oevelen T +31(0)161 438 500. Bent u onze juiste kandidaat? Mail dan uw sollicitatie met CV naar 3pqs@3pgroup.com onder vermelding van 3P zoekt werktuigbouwkundigen en jong talent.

PET Advertenties.indd 26

3P zoekt ook jong talent 3P heeft in samenwerking met diverse klanten een overeenkomst om jonge talenten een kans te geven. 3P en onze klanten willen graag investeren voor nu en in de toekomst en 3P verzoekt kandidaten die als lasser of NDO-er reeds 5 jaar ervaring hebben en een MTS diploma hebben en/of dit willen behalen te solliciteren. In overleg en in samenwerking met onze klanten zoekt 3P een geschikte werklocatie om op termijn door te groeien naar een volwaardige QC-er en/of inspecteur. Voor een volledig overzicht van de vacatures bekijk het aanbod op: www.3pgroup.com

Continuïteit door deskundigheid.

09-04-19 16:47

GAS

NAM gaat in geothermie en waterstof Nu we in de toekomst van het gas af moeten en er al steeds minder gas uit het Groningenveld mag worden geproduceerd, is de NAM bezig om zich te heroriënteren als energiebedrijf. Er wordt onder andere gekeken naar geothermie, waterstof en het offshore opslaan van CO2. Dat vertelde directeur Johan Atema tijdens een bijeenkomst in Den Helder.

Licenties aangevraagd Zo wordt onderzocht of platforms in de Noordzee kunnen worden gebruikt om met behulp van windenergie groene waterstof te maken. Verder is het bedrijf bezig met geothermie, waarbij bestaande warmte uit aardlagen op dieptes tussen de vijfhonderd en vierduizend meter wordt gewonnen. Atema: ‘Wij kunnen dit, want we hebben de knowhow voor geothermie. Wij kunnen grote complexe technische projecten aan en we kunnen zelf funding doen. Er zijn al licenties aangevraagd voor industriële geothermie. Dat gaat binnen twee tot drie jaar plaatsvinden.’ Volgens de directeur lijkt Zuid-Holland het meest veelbelovend op het gebied van geothermie.

FOTO: NAM

Dagmar Aarts

Zolang als mogelijk is, wil NAM gas blijven produceren. ‘Gas is nog lang nodig. Maar ook in de toekomst willen we een energiebedrijf blijven en kijken hoe we Nederland kunnen blijven voorzien van energie.’ Het bedrijf richt zich daarbij niet alleen op gas, maar kijkt naar alternatieven.

CO2 opslaan Daarnaast wil de NAM CO2 opslaan in oude offshore-gasvelden. Het bedrijf heeft toegang tot de meeste opslaglocaties op de Noordzee. Hiermee worden ook hoge kosten voor het afbreken van de platforms en installaties vermeden of in ieder geval uitgesteld. NAM wil namelijk bestaande infrastructuur gebruiken. Het eerste project voor het opslaan van CO2 is al in gang gezet. Verschillende partijen bereiden gezamenlijk carbon capture usage and storage (CCUS) voor in het project Porthos. Zij willen CO2 van de industrie transporteren naar en opslaan in lege gasvelden diep onder de Noordzeebodem. ‘Als we CO2 niet op kunnen slaan, dan hebben veel industrieën een probleem’, vertelt Martijn Kleverlaan, energietransitiemanager bij NAM. ‘Dan moeten ze een andere manier vinden om hun CO2 kwijt te kunnen. We moeten er goed over nadenken, maar ook niet te lang wachten. Als putten eenmaal zijn opgeruimd, gaan we ze niet meer open maken om voor het opslaan van CO2.’ Energiehubs Atema verwacht ook veel van lokale onshore-energiehubs. Vierhonderd oude gaslocaties kunnen volgens hem geschikt worden gemaakt voor de productie van hernieuwbare energie. Op de voormalige gaszuiveringslocatie (GZI) in Emmen wordt bijvoorbeeld al onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor groen gas en een groene waterstoffabriek. De plek van de GZI is zo geschikt, omdat de waterstof te distribueren is via het bestaande gasnetwerk. Bovendien is de locatie aangesloten op het industriële elektriciteitsnetwerk. Belangrijk voor de aanvoer van de grote hoeveelheden groene elektriciteit die nodig zijn om via elektrolyse waterstof te produceren. ■ PETROCHEM 4 - 2019 27

PET T NAM.indd 27

09-04-19 16:43

Het Petrochem platform brengt experts, gebruikers en leveranciers van producten en diensten bijeen om bij te dragen aan transparante informatievoorziening rond de olie- en chemische industrie. Het Petrochem platform bereikt zijn doelgroep via het vakblad Petrochem, de website www.petrochem.nl, de nieuwsbrief, rondetafelbijeenkomsten, het jaarcongres Deltavisie en andere events.

PARTNERNIEUWS

PARTNERS VAN HET PETROCHEM PLATFORM

Extra biogas door renovatie tanks Waterschap Brabantse Delta heeft op de rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi) Bath twee grote tanks in gebruik genomen die de afgelopen periode zijn gerenoveerd. De renovatie is gecombineerd met een aanpassing van deze zogeheten slibgistingstanks om extra biogas te kunnen produceren. Het gebruik van biogas als alternatieve energiebron voor het zuiveringsproces past in de ambitie van het waterschap om in 2025 energieneutraal te zijn.

IndustriĂŤle water- en zoutkringloop sluiten In het Europese onderzoeksproject ZERO BRINE wordt onderzoek gedaan naar het sluiten van water- en zoutkringlopen voor de procesindustrie. De bouw van de proefinstallatie in Plant One in de Botlek, is in volle gang. Eind maart zijn de eerste testen om zout uit procesafvalwater geschikt te maken voor hergebruik gestart. De onderdelen van de installatie komen uit verschillende Europese landen. De zoute stroom komt van de demiwaterplant Botlek van Evides Industriewater, die demiwater produceert voor verschillende (petro)-chemische bedrijven in de Rotterdamse haven. De projectcoĂśrdinatie is in handen van de TU Delft.

Zonneweide op Chemelot Zonneweide Louisegroeve, gebouwd op een voormalige bruinkoolgroeve en deponie van DSM op het Chemelot terrein, levert sinds half maart hernieuwbare stroom met een capaciteit voor ongeveer 1000 huishoudens. Met een oppervlakte van 5,7 hectare en 10.573 modules is de Louisegroeve de grootste zonneweide in de provincie Limburg. Zonneweide Louisegroeve is het resultaat van een nauwe samenwerking van verschillende lokale, euregionale en internationale bedrijven.

Bekijk de partnerfilmpjes op www.petrochem.nl/partners-leden CONTENTPARTNERS

LEDEN VAN HET PETROCHEM PLATFORM

LEADER IN HIGH TEMPERATURE SOLUTIONS

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Petrochem platform, kijk dan op www.petrochem.nl of neem contact op met Janet Robben: janet@industrielinqs.nl - 020 312 2085

PET04 L_Platform.indd 28

09-04-19 16:48

‘EXPERTQU TES’ Geleidend carbon black kan de functie van batterijen verbeteren. Bijvoorbeeld bij het versneld laden van accu’s. Dat kan bijvoorbeeld heel belangrijk zijn voor elektrische auto’s.’ Jeroen van Woerden ziet in het hoofdinterview in deze editie groeimogelijkheden voor Cabot in de batterijenmarkt.

Een CO2-belasting, zoals het kabinet Rutte voorstelt, is een heel slecht idee. Zo’n extra heffing voor de industrie zal niet of nauwelijks effect hebben op het terugdringen van de CO2emissies. Sterker nog, het zet een rem op investeringen in innovaties die kneiterhard nodig zijn.’

Dankzij de recente investeringsprojecten van Borealis en INEOS komen er in de sector alweer vijfhonderd jobs bij. Dat is uiteraard schitterend nieuws, maar het maakt de nood aan talent alleen maar urgenter. Nochtans is werken in de chemie- en farmasector ook werken aan een betere wereld. Of het nu gaat over klimaat, over elektrisch rijden, over circulaire economie of over kankermedicijnen: de oplossingen zullen in belangrijke mate vanuit de chemie en life sciences moeten komen.’ Frank Beckx, Essenscia Vlaanderen, over het jobevent ‘We Are Chemistry’ waar studenten, werkzoekenden en werkgevers uit de chemie- en farmasector elkaar kunnen ontmoeten.

Cas König, Groningen Seaports, tijdens de afsluitende paneldiscussie op het MET Event 2019. Hij ziet meer in een bonus-/malussysteem.

HET EXPERTPANEL VAN HET PETROCHEM PLATFORM BESTAAT UIT DE VOLGENDE SPECIALISTEN Johan Alebregtse Manufacturing & Technology Executive

Michel Grijpink Hogeschool Utrecht, Learning & Development consultant

Enrico Lammers Pro6com en DWG Process & Safety managing director/ partner

Genserik Reniers TU Delft, professor Safety and Security Science Group

Wouter Stam Flowid, managing director

Frank Beckx Essencia Vlaanderen, gedelegeerd bestuurder

Ronald Hoenen DSM Dyneema, site manager

Henk Leegwater Lexxin, consultant

Elsbeth Roelofs MVO Nederland, sectormanager Chemie, Inter nationaal MVO programma

Niek Stokman Bilfinger Tebodin West Nederland, sales manager oil & gas

Jos Benders voormalig topman Lyondell

Joris Hurenkamp Havenbedrijf Rotterdam, business manager

Bart Leenders Neste, managing director

Egbert Schellenberg FNV, vakbondsbestuurder procesindustrie

Gabriel Tschin Plant One Rotterdam, managing director

Sandra de Bont VOTOB, directeur

Emre Kaya Organik Kimya, site director

Frank de Leng Segin, new business manager

Dik Schipper voormalig production leader Dow Benelux

Henk Veldink Hexion, site manager

Plant Manager of the Year 2015

Jeroen van Woerden Cabot, general manager, Plant Manager of the Year 2016 Cor Zijderveld SBE, voorzitter

Plant Manager of the Year 2017

PET04 L_Platform.indd 29

Jan Bout Bout&Co, partner

Hans Kerkhoven voormalig topman Shell Global Solutions

Michel Leyseele Havenbedrijf Antwerpen, Head of Energy & Chemicals Department

John Schonewille Stratt+ Industrial Management, directeur

René Venendaal BTG Biomass Technology Group, algemeen directeur

Frans Brüning Iv-Industrie, business development manager

Cor Kloet voormalig algemeen directeur SPIE Nederland

Marit van Lieshout Kenniscentrum Duurzame Havenstad, Iector Procesoptimalisatie en -intensificatie

Gerald Schotman Shell, presidentdirecteur

Roelf Venhuizen voormalig voorzitter Profion en directeur NAM

Jan Van Doorslaer voormalig woordvoerder BASF Antwerpen

Tijs Koerts EPSC, operations director

Cor van de Linde iTanks, managing director

Jaap Schouten TU Eindhoven, professor

Roelof van Wijk Avebe, site director Foxhol

Niko van Gent voormalig woordvoerder Huntsman Holland

Cas König Groningen Seaports, directeur

Michel Meertens DSM, site director

Wim Soetaert Universiteit Gent, professor

Maaike de Wit Straatman Koster advocaten, advocaat

09-04-19 16:48

DONDERDAG 16 MEI PLANT ONE ROTTERDAM [Schrij

f nu in

]

BRILJANTE MISLUKKINGEN Hoe komt het dat briljante ideeën in de realiteit toch regelmatig mislukken? Ook op het vlak van innovatie en verduurzaming in de industrie zijn verschillende voorbeelden te noemen. Wat zijn de oorzaken? En wat kunnen we ervan leren? Samen met professor Paul Iske, chief failure officer van het Instituut voor Briljante Mislukkingen, onderzoeken we tijdens Het Nieuwe Produceren verschillende hoopgevende innovaties die het uiteindelijk niet hebben gered.

Programma 10.15 uur

Ontvangst en registratie

11.00 uur Start congres • Opening door Wim Raaijen (Hoofdredacteur Het Nieuwe Produceren) • Openingslezing prof. Paul Iske (Instituut voor Briljante Mislukkingen) • Pitches Enlightenmentz of the Year 12.15 uur

Netwerklunch

Initiatiefnemers:

13.15 uur Aanvang middagprogramma • Keynote Marja Zonnevylle (General Manager Technology Portfolio, Shell) • Interactief debat Partners:

14.45 uur

Korte pauze

15.15 uur

Vervolg programma

• Afsluitende lezing • Bekendmaking winnaar Enlightenmentz of the Year 16.30 uur

Netwerkborrel

17.30 uur

Einde congres

www.hetnieuweproduceren.nu/jaarcongres Advertentie PET Advertenties.indd hele pagina 30 2019.indd 1

04-04-19 16:47 09-04-19 15:43

AGENDA Mei 7 mei 2019 Brightlands Chemelot Campus, Geleen enop.brightlands.com

CO2 Reuse Conference New technologies are needed to restore the carbon cycle. During the CO2 Reuse Conference, speakers from academia and industry will update you on where we stand in developing such technologies! They will look at the interesting opportunities that will arise in the nearby and in the longer term future, when the academic world and the industry start working closely together. Some of the speakers that agreed to give a lecture are: Eric De Coninck from ArcelorMittal, Dirk de Vos from KU Leuven and Gert-Jan Gruter from Avantium & University of Amsterdam. 14 mei 2019 Evoluon, Eindhoven www.safetyevent.nl

Engineering Event Safety 2019 Het thema dat centraal staat tijdens deze editie is: ‘Safety in tijden van verandering’. Hoe lag het safety-landschap er tien jaar geleden bij? Wat zijn sindsdien de belangrijkste veranderingen/ verbeteringen? Wat is over het hoofd gezien of onderschat? Welke inspanningen zijn vereist? Welke veranderingen worden er in de wereld van safety verwacht en hoe ziet het landschap er over tien jaar uit? 15 mei 2019 Van der Valk, Dordrecht pscongres.nl

Process Safety Op 15 mei 2018 wordt in Dordrecht het jaarlijkse congres Process Safety gehouden. Bij process safety gaat het om het managen van processen met gevaarlijke stoffen. In deze wereld kan een kleine stap van onzorgvuldigheid of onoplettendheid grote gevolgen hebben. Is dit te voorkomen? En hoe managen we de gebeurtenis en de gevolgen ervan als er toch iets gebeurt? Sprekers zijn onder andere: astronaut André Kuipers, Hans-Peter Schildberg (BASF), Dirk Roosendaal (Total) en Gus Carroll (Centrica).

lukkingen, onderzoeken we verschillende hoopgevende innovaties die het uiteindelijk niet hebben gered. Keynote spreker is Marja Zonnevylle, general manager technology portfolio bij Shell. Tevens wordt de Enlightenment 2019 gekozen. Deze verkiezing is bedoeld om processen die de groene industriële revolutie kunnen veroorzaken een podium en een duwtje in de rug te geven.

Juni 18 juni 2019 De Run, Veldhoven www.virtual-revolution.nl

Virtual (R)Evolution for Industry Virtual, augmented en mixed reality winnen steeds meer terrein en hebben de toekomst. De mogelijkheden van Virtual, augmented en mixed reality worden voor de industrie steeds omvangrijker, denk aan toepassing bij trainingen, in het ontwerpproces, bij verkooptrajecten, in het onderhoud en bij productielijnen. Tijdens Virtual (R)evolution ontdekt u in één dag de mogelijkheden van de laatste virtual, mixed en augmented reality technologieën voor uw bedrijf. 18-20 juni 2019 Fokker Terminal, Den Haag www.gasanalysisevent.com

Gas Analysis 2019 GAS Analysis is een internationaal evenement op het gebied van analyse van gassen. Tijdens GAS Analysis 2019 worden grensverleggende analytische ontwikkelingen gepresenteerd en besproken met betrekking tot processen, energie, veiligheid, gezondheid en milieu. Deelnemers komen meer te weten over procesefficiëntieverbetering, consistentie, veiligheidsaspecten en emissiebeheersing, naast veel andere belangrijke aspecten.

Save the date! 20 juni 2019 Innovatiekracht, Spijkenisse www.deltavisie2019.nl

Deltavisie: The Human Element Schrijf nu in! 16 mei 2019 Plant One, Rotterdam www.hetnieuweproduceren.nu/jaarcongres

Het Nieuwe Produceren: Briljante Mislukkingen Hoe komt het dat briljante ideeën in de realiteit toch regelmatig mislukken? Ook op het vlak van innovatie en verduurzaming in de industrie zijn verschillende voorbeelden te noemen. Wat zijn de oorzaken? En wat kunnen we ervan leren? Samen met professor Paul Iske, chief failure officer van het Instituut voor Briljante Mis-

Tijdens dit jaarcongres van het Petrochem platform draait het om het thema ‘The human element’ in de procesindustrie. Ondanks de toenemende automatisering, digitalisering en robotisering blijven mensen een cruciale rol spelen in de industrie. Maar die verandert wel. In de avond wordt tijdens een diner de opvolger van Niels Smits gekozen, tijdens de bekendmaking van de Plant Manager of the Year 2019. De genomineerden worden binnenkort bekend gemaakt. Houd onze website www.petrochem.nl in de gaten! Ook wordt voor de vijfde maal de VOMI Safety eXperience Award uitgereikt. Een dag om niet te missen dus!

PETROCHEM 4 - 2019 31

PET H Agenda.indd 31

09-04-19 16:41

PETROCHEM 4 - 2019 32

PET X Themaspread.indd 32

09-04-19 16:44

FOTO: TIMON JACOB | TECHNIEKBEELDBANK.NU

THEMA: OPLEIDINGEN

• De proef met duaal leren waar de Belgische chemische industrie drie jaar geleden mee begon is zeer succesvol. De jongeren die in één jaar met een meester meelopen op een chemische site leren sneller en krijgen direct een contract aangeboden. • De master of Engineering Maintenance & Asset Management van de Hogeschool Utrecht is de eerste opleiding wereldwijd die door de toonaangevende brancheorganisatie Institute of Asset Management is erkend.

PETROCHEM 4 - 2019 33

PET X Themaspread.indd 33

09-04-19 16:44

THEMA: OPLEIDINGEN

Naar school, maar ook ploegendiensten draaien De proef met duaal leren waar de Belgische chemische industrie drie jaar geleden mee begon, is zeer succesvol. De jongeren die in één jaar met een meester meelopen op een chemische site leren sneller en krijgen direct een contract aangeboden. Duaal leren wordt dan ook onderdeel van het reguliere aanbod van opleidingen. Al benadrukken de betrokken partijen dat niet iedere leerling geschikt is voor dit traject. De bedrijven die een leerplek aanbieden kijken niet alleen naar motivatie en zelfdiscipline, maar ook naar arbeidsrijpheid en arbeidsattitude.

David van Baarle

De procesindustrie kampt nog steeds met een imagoprobleem. Dat imago slaat zeker ook terug op de keuze van studenten voor een carrière in de zware industrie. Daar komt bij dat hun ouders een beeld hebben van zwaar en zeer complex werk dat ook nog eens niet zo goed betaalt. Dat dit beeld niet strookt met de werkelijkheid, doet niet af aan het feit dat veel bedrijven moeite hebben om technische vacatures te vervullen. Tegelijkertijd ziet de industrie nog wel eens dat pas afgestudeerden niet direct zelfstandig aan de slag kunnen. De lesstof sluit niet altijd een-op-een aan op de dagelijkse praktijk. Zeker in de chemische industrie is praktijkervaring minstens zo belangrijk als een gedegen theoretische achtergrond. Behalve technische kennis, moeten werknemers ook een veiligheidsattitude ontwikkelen en voldoende communicatieve vaardigheden hebben om te functioneren binnen complexe organisaties. Duitsland lijkt de uitdagingen van zowel de Nederlandse als Vlaamse industrie niet te kennen. Technisch geschoolden staan in hoog aanzien, net als de chemische industrie. Veel heeft te maken met het Duitse schoolsysteem dat vaak praktischer is ingericht en met leerling-gezelconstructies werkt. Proeftraject De Vlaamse regering besloot in 2015 een aantal proeftrajecten uit te zetten om dit meester-gezel-principe ook in Vlaanderen van de grond te krijgen. Het traject werd opgezet door Syntra Vlaanderen, het agentschap van de Vlaamse overheid dat de competentieontwikkeling van jongeren en volwassenen verzekert en bevordert. Men noemde het duaal leren, waarbij leerlingen soms al vanaf hun vijftiende kunnen beginnen met het opdoen

van praktijkervaring. Werkgeversfederatie Essenscia was er als een van de eersten bij om een proeftraject op te zetten voor de opleiding chemische procestechnieken. Samen met het vormingsfonds voor chemie, kunststoffen en life sciences Co-Valent zetten de chemische bedrijven een leertraject op. Attitude Annemie Salu van Co-Valent: ‘De opleiding chemische procestechnieken bestaat al langer en is een succesvolle opleiding in het zevende leerjaar van de secundaire school. Het grootste deel van de opleiding is theoretisch, aangevuld met een paar weken stage. Duaal leren vertrekt vanuit een andere insteek, waarbij het leren op de werkvloer een groot aandeel krijgt in de opleiding. Om dat te bereiken, moeten zowel leerkrachten als mentoren van de bedrijven goede begeleiding krijgen. Ook is het belangrijk dat de leerdoelen voor deze opleiding in samenspraak met de bedrijven worden bepaald en verdeeld over klaslokaal en werkplek. De lesstof moet tenslotte wel aansluiten op de praktijksituatie. Het gaat te ver om dat per bedrijf te doen, maar er is wel een overweging gemaakt om bedrijfsspecifieke lesstof bij de bedrijven zelf te houden en de meer algemene vakken op school te geven. Zo kan het dat de werking van een destillatiekolom niet op school wordt uitgelegd, maar dat een een aantal leerlingen dit wel degelijk in de praktijk tegenkomt en op die manier de theorie kan verwerven.’ Salu benadrukt dat duaal leren een bepaalde attitude vereist van de leerlingen. ‘Niet iedere leerling is geschikt om via dit traject zijn diploma te halen. Leerlingen volgen een intake-traject waarbij de chemische bedrijven en de scholen nauw samenwerken, hierbij

PETROCHEM 4 - 2019 34

PET X2 Duaal.indd 34

09-04-19 16:52

FOTO: JOS KOTTMANN | TECHNIEKBEELDBANK.NU

wordt gekeken naar motivatie en zelfdiscipline, maar ook arbeidsrijpheid en -attitude.’ Wervingsproces Thomas Meylaerts is technisch directeur van Provinciaal Instituut Technisch Onderwijs (PITO). Meylaerts onderschrijft dat duaal leren meer vergt van leerlingen: ‘Maar niemand valt buiten de boot. Als school doen we een intakegesprek met de leerlingen en selecteren we wie volgens ons genoeg gemotiveerd is om binnen een bedrijf aan de slag te gaan. Vervolgens gaan de leerlingen zelf op zoek naar een stagebedrijf door sollicitatiegesprekken te doen. Lukt hen dat niet, dan kunnen ze nog instromen in het reguliere traject van de opleiding chemische procestechnieken.’ De leerlingen krijgen overigens geen salaris voor hun werk. Meylaerts: ‘Eerlijk gezegd hebben ze geen enkele economische meerwaarde voor de bedrijven dat eerste jaar. Werkgevers investeren in kennisoverdracht en steken veel tijd en energie in het klaarstomen voor de praktijk. De mentoren van de bedrijven krijgen een opleiding waarin ze naast didactische vaardigheden en pedagogie ook coachingsvaardigheden aanleren. Ze leren

In de meeste gevallen gaat begeleiding om een een-op-een-relatie tussen leerling en mentor. hoe ze feedback moeten geven en hoe ze een leerling het beste kunnen begeleiden. In de meeste gevallen gaat het om een een-op-een-relatie tussen leerling en mentor. Dat betekent dat die mentor veel tijd investeert in de begeleiding van de student. Het is dus best een investering voor de aangesloten bedrijven. Tegelijkertijd is duaal leren natuurlijk wel een zeer efficiënt wervings- en selectieproces. Leerlingen die dit traject ingaan, hebben dan ook een baangarantie als ze hun diploma halen.’ Veel duale opleidingen, er zijn er inmiddels vijftig, werken volgens een schema van twee of drie dagen werken en twee of drie dagen naar school. Voor de procesindustrie werkt dit echter anders. ‘De ploegendiensten van de procesindustrie maken het lastiger om leerlingen vrij te maken voor een schooldag’, zegt Meylaerts. ‘Als een leerling uit de nachtdienst komt, kan je hem moeilijk vragen naar school te komen. We willen leerlingen de echte wereld aanbieden en daar horen dit soort shiften ook bij. Om dat

te ondervangen werken we in blokken, waarbij een aantal weken praktijk worden afgewisseld met vaste weken met theorielessen.’ In diepe gegooid Chemieleraar Bart Roggeman heeft zeer positieve ervaringen met duaal leren en ziet het leerlingenaantal dan ook groeien. ‘Het leerjaar is opgedeeld in steeds een blok theorie, gevolgd door een praktijkblok. Het eerste praktijkblok duurt zeven weken, het tweede zelfs acht. Je ziet vooral verschil in het enthousiasme tussen het eerste en het tweede theorieblok. De leerlingen komen er namelijk in de praktijk achter wat ze allemaal nog niet weten en zijn in het tweede blok zeer gemotiveerd om die kennis snel bij te spijkeren.’ Na het eerste theorieblok moeten de leerlingen praktijkopdrachten bij hun leerbedrijf uitvoeren. Doordat ze de theorie direct kunnen toepassen, blijft de leerstof veel beter hangen. ‘Ze worden ook wel aardig in het diepe gegooid PETROCHEM 4 - 2019 35

PET X2 Duaal.indd 35

09-04-19 16:52

22nd â&#x20AC;&#x201C; 23rd MAY 2019 â&#x20AC;&#x201C; ROTTERDAM, THE NETHERLANDS

ON TI RA EN ST OP GI W RE NO

CONFERENCE EXHIBITION && SEMINARS 3rd International Conference Exhibition 22nd â&#x20AC;&#x201C; 23rd MAY 2019 â&#x20AC;&#x201C; ROTTERDAM, THE NETHERLANDS on Petroleum, Refining and Environmental Technologies

&2%% 3%-).!23 s 2%02%3%.4%$ #/-0!.)%3 s $!93 0%&4%# WILL TAKE PLACE IN 2OTTERDAM IN THE (EART OF THE !22! CLUSTER !NTWERP 2OTTERDAM 2HINE 2UHR !REA &IVE OIL REFINERIES CHEMICAL COMPANIES BIOFUEL PRODUCERS BIOCHEMICAL FACTORIES AND VARIOUS POWER STATIONS ARE LOCATED LOCALLY IN %UROPE S BIGGEST PORT 2OTTERDAM 0EFTEC IS A FOCUSED INTERNATIONAL #ONFERENCE AND %XHIBITION FOR )NDUSTRY PROFESSIONALS SPECIALISING IN MONITORING AND ANALYTICAL TECHNOLOGIES FOR THE 0ETROLEUM 2EFINING AND %NVIRONMENTAL )NDUSTRIES 0EFTEC OFFERS INTERNATIONAL VISITORS AND EXPERTS AN EXTENSIVE CONFERENCE AND SEMINAR PROGRAMME ON CASE STUDIES REGULATION STANDARDS AND ANALYTICAL TECHNIQUES WITH A FOCUSSED EXHIBITION OF PRODUCT AND SERVICE PROVIDERS 4HE NEED TO PRODUCE ACCURATE ANALYTICAL AND MONITORING DATA IS ESSENTIAL TO INDUSTRY -EET -ANUFACTURERS AND SUPPLIERS OF 0ETROCHEMICAL AND /IL !NALYSIS )NSTRUMENTS ALL IN ONE PLACE AND AT ONE TIME COMPARE PRODUCTS TECHNOLOGY AND APPLICATIONS 2OTTERDAM IS AN IDEAL LOCATION FOR VISITORS AS IT IS PLACED IN THE HEART OF %UROPE WITH EASY ACCESS BY CAR AND BY RAIL WITH EXCELLENT !IR LINKS FOR VISITORS FROM %UROPE THE -IDDLE %AST !FRICA !SIA AND THE !MERICAS

Topics and products featured will include: s ,ABORATORY 4ESTING AND -EASUREMENT s 0ETROCHEMICAL !NALYSIS s %MISSIONS -ONITORING IN !IR 7ATER AND 3OIL s 0ORTABLE AND &IELD 3AMPLING s 0ROCESS -ONITORING s -ETHANE -EASUREMENT s 2EFERENCE -ATERIALS s /IL !NALYSIS s #ALIBRATION s 2EGULATION AND 3TANDARDS

22nd - 23rd MAY - AHOY EXHIBITION CENTRE, ROTTERDAM

www.peftec.com For more information email: info@peftec.com

Organised by

Peftec 185 x 267 Jetvertising.indd 1

PET Advertenties.indd 36

an International Labmate Ltd. company

14/03/2019 14:24

09-04-19 16:54

Regulier aanbod Ook Salu ziet positieve resultaten van het proeftraject duaal leren in de procesindustrie. Vanaf 1 september wordt de opleiding dan ook onderdeel van het reguliere opleidingenaanbod. ‘Door deze manier van leren, betrekken we de jongeren eerder bij onze industrie’, zegt Salu. ‘Ze zien direct of dit soort werk bij ze past en of bijvoorbeeld het werken in ploegendiensten iets voor ze is. We bereiken op deze manier meer meisjes en de ouders zijn doorgaans ook enthousiaster over de procesindustrie. Onbekend maakt nameijk onbemind. Als je niemand kent die in een dergelijke omgeving werkt, zie je alleen de buitenkant van de chemie. De jongeren die een jaar bij een chemisch bedrijf hebben doorlopen, zijn de beste ambassadeurs. Zij weten dat een controlekamer op een chemische site zeer modern is en dat het werk meer analytisch denken vergt dan handenarbeid. De chemische bedrijven kunnen ons inmiddels ook goed vinden en het aantal aanvragen voor erkenning als leerwerkplek neemt alleen maar toe. Ook vanuit Nederland, beter gezegd Geleen en Terneuzen, zijn al aanvragen ingediend.’ Covestro Niet onbelangrijk waren ook de inspanningen van de eerste leerbedrijven om met duaal leren aan de slag te gaan. Covestro was een van die bedrijven. Opleidings- en ontwikkelingsspecialist

FOTO: TIMON JACOB | TECHNIEKBEELDBANK.NU

omdat een begeleider nu eenmaal niet acht uur per dag aandacht aan ze kan besteden. We verwachten dan ook wel wat zelfredzaamheid van de leerlingen, maar dat vinden ze ook wel een uitdaging.’ Roggeman had als docent al langer ervaring met het plaatsen van leerlingen in het bedrijfsleven omdat PITO al 25 jaar leerlingen stage laat lopen. ‘Maar deze nieuwe aanpak vereiste wel meer interactie tussen de scholen onderling’, zegt Roggeman. ‘We hebben gezamenlijk het cursusmateriaal mogen samenstellen en dat leverde heel wat nieuwe inzichten op. Zowel wijzelf als de bedrijven zijn positief over deze methode en we zien het aantal leerlingen dat deze route kiest stijgen. We begonnen drie jaar geleden met één klas en hebben er nu twee.’

Stefaan Neirynck begeleidde al een aantal studenten en coördineert inmiddels vanuit een strategische positie de opleidingen van Covestro. ‘We hebben om twee redenen behoefte aan meer instroom van personeel’, zegt Neirynck ‘Ten eerste zien we in korte tijd veel werknemers met pensioen gaan en ten tweede kondigde een aantal bedrijven, waaronder Covestro, forse uitbreidingen aan. Duaal leren helpt ons bij een vroege selectie van gemotiveerde jongeren die zelfstandig een job kunnen uitvoeren. De studenten die aan dit traject meedoen zijn in mijn ervaring zeer gedreven en in staat om een pakket aan theorie te vertalen naar de dagelijkse praktijk.’ Neirynck benadrukt dat de chemische industrie een andere aanpak vereist dan bijvoorbeeld een bakkersopleiding. ‘De veiligheidstrainingen nemen we zeer serieus. Die krijgen de leerlingen eerst op school, waarna ze bij Covestro de algemene en bedrijfsspecifieke opleiding krijgen. De leerlingen zitten ook nooit direct aan de knoppen van de procesinstallaties, maar kijken mee met de ervaren medewerkers. Desondanks is de opleiding veel praktischer dan leerlingen in reguliere opleidingen kunnen krijgen. De leerlingen komen bij ons met een aantal leerdoelen en de mentor moet faciliteren dat ze deze doelen halen. Als

ze bijvoorbeeld willen weten hoe een pomp precies werkt, kan de mentor bij de werkplaats regelen dat een leerling een uitgebouwde pomp van binnen kan bekijken. Als een leerling moet weten welke soort slangen of nippels voor welke processen worden gebruikt, kan de mentor ervoor zorgen dat hij een aantal exemplaren ziet en koppelingen kan maken. De mentor hoeft daarbij niet alles uit te voeren, maar kan specialisten binnen het bedrijf inschakelen die de leerling op sleeptouw nemen. Omdat de mentor daarnaast ook zijn gewone werk doet, kiezen we tot nog toe voor een-opeen-relaties tussen mentor en leerling. Zeker omdat we met ploegendiensten werken, is het al lastig zat om dat af te stemmen.’ Neirynck is tevreden over de kwaliteit van de nieuwe medewerkers die Covestro na een jaar duaal leren een contract kan aanbieden. ‘We krijgen medewerkers die heel zelfstandig zijn en die een basiskennis van het proces hebben. Belangrijk is dat we al weten of ze binnen de bestaande bedrijfscultuur passen en in teamverband kunnen werken. Ook het werken in shifts is niet voor iedereen weggelegd. Na één jaar meegedraaid te hebben, weten de leerlingen wel of dit werk bij ze past en weten wij of ze het team kunnen versterken.’ ■ PETROCHEM 4 - 2019 37

PET X2 Duaal.indd 37

09-04-19 16:52

EVENEMENTENOVERZICHT 2019 Donderdag 16 mei

November

Donderdag 20 juni

December

Thema: Briljante Mislukkingen Locatie: Rotterdam www.hetnieuweproduceren.nu/jaarcongres

Thema: Human Element Locatie: Innovatiekracht, Spijkenisse www.deltavisie2019.nl

Woensdag 2 oktober

Locatie: Oranjerie Hydepark, Doorn www.imaintain.info/prestatie

Woensdag 16 oktober

Thema: The Natural Steps Locatie: Evenementenhal Delfzijl www.eemsdeltavisie.nl

Thema: nog niet bekend Locatie: Brightlands Chemelot Campus, Geleen www.chemvision.info

Thema en locatie nog niet bekend www.industryandenergy.nl

Meer informatie over de congressen of sponsormogelijkheden? Catelijne Klaver marketing- en eventcoรถrdinator T: 020 3122 089 E: congressen@industrielinqs.nl Janet Robben commercieel manager T: 020 3122 085 E: janet@industrielinqs.nl

www.industrielinqs.nl/platform-events PET Advertenties.indd 2019.indd 38 Evenementenoverzicht 1

09-04-19 16:00 16:47 04-04-19

THEMA: OPLEIDINGEN

HU-master als eerste wereldwijd erkend door IAM Wereldwijde brancheorganisatie Institute of Asset Management (IAM) heeft de master of Engineering Maintenance & Asset Management van Hogeschool Utrecht erkend. Het is de eerste opleiding wereldwijd die is erkend door het instituut. ‘Fantastisch nieuws’, volgens Jan Stoker, hoofddocent aan de masteropleiding.

Dagmar Aarts

opleidingsprogramma. Als studenten afstuderen aan de HU hebben ze een masterdiploma en een IAM-diploma. Stoker: ‘Dan kan iedereen zien dat wij tijdens onze master niet alleen maar op een bepaald onderwerp hebben gefocust, maar weten ze dat wij asset management breed hebben behandeld volgens de eisen van IAM. In het wereldje is IAM heel erg bekend. Met het diploma kan je aantonen dat je over een fors aantal competenties beschikt op masterniveau op operationeel, tactisch en strategisch gebied. Met zo’n diploma is een professional in staat om grote, riskante en diverse portefeuilles te beheren.’

De master of Engineering biedt professionals verdieping in maintenance en asset management. De opleiding is in een nieuw jasje gestoken. Waar ze eerst vooral was gericht op de industrie, wordt nu ook aandacht besteed aan de gebouwde omgeving en infrastructuur. ‘Hiermee spelen wij in op de marktbehoefte’, legt Stoker uit. ‘Het stof moest van de opleiding af. Nu bedienen we met de master drie domeinen.’ Divers Ook zijn de kwalificaties van het Institute of Asset Management meegenomen in het nieuwe profiel van de opleiding. Het IAM vertegenwoordigt 22.000 grote asset owners in 150 landen. De primaire focus van de brancheorganisatie is ondersteuning en professionalisering van individuen en organisaties op het gebied van asset management. Daartoe ontwikkelde het instituut onder meer een eigen

FOTO: PIXABAY

‘Het stof moest van de opleiding af.’

Nog meer erkenning De toegevoegde waarde voor professionals en werkgevers is groot, aldus Stoker. ‘Zij hoeven voor een IAM-diploma geen kostbaar en langdurig traject met endorsed trainers meer te volgen en ook geen examens op afstand meer af te leggen. Professionals kunnen nu terecht bij een dedicated onderwijsinstelling voor een Master of Science-graad in maintenance & asset management. Ons programma wordt gevoed door praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek, dat de studenten direct doorvertalen naar hun dagelijkse praktijk.’ Omdat de master zich niet alleen richt op asset management, maar ook op maintenance is een volgend project gestart. De HU richt zich nu op de erkenning van de Europese koepel van de onderhoudsbranche, het EFNMS (European Federation of National Maintenance Societies). ‘Die body of knowledge en qualifications maakt namelijk eveneens integraal onderdeel uit van het programma. Ons doel is om een state-ofthe-art programma te bieden op topniveau’, zegt Stoker.’ ■ PETROCHEM 4 - 2019 39

PET X1 Master erkend.indd 39

09-04-19 16:52

PROJECTEN CHEMIE Opdrachtgever: BASF Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: 2021

BASF breidt stapsgewijs de capaciteit van haar alkoxyleringseenheid in Antwerpen uit. De eenheid is een downstream-activiteit van de ethyleenoxideproductie. In 2021 moet de productiecapaciteit met 25 procent zijn verhoogd.

Opdrachtgever: Borealis Waar: Kallo Investering: 1 miljard euro Afronding: medio 2022

Borealis gaat op haar productiesite in Kallo een fabriek bouwen voor propaandehydrogenering. Deze krijgt een capaciteit van 750.000 ton per jaar. In het eerste halfjaar van 2022 zou de fabriek moeten opstarten.

Opdrachtgever: Borealis Waar: Kallo Investering: onbekend Afronding: 2020

Borealis breidt de capaciteit van zijn polypropeenfabriek in Kallo uit met tachtig kiloton. De verwachting is dat de toegevoegde capaciteit in 2020 in gebruikt kan worden genomen. De capaciteitsverhoging is bedoeld om ten volle te profiteren van de nieuwe propaandehydrogeneringsfabriek in Kallo.

Opdrachtgever: Covestro Waar: Antwerpen Investering: 300 miljoen euro Afronding: 2022

Covestro wil driehonderd miljoen euro investeren in de bouw van een nieuwe productie-eenheid voor aniline in Antwerpen. De opstart van de nieuwe eenheid wordt verwacht in 2022. Aniline is een grondstof voor MDI, dat vervolgens een voorproduct is van polyurethaan hardschuim.

Opdrachtgever: Dow Waar: Delfzijl Investering: onbekend Afronding: onbekend

Dow gaat de MDI-capaciteit in Delfzijl uitbreiden en flexibeler maken om meer soorten MDI te kunnen produceren, die beter aansluiten op vragen uit de markt. Voor de opslag van ruwe grondstoffen wordt een derde, nieuwe opslagtank gebouwd om minder kwetsbaar te zijn in de aanvoer van grondstoffen per schip. Verder worden er diverse verbeteringen doorgevoerd in het productieproces, het koelwatersysteem en de automatisering.

Opdrachtgever: Evonik Waar: Antwerpen Investering: hoog tweecijferig miljoenenbedrag Afronding: medio 2019

Evonik investeert in een uitbreiding van de capaciteit voor pyrogene silica in Antwerpen. De nieuwe installaties moeten in de zomer van 2019 operationeel zijn. Dankzij de uitbreiding kan Evonik vanuit Antwerpen niet alleen hydrofiele, maar ook hydrofobe silica aan haar klanten leveren. Evonik heeft niet naar buiten gebracht hoeveel miljoen euro ze investeert, alleen dat het om een ‘hoog tweecijferig miljoenenbedrag’ gaat.

Opdrachtgever: Ineos Waar: Lillo (Antwerpen) Investering: 3 miljard euro Afronding: 2024

Ineos investeert 3 miljard euro in een nieuwe ethaankraker en een propaandehydrogeneringsfabriek in Lillo (Antwerpen). De propaanhydrogeneringsfabriek krijgt een capaciteit van 750.000 ton propeen per jaar en de ethaankraker krijgt een capaciteit van 1.250.000 ton etheen per jaar.

Opdrachtgever: Ioniqa Waar: Geleen Investering: 12 miljoen euro Afronding: 2019

Ioniqa bouwt op de Brightlands Chemelot Campus in Geleen zijn eerste upcyclingfabriek voor PET-plastic, waarin dit afval volledig circulair kan worden omgezet naar een hoogwaardige grondstof voor PET. De aanvoer van het benodigde afval is voor de fabriek al verzekerd, evenals de afzet van de nieuwe, pure PET-grondstof. De fabriek krijgt een capaciteit van 10.000 ton per jaar.

Opdrachtgever: Kaneka Waar: Westerlo Investering: 15 miljoen euro Afronding: 2019

Kaneka investeert vijftien miljoen euro in extra productiecapaciteit voor schuimen van polyetheen en polypropeen. Het project omvat de bouw van extra geavanceerde faciliteiten met optimale procesbeheersbaarheid, waardoor hoogwaardige productinnovaties mogelijk zijn.

PETROCHEM 4 - 2019 40

PET04 K_Projecten.indd 40

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: Kemira Waar: Botlek Investering: 30 miljoen Afronding: begin 2019

Kemira investeert 30 miljoen euro in een uitbreiding van de productiecapaciteit voor polymeren die worden gebruikt bij chemical enhanced oil recovery. De nieuwe capaciteit op de site in de Botlek kan naar verwachting in het begin van 2019 in gebruik worden genomen.

Opdrachtgever: Kronos Waar: Gent Investering: 36 miljoen Afronding: 2022

Kronos, producent van titaandioxide, investeert 26 miljoen euro in een uitbreiding van productiecapaciteit. Er komt een grotere pigmentfilter en mogelijk een vierde stoommaler en nieuwe verpakkingslijn. Hierdoor kan de productiecapaciteit worden verhoogd naar 120.000 ton per jaar. Daarnaast investeert het bedrijf 10 miljoen euro in energierecuperatie.

Opdrachtgever: Mitsui Chemicals Waar: Geleen Investering: 18,4 miljoen euro Afronding: medio 2020

Mitsui Chemicals investeert 18,4 miljoen euro in een fabriek voor het compounderen van polypropeen. De fabriek wordt in Geleen gebouwd en krijgt een productiecapaciteit van 30.000 ton per jaar. Volgens de planning gaat de productie medio 2020 van start.

Opdrachtgever: Morssinkhof Rymoplast Waar: Heerenveen Investering: 20 miljoen Afronding: begin 2019

Morssinkhof Rymoplast gaat een fabriek voor kunststofrecycling bouwen in Heerenveen. De fabriek wordt gebouwd naast de kunststofsorteerinstallatie van Omrin, HVC en Midwaste. De hypermoderne fabriek gaat PP en HDPE uit consumentenafval verwerken tot nieuwe grondstoffen voor hoogwaardige toepassingen.

Opdrachtgever: Nouryon Waar: Rotterdam Investering: onbekend Afronding: 2021

Om ook tijdens periodiek onderhoud aan de vraag naar chloor te kunnen voldoen, bereidt Nouryon een investering voor in twee parallelle productielijnen die los van elkaar kunnen functioneren. Dankzij het splitsen van de Rotterdamse fabriek kan het bedrijf straks continu via pijpleidingen chloor aan klanten leveren.

Opdrachtgever: Sabic Waar: Bergen op Zoom Investering: onbekend Afronding: 2020

Sabic gaat de productie van polyfenyleenether (PPE) in Bergen op Zoom hervatten. Het bedrijf sloot de PPE-fabriek in 2014, maar wil deze volgend jaar opnieuw in productie nemen. PPE is de basis voor Noryl en de capaciteitsuitbreiding is dan ook bedoeld om aan de toenemende vraag naar Noryl kunststoffen te voldoen.

Opdrachtgever: Sekisui Waar: Geleen en Roermond Investering: 155 miljoen Afronding: 2020

Sekisui Chemical investeert 155 miljoen euro in een uitbreiding van de productie in Geleen en Roermond. Beide fabrieken krijgen er tot 2020 een derde productielijn bij voor folies in gelamineerd glas voor autoruiten.

Opdrachtgever: Sekisui Polymatech Waar: Roermond Investering: 12,3 miljoen euro Afronding: voorjaar 2020

Sekisui investeert 12,3 miljoen euro in een nieuw bedrijf, Sekisui Polymatech, en een fabriek in Roermond waar thermische interfacematerialen zullen worden geproduceerd. Deze worden gebruikt in elektrische en plug-in hybride voertuigen tegen de warmte van de lithium-ionbatterijen. Volgens planning is de fabriek begin 2020 operationeel.

Opdrachtgever: Teijin Aramid Waar: Emmen Investering: onbekend Afronding: eerste kwartaal 2019

Teijin Aramid gaat haar aramide-productiecapaciteit voor de Twaron supergaren uitbreiden. Het bedrijf investeert daartoe in een nieuwe spin-technologie voor de fabriek in Emmen. De uitbreiding van de spin-capaciteit staat gepland voor het eerste kwartaal van 2019.

Opdrachtgever: Teijin en BioBTX Waar: Emmen en Delfzijl Investering: onbekend Afronding: onbekend

Teijin en BioBTX hebben grote investeringsplannen om de Twaron-vezels van Teijin te verduurzamen. Teijin is al zo ver dat de engineering wordt voorbereid. BioBTX heeft nu een demofabriek in Groningen en denkt aan een fabriek – mogelijk in Delfzijl – van enige tientallen miljoenen euro’s. De investering van Teijin zou een veelvoud daarvan bedragen.

PETROCHEM 4 - 2019 41

PET04 K_Projecten.indd 41

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: Vynova Waar: Tessenderlo Investering: onbekend Afronding: begin 2019

Vynova breidt in Tessenderlo de capaciteit voor de productie van natriumhydroxide aanzienlijk uit. De uitbreiding levert tegelijkertijd extra capaciteit van chloor op, die kan worden gebruikt voor de productie van ethyleendichloride. De voltooiing van het project wordt begin 2019 verwacht.

GROEN EN BIO Opdrachtgever: ArcelorMittal Waar: Gent Investering: 120 miljoen euro Afronding: medio 2020

ArcelorMittal investeert via dochteronderneming C-Shift 120 miljoen euro in het project Steelanol om tien procent van de afvalgassen van het staalbedrijf om te zetten in bioethanol. C-Shift maakt gebruik van een nieuwe technologie waarbij bacteriën CO-rijk gas vergisten tot ethanol. C-Shift kan straks in Gent zo’n 80 miljoen liter bio-ethanol per jaar produceren.

Opdrachtgever: BioMCN Waar: Farmsum Investering: honderd miljoen euro Afronding: begin 2019

BioMCN renoveert een productielijn voor methanol, die sinds 2005 in de mottenballen lag. De herstart voegt 430.000 ton toe aan de productiecapaciteit. Ook investeert het bedrijf 1,2 miljoen euro in een installatie waarmee CO2, dat ontstaat bij de productie van biogas, kan worden omgezet in bio-methanol. Dit levert zo’n 15.000 ton bio-methanol op.

Opdrachtgever: IGE Solutions Waar: Amsterdam Investering: 28 miljoen euro Afronding: begin 2019

Een nieuwe fabriek in Amsterdam gaat per jaar ruim 30 miljoen liter brandstof voor de scheepvaart produceren uit 35.000 ton niet-recyclebaar plastic. IGE Solutions gebruikt daarvoor een bewezen technologie, die mede dankzij overheidssubsidie voor energieinnovatie voor het eerst commercieel wordt ingezet.

Opdrachtgever: PMC Waar: mogelijk Delfzijl Investering: onbekend Afronding: medio 2020

Purified Metal Company laat in Delfzijl een fabriek bouwen die vervuild staalschroot recyclet tot een hoogwaardige grondstof voor de staalindustrie. Het Duitse ingenieursbureau Küttner en Visser & Smit Bouw gaan de fabriek turnkey bouwen en leveren die in juli 2020 op.

Opdrachtgever: Sabic en Plastic Energy Waar: Geleen Investering: onbekend Afronding: 2021

Sabic investeert in een project voor de chemische recycling van moeilijk verwerkbaar plastic afval in een grondstof voor stoomkrakers. Het bedrijf werkt hierbij samen met Plastic Energy. Voor de productie van Tacoil, een gepatenteerd product van Plastic Energy, bouwen ze op Chemelot een fabriek die naar verwachting in 2021 in bedrijf zal gaan.

OLIE, GAS EN OFFSHORE Opdrachtgever: OOS International Waar: Serooskerke Investering: 1 miljard euro Afronding: 2019

Het Zeeuwse bedrijf OOS International gaat met het Chinese China Merchant Industry Holdings twee nieuwe schepen bouwen voor het slopen en installeren van offshoreplatforms. De investering bedraagt bijna een miljard euro. De schepen moeten in 2019 klaar zijn.

RAFFINAGE Opdrachtgever: BASF Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: onbekend

BASF Antwerpen investeert onder de noemer Feedstock Flexibility Antwerp fors in de flexibiliteit van zijn stoomkraker. Deze kan straks meer LPG verwerken en zal daardoor meer methaangas produceren. Dit kan vervolgens als grondstof in het ammoniakbedrijf worden gebruikt.

Opdrachtgever: Zeeland Refinery Waar: Vlissingen-Oost Investering: 40 miljoen euro Afronding: 2020

Zeeland Refinery investeert 40 miljoen euro in haar hydrocracker. Het bedrijf zet in op een extra reactor van dertig meter hoog, die naast de twee bestaande reactoren wordt gebouwd. Tijdens de grote onderhoudsstop van de raffinaderij in 2020 wordt de nieuwe reactor verbonden met de bestaande installatie.

PETROCHEM 4 - 2019 42

PET04 K_Projecten.indd 42

09-04-19 16:42

PROJECTEN TANKOPSLAG Opdrachtgever: Alpha Terminals Waar: Vlissingen Investering: 450 miljoen Afronding: 2022

Alpha Terminals investeert 450 miljoen euro in een nieuwe terminal voor vloeibare bulk in het havengebied van Vlissingen. De tankterminal krijgt 59 tanks met een gezamenlijke opslagcapaciteit van 720.000 kubieke meter. Daarnaast komt er een steiger voor het lossen en laden van zee- en binnenvaartschepen.

Opdrachtgever: Gate Terminal Waar: Rotterdam Investering: onbekend Afronding: medio 2019

Gate Terminal investeert in een debottlenecking van het pijpleidingsysteem in Rotterdam om vlotter schepen met LNG te kunnen laden. De snelheid van laden wordt daarmee verhoogd van 2.300 naar 4.000 kubieke meter p/u. De debottlenecking gebeurt zonder de fabriek stil te leggen. De werkzaamheden moeten medio 2019 klaar zijn.

Opdrachtgever: HES International Waar: Maasvlakte I Investering: enkele honderden miljoenen euro’s Afronding: eind 2019

HES International ontwikkelt op Maasvlakte 1 een tankterminal van 52 tanks met een totale capaciteit van circa 1,3 miljoen kubieke meter voor de open overslag van olieproducten en biobrandstoffen. De HES Hartel Tank Terminal wordt een onafhankelijke opslagterminal, maar BP heeft zich gecommitteerd aan het project, inclusief plannen voor pijpleidingverbindingen tussen hun raffinaderij en de terminal, die eind 2019 gereed is.

Opdrachtgever: Ineos Oxide Waar: Zwijndrecht Investering: 20 miljoen euro Afronding: begin 2019

Ineos Oxide breidt in Zwijndrecht de opslagcapaciteit voor ethyleenoxide uit met vier grote opslagtanks van elk vijftig meter lang. Daarmee komt er 2.000 ton extra opslagcapaciteit bij.

Opdrachtgever: JPB Logistics Waar: Delfzijl Investering: ruim 10 miljoen euro Afronding: najaar 2019

JPB Logistics bouwt op Chemiepark Delfzijl gefaseerd in totaal 36.000 kubieke meter aan opslagcapaciteit bij. In de eerste fase zijn al vijf RVS duplex tanks gebouwd, met een totale opslagcapaciteit van 21.200 kubieke meter. Daarna volgen vier stalen tanks van 1.100 kubieke meter per stuk in de bestaande tankpit voor licht ontvlambare producten. Tijdens de laatste fase worden nog eens drie RVS duplex tanks van 3.500 kubieke meter per stuk gebouwd. Ook worden de diepzeesteiger uitgebreid en vier nieuwe laadarmen geplaatst.

NIEUW PROJECT Opdrachtgever: Katoen Natie Waar: Limburg Investering: 80 miljoen euro Afronding: medio 2020

Katoen Natie investeert 80 miljoen euro op diverse plaatsen in Limburg. Zo wordt er een nieuwe opslagterminal op Chemelot gebouwd, met 54.500 vierkante meter magazijnruimte en 207 silo’s. Deze moet in het tweede kwartaal van 2020 operationeel zijn. Daarnaast krijgt de bestaande logistieke terminal in Nuth er 10.000 vierkante meter magazijnruimte en zestig silo’s bij. Dit project wordt naar verwachting eind 2019 opgeleverd.

Opdrachtgever: Oiltanking Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: medio 2022

Oiltanking Antwerp Gas Terminal wordt de logistieke partner van Borealis voor de handling van propeen en propaan. Daarom bouwt het bedrijf een nieuwe opslagtank met een capaciteit van 135.000 kubieke meter propaan.

Opdrachtgever: OTAG Waar: Antwerpen Investering: ruim honderd miljoen euro Afronding: 2019

Oiltanking Antwerp Gas Terminal (OTAG) investeert ruim honderd miljoen euro in nieuwe tankopslagcapaciteit en een nieuwe steiger. Met de bouw van een 135.000 kubieke meter butaantank zal in 2019 de capaciteit van de terminal bijna verdubbelen tot 273.000 kubieke meter. OTAG bouwt de butaantank voor Ineos.

Opdrachtgever: Rubis Terminal Waar: Rotterdam Investering: 120 miljoen euro Afronding: onbekend

Rubis Terminal breidt haar terminal in Rotterdam in vijf fases uit. In totaal bestaat de uitbreiding uit 45 tanks met een totale capaciteit van bijna 150.000 kubieke meter, waarmee een totale investering van 120 miljoen euro is gemoeid. Fase 2 van de uitbreiding wordt in het tweede kwartaal van 2020 afgerond.

PETROCHEM 4 - 2019 43

PET04 K_Projecten.indd 43

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: Sea-Mol Waar: Antwerpen Investering: 300 à 400 miljoen euro Afronding: medio 2021

De Japanse groep MOL Chemical Tankers investeert samen met havengroep SEAInvest 300 à 400 miljoen euro in de bouw van een tankterminal voor vloeibare chemicaliën. Hiervoor wordt de joint venture Sea-Mol opgericht. De terminal wordt in fasen gebouwd en krijgt uiteindelijk een capaciteit van 500.000 kubieke meter.

Opdrachtgever: Sea-Tank Terminal Waar: Antwerpen Investering: 250 miljoen euro Afronding eerste fase: begin 2019

Sea-Tank Terminal bouwt in Antwerpen een dedicated tankterminal voor een wereldspeler uit de chemiesector. In eerste instantie krijgt de terminal een capaciteit van 750.000 kubieke meter. In een tweede fase wordt er mogelijk meer capaciteit bijgebouwd. Naar verwachting duurt de bouw van de terminal twee jaar. De investering wordt geraamd op 250 miljoen euro.

Opdrachtgever: Totseanergy Waar: Antwerpen Investering: 100 miljoen euro Afronding eerste fase: medio 2019

Totseanergy, een joint venture van Total en de groep SEA-invest, investeert honderd miljoen euro in een nieuwe terminal in Antwerpen. De investering omvat acht nieuwe tanks van elk twintigduizend kubieke meter, drie bijkomende laad- en losplaatsen en een pijpleiding tussen de terminal en de raffinaderij van Total.

Opdrachtgever: Vopak Waar: Botlek Rotterdam Investering: onbekend Afronding: tweede kwartaal 2020

Vopak bouwt in Rotterdam vijftien nieuwe roestvrijstalen opslagtanks voor styreen en andere chemicaliën. Het gaat om 63.000 kubieke meter extra opslagcapaciteit op de Botlek-terminal. De expansie moet in het tweede kwartaal van 2020 gereed zijn.

Opdrachtgever: Vopak Waar: Vlissingen Investering: onbekend Afronding: 2020

Vopak investeert in twee nieuwe gasbullets bij haar gasopslag in Vlissingen. In totaal wordt er 9.200 kubieke meter opslagcapaciteit bijgebouwd. De verwachting is dat deze uitbreiding in het tweede kwartaal van 2020 in gebruik kan worden genomen.

UTILITIES Opdrachtgever: Air Liquide Waar: Antwerpen Investering: 80 miljoen euro Afronding: 2020

Air Liquide investeert tachtig miljoen euro in de bouw van een waterstoffabriek op de site van Covestro in Antwerpen. Bijzonder is dat Covestro een deel van de CO2 die bij de productie vrijkomt, afvangt en gebruikt als grondstof in haar productieproces. De productie-unit wordt naar verwachting in 2020 in gebruik genomen.

Opdrachtgever: Air Products Waar: Zuidbroek Investering: onbekend Afronding: oktober 2021

Air Products bouwt drie luchtscheidingsinstallaties voor een nieuwe stikstofinstallatie van Gasunie in Zuidbroek, Groningen. De stikstof wordt gebruikt om geïmporteerd aardgas geschikt te maken voor gebruik in Nederland. Naar verwachting begint Air Products in het najaar van 2019 met de bouw, nadat het vergunningentraject is afgerond en het terrein naast de bestaande stikstofinstallatie bouwrijp is gemaakt. De fabrieken gaan 180.000 kubieke meter stikstof per uur produceren zodra ze in oktober 2021 operationeel zijn.

Opdrachtgever: BP Geel Waar: Geel Investering: onbekend Afronding: 2021

BP Geel gaat een nieuwe stoomketel bouwen die ervoor zorgt dat de site ook betrouwbaar van stoom wordt voorzien als een van de twee bestaande ketels in onderhoud is. De komende jaren worden de drie ketels op elkaar afgestemd om een optimale combinatie te maken. Zo zal een van de bestaande ketels op termijn een standby-ketel worden. Tegen 2021 moet dat proces rond zijn.

Opdrachtgever: Dow Waar: Terneuzen Investering: onbekend Afronding: onbekend

Bij Dow in Terneuzen wordt in 2018 een pilotinstallatie gebouwd om lagedrukstoom op te waarderen. Stoomrecompressie kan een belangrijke bijdrage leveren aan elektrificatie in de industrie. De pilotinstallatie bij Dow krijgt een capaciteit van tien ton per uur.

PETROCHEM 4 - 2019 44

PET04 K_Projecten.indd 44

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: EEW Waar: Delfzijl Investering: onbekend Afronding: begin 2019

EEW Energy from Waste breidt haar productiecapaciteit uit met een derde lijn. EEW levert energie in de vorm van stoom en elektriciteit aan de omliggende industrie op het chemiepark Delfzijl en in het industriegebied Oosterhorn. Het bedrijf maakt groene energie uit diverse soorten afval.

Opdrachtgever: Gasunie Transport Services Waar: Zuidbroek Investering: 500 miljoen Afronding: 2022

Gasunie Transport Services wil de stikstofinstallatie in Zuidbroek uitbreiden. Het project omvat ook een mengstation inclusief vier kilometer nieuwe leiding, en aansluitleidingen op bestaande gasleidingen en een stikstofleiding die is verbonden met de bestaande stikstofcaverne in Heiligerlee.

Opdrachtgever: Gasunie en Enexis Waar: Wijster Investering: onbekend Afronding: medio 2019

Gasunie en Enexis bouwen vlakbij de groengasproductielocatie van Attero in Wijster (Drenthe) een enorme compressor. Deze groen-gas-booster comprimeert groen gas naar hoge druk zodat het kan worden ingevoed in het landelijke gasnet. De compressor zal medio 2019 in gebruik worden genomen.

Opdrachtgever: Groningen Seaports Waar: Delfzijl Investering: onbekend Afronding: begin 2019

De stoomleiding tussen Nouryon en Eneco Bio Golden Raand krijgt er achthonderd meter bij. Via deze uitbreiding gaat EEW de extra stoom die zij produceert, leveren aan Nouryon. De uitbreiding van de leiding moet in begin 2019 gereed zijn. Dan worden de installaties van EEW en Nouryon aangesloten..

Opdrachtgever: Havenbedrijf Rotterdam Waar: Europoort en Pernis Investering: 50 miljoen euro Afronding: 2019

Havenbedrijf Rotterdam wil tussen Europoort en Pernis een 25 kilometer lange pijpleiding aanleggen voor het transport van laagzwavelige dieselolie. Het zogenoemde Diesel Common Carrier System is bedoeld om bedrijven in de productie, opslag en handel in dieselbrandstoffen met elkaar te verbinden. De ingebruikname is gepland voor 2019.

Opdrachtgever: Ineos Oxide Waar: Zwijndrecht Investering: 30 miljoen Afronding: medio 2019

Ineos Oxide investeert in Zwijndrecht zo’n dertig miljoen euro in een nieuwe hoge-drukstoomketel met een capaciteit van 150 MWth. Vier tijdelijke hoge-drukboilers, die dienen als stand-by, zijn al in gebruik genomen.

Opdrachtgever: LyondellBasell en Covestro Waar: Maasvlakte Rotterdam Investering: 150 miljoen euro Afronding: 2020

LyondellBasell en Covestro investeren 150 miljoen euro in een ‘bio plant’ en verbrandingsinstallatie op de Maasvlakte. Daarin wordt het afvalwater van de productie van propyleenoxide en styreenmonomeer behandeld en omgezet in stoom. De stoom wordt gebruikt als een energiebron in de bestaande productiefaciliteit op de locatie. Hierdoor ontstaat een circulair proces. Het project moet in 2020 klaar zijn.

PILOTS EN PLANNEN Opdrachtgever: AEB Waar: Amsterdam Investering: onbekend Afronding: 2021

AEB Amsterdam onderzoekt de haalbaarheid van stoomlevering aan Argent Energy, dat de stoom wil gebruiken voor de productie van biobrandstof. AEB produceert al stoom voor stadswarmte en elektriciteit. Door een deel van de stoom af te vangen en direct te leveren aan externe gebruikers als buurman Argent Energy verhoogt AEB het rendement van de verbrandingsinstallatie. Een investeringsbeslissing valt nadat het haalbaarheidsonderzoek medio 2019 afgerond is. De pijpleiding kan dan vervolgens in 2021 klaar zijn.

Opdrachtgever: ArcelorMittal en Dow Waar: Gent Investering: 20 miljoen euro Afronding: 2022

Staalproducent ArcelorMittal in België wil CO uit zijn afvalgassen leveren aan Dow Benelux in Terneuzen. Dow kan de CO met eigen overtollig waterstof combineren tot syngas. Allereerst worden twee proeffabrieken gebouwd in Gent. In 2022 wordt op basis van de pilots besloten of het businessplan economisch levensvatbaar is.

PETROCHEM 4 - 2019 45

PET04 K_Projecten.indd 45

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: ArcelorMittal Waar: Gent Investering: 87 miljoen euro Afronding: 2019/2020

Staalconcern ArcelorMittal, LanzaTech en Primetals Technologies investeren 87 miljoen euro in de Gentse vestiging van ArcelorMittal om bio-ethanol te maken uit gassen die vrijkomen bij staalproductie. Om de technologie van LanzaTech te testen, bouwen de partners een pilotplant, die ongeveer 80 miljoen liter bio-ethanol per jaar produceert.

UPDATE Opdrachtgever: Avantium Waar: Delfzijl Investering: 20 miljoen euro Afronding: tweede helft 2019

Avantium bouwt een nieuwe demonstratiefabriek die mono-ethyleenglycol (MEG) uit suikers gaat produceren. Het proces verloopt in één enkele stap en wordt Mekong genoemd. De ingebruikname van de demofabriek, die een capaciteit van ongeveer tien ton MEG krijgt, is gepland voor de tweede helft van 2019.

Opdrachtgever: o.a. Avantium Waar: Chemie Park Delfzijl Investering: 100 miljoen euro Afronding: 2022

Avantium, Nouryon en RWE willen een bioraffinaderij bouwen op Chemie Park Delfzijl, waarin uit houtsnippers zuivere suikers worden gemaakt die kunnen dienen als grondstof voor verven en lakken. De fabriek krijgt een capaciteit van 130 kiloton houtsnippers per jaar, maar kan worden opgeschaald naar 350 kiloton. De fabriek is mogelijk in 2022 operationeel.

Opdrachtgever: BASF Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: onbekend

BASF wil de capaciteit van het geïntegreerde ethyleenoxidecomplex op haar Verbund-site in Antwerpen uitbreiden. Het gaat niet alleen om de productie van meer ethyleenoxide, maar ook om derivaten, zoals oppervlakte-actieve stoffen, ethanolamines en glycolethers. De definitieve investeringsbeslissing wordt in 2019 genomen.

Opdrachtgever: Battolyser Waar: Eemshaven Investering: onbekend Afronding: begin 2019

Een joint venture van TU Delft en Proton Ventures gaat een Battolyser bouwen naast de Magnum-centrale van Nuon in Eemshaven. Deze installatie kan als een batterij elektriciteit opslaan of leveren, én water splitsen in waterstof en zuurstof door elektrolyse. De eerste battolyser van 15 kW/60 kWh wordt begin 2019 in Eemshaven geplaatst.

Opdrachtgever: BioBTX Waar: Groningen Investering: onbekend Afronding: 2020

BioBTX heeft een demofabriek op het Zernikepark in Groningen gebouwd om groene aromaten uit vloeibare biomassa te maken. In 2019 volgt een uitbreiding naar vaste stoffen zoals vaste biomassa en afvalstoffen zoals plastic. De pilot loopt tot eind 2020.

Opdrachtgever: Borealis Waar: Beringen Investering: onbekend Afronding: medio 2022

Borealis heeft de front end engineering and design fase voor de uitbreiding van zijn polypropeenfabriek in Beringen goedgekeurd en het EPC-contract toegekend aan Tecnimont. De definitieve investeringsbeslissing over deze uitbreiding van 250 tot 300 kiloton wordt eind 2019 genomen en de opstart wordt medio 2022 verwacht.

Opdrachtgever: BP Waar: Rotterdam-Europoort Investering: 1 miljard euro Afronding: onbekend

BP overweegt zijn raffinaderij in Rotterdam uit te breiden met een hydrocracker om producten als laagzwavelige diesel en kerosine te produceren. Daarnaast kan BP met dit proces basisolie produceren voor de productie van smeermiddelen. Met de bestaande hoeveelheid grondstoffen kunnen straks meer hoogwaardige producten worden geproduceerd.

Opdrachtgever: Chemours Waar: Dordrecht Investering: 75 miljoen euro Afronding: 2023

Chemours is van plan om 75 miljoen euro te investeren in de fabriek in Dordrecht om emissies te verlagen. Het gaat om een reductie met 99 procent van de totale GenX-emissies tegen het einde van 2020 ten opzichte van 2017. Daarnaast gaat het om een emissiereductie van alle organische en gefluorideerde stoffen met tachtig procent in 2023.

Opdrachtgever: Corbion Waar: onbekend Investering: onbekend Afronding: onbekend

Corbion heeft plannen voor de bouw van een nieuwe melkzuurfabriek. De kans is groot dat de fabriek in Europa komt en Nederland zou dan een goeie kanshebber zijn als locatie. De fabriek krijgt een capaciteit van meer dan 100.000 ton per jaar.

PETROCHEM 4 - 2019 46

PET04 K_Projecten.indd 46

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: Cumapol, DSM-Niaga, Morssinkhof Waar: Emmen Investering: onbekend Afronding: 2019

Cumapol, DSM-Niaga en Morssinkhof gaan een pilotplant bouwen en onderzoeken daarmee de technische en financiële haalbaarheid van de nieuwe technologie CuRe om polyester te recyclen. In een continu proces dat relatief weinig energie vergt kan zowel polyester uit verschillende afvalstromen als gekleurd polyester worden verwerkt tot kleurloze polyester pellets. De productielijn krijgt een capaciteit van 25 kiloton per jaar.

Opdrachtgever: Dow Benelux Waar: Terneuzen Investering: paar honderd miljoen euro Afronding: onbekend

De beslissing is nog niet gevallen maar Dow in Terneuzen maakt wel kans op de bouw van een nieuwe plasticfabriek. Het hoofdkantoor overweegt de mogelijkheden en kijkt daarbij naar de businesscase en naar welke soorten plastics Dow in Terneuzen kan maken op basis van de aanwezige grondstoffen.

Opdrachtgever: Dow Benelux en Tata Steel Nederland Waar: IJmuiden Investering: 1 miljard euro Afronding: 2025-2027

Dow Benelux en Tata Steel Nederland overwegen in IJmuiden een fabriek te bouwen, die rookgassen van Tata’s hoogovens afvangt en het koolmonoxide omzet in synthetisch gas. Dow kan daar in Terneuzen plastics van maken. De bouw hangt af van het succes van twee proefprojecten die eind 2018 en 2019 van start gaan. Twee testinstallaties bij ArcelorMittal in Gent worden daarvoor verplaatst naar IJmuiden, om bij Tata Steel het proces te testen.

Opdrachtgever: Fluxys/Parkwind/Eoly Waar: België Investering: onbekend Afronding: onbekend

Fluxys, Parkwind en Eoly willen een power-to-gas installatie bouwen waarin groene elektriciteit wordt omzet in groene waterstof dat in de bestaande aardgasinfrastructuur kan worden vervoerd en opgeslagen. De partijen onderzoeken in een eerste fase de haalbaarheid van de installatie.

Opdrachtgever: Gunvor Waar: Rotterdam Investering: 300 miljoen dollar Afronding: onbekend

Gunvor wilde 300 miljoen dollar steken in een upgrade van zijn Rotterdamse raffinaderij, maar heeft het project stilgelegd. Door verandering van omstandigheden kan de geplande investering in schonere brandstoffen niet meer uit. Gunvor zoekt een partner of een andere manier om het project toch door te laten gaan.

Opdrachtgever: o.a. Havenbedrijf Rotterdam Waar: Rotterdam Investering: onbekend Afronding: 2020

Havenbedrijf Rotterdam, Gasunie en Energie Beheer Nederland hebben het CCS-project Porthos gelanceerd. Het gaat om een verzamelleiding door het havengebied in Rotterdam waaraan verschillende bedrijven door hen afgevangen CO2 kunnen leveren. Jaarlijks moet na 2020 zo’n twee tot vijf miljoen ton CO2 worden opgeslagen, oplopend tot dertig miljoen ton in 2030. De partijen nemen in 2019 een investeringsbeslissing.

Opdrachtgever: Ineos Oxide Waar: mogelijk Antwerpen Investering: onbekend Afronding: 2023

Ineos Oxide wil een nieuwe fabriek voor ethylideen norborneen (ENB) bouwen. Een beslissing over de locatie van de nieuwe fabriek is nog niet genomen. Een van de opties is om in Antwerpen een tweede productielijn te bouwen. Het concern heeft daar al een ENB-fabriek, waar momenteel via debottlenecking de capaciteit wordt vergroot.

Opdrachtgever: Lowlands Methanol Waar: Rotterdam Investering: 75 miljoen euro Afronding: begin 2020

Het bedrijf Lowlands Methanol is van plan een methanolfabriek te bouwen in de haven van Rotterdam. De afvalverwerkingsinstallatie moet per jaar 150.000 ton biomassa en afval gaan verwerken. In de fabriek worden hout en RDF (Refuse Derived Fuel) bewerkt en vergast.

Opdrachtgever: Lyondell Waar: Botlek Investering: onbekend Afronding: onbekend

Lyondell overweegt zijn SMPO-fabriek in de Botlek uit te breiden door een debottlenecking. De capaciteit zou kunnen worden verhoogd van 325 naar 375 kiloton propyleenoxide en van 725 naar 850 kiloton styreenmonomeer per jaar. Het project wordt nog onderzocht op financiële en technische haalbaarheid.

PETROCHEM 4 - 2019 47

PET04 K_Projecten.indd 47

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: NAM Waar: Emmen Investering: onbekend Afronding: onbekend

Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie in Emmen komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat deze optie met verschillende partners nader onderzoeken. Groen waterstof kan de fabrieken op het Emmtec-terrein van onder andere DSM en Teijin Aramid onafhankelijk maken van het Groningengas.

Opdrachtgever: North Sea Port Waar: Zeeland Investering: onbekend Afronding: onbekend

Het havengebied van North Sea Port onderzoekt de haalbaarheid, vormgeving en uitrol van een grootschalige buisleidinginfrastructuur voor transport van CO2, waterstof of restgassen. Het onderzoek loopt tot 30 juni 2019.

Opdrachtgever: Nouryon en Gasunie Waar: Chemie Park Delfzijl Investering: onbekend Afronding: onbekend

Nouryon en Gasunie New Energy onderzoeken een grootschalige power-to-gas-installatie op het Chemie Park Delfzijl. De bedrijven willen met een twintig megawatt waterelektrolyse-unit elektriciteit omzetten in drie kiloton groene waterstof per jaar. BioMCN gaat de waterstof combineren met CO2 uit andere processen voor de productie van biomethanol, een grondstof voor biobrandstoffen en de chemische industrie.

Opdrachtgever: Nouryon Waar: Delfzijl Investering: onbekend Afronding: 2021

Nouryon wil de productie van hoogzuiver vacuümzout op haar locatie in Delfzijl uitbreiden. Het project verhoogt de productie van de fabriek met ongeveer 25 procent. Het chemiebedrijf studeert nog op de plannen. Bij groen licht moet het project vervolgens binnen drie jaar worden voltooid.

Opdrachtgever: o.a. Nouryon Waar: IJmuiden Investering: onbekend Afronding: 2023-2024

Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam onderzoeken de haalbaarheid van een honderd megawatt waterelektrolysefabriek voor de productie van maximaal vijftienduizend ton waterstof per jaar, plus zuurstof, op het terrein van Tata Steel in IJmuiden. Een definitief besluit wordt verwacht in 2021. De bouw zou dan rond 2023-2024 klaar kunnen zijn.

Opdrachtgever: o.a. Nuon Waar: Eemshaven Investering: onbekend Afronding: 2023

Nuon, Gasunie en het Noorse Statoil werken samen om waterstof in te zetten als brandstof voor de Magnum-centrale in de Groninger Eemshaven. Zij hebben een innovatieproject opgestart om vanaf 2023 een van de drie units van de centrale over te schakelen op waterstof.

Opdrachtgever: Photanol en Nouryon Waar: Delfzijl Investering: acht miljoen euro Afronding: 2020

Photanol bouwt met Nouryon een demonstratiefabriek in Delfzijl, waarin bacteriën CO2 omzetten in organische zuren, zo’n 10.000 tot 15.000 kilo, die worden gebruikt in de MCA-fabriek van Nouryon. Als met de demofabriek een product van goede kwaliteit tegen een gunstige kostprijs kan worden geproduceerd, volgt een commerciële fabriek. Deze zou twintig tot dertig miljoen kilo produceren. De bouw daarvan staat alvast gepland voor 2023.

Opdrachtgever: PolyStyreneLoop Waar: Terneuzen Investering: 6,5 miljoen euro Afronding: onbekend

PolyStyreneLoop wil naast chemiebedrijf ICL-IP in Terneuzen een demofabriek bouwen, die broomhoudend polystyreenafval gaat recyclen. De bouw start begin 2019. Het proces levert schone polystyreen op die direct kan worden hergebruikt. De demofabriek kan drieduizend ton gerecycled polystyreen per jaar produceren.

Opdrachtgever: Synvina Waar: onbekend Investering: onbekend Afronding: onbekend

Synvina, ontstaan als joint venture van Avantium en BASF maar inmiddels volledig onder beheer van Avantium, wil een furaandicarbonzuurfabriek bouwen voor de productie van biologische plastics. De fabriek heeft een beoogde capaciteit van 50.000 ton per jaar. Sinds BASF uit de joint venture is gestapt, is onduidelijk waar de fabriek zal worden gebouwd.

Opdrachtgever: o.a. TU Delft Waar: Rotterdam Investering: onbekend Afronding: 2019

Demonstratieproject Zero Brine moet laten zien dat hergebruik van zout, industrieel water op grote schaal mogelijk is. De bouw van een proefinstallatie bij Plant One in Rotterdam is begin 2019 begonnen. Ook zijn de eerste testen gestart. Doel is om magnesium, calcium, natriumchloride en schoon water terug te winnen met bestaande technologieën.

PETROCHEM 4 - 2019 48

PET04 K_Projecten.indd 48

09-04-19 16:42

PROJECTEN Opdrachtgever: o.a. Twence Waar: Hengelo Investering: onbekend Afronding: 2020

Twence, Coval Energy, TNO en de TU Delft bouwen een pilot-installatie voor de productie van de ‘groene brandstof’ mierenzuur. De installatie wordt in eerste instantie gevoed met CO2 die bij Twence al beschikbaar is vanuit de bestaande natriumbicarbonaatinstallatie. Coval Energy ontwikkelt technologie om direct uit CO2 en water mierenzuur te maken. Mierenzuur kan worden gebruikt voor het opwekken van elektriciteit in de brandstofcel van voertuigen. Voor de chemische industrie hebben CO2 en mierenzuur de potentie om als groene grondstof fossiele grondstoffen te vervangen.

Opdrachtgever: Utility Support Group Waar: Geleen Investering: onbekend Afronding: begin 2019

Utility Support Group doet een haalbaarheidsonderzoek naar een demonstratie powerto-heat installatie. Het onderzoek richt zich specifiek op elektrische stoomketels en gloeispiralen en wordt naar verwachting begin 2019 afgerond. Bij een positieve uitkomst wordt een investeringsvoorstel uitgewerkt voor de realisatie van een demo P2H-installatie.

Opdrachtgever: Vertoro Waar: mogelijk Geleen Investering: onbekend Afronding: 2019-2022

Vertoro bouwt een proeffabriek op de Brightlands Chemelot Campus in Geleen waarin lignine wordt omgezet in een olie, die een basis kan zijn voor bijvoorbeeld harsen, chemicaliën en brandstoffen. Het is de bedoeling om in 2022 een volwaardige fabriek op Chemelot te realiseren met een capaciteit van tienduizend ton bio-olie per jaar.

Opdrachtgever: Vijf waterschappen, HVC en Paques Waar: Dordrecht Investering: onbekend Afronding: 2021

In het pilot-project PHARIO maakten bacteriën uit afvalwater het bioplastic PHA, een natuurlijk polyester van hoge kwaliteit. Een demo-installatie gaat nu voldoende materiaal voor de kunststofindustrie maken om de verwerking en de toepassing te testen. De demo-installatie wordt gebouwd bij de slibverbranding van HVC naast de rioolwaterzuivering Dordrecht

Opdrachtgever: VITO Waar: Antwerpen Investering: 4,3 miljoen euro Afronding: eerste kwartaal 2021

Vlaamse onderzoeksorganisatie VITO bouwt met Jacobs Belgium en VMH een pilot-installatie voor de productie van bio-aromaten uit lignine/hout. De installatie krijgt een capaciteit van ongeveer tweehonderd kilo per dag. Het LignoValue Pilot project kost 4,3 miljoen euro en moet tegen het eerste kwartaal van 2021 resulteren in een werkende installatie.

Opdrachtgever: W2C Waar: Rotterdam Investering: 200 miljoen euro Afronding: 2021

Een samenwerkingsverband van Nouryon, Shell, Air Liquide, Enerkem en Havenbedrijf Rotterdam wil een waste-to-chemicals-fabriek in Rotterdam realiseren. De installatie gaat uit ongeveer 360.000 ton huishoudelijk en bedrijfsafval synthesegas en vervolgens zo’n 220.000 ton methanol produceren.

Opdrachtgever: Wintershall Waar: Blok F17 Investering: onbekend Afronding: onbekend

Wintershall wil ongeveer 120 kilometer ten noorden van Den Helder olie en gas winnen (blok F17). De verwachte productie zou maximaal 20.000 vaten olie en 500.000 kubieke meter gas per dag zijn. Het gas wordt per pijpleiding getransporteerd. De olie wordt in een onderwateropslagtank opgeslagen die wekelijks wordt geleegd.

Opdrachtgever: Zitta Biogas Chemelot Waar: Geleen Investering: onbekend Afronding: onbekend

Zitta Biogas Chemelot wil een grootschalige biogasinstallatie bouwen op het industrieterrein Chemelot. De installatie verwerkt 700.000 ton mest verwerken tot 60 miljoen kubieke meter biogas, en verder nog gedroogde mestkorrels en zuiver water. Het biogas wordt ingezet ter vervanging van aardgas voor de kunstmestproductie op Chemelot. Een definitieve investeringsbeslissing volgt nog.

PETROCHEM 4 - 2019 49

PET04 K_Projecten.indd 49

09-04-19 16:42

MARKET REVIEW ALGEMEEN

INDUSTRIE ISOLATIE

ERIKS bv

Toermalijnstraat 5 1812 RL ALKMAAR Postbus 280 1800 BK ALKMAAR Tel: +31 (0)72 514 15 14 Fax: +31 (0)72 515 56 45 E-mail: info@eriks.nl Website: www.eriks.nl Aandrijftechniek Afdichtings- & Rubbertechniek Stromingstechniek Industriële kunststoffen Gereedschappen, Onderhouds- & Veiligheidsproducten

CHEMICALS

Chemicals, Lime, Recycling and Automotive De Noord Chemicals b.v. Ridderpoort 14 2984 BG RIDDERKERK Postbus 257 2980 AG RIDDERKERK Tel: +31 (0)180- 41 59 88 Fax: +31 (0)180- 41 71 70 E-mail: info@noordchem.nl Website: www.noordchem.nl

PIPE SUPPORTS

Dutramex B.V.

Advies, specificaties, cursus, inspecties en audits volgens Internationale CINI Standaard

NCTI

Hofweg 1, 3208 LE Spijkenisse Tel: +31 181 698030 Email: info@ncti.nl Website: www.ncti.eu Onafhankelijk kennisinstituut voor procesisolatie in industrie

IN DRUKAPPARATEN, VLOEREN

Kiwa Inspecta Nederland B.V. Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088- 998 4621 Fax: 088- 998 4420 Email: inspectie@kiwa.nl Internet: www.kiwa.nl

MANUFACTURING EXECUTION SYSTEMS (MES)

Energieweg 19 4143 HK LEERDAM Tel: +31(0)345 - 61 40 11 Fax: +31(0)345 - 61 95 25 E-mail: sales@dutramex.com Website: www.dutramex.com Veerhangers & -supports Hydraulische Schokdempers Trillingsdempers Bewegingsbegrenzers Pijpophangingen & -ondersteuningen Klemsystemen Glijplaten Isolatiepakketten Counter Weight Systemen Staalconstructies

PROCESS CONTROL

MAGION Process Control Engineering B.V. Wolga 5 2491 BK DEN HAAG Tel: +31 (0)70- 444 27 70 Fax: +31 (0)70- 444 20 82 E-mail: info@magion.nl Website: www.magion.nl

STAALCONSTRUCTIES

DEMONTAGE

MAGION Process Control Engineering B.V. DDM Demontage B.V.

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30- 666 97 80 Fax: +31 (0)30- 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Wolga 5 2491 BK DEN HAAG Tel: +31 (0)70- 444 27 70 Fax: +31 (0)70- 444 20 82 E-mail: info@magion.nl Website: www.magion.nl

Frijns Steel Construction b.v. De Valkenberg 14 6301 PM Valkenburg a/d Geul Postbus 150 6300 AD Valkenburg a/d Geul

STUDBOLTS

BC Basco MANUFACTURER OF HIGH INTEGRITY BOLTING

Vierschaarstraat 7A 9160 LOKEREN Tel: +32 9 348 21 35 Gsm: +32 472 73 10 56 E-mail: sales@basco.be Website: www.bc-basco.com Contactpersoon : Toyah Timmermans

Bea Nederland B.V.

Anthony Fokkerstraat 2 3261 LB Oud Beijerland Postbus 1554 3260 BB Oud Beijerland Tel.: +31 (0)186 - 62 02 88 Fax: +31 (0)186 - 62 02 44 E-mail: sales@beaned.nl Website: www.beagroup.com

WARMTEBEHANDELING

Elektrisch voorwarmen en gloeien / Inductie verwarmen / Stationaire en mobiele gloeiovens / Uitdrogen beton en coatings

Delta Heat Services B.V.

Scheelhoekweg 2 3251 LZ STELLENDAM Postbus 52 3250 AB STELLENDAM Tel: +31 (0)187- 49 69 40 Fax: +31 (0)187- 49 68 40 E-mail: info@delta-heat-services.nl Website: www.delta-heat-services.nl

Tel: +31 (0)43 601 01 01 Fax: +31 (0)43 601 01 02 E-mail: info@frijnsgroup.com Website: www.frijnsindustrialgroup.com

SMIT Heat Treatment

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van Petrochem, neemt u dan contact op met Jetvertising, Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000.

PO Box 117 5430 AC Cuijk

Locatie Rotterdam: Scheepsbouwweg 45, Rotterdam +31 78 699 96 90 rotterdam@smit-industrial.com Locatie Cuijk: Havenlaan 16, Katwijk NB cuijk@smit-industrial.com www.smit-industrial.com

PETROCHEM 4 - 2019 50

PETROCHEM 4 – 2019

PET01_MartketReview-liggend2019.indd 50 PET Advertenties.indd 50

09-04-19 09:35 16:26 10-04-19

Serving Servingthe theindustry industry Lengkeek Lengkeek Staalbouw Staalbouw is een is een fullservice fullservice aanbieder aanbieder in de in nationale de nationale staalbouwbranche. staalbouwbranche. Maatwerk, Maatwerk, vakmanschap vakmanschap en veiligheid en veiligheid (VCA-P) (VCA-P) staan staan hoog hoog in het in het vaandel. vaandel. HetHet bedrijf bedrijf heeft heeft bijna bijna 80 80 jaarjaar ervaring ervaring en is engespecialiseerd is gespecialiseerd in onderhouds-, in onderhouds-, reparatie-, reparatie-, inspectieinspectieen nieuwbouwwerkzaamheden en nieuwbouwwerkzaamheden in de in energiemarkt de energiemarkt en in ende in zware de zware en (petro)chemische en (petro)chemische industrie. industrie. Denk Denk daarbij daarbij aanaan staalstaalen trapconstructies, en trapconstructies, platforms, platforms, leidingbruggen, leidingbruggen, tijdelijke tijdelijke constructies, constructies, etc.etc. Onder Onder de meest de meest moeilijke moeilijke omstandigheden omstandigheden worden worden on-site on-site inspectie-, inspectie-, reparatiereparatieen montagewerkzaamheden en montagewerkzaamheden verzorgd, verzorgd, waarbij waarbij betrouwbaarheid, betrouwbaarheid, snelheid snelheid vanvan levering levering en flexibiliteit en flexibiliteit voorop voorop staan. staan.

Lengkeek Lengkeek Staalbouw Staalbouw is een is een zelfstandige zelfstandige werkmaatschappij werkmaatschappij binnen binnen Andus Andus Group: Group: eeneen internationaal internationaal opererende opererende holdingmaatschappij holdingmaatschappij metmet gespecialiseerde gespecialiseerde werkmaatschappijen werkmaatschappijen die die wereldwijd wereldwijd actief actief zijnzijn in een in een breed breed industrieel industrieel werkveld. werkveld.

Kennismaken? Kennismaken? Graag. Graag. BeltBelt u even u even of kijk of kijk op www.lengkeek-staalbouw.nl op www.lengkeek-staalbouw.nl

Lengkeek Lengkeek A4 MagAd A4 MagAd Petrochem.indd Petrochem.indd 1 1 PET04 omslag los.indd 51

14-01-19 14-01-19 13:52 13:52 09-04-19 09-04-19 16:50 11-04-19 09:1916:50

• Wat is Asset Management? • Hoeveel onderhoud is juist genoeg? • Kunnen we met de onderhoudsfunctie waarde creëren? • Wat is de rol van onderhoud binnen het Asset Management? • Wat is Predictive Maintenance en hoe geef ik dit vorm?

INFORMEER!

EXTRA START 19 MEDIO MEI 20 LOGIE ECHNO ONDERHOUDST EEN. IN HOOGEV

WAARDECREATIE DOOR GOED ONDERHOUD Een onderhoudsopleiding bĳ Hogeschool Utrecht helpt u in uw eigen bedrĳf de antwoorden te vinden op deze vragen. Aan de hand van kaders gesteld door het Institute of Asset Management (IAM) en de European Federation of National Maintenance Societies (EFNMS) zĳn vele mooie resultaten en forse besparingen bereikt bĳ de deelnemende bedrĳven. Door de brede scope op zowel Materiaalkunde, Engineering, Inspectie als Maintenance Management bieden onze opleidingen op het gebied van Onderhoud precies die (integrale) kennis die nodig is om verder te kunnen kĳken dan het eigen vakgebied, en daardoor aantoonbaar betere resultaten te boeken. • Post-MBO Onderhoudstechniek (OTK) • Post-HBO Onderhoudstechnologie (OT) • Post-HBO Onderhoud en Asset Management • Master of Engineering in Maintenance & Asset Management

Petrochem Nr. 4 - 2019

KENNIS MOET JE OOK ONDERHOUDEN.

DEZE OPLEIDIN ZIJN IN TE BRE GEN NG IN DE BACHEL EN WERKTUIGBOU OR WKUNDE DEELTIJD.

INFORMEER!

Start 2 oktober 2019 Start 3 oktober 2019 Start 3 oktober 2019 Start 2 september 2019

Alle genoemde opleidingen kunnen naar wens in-company (op maat) verzorgd worden. Informeer naar de mogelĳkheden. Meer weten? Bel 088 481 88 88, mail naar info@cvnt.nl of kĳk op www.cvnt.nl.

ER VALT NOG GENOEG TE LEREN

iMaintain 2019-FC-210x297mm.indd 1 PET04 los.indd 152 PET A omslag Voorplaat.indd

18-02-19 11-04-19 13:53 09:19