PET10-2016

Nr. 10 - 2016

www.petrochem.nl • losse verkoopprijs € 21,50

Het managementblad voor de olie- en chemische industrie in de Rijn/Schelde-delta

Special: 400 jaar Vopak • Directeur Jan Bert Schutrops: ‘400 jaar evolutie’ • Geschiedenis en toekomst van tankopslag • Thema: People, planet, profit

PET10 B inhoud.indd 4

28-09-16 11:19

Together facing a brighter tomorrow At Yokogawa, we believe the sky’s the limit.

And to reach beyond today’s horizons, we work step-by-step with you to make the unimagined a reality. That’s how we move forward, through the synergy of co-innovation partnership. Join hands with us, and together we can sustain a brighter future. Yokogawa: Building a better tomorrow with you today.

Please visit www.yokogawa.com/nl

Facing-a-brighter185x267.indd 1

PET10 B inhoud.indd 4

25/08/16 15:00

28-09-16 11:20

IN DEZE EDITIE

12 ‘400 JAAR EVOLUTIE’

46 THEMA: PEOPLE, PLANET, PROFIT

Dat Vopak dit jaar 400 jaar bestaat, heeft het bedrijf niet in de laatste plaats te danken aan het tijdig reageren op marktontwikkelingen. Het bedrijf is weliswaar geen gamechanger, maar is als dienstverlener in staat om als een van de eersten te volgen. Zo zet het bedrijf momenteel vol in op LNG. Ook op het gebied van veiligheid en leiderschap anticipeert het bedrijf op de tijdgeest.

Directeur Vopak Nederland Jan Bert Schutrops: ‘Het zou toch geweldig zijn als alle 1500 mensen die in dit land bij Vopak werken in hun kracht komen te staan.’

Net voor de zomer zag Visie Chemelot 2025 het licht; een stevig plan voor de industriële verzamelsite bij Geleen. Chemelot moet de meest concurrerende en duurzame productiesite worden van West-Europa.

Zinkfabrikant Nyrstar heeft grootse plannen op haar terrein in Budel. Net als Chemelot wil het bedrijf ruimte bieden voor technostarters die met nieuwe oplossingen komen, maar ook afnemers zijn welkom. Helemaal als ze nieuwe synergie brengen.

19 KOFFIEDIK KIJKEN IN EEN OPSLAGTANK Ondernemen is vooruitzien, is een gevleugelde uitspraak die impliceert dat je nu al moet handelen op basis van toekomstige ontwikkelingen. Helaas kunnen we geen koffiedik kijken. Hoe de toekomst van tankopslag eruit ziet, weten we niet. Maar we zien wel trends en ontwikkelingen waar de branche op (z)inspeelt.

22 400 JAAR VOPAK IN VOGELVLUCHT Vier eeuwen, vier bedrijven en diverse fusies. De geschiedenis van tankopslagbedrijf Vopak, dat vierhonderd jaar bestaat, is lang en complex. De vroegste voorloper van het tankopslagbedrijf was Blaauwhoedenveem, een samenwerkingsverband van sjouwers dat in Amsterdam scheepsladingen naar de waag en vervolgens de pakhuizen bracht. Via de andere voorlopers Pakhuismeesteren, Van Ommeren en Pakhoed kwam uiteindelijk Vopak tot stand.

34 BASF HEERENVEEN WINT NORTHERN ENLIGHTENMENTZ Site director Sjoerd Visser is verrast dat de 33 procent energiebesparing die bij BASF in Heerenveen is bewerkstelligd, leidde tot het winnen van de Northern Enlightenmentz 2016. ‘Het is een structurele besparing en de bedoeling om dit bij alle BASF-sites door te voeren, maar het is niet uniek voor de chemische sector.’

EN VERDER Commentaar 5 Feiten en cijfers • Gunvor heeft financiering upgrade Rotterdamse raffinaderij rond • Yara Sluiskil investeert in nieuw laadgebouw • Vopak wil LNG-tak Exmar overnemen 6 Feiten en cijfers buitenland • Solvay breidt capaciteit voor composietmaterialen uit • Shell verkoopt Deense raffinaderij • BASF herstructureert Europese caprolactamproductie 11 Producten 17 Agenda 29 Projecten 30 Duurzaam ondernemen is succesvol ondernemen 37 Innovatie 40 Onbevangen • Chris Aldewereld 45 Column • Wim Soetaert 58

PETROCHEM 10 - 2016 3

PET10 B inhoud.indd 3

28-09-16 11:19

Het managementblad voor de olie- en chemische industrie in de Rijn/Schelde-delta Nummer 10 - 2016 UITGAVE VAN: Industrielinqs pers en platform BV, Veembroederhof 7, 1019 HD Amsterdam E-mail: redactie@industrielinqs.nl, website: www.petrochem.nl

t/h

HOOFDREDACTIE: Wim Raaijen 020 312 2081

m3/h

kg/m

°C

°Brix kg/h

fact Continue flowmeting van koolwaterstoffen, ook bij gasinsluiting of veranderende dichtheid OPTIMASS serie – technology driven by KROHNE • Coriolis massaflowmeter met Entrained Gas Management (EGMTM): Geen verlies van het meetsignaal tot 100% gasinsluiting in het medium • DN1…400, 0,005…4.600 kg/h • In roestvrijstaal, tantalium, titanium en Hastelloy® • Procestemperatuur: -200…+400 °C • Hoogste nauwkeurigheid voor ijkwaardige meting van gassen en vloeistoffen: MID 2004/22/EC, OIML

3

EINDREDACTIE: Miriam Rook 020 312 2086 Liesbeth Schipper 020 312 2083 REDACTIE: Dagmar Aarts 020 312 2084 Laura van der Linde 020 312 2083 VASTE MEDEWERKERS: Chris Aldewereld, David van Baarle, Katrien Bogaerts, Jan Van Doorslaer, Jacqueline van Gool, Inge Janse, Henk Leegwater, Erik te Roller, Wim Soetaert, Cyril Widdershoven LAY-OUT: Bureau OMA bv, Wehl OMSLAGFOTO: Wim Raaijen ADVERTENTIEVERKOOP: Jetvertising BV, t: 070 399 0000 - f: 070 390 2488 Arthur Middendorp - arthur@jetvertising.nl TRAFFIC: Breg Schoen 020 312 2088 DRUKWERK: PreVision Graphic Solutions ABONNEMENTEN (excl. 6% BTW) Petrochem verschijnt 11x per jaar.

Nederland/België € 170,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 128,- per jaar Overig buitenland € 199,Losse verkoopprijs € 21,50 Studenten € 39,50 Proefabonnement 3 mnd € 28,OPZEGGEN: Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon.

Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND: Postbus 20, 1910 AA Uitgeest Tel: 0900-226 52 63 (€ 0,10 per minuut) Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Prijswijzigingen voorbehouden. © Industrielinqs pers en platform Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

Papier binnenwerk:

Papier omslag:

PAPER & BOARD MADE OF

AGRI-WASTE WWW.PAPERWISE.EU

Meer feiten over OPTIMASS: www.krohne.nl/optimass

PET10 C commentaar.indd 4

28-09-16 11:27

COMMENTAAR

‘In het huidige investeringsklimaat is het moeilijk voor veel bedrijven om te investeren in nieuwe technologie.’

Achtergestelde leningen Wat is dat toch met veel overheden en politici en de industrie in Nederland? Zodra het over de industrie gaat, dan lijkt het al gauw ver van het politieke bed. Dat terwijl Nederland als land toch een relatief grote industriële sector heeft. Ok, de tijd dat de industrie haast weggekeken werd, en dat er vol werd ingezet op alleen de dienstensector, is gelukkig voorbij.

Maar nog steeds lijkt de politiek geen raad te weten met die ‘complexe’ industriële nijverheid. Overigens lijkt het een typisch Nederlands probleem, want in tegensteling tot Nederland hebben veel andere landen, en dichtbij Duitsland en ook Vlaanderen, een duidelijk en ambitieus industriebeleid. En met succes. Zo wordt met name in Antwerpen momenteel fors geïnvesteerd, waarbij de Vlaamse overheid toch wel een rolletje heeft gespeeld. Ook bij de oosterburen krijgt industriële innovatie ruim baan.

Energiebesparing Op het gebied van bijvoorbeeld energie-efficiëntie en verduurzaming mist Nederland momenteel zodoende veel kansen. Al eerder schreef ECN een beleidsbrief dat de doelstellingen van het Energieakkoord gemakkelijker haalbaar zijn als de overheden meer oog zouden hebben voor het besparingspotentieel in de industrie. In de industrie kan structureel veel energie worden bespaard, met relatief kleine investeringen. Een mooi voorbeeld is BASF Heerenveen dat in september de Northern Enlightenmentz won. Door een paar stapjes opzij te zetten en met name de energiestromen wat meer centraal te plaatsen, is een structurele energiebesparing van 33 procent mogelijk gemaakt. De benodigde warmte voor endotherme processen wordt tegenwoordig gewoon uit andere, exotherme processen van de fabriek gehaald. Er is niet langer een extra warmte-installatie nodig.

In de Eemsdelta wordt nu bij meerdere bedrijven op eenzelfde wijze naar de mogelijkheden van energiebesparing gekeken.

Een paar stappen opzij. Tijdens EemsDeltavisie onlangs werd getamboereerd over de eerste verbluffende resultaten bij enkele bedrijven. Zo mag inmiddels bekend worden dat Holland Malt daar een structurele energiebesparing van maar liefst veertig procent heeft gerealiseerd. Het lijkt erop dat bij elke fabriek in de procesindustrie tientallen procenten energiebesparing mogelijk zijn.

Rond rekenen Het gaat hier nog om relatief laaghangend fruit. Alleen, je moet het wel zien hangen. Daarvoor moet ook de industrie wat meer om haar eigen boom heen lopen. Industriële bedrijven moeten leren om elkaar daarbij te helpen, over de hekken van hun eigen terreinen heen. Gelukkig dat een paar regionale overheden hier kansen zien, en bedrijven daar ook in ondersteunen, maar dat kan echt veel beter en intensiever. Ik zou het geen probleem vinden als de landelijke overheid op dit vlak dwingender gaat optreden en dat koppelt aan kruisbestuiving.

En dan het fruit dat wat hoger hangt. Tijdens de Masters of Industry over elektrificatie van de chemie dat Industrielinqs onlangs organiseerde samen met VoltaChem, brak topman Gert-Jan de Geus van OCI Nitrogen de lans voor meer achtergestelde leningen door de overheid. In het huidige investeringsklimaat is het moeilijk voor veel bedrijven om te investeren in nieuwe technologie. Zo ziet hij vanuit technologisch oogpunt wel de schoonheid van ammoniak dat wordt geproduceerd met overschotten duurzaam opgewekte energie. Met stikstof uit de lucht en waterstof via elektrolyse uit water en prachtige grondstof voor kunstmest. Maar de businesscase laat zich momenteel niet rond rekenen. Helemaal niet als er forse investeringen nodig zijn. Bedrijven krijgen dat niet gefinancierd.

Hobbels nemen De Geus hoeft geen subsidies, maar wel een overheid die niet alleen investeert in windmolens en zonnecellen, maar die ook industriële bedrijven langlopende en achtergestelde leningen durft te geven als zij hun processen drastisch willen verduurzamen. Zodat ze bedrijven helpt om op korte termijn hobbels te nemen. De terugverdientijd kan dan eenvoudig worden opgerekt. Ok, het geld is dan voor een relatief lange tijd ondergebracht en het grootste risico is dat een bedrijf onverhoopt failliet gaat. Echter, door slim te innoveren verlaagt het bedrijf dat risico juist. En ja, met de huidige lage rentestand levert dit, als de overheid het goed aanpakt, wellicht een hoger rendement op. Doen zou ik zeggen!

Reageren? Via de mail: wim@industrielinqs.nl of via Twitter : @wimraaijen PETROCHEM 10 - 2016 5

PET10 C commentaar.indd 5

28-09-16 11:27

FEITEN & CIJFERS

Wageningen Food & Biobased Research doet samen met TNO onderzoek naar de ontwikkeling van nieuwe, efficiëntere technologieën voor de modificatie van zetmeel polysacchariden, die veel worden gebruikt in voedselproducten zoals desserts, soepen, sauzen en zuivelproducten.

Enerzijds werken ze aan efficiëntere technologieën voor de omzetting van zetmeel polysacchariden naar food grade ingrediënten. Anderzijds onderzoeken ze de isolatie van hoogwaardige non-zetmeel koolhydraatfracties uit aardappelvezels. Er wordt samengewerkt met Avebe, Nederlands grootste aardappelzetmeel bedrijf, en Flowid, specialist op het gebied van verwerking en mengen van poeders en vaste systemen.

PETROCHEM 10 - 2016 6

PET10 D feiten en cijfers.indd 6

BOREALIS DOET HAALBAARHEIDSONDERZOEK NAAR NIEUWE FABRIEK IN BELGIË Borealis gaat de haalbaarheid onderzoeken van een nieuwe propaandehydrogenatiefabriek (PDH). De fabriek zou in de bestaande productievestiging van Borealis in het Belgische Kallo worden gebouwd. De haalbaarheidsstudie zal de komende negen maanden worden uitgevoerd.

Met een geplande productiecapaciteit van 740 kiloton per jaar zou de nieuwe PDH-fabriek een van de grootste en efficiëntste faciliteiten ter wereld zijn, volgens het bedrijf.

De keuze viel op de locatie in Kallo vanwege de uitstekende logistieke positie en ervaring in de productie en behandeling van propeen.

De komende kwartalen gaat Borealis met partners uit de waardeketen en overheden rond de tafel zitten om de commerciële en operationele details van het project uit te werken. Thomas Van De Velde (Borealis Vice President, Hydrocarbons & Energy): ‘In Europa neemt de vraag naar propyleen toe, terwijl de groei van het aanbod van stoomkrakers en raffinaderijen vertraagt. Nu de markt steeds krapper wordt, is een on-purpose investering in propyleen nodig.’

De verwachting is dat de beslissing om de fabriek te bouwen pas in het derde kwartaal van 2018 wordt genomen. De fabriek zou dan in de tweede helft van 2021 worden opgestart.

YARA SLUISKIL INVESTEERT IN NIEUW LAADGEBOUW In september is bij Yara in Sluiskil de eerste paal geslagen voor een nieuw laadgebouw voor ureum. Het bedrijf investeert 27,2 miljoen euro in het nieuwe gebouw. Het oude laadgebouw dateert uit 1929.

In maart dit jaar legde minister Henk Kamp al de eerste steen voor de nieuwe ureum-8 granulatiefabriek. Deze fabriek zal de laatste priltoren vervangen. Met die investering is 250 miljoen euro gemoeid. In ureum8 wordt een innovatieve reactortechnologie toegepast, voor de eerste keer op grote schaal. Algemeen directeur van Yara Sluiskil Jon Sletten: ‘We zijn blij dat ons moederbedrijf zoveel vertrouwen heeft in onze productielocatie dat deze technologie bij ons wordt opgeschaald en niet elders in de wereld.’

Het nieuwe laadgebouw wordt 40 meter hoog en 25 meter breed en lang. In het gebouw worden de ureumkorrels aan- en afgevoerd, gezeefd, gewogen en ontstoft. Precies zoals in het oude gebouw, maar dan veel meer geautomatiseerd. Er komen twee transportlijnen van ieder vijfhonderd ton per uur, samen dus goed voor één miljoen kilo per uur. De huidige capaciteit is één lijn van driehonderd ton per uur. Straks kunnen vrachtwagen ook dag en nacht worden geladen. In het derde kwartaal van 2017 moet het nieuwe laadgebouw operationeel zijn.

FOTO: YARA

Evonik heeft in Antwerpen een fabriek geopend die voer voor garnalen en andere schaaldieren maakt op basis van methionine. Het product, Aquavi Met-Met, is een voedingssupplement voor de aquacultuur en draagt bij aan een efficiëntere en duurzamere garnalenteelt. Het product bereikt met slechts de helft van de werkzame stof dezelfde gewichtstoename bij garnalen en schaaldieren als conventionele methioninetoepassingen. Bovendien is het nieuwe voedingssupplement aanzienlijk minder oplosbaar in water dan andere methioninetoepassingen.

Het wordt daardoor niet zo vlug uit het voer weggespoeld.

GUNVOR HEEFT FINANCIERING UPGRADE ROTTERDAMSE RAFFINADERIJ ROND Gunvor heeft tweehonderd miljoen dollar kunnen lenen voor een upgrade van de Rotterdamse raffinaderij die het bedrijf bijna een jaar geleden overnam van Kuwait Petroleum. Het geld wordt besteed aan de doorontwikkeling van de raffinaderij en aan infrastructurele verbeteringen.

Verschillende banken hebben geld beschikbaar gesteld. Gunvor heeft de banken met succes weten te overtuigen om geld uit te lenen, want de inschrijving was met veertig procent overtekend. Erwin Goosen, refinery manager bij Gunvor Petroleum Rotterdam: ‘Dit stelt ons in staat de verbeteringsplannen uit te voeren, die we voor de komende jaren hebben ontwikkeld.’

Gunvor wil de raffinaderij integreren in haar bestaande Europese raffinaderij-netwerk.

Het concern heeft ook raffinaderijen in Antwerpen en Ingolstadt (Duitsland). Ook ExxonMobil en Shell investeren fors in hun Rotterdamse raffinaderijen.

FOTO: GUNVOR

De ministerraad heeft op voorstel van minister Kamp van Economische Zaken besloten om de gaswinning uit het Groningenveld de komende vijf jaar tot 24 miljard kubieke meter per jaar te beperken. Alleen in koude winters en als het strikt noodzakelijk is, mag extra gas worden geproduceerd.

Er wordt gestreefd naar een zo vlak mogelijke winning met zo min mogelijk fluctuaties. In 2021 komt er een nieuw instemmingsbesluit. Bij een jaarlijks ijkmoment kan blijken dat nieuw verworven kennis of verandering van feiten en omstandigheden, aanleiding geven om aanpassing van het instemmingsbesluit te overwegen.

Blijf op de hoogte en schrijf u in voor de nieuwsbrief op www.petrochem.nl

28-09-16 11:26

VOPAK WIL LNG-TAK EXMAR OVERNEMEN Vopak is in gesprek met het Belgische Exmar om de drijvende LNG-activiteiten over te nemen. De twee willen verder niet veel mededelen, omdat het ‘verkennende gesprekken’ zijn. Exmar is al meer dan 35 jaar actief in LNG-transport en is eigenaar en beheerder van tien drijvende opslag- en hervergassingseenheden.

De op- en overslag van LNG wordt steeds belangrijker voor Vopak. Daarom is het tankopslagbedrijf op zoek naar strategische mogelijkheden om zijn aanwezigheid als dienstverlener in de LNG-markt te versterken. Het bedrijf is al mede-eigenaar van de Gate-terminal in de Rotterdamse haven en de TLA-terminal in Mexico. Er wordt verwacht dat in de komende jaren de nieuwe LNG-productiecapaciteiten de totale energiemix aanzienlijk zullen beïnvloeden. Deze LNG-stromen moeten nieuwe afzet vinden, zoals bijvoorbeeld aansluiting op het gasnet in groeimarkten en als toevoer van gas voor elektriciteitsproductie.

FOTO: SHELL

SHELL PERNIS START BOUW GROTE FABRIEK VOOR MEER FLEXIBILITEIT Shell Pernis is officieel begonnen met de bouw van een belangrijke nieuwe fabriek. De Solvent DeAsphalter (SDA) zal de flexibiliteit van de raffinaderij vergroten en de productie van meer lichtere, hoogwaardige producten mogelijk maken. Ook is een nieuwe chemiefabriek officieel in gebruik genomen. Deze aromatenfabriek draagt bij aan een verdere optimalisering van de samenwerking tussen Shell Pernis en Moerdijk.

De SDA krijgt als taak zware bestanddelen te verwijderen uit een stroom aardolieproducten waardoor in andere fabrieken meer lichtere, hoogwaardige producten zoals benzine en diesel kunnen worden gemaakt. De fabriek zal de prestaties van Shell Pernis en daarmee het concurrentievermogen verder vergroten. Bovendien zorgt de SDA ervoor dat de milieubelasting van het productportfolio afneemt. De fabriek zal naar verwachting in 2018 gereed zijn.

De officieel in gebruik genomen aromatenfabriek moet ook bijdragen aan een verdere versterking van de concurrentiepositie. Deze nieuwe installatie maakt het mogelijk om een relatief benzeenrijke stroom te produceren die in Moerdijk verder wordt verwerkt tot zuiver benzeen, dat als grondstof dient voor verwerking tot onder meer rubber, plastics, nylon en synthetische stoffen. Shell Moerdijk zal een belangrijke afnemer van deze grondstof zijn. De nieuwe aromatenfabriek maakt het mogelijk productstromen tussen Shell Pernis en Moerdijk te optimaliseren en draagt bij aan verdere integratie tussen olie en chemie.

AVANTIUM VERSTEVIGT GREEP OP DE AZIATISCHE MARKT Avantium is een partnership aangegaan met het Japanse bedrijf Toyobo. Ze hebben al samen gewerkt aan de ontwikkeling van dunne films gemaakt van PEF, de biogebaseerde plastic waarvoor Avantium een proeffabriek heeft gebouwd in Geleen en van plan is samen met BASF een fabriek te gaan bouwen in Antwerpen.

De films hebben een dikte van tien micrometer, dus een honderdste van een millimeter, en zijn geschikt voor gebruik in voedselverpakkingen. Vergeleken met gewone PET-films hebben de PEF-films een tien keer hogere barrière voor zuurstof en een twee tot drie keer hogere barrière voor waterdamp. De films zijn ook nog eens sterker en bovendien volledig transparant. Deze eigenschappen maken dat de films bijzonder handig zijn om zuurstofgevoelige producten in te verpakken, zoals vlees, vis en zuivelproducten.

Avantium werkt ook al samen met het Japanse Mitsui om PEF op de Aziatische markt te commercialiseren. Ze verwachten samples voor de verpakkingsindustrie te kunnen leveren vanaf 2017. Op dit moment werken Toyobo en Avantium nog aan het optimaliseren van het polymerisatieproces in de bestaande assets van Toyobo. Het plan is de PEF-productie op te schalen in de polymerisatielijnen van Toyobo in Iwakuni, Japan.

In Noord-Brabant is een natte biomassafabriek geopend. De installatie, Upcycling Gemert genoemd, zet biologisch afval van de champignonkweek om in compost, brandstof en warmte. De biomassafabriek maakt gebruik van de kweekresten van Champignon Kwekerij Gemert.

Upcycling verwerkt deze kweekresten, champost genoemd, en voorziet de champignonkwekerij vervolgens van warmte. De installatie heeft daarnaast ruimte voor het leveren van energie aan omliggende tuinders. De verbrandingswaarde van het eindproduct in een bio-energiecentrale is daarnaast nog eens 3,5 miljoen kubieke meter aardgas waard. Het proces is ook interessant voor andere biomassastromen, zoals rioolslib en dierlijke mest.

De Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI) roept kabinet en parlement op om niet alleen in te zetten op koopkrachtversterking, maar ook op versterking van het fundament van de economie. Dat kan volgens de VNCI alleen als we volop inzetten op een transitie naar een duurzame samenleving. Deze opgave vraagt de komende jaren forse investeringen en moet nu al worden opgepakt. Nog deze kabinetsperiode moeten de noodzakelijke stappen worden gezet in het verduurzamingsbeleid, zodat het volgende kabinet grootschalig kan doorpakken.

VNCI-directeur Colette Alma: ‘Voor een schone en welvarende toekomst van ons land is het noodzakelijk dat we met volle vaart inzetten op de transitie naar een duurzame samenleving. Dat vraagt intensieve samenwerking van de overheid, industrie en wetenschap en forse investeringen.’

De Antwerpse haven is het kloppend hart van de Vlaamse economie, maar blijft toch nog te vaak onzichtbaar.

Daarom wil het Havenbedrijf een brug slaan tussen de haven en haar omgeving met een televisieserie. Op de regionale televisiezenders ATV & TV Oost is een zesdelige reeks te zien over de haven, met de naam ‘Haven en Goed’.

PETROCHEM 10 - 2016 7

PET10 D feiten en cijfers.indd 7

28-09-16 11:27

PET10 Advertenties.indd 8

28-09-16 11:13

FEITEN & CIJFERS

BIOFOREVER ONDERZOEKT HAALBAARHEID BIORAFFINADERIJ ROTTERDAM Een consortium van bedrijven, onder leiding van DSM, is in september begonnen met een project waarbij verschillende soorten hout worden omgezet naar ethanol, butanol en andere chemicaliën. Ook wordt onderzoek gedaan naar de haalbaarheid van een fabriek voor biochemie in Rotterdam.

Bioforever (BIO-based products from FORestry via Economically Viable European Routes) is een consortium van veertien Europese bedrijven, waaronder het Havenbedrijf Rotterdam. Deze bedrijven zijn met name koplopers in Europa als het gaat om het omzetten van zogenoemde tweede generatie biomassa (vooral houtachtige biomassa, dus geen voedsel) in bouwstenen voor de chemie en brandstoffen. De bedrijven hebben samen kennis van de hele productieketen: van biomassa (hout en afvalhout) via bioraffinage, naar omzetting tot producten. Een belangrijke vraag is hoe de verschillende stappen in deze processen het beste aan elkaar kunnen worden geschakeld. Dit wordt in dit proefproject getest.

Het streven van Bioforever is om op industriële schaal de haalbaarheid aan te tonen van het toevoegen van diverse nieuwe waardeketens uit lignocellulose-houdende biomassa aan chemische bouwstenen zoals butanol, ethanol en 2,5-furaandicarbonzuur (FDCA).

Daarnaast wordt op basis van de resultaten een aantal blauwdrukken gemaakt voor het bouwen en commercieel exploiteren van een bioraffinaderij waar dit alles kan plaatsvinden. Hierbij wordt gekeken hoe zo’n fabriek past in het Rotterdamse cluster. Ook zijn in het project partners betrokken die de verwaarding van bijproducten onderzoeken.

De bedrijven doen het onderzoek vooral op hun eigen locatie en delen de resultaten met elkaar. Het totale budget voor de ontwikkeling van deze bio-raffinage-industrie bedraagt 16,2 miljoen euro en BBI JU heeft 9,9 miljoen euro bijgedragen. Het project heeft een looptijd van drie jaar.

BRENT RUWE OLIEKOERS 50

PRIJS PER VAT IN US DOLLARS

49

48

47

46

45

16 17 18 19 22 23 24 25 26 29 30 31

1

Augustus

September

2

5

6

7

8

9

12 13 14 15 16

19

De LNG-terminal op de Maasvlakte in Rotterdam is uitgebreid met een derde laadplaats, speciaal bestemd voor het beladen van kleinere LNG-schepen. Deze maken de distributie mogelijk naar LNG-terminals in andere havens in het Noordzee-gebied en de Baltische zee.

Bovendien maakt de nieuwe steiger het in de toekomst makkelijker voor zeeschepen om in Rotterdam LNG te tanken.

Gate terminal had al twee steigers waar vooral de grote LNG-tankers afmeren om hun lading LNG te lossen in opslagtanks of door het rechtstreeks in een ander schip te laden.

De derde laadplaats is in september officieel in gebruik genomen met het laden van Shell’s speciale LNG-bunkerschip The Coral Methane.

PERSONALIA Corbion heeft Marcel Wubbolts benoemd tot chief technology officer.

Vanaf 1 november is hij verantwoordelijk voor de wereldwijde R&D-organisatie. Wubbolts heeft twintig jaar als wetenschapper bij DSM gewerkt in verschillende leidinggevende functies op de terreinen biochemie en biotechnologie. In zijn laatste functie was hij CTO van DSM en lid van het DSM Global Leadership Team.

De Raad van Bestuur van de Belgische biotechfederatie Bio.be heeft Frédéric Druck benoemd tot nieuwe secretaris-generaal. De voormalige adjunct-directeur-generaal van BioWin volgt Cathy Plasman op die een nieuwe professionele uitdaging aangaat. Druck wil de continuïteit van Bio.be verzekeren en nog sterker inzetten op intensieve samenwerkingsverbanden en partnerschappen om het innovatieve ecosysteem van de biotech in België verder uit te bouwen en te versterken. Druck: ‘We moeten alles in het werk stellen om een ondernemersvriendelijk klimaat op te bouwen dat innovatie voluit ondersteunt, zodat deze industrie zich in ons land verder kan ontwikkelen.’

PETROCHEM 10 - 2016 9

PET10 D feiten en cijfers.indd 9

28-09-16 11:27

WE MAKE SURE YOUR BUSINESS IS SAFE WIJ FELICITEREN VOPAK MET HET 400-JARIG BESTAAN

Kiwa Inspecta T +31 (0)88 998 4621 E inspectie@kiwa.nl www.1kiwa.com

PET10 Advertenties.indd Kiwa Adv. Petrochem.indd 101

28-09-16 13-09-16 11:14 09:31

FEITEN BUITENLAND Vopak Eurotank en Dow Sadara hebben samen enkele tientallen miljoenen euro geïnvesteerd in nieuwe opslagcapaciteit. Op de terminal van Vopak Eurotank in Antwerpen verschenen onlangs twintig nieuwe opslagtanks met een totale capaciteit van 40.500 kubieke meter voor de opslag van vloeibare chemicaliën van de joint venture Dow Sadara. Vopak Eurotank is daarmee de Noord-Europese distributie-hub voor deze chemicaliën.

FOTO: BASF

BASF HERSTRUCTUREERT EUROPESE CAPROLACTAMPRODUCTIE BASF herstructureert zijn caprolactamproductie in Europa en zal in anderhalf jaar geleidelijk de capaciteit met honderdduizend ton verminderen tot vierhonderdduizend ton.

In Ludwigshafen zullen zowel delen van de caprolactamproductie als fabrieken voor de productie van de precursors worden gesloten. Het gaat om vier fabrieken die geheel of gedeeltelijk worden stilgelegd.

Caprolactam is het uitgangsmateriaal voor het plastic polyamide 6. De polyamide-6-waardeketen is geïntegreerd in BASF’s Verbund en omvat precursors, zoals ammoniak, tot engineering plastics. Doel van de herstructurering is om deze waardeketen te versterken omdat de markt onder druk staat. Bovendien levert het flexibiliteit op waardoor het bedrijf beter op veranderende marktomstandigheden kan reageren.

De maatregelen treffen tachtig medewerkers in Ludwigshafen die een andere baan op de site krijgen aangeboden. Naast de productie in Ludwigshafen heeft BASF polyamide-fabrieken in Antwerpen, Freeport (Texas, VS) en Shanghai (China).

SOLVAY BREIDT CAPACITEIT VOOR COMPOSIETMATERIALEN UIT Solvay breidt zijn capaciteit voor composietmaterialen uit met een ultramoderne harsfabriek en een vernieuwde vestiging in Duitsland. Hiermee komt het tegemoet aan de groeiende vraag van klanten uit de luchtvaartindustrie naar lichtgewicht materialen voor onderdelen als motorventilatorbladen.

De vestiging van Solvay in Östringen gaat infusieharsen en harsen die composietmaterialen verstevigen, produceren en leveren voor onder andere de LEAP motor van CFM International. Dit is de gezamenlijke onderneming tussen GE en Safran Aircraft Engines voor vliegtuigprogramma’s van Airbus en van Boeing.

De faciliteit wordt naar verwachting in het tweede kwartaal van 2017 in gebruik genomen na de kwalificatie door de klanten. Technologieën die infusiehars verwerken winnen steeds meer aan belang in de vervaardiging van composietonderdelen, aangezien ze aan de vraag van de luchtvaartsector voldoen om sneller en in hogere volumes essentiële onderdelen te verwerken.

FOTO: SOLVAY

SHELL VERKOOPT DEENSE RAFFINADERIJ Shell heeft een overeenkomst gesloten met het Dansk Olieselskab over de verkoop van Dansk Shell in Denemarken. Het gaat concreet over de Fredericia-raffinaderij met een capaciteit van 70.000 vaten per dag en lokale handels- en leveringsactiviteiten. Bij de verkoop zijn de langetermijncontracten voor de toelevering van ruwe olie en andere feedstocks, zoals GTL, aan de raffinaderij inbegrepen. Evenals de afname van sommige producten van de raffinaderij. De ongeveer 240 medewerkers behouden allemaal hun baan en de verkoop zal naar verwachting in 2017 worden afgerond.

De verkoop past in de strategie van Shell om zich met downstream-activiteiten te beperken tot markten waarin het een hoofdrol kan vervullen. Denemarken hoort daar niet bij.

Eerder werden de benzinepompen in het Scandinavische land al afgestoten. Shell blijft wel actief in de Deense upstream.

Het Amerikaanse gasbedrijf Praxair en zijn Duitse branchegenoot Linde zijn gestopt met hun fusiegesprekken. Eerder maakte het duo bekend met elkaar in gesprek te zijn over een fusie. De bedrijven hebben samen een omzet van dertig miljard dollar en zouden door een fusie het grootste industriële gasbedrijf ter wereld worden. De gesprekken over een fusie zijn uiteindelijk toch stopgezet omdat de partijen geen overeenstemming konden bereiken op het gebied van governance.

In Alabama (VS) is een pijpleiding gescheurd en gaan lekken waardoor in vijf staten automobilisten voor lege tankstations kwamen te staan. Het lek is al op 9 september ontdekt, maar medio september waren de voorraden bij sommige tankstations echt op.

Bij andere tankstations ontstonden lange rijen van automobilisten die hoopten hun tank nog eenmaal te kunnen vullen.Volgens The Washington Post is er minstens 252.000 gallon (ongeveer 950.000 liter) benzine weggelekt.

Het bedrijf Colonial Pipeline van wie de gescheurde pijpleiding is, heeft twee belangrijke leidingen en vervoert grote hoeveelheden benzine door de tweede pijpleiding om de onderbreking van de eerste lijn te verzachten. Ondertussen wordt geprobeerd lijn 1 te repareren en als alternatief wordt een tijdelijke omleiding gemaakt. Ook wordt benzine van andere plekken naar de getroffen staten Alabama, Georgia, Tennessee, South Carolina en North Carolina gebracht.

PETROCHEM 10 - 2016 11

PET10 E feiten buitenland.indd 11

28-09-16 11:26

INTERVIEW

‘400 jaar evolutie’

PETROCHEM 10 - 2016 12

PET10 O interview.indd 12

28-09-16 11:31

Dat Vopak dit jaar 400 jaar bestaat, heeft het bedrijf niet in de laatste plaats te danken aan het tijdig reageren op marktontwikkelingen. Het bedrijf is weliswaar geen gamechanger, maar is als dienstverlener in staat om als een van de eersten te volgen. Zo zet het bedrijf momenteel vol in op LNG. Ook op het gebied van veiligheid en leiderschap anticipeert het bedrijf op de tijdgeest. Directeur Vopak Nederland Jan Bert Schutrops: ‘Het zou toch geweldig zijn als alle 1500 mensen die in dit land bij Vopak werken in hun kracht komen te staan.’

Wim Raaijen

FOTO’S: WIM RAAIJEN

Jan Bert Schutrops pakt zijn mobiele telefoon en houdt hem iets omhoog. ‘Een bedrijf kan zich als doel stellen dat het over vijf jaar de allerbeste iPhone 5 wil verkopen, maar een dergelijke strategie leidt natuurlijk nergens toe. Alles verandert en door je zo vast te leggen, word je al gauw aan alle kanten ingehaald.

Bij Vopak hebben we 400 jaar evolutie achter ons waarbij we ons iedere keer weer opnieuw hebben moeten uitvinden. Op eigen kracht. En omdat de marktonwikkelingen daar om vroegen’, stelt de directeur Vopak Nederland.

De jarige opslag- en transportgigant hoort niet bij de gamechangers van deze wereld, stelt Schutrops nuchter, maar is zich wel altijd bewust geweest van de marktontwikkelingen. En daar heeft Vopak telkens op geanticipeerd. ‘Er zijn natuurlijk ook voorbeelden genoeg van bedrijven die het hebben laten lopen.

Nokia en bijvoorbeeld Kodak. Daar horen wij zeker niet bij. Ik zie onze toekomst met vertrouwen tegemoet. Juist omdat we een dienstverlenend bedrijf zijn dat marktontwikkelingen goed in de gaten houdt en daar tijdig op reageert.’

Alerte volger De toenemende rol van vloeibaar aardgas (LNG) is zo’n marktontwikkeling. Al vijf jaar geleden nam Vopak samen met Gasunie de Gate-terminal in gebruik op de Maasvlakte, die op het moment succesvol draait. Ook in Mexico heeft het bedrijf aandeel in een LNG-terminal en onlangs werd bekend dat het bedrijf gesprekken voert met het Belgische Exmar over de overname van diens belang in een aantal LNG-projecten. Het gaat in het bijzonder om zogenaamde FSRU’s (Floating Storage Regasification Units), drijvende platforms waarmee vloeibaar PETROCHEM 10 - 2016 13

PET10 O interview.indd 13

28-09-16 11:31

INTERVIEW gas kan worden omgezet en opgeslagen.

Het komt allemaal niet uit de lucht vallen, stelt Schutrops. ‘Ruim voordat aan de bouw van de Gate-terminal begonnen, hebben we LNG als een belangrijke groeimarkt aangemerkt. Natuurlijk laten we in de periode voorafgaand aan een dergelijke investering niet het achterste van de tong zien. Concurrenten moet je natuurlijk niet wijzer maken, maar LNG hadden we intern al veel langer in het vizier.’

Als een alerte volger dus. ‘Bedrijven als Vopak bepalen niet het tempo van de energietransitie’, vervolgt Schutrops realistisch. ‘We zijn goed in het transport en de opslag van moleculen en van daaruit ontwikkelen wij onze visie.’ Daarbij volgt het bedrijf op de voet de keuzes van de partijen die wel bepalend zijn in de transitie. ‘Ja, we zijn inmiddels dus

ook volop actief in bioproducten. In Rotterdam hebben we bijvoorbeeld verschillende klanten in dit marktsegment.’

Risico-appetite Ook op het gebied van veiligheid heeft Vopak een hele evolutie doorlopen.

Zeker de laatste decennia. ‘We hebben veel geleerd van incidenten in het verleden. Telkens houden we ons voor dat we het beter gaan doen en voegen ook de daad bij het woord. Dat is al heel lang bezig. En dit continue streven is ook uitgerold in globale veiligheidsprogramma’s. Met resultaat. We zijn er trots op dat onze veiligheidsperformance elk jaar verbetert.’

Het past volgens de Vopak-directeur allemaal in de maatschappelijke trend.

Want ook buiten de industrie is het veiligheidsbewustzijn de afgelopen jaren

Schutrops: ‘We moeten en willen zelf gewoon een goede buur zijn.’

beduidend groter geworden. Als het in Rotterdam momenteel een paar uur ruikt zoals het twintig jaar geleden haast continu stonk, dan regent het telefoontjes bij de milieudienst of bij de afzonderlijke bedrijven. Er is veel bereikt, maar de verwachtingen zijn ook steeds hoger. Schutrops: ‘De normen in de maatschappij veranderen sterk. De ‘risico-appetite’ wordt steeds minder. Als je tegenwoordig met een paar biertjes achter het stuur wilt kruipen, word je er van alle kanten op aangesproken. Dat was vroeger echt anders. En vergeet niet dat wijzelf ook de maatschappij zijn. Mensen die bij Vopak werken zijn dezelfde mensen die - overigens terecht - klaagden bij stankoverlast. Ze wonen vaak in de directe omgeving.’

Het blijft voor Vopak echter niet bij dit bewustzijn en het binnenhalen van de buitenwereld. De beweging is ook steeds meer van binnen naar buiten. Schutrops: ‘We moeten en willen zelf gewoon een goede buur zijn. We gaan daarom steeds proactiever naar buiten toe. We zetten tegenwoordig alle incidenten direct op internet. Voordat mensen uit de directe omgeving het elders kunnen lezen.’

Door deze proactieve houding wordt het bedrijf ook toegankelijker en beter vindbaar. ‘Als dienstverlener in de business-to-business beweeg je je al gauw onder de radar. Nu zijn wij wat groter, maar de meeste transport en opslagbedrijven zijn relatief klein en daardoor ook onbekend. Maar we moeten er allemaal echt wat voor doen om ook daadwerkelijk in contact te komen met onze omgeving.’

Magnetische verankering Als bedrijven teveel onder de radar blijven, is het des te lastiger als ze alleen onder negatieve omstandigheden onder de aandacht komen. Natuurlijk heeft deze aandacht ook zijn weerslag op een hele sector. Ook de onafhankelijke tankopslagbedrijven verenigd in Votob zien dat proactief handelen veel beter werkt dan reactief. Schutrops: ‘Vooralsnog als enige industriële sector hebben we een onafhankelijk audit-protocol opgesteld.’

Het is volgens Schutrops belangrijk dat bedrijven als Vopak ook met positief nieuws naar buiten komen. Bijvoorbeeld met innovaties. ‘Zoals innovaties op het gebied van nieuwe technieken die al

PETROCHEM 10 - 2016 14

PET10 O interview.indd 14

28-09-16 11:31

beschikbaar zijn, maar nog geen applicaties hebben in de tankopslag. In ons innnovatielab, dat veel samenwerkt met onder andere technostarters en innovatieplatforms als Port XL en iTanks, zijn er verschillende ontwikkelingen. Denk aan sensors, drones met 3D-scanning en magneten om steigers vast te zetten.

Bij het onderhoud van de opslagtanks zijn vaak gigantische stellingen nodig die met al hun gewicht stevig tegen de terpen moeten staan. Door de steigers met magneten te verankeren, kunnen de stellingen kleiner en lichter worden uitgevoerd en zijn ze ook nog sneller op te bouwen.’ Ontwikkelaar McNetiq claimt bovendien dat de magnetische verankering veiliger, goedkoper en schoner is.

Transitie Misschien wel de grootste verandering bij Vopak ontrolt zich op het culturele vlak. ‘Vroeger had je de witte en de blauwe boorden, die apart van elkaar functioneerden. Inmiddels staan die al veel dichter bij elkaar en vormen steeds meer een eenheid. Waar veel mensen met name op operationeel niveau vroe-

‘We zijn er trots op dat onze veiligheidsperformance elk jaar verbetert.’ ger klein werden gehouden, wordt hun inbreng en expertise tegenwoordig juist op prijs gesteld. Dat brengt echt veel groei. Dat begint bij het leiderschap. We hebben het binnen Vopak Nederland over drie types. ‘De verkleiner’, die het altijd beter denkt te weten en als ‘grote leider’ alles aan wil sturen. Dan heb je ‘de redder’ die als een ouder zijn kinderen niet los durft te laten. Wij willen bij Vopak juist ‘verdubbelaars’ die er geen moeite mee hebben om zichzelf kleiner te maken zodat anderen kunnen groeien.

Dienend leiderschap? Ja, precies!’

Dat vraagt natuurlijk best veel van managers die voorheen gewend waren de lakens uit te delen. Daarom zijn ze bij Vopak, volgens Schutrops, ook zo trots op mensen die deze transitie zo goed doorgaan. Leiders als terminalmanager Koos Donkers die eerder dit jaar finalist was bij de verkiezing van Plant Manager of the Year 2016. Een belangrijke reden

voor zijn nominatie was dat hij er de laatste jaren steeds meer in is geslaagd om de mensen centraal te stellen. Of zoals Donkers het zelf verwoordde: ‘Als je je in werknemers gaat verdiepen en elkaar beter begrijpt, dan zitten ze beter in hun vel en zijn ze minder vaak ziek.

Ook veranderingen in het bedrijf worden dan beter geaccepteerd dan wanneer je ze zomaar over de heg gooit. Ik zie dat we hierdoor sterker worden.’

In hun kracht Ook op dit vlak is de tijdgeest heel belangrijk. Schutrops: ‘Erkenning van de kwaliteiten van mensen zorgt voor groei.

Dat blijkt steeds meer. Als mensen meer ruimte krijgen voor waar ze echt goed in zijn, dan is dat goed voor iedereen. Het zou toch geweldig zijn als alle 1500 mensen die nu bij Vopak in Nederland werken in hun kracht komen te staan.’ ■

PETROCHEM 10 - 2016 15

PET10 O interview.indd 15

28-09-16 11:31

OMS feliciteert Vopak met zijn 400 jarig jubileum

Het adres voor verladingsoperators Montrealweg 90 3197 KH Botlek- Rotterdam www.oMs.nl

110 BAR GEMOEDSRUST, ALSTUBLIEFT Veiligheid, kwaliteit en duurzaamheid zijn niet altijd in eenheden te vatten. Als onafhankelijke inspectieen keuringsinstantie leveren wij o.a. diensten op het gebied van NDO, drukapparatuur keuringen, elektrotechnische keuringen en lifting.

U mag gerust zijn.

Vinçotte vinkt het voor u af.

Veiligheid, kwaliteit en milieuvriendelijkheid Met onze inspecties, testing, certificatie en opleidingen bieden wij alle oplossingen onder één dak om u en uw omgeving veiligheid, duurzaamheid en kwaliteit te garanderen en te zorgen dat uw investeringen renderen.

vincotte.nl // volg ons

PET10 Advertenties.indd 16

28-09-16 11:14

PRODUCTEN

PLANTINFORMATIE-MANAGEMENTSYSTEEM Exaquantum is een plantinformatiemanagementsysteem (PIMS) dat in de olie- en gas-, raffinage-, petrochemische, chemische, staal-, non-metaal-, energie-, papier-, voedingsmiddelen-, farmaceutische en waterbehandelingsindustrie wordt toegepast. Het systeem verzamelt, verwerkt en slaat gegevens uit het besturingssysteem op en voorziet toepassingen in het MES-domein (Manufacturing Execution Systeem) van deze informatie voor beheer en analyse van proceswerkzaamheden. De gebruiker kan aantekeningen maken bij trendgrafieken. Aanvullende informatie, gedetailleerde analyses en links naar documenten en webpagina’s kunnen worden opgenomen en met anderen worden gedeeld. Voor een duidelijker samenhang tussen deze data kunnen gebruikers met zogenaamde Plot controllers trendgrafieken samenstellen. Deze zijn te gebruiken als preventief tool en voor het analyseren van PID-loops.

Meer informatie: www.yokogawa.com/nl SPORTIEVE VEILIGHEIDSSNEAKERS EN HIGHTECH HANDSCHOEN Het bovenmateriaal van de Elten Maverick veiligheidssneakers is gemaakt van geïmpregneerde microvezel en textiel, waardoor de schoenen zeer slijtvast zijn.

De stalen neus en flexibele metaalvrije tussenzool zorgen voor de veiligheid van de voet, conform veiligheidsklasse S1P. De veiligheidsschoenen zijn leverbaar in een hoge en een lage versie.

De Showa 377 IP handschoen is voorzien van impactbeperkende stootkussens die extra bescherming bieden tegen stoot- en beklemmingsgevaar en vallende voorwerpen.

Tevens is de handschoen voorzien van een gripvaste nitril coating, waardoor bescherming wordt geboden tegen het binnendringen van oliën, vetten, smeermiddelen en koolwaterstoffen. De handschoen is ontwikkeld voor professionals in de olie- en offshore industrie, raffinaderijen, maritieme sector en petrochemische industrie.

Meer informatie: www.wiltec.nl VLOEISTOFGEKOELDE MOTOREN De Liquid Cooled (LC)-motoren zijn ontworpen voor zware omstandigheden en speciale eisen. De koeling van LC-motoren door middel van watercirculatie over de behuizing biedt verschillende voordelen, zoals de verhouding tussen gewicht en vermogen en de compactheid, vergeleken met een luchtgekoelde motor, wat inbouw in een machine of systeem vereenvoudigt en minder kostbaar maakt. Bovendien maakt de LC-technologie bepaalde externe onderdelen, zoals ventilatieapparatuur, overbodig.

De nieuwe LC-motoren worden toegepast in de kunstof & rubberindustrie, in testbanken, in industriële koeling, in scheeps- en nucleaire toepassingen en in maalmachines voor de voedings- en diervoederindustrie.

Meer informatie: www.emersonindustrialautomation.com

TAPE VOOR RUWE ONDERGRONDEN Deltec Tape Soft Orange is een waterbestendige, krachtige soft PVC-tape met een kleeflaag van natuurrubber. De tape is geschikt voor het maskeren en afdekken van o.a. buitenmuren, betonnen ondergronden, kunststof, aluminium en hout.

Meer informatie: www.deltectape.nl THERMISCHE FLOWMETERS Flowmeting van ongeconditioneerd en meestal drijfnat biogas is lastig voor thermische gasmassameters. De Wet Gas Flowmeter bevat een thermische barriëre rond de sensor. Het constante temperatuursverschil van het meetelement wordt dusdanig hoog gekozen dat beïnvloeding door een wisselende gasvochtigheid verwaarloosbaar is geworden.

De flowmeters leveren een meetwaarde in massa (Nm3 of kg), zodat een EVHI voor druk- en temperatuurcorrectie niet nodig is en de installatie eenvoudiger kan worden uitgevoerd.

Meer informatie: www.kurzinstruments.com LASER GASANALYSER De CT5400 gasanalyser combineert één of meerdere tunable diode lasers (TDL) en quantum cascade lasers (QCL) in één analyser. De “laser chirp”-technologie detecteert met behulp van high res spectrocopie het type gasmolecuul in het nabij infrarood gebied en in het mid infrarood gebied, afhankelijk van het type laser.

Door het modulaire ontwerp kunnen tot 12 gassoorten gelijktijdig worden gemeten.

De CT5400 is ontwikkeld voor applicaties zoals DeNOX/SCR installaties, ethyleen productie, contious emission monitoring systems, biogas/aardgas toepassingen etc.

Meer informatie: www.emersonprocess.nl

PETROCHEM 10 - 2016 17

PET10 F producten.indd 17

28-09-16 11:25

VAN DER ENDE VALVE SERVICES FELICITEERT VOPAK MET HET 400-JARIG BESTAAN.

Van der Ende Valve Services is al meer dan een halve eeuw specialist in het onderhouden, inspecteren, reviseren en leveren van regelkleppen, veiligheden en afsluiters.

Wij zijn partner van vooraanstaande merken:

www.endevalves.nl

G4S Fire & Safety feliciteert Vopak met

400-JARIG JUBILEUM Wij zijn trots om JARENLANGE SAFETY PARTNER te zijn

■ VEILIGHEIDSTOEZICHT ■ VEILIGHEIDSMATERIAAL & -MIDDELEN ▪ Verkoop ▪ Verhuur ▪ Onderhoud ■ TECHNISCHE VEILIGHEIDSMIDDELEN ▪ Drones ▪ Cameratoezicht ▪ Gasdetectie

www.g4s.nl

PET10 Advertenties.indd 18

28-09-16 11:14

VOPAK 400 JAAR

Koffiedik kijken in een opslagtank Ondernemen is vooruitzien, is een gevleugelde uitspraak die impliceert dat je nu al moet handelen op basis van toekomstige ontwikkelingen. Helaas kunnen we geen koffiedik kijken. Hoe de toekomst van tankopslag eruit ziet, weten we niet.

Maar we zien wel trends en ontwikkelingen waar de branche op (z)inspeelt.

Laura van der Linde

De vraag naar opslag van minerale producten, chemicaliën, fossiele brandstoffen of grondstoffen voor de voedingsindustrie bestaat al vele eeuwen. Ze zal ook altijd blijven bestaan. ‘Nederland kan niet zonder’, is de stellige overtuiging van Joop Atsma, voorzitter van Votob, de branchevereniging voor tankopslag. ‘Tankopslag is een cruciale schakel in de Nederlandse economie.’

Vraag en aanbod Het is dan ook een branche die als geen ander weet mee te bewegen met wijzigingen in vraag en aanbod en andere ontwikkelingen. Atsma: ‘De energietransitie heeft natuurlijk grote impact op de tankopslag. Maar we zullen nooit helemaal zonder fossiele producten kunnen, nog los van het eventuele gewijzigde gebruik van deze producten in de toekomst.

Bovendien, veel alternatieven – zoals ammoniak als alternatieve vorm van energieopslag – vragen ook om opslag.

De transitie zien we als een uitdaging.’

Cor van de Linde is managing director bij iTanks, het kennis- en innovatieplatform voor havengerelateerde industrie.

Ook hij is van mening dat de vraag naar opslag middels tanks altijd blijft bestaan.

‘Wellicht wordt er minder olie opgeslagen, maar de vraag naar opslag van chemicaliën en bio-vloeistoffen neemt nog altijd toe. Mogelijk bouwen we in de toekomst kleinere tanks. We kunnen dan de grote tanks gaan ombouwen of de tanks zelfs compleet vervangen.’

Industrie 4.0 Eventuele nieuwe tanks zouden zomaar kunnen worden gecreëerd door de nieuwste technieken van het 3D-printen.

Frank de Leng, terminalmanager bij Botlek Tank Terminal, stelde dit voorjaar in vakblad iMaintain dat deze techniek een prima – en bovendien betaalbare – methode kan zijn om te komen tot naadloze tanks waardoor er minder kans is op lekkages. Het materiaal kan ook nog eens worden hergebruikt, dus zo’n tank hoeft ook geen veertig jaar meer mee te gaan. Echter, omdat tanks vooralsnog moeten worden gebouwd volgens de bouwnorm, die verwijst naar tankstandaards als EN 14015, zijn lasloze tanks voorlopig geen optie.

Een andere techniek die valt onder de vierde industriële revolutie is de ontwikkeling van slimme tanks. Van de Linde: ‘Er wordt een sensor in de tank verwerkt die allerlei verschillende dingen meet. Aan de hand van de data kunnen we beter vloeistoffen meten en slimmer mixen. Deze digitalisering gaat ons helpen om onderhoud beter te voorspellen en we kunnen de lucht- en bodemkwaliteit in de directe omgeving monitoren.’

Digitalisering, automatisering, maar ook robotisering kunnen de branche van dienst zijn. In tanks met gevaarlijke stoffen of tanks die slecht toegankelijk zijn voor mensen kan het onderhoud of de schoonmaak worden uitgevoerd door een robot in plaats van mensen. En denk ook aan inspecties met behulp van drones en leeromgevingen met behulp van virtual

Van de Linde (iTanks): ‘Het blijft koffiedik kijken, maar één ding weten we zeker: dingen gaan veranderen.’

PETROCHEM 10 - 2016 19

PET10 Q toekomst.indd 19

28-09-16 11:37

Helder inzicht in uw installaties Applus+ RTD levert innovatieve, betrouwbare en kwalitatief hoogwaardige technologieën en diensten voor Niet-destructief Onderzoek, inspecties en certificatie.

Toegewijd, proactief en vakbekwaam personeel is overal ter wereld beschikbaar om met u samen te werken om operationele effiency te behouden, terwijl de risico’s voor mens en omgeving geminimaliseerd worden.

NDO Inspectie Certificatie Training & Ontwikkeling Stralingsbescherming

Wij bieden u een helder inzicht in de integriteit van uw installaties.

T + 31 10 716 60 00 E info.netherlands@applusrtd.com

Applus+ RTD feliciteert Vopak met het 400-jarig jubileum!

Who’s Afraid of Red, Orange and Green?

www.khe.eu/news

PET10 Advertenties.indd 20

28-09-16 11:14

FOTO: DANNY CORNELISSEN

VOPAK 400 JAAR

reality. Van de Linde: ‘Dit is dichterbij dan je denkt. Chirurgen, de luchtvaart en defensie werken al jaren met simulatoren. Ook voor onze branche kunnen we met virtual reality of hologrammen een digitale leeromgeving creëren.’

Veiligheid Wat de ontwikkelingen ook zijn, boven aan de prioriteitenlijst staat een hoge mate van veiligheid. Voldoen aan de geldende nationale en internationale voorschriften is dan het minimum waar aan wordt voldaan. ‘Votob heeft de zogenaamde Safety Maturity Tool (SMT) ontwikkeld’, vertelt Joop Atsma. ‘Deze onafhankelijke audit maakt inzichtelijk hoe het staat met de veiligheid van een tankopslagbedrijf en waar het verbeterpotentieel ligt. De SMT kijkt naar de hardware (assets van een tankopslagbedrijf ), software (managementsysteem) en de mindware (de veiligheidscultuur van een bedrijf ). Op veiligheid wordt niet geconcurreerd; leden helpen elkaar aan de hand van de SMT-resultaten en bepalen gezamenlijk verbeteracties.’

Deze SMT slaat aan en wordt ook in de rest van Europa opgepakt. Hiermee wordt de Nederlandse standaard in de

Atsma (Votob): ‘Tankopslag is een cruciale schakel in de Nederlandse economie.’ toekomst wellicht uitgerold over de rest van de wereld.

De PGS 29, een richtlijn voor bovengrondse opslag van brandbare vloeistoffen, schept voorwaarden ter voorkoming van een ramp, zoals in 2005 in Buncefield (Engeland), waar een serie explosies bij een opslagterminal een brand veroorzaakte die vijf dagen woedde.

De versie van 2008 is onlangs herzien.

Margit Blok, voorzitter revisiecommissie PGS 29:2016, heeft met haar team getracht om de onduidelijkheden die de vorige versie opriep, weg te nemen.

‘Met name de artikelen ten aanzien van overvulbeveiliging en tankputbrand zijn aangepast.’

De PGS gaat onder andere in op de mobiele bestrijding van grote putbranden. ‘Met name in de Europoort is met de Gezamenlijke Brandweer sprake van een adequaat beschermingsniveau. Er zijn echter ook locaties in Nederland, waar een lokale (vrijwillige) brandweer geconfronteerd zou kunnen worden met een grote industriële brand. PGS 29

geeft ook richting aan oplossingen voor deze situaties. Streven is dat de brandprotectie ten aanzien van putbranden beter worden voorbereid dan alleen zorgen voor genoeg water en weten waar het schuim vandaan gaat komen.’

Investeren in de toekomst Het feit dat er flink wordt geïnvesteerd in de branche – of het nu gaat om betere afspraken, nauwere samenwerking of om financiële investeringen – is volgens Atsma een teken dat iedereen vertrouwen heeft in de toekomst. ‘Wat we wel nodig hebben, is een betrouwbare overheid die consistent is en die samen met ons strijdt voor een gelijk speelveld wereldwijd.’

Van de Linde ziet samenwerken en innoveren als belangrijke voorwaarden voor behoud en ontwikkeling in de toekomst.

‘Dit gaat aardig, maar kan nog beter’, vindt hij. ‘We moeten onszelf blijven uitdagen en ons altijd afvragen of dingen slimmer kunnen. De toekomst, het blijft koffiedik kijken, maar één ding weten we zeker: dingen gaan veranderen.’ ■ PETROCHEM 10 - 2016 21

PET10 Q toekomst.indd 21

28-09-16 11:37

VOPAK 400 JAAR

400 jaar Vopak in vogelvlucht Vier eeuwen, vier bedrijven en diverse fusies. De geschiedenis van tankopslagbedrijf Vopak, dat vierhonderd jaar bestaat, is lang en complex. De vroegste voorloper van het tankopslagbedrijf was Blaauwhoedenveem, een samenwerkingsverband van sjouwers dat in Amsterdam scheepsladingen naar de waag en vervolgens de pakhuizen bracht. Via de andere voorlopers Pakhuismeesteren, Van Ommeren en Pakhoed kwam uiteindelijk Vopak tot stand.

Elias de Bruijne

Waarschijnlijk bestond het Blaauwhoedenveem al langer, maar Vopak houdt als oprichtingsdatum 1616 aan omdat in dat jaar de vemen voor het eerst werden vermeld in een verordening van de stad Amsterdam. De vemen kwamen op in een tijd dat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zich mede onder impuls van de VOC ontwikkelde tot een economische grootmacht, met de haven van Amsterdam als grootste stapelmarkt ter wereld.

In de pakhuizen werden grote ladingen goederen, zoals graan, opgeslagen om schommelingen in de aanvoer te neutraliseren en zo stabiliteit in de handel te houden. Het transport in de haven werd uitgevoerd door waagdragers. Zij waren verenigd in het waagdragersgilde, waaruit waarschijnlijk al aan het einde van de zestiende eeuw de vemen ontstonden.

Deze kleinere samenwerkingsverbanden van waagdragers boden hun leden, die zich moesten inkopen, een vast inkomen en een uitkering bij ziekte. Binnen de vemen was weliswaar sprake van anciënniteit, maar verder waren alle leden gelijk. Om zich te onderscheiden droegen de leden van de verschillende vemen hoofddeksels met een bepaalde kleur, wat de naam van veel vemen verklaart.

Verzelfstandiging Tijdens de zeventiende en achttiende eeuw schommelde het aantal vemen steeds rond de twintig en veranderde er weinig aan de organisatie, werkzaamheden en omvang ervan. Dat kwam vooral doordat het waagdragersgilde de invloed van de vemen beperkt hield met het oog op de concurrentiepositie van de vrije waagdragers. Pas aan het begin van de negentiende eeuw kregen de vemen meer zelfstandigheid, nadat in 1798 de gildes waren afgeschaft en de vemen zich

ook aan de invloed van de opvolger van de gildes, de Commissie van Beëdigde Stadswerkers, hadden weten te onttrekken.

Vanaf dat moment nam het Blaauwhoedenveem, dat altijd al het meest vermogend was, afstand van de overige vemen.

Het veem ging zich naast transport nadrukkelijk bezighouden met de opslag en bewerking van goederen zoals suiker, tabak, koffie, graan en margarinevetten. In 1857 werd Blaauwhoedenveem een VOF en niet veel later breidde het bedrijf zijn activiteiten in navolging van concurrent Vriesseveem uit naar Rotterdam, dat zich als haven sterk ontwikkelde.

Verbreding Vanaf 1900 werd de voorsprong van Blaauwhoedenveem op de overige vemen nog groter. Pas tijdens de Eerste Wereldoorlog, die de opslagbedrijven flinke winsten opleverde omdat veel goederen niet werden verhandeld en dus in de pakhuizen bleven liggen, kwam concurrent Vriesseveem langszij. Beide bedrijven besloten dat het beter was samen te werken en fuseerden in 1917.

Vanaf dat moment richtte Blaauwhoedenveem-Vriesseveem zich naast opslag ook op expeditie- en stuwadoorsactiviteiten, om zo stagnaties in de handel op te kunnen vangen. Expediteurs verzorgen het hele transportproces met onder andere vergunningen, contracten, prijsaanvragen, opslag en (weg)vervoer. De stuwadoors zijn verantwoordelijk voor het laden en lossen van schepen.

Na de Tweede Wereldoorlog volgde verdere verbreding, ingegeven door het feit dat veel koloniën, waaronder Nederlands-Indië, onafhankelijk werden waardoor traditionele handelswaren wegvielen. Blaauwhoedenveem-Vriesseveem

PETROCHEM 10 - 2016 22

PET10 P historie.indd 22

28-09-16 11:42

FOTO’S: VOPAK

Het graansilocomplex en pakhuis St. Job stond symbool voor de dadendrang van Blaauwhoedenveem aan het begin van de twintigste eeuw, Rotterdam (foto: 1929).

vond de oplossing in de verhuur van bedrijfsruimtes aan kleine industrieën.

Het was echter niet genoeg. Schaalvergroting bleek noodzakelijk en in 1967 fuseerde Blaauwhoed, zoals het bedrijf sinds 1954 heette, met Pakhuismeesteren.

Pakhuismeesteren Pakhuismeesteren was een opslagbedrijf met anderhalf miljoen ton tankopslag voor olie in Pernis en de Botlek, dat daarnaast actief was als veem, cargadoor (scheepsmakelaar), stuwadoor, vervoerder en expediteur. Het bedrijf werd anderhalve eeuw eerder, in 1818, opgericht als Pakhuismeesteren van de Thee.

Dat gebeurde zowel in Amsterdam als Rotterdam. Op papier waren de beide Pakhuismeesteren zelfstandige bedrijven, maar in de praktijk voeren ze dezelfde koers.

Het Amsterdamse bedrijf had het voordeel dat het in feite een voortzetting was van het pakhuisonderdeel van de

Het Blaauwhoedenveem ging zich naast transport nadrukkelijk bezighouden met de opslag en bewerking van goederen.

VOC, die in 1798 opgeheven was. De oprichters Josua van Eik en Willem Hendrik Nolthenius Jzn. hadden een verleden bij de VOC als pakhuismeester en pakhuisklerk en gebruikten de oude panden van de VOC. De status van de befaamde handelsmaatschappij gaf ze een vliegende start. Het bedrijf verwierf in korte tijd het monopolie op de opslag en bewerking van thee, een product dat in de negentiende eeuw snel aan populariteit won.

Weinig pakhuizen De Rotterdamse Pakhuismeesteren werd opgericht door Engel Pieter de Monchy, Petrus van Rossem en Hermanus Cornelis Voorhoeve. Het bedrijf had een minder sterke verbinding met de

VOC dan de Amsterdamse evenknie en daarnaast waren de handelsvolumes in de Rotterdamse haven kleiner. Aan de andere kant was er in Rotterdam weinig concurrentie op het gebied van opslag.

De stad telde weinig pakhuizen, omdat ze slechts voor een aantal producten de rol van stapelmarkt had vervuld, en had daarom ook geen voorgeschiedenis van opslagbedrijven of vemen. Zo kwam het dat het bedrijf al snel haar pakhuizen openstelde voor andere producten. Naast Pakhuismeesteren van de Thee werd een tweede bedrijf opgericht voor de opslag van overige goederen, maar in de praktijk functioneerden de bedrijven als een geheel. Vanaf 1850 ging men het bedrijf steeds vaker simpelweg Pakhuismeesteren noemen.

PETROCHEM 10 - 2016 23

PET10 P historie.indd 23

28-09-16 11:42

Our sincerest congratulations to our partner Vopak on its 400th anniversary

Vopak Eemshaven (NL)

Vopak TTR (NL)

Vopak Linkeroever (BE)

Vopak Linkeroever (BE)

We thank you for your trust in our company since 1985 Cordeel Temse N.V. Eurolaan 7 9140 Temse Belgium +32 371 00 500 Cordeel Nederland B.V. Lindtsedijk 22 3336 LE Zwijndrecht Netherlands +31 (0)78 62 55 100

± OPLEIDING, TRAINING, SIMULATIE EN ADVIES

VOPAK: gefeliciteerd!

We dragen graag bij aan nog eens 400 jaar veilig werken.

STC B.V. is trotse partner van VOPAK op het gebied van trainingen voor gevaarlijke stoffen en veiligheid.

Meer informatie en volledig cursusaanbod voor de maintenance- en procesindustrie: www.stc-bv.nl

“Excellence in Vapour Treatment”

PET10 Advertenties.indd 24

| 0 1 0 2 8 3 2 3 0 0 | I N FO @ S T C - B V. N L

28-09-16 11:15

VOPAK 400 JAAR

Petroleumopslagplaats van Pakhuismeesteren in Charlois, Rotterdam (foto: 1880).

Petroleum Een van die andere producten was terpentijn, dat in 1860 voor het eerst in de opslag van Pakhuismeesteren belandde.

Al snel volgden de eerste vaten petroleum in 1862, waarna Pakhuismeesteren in 1865 op de linker Maasoever de eerste opslagloodsen voor petroleum in gebruik nam. Daarmee legde het bedrijf de basis voor de latere kernactiviteit van Vopak. Al snel werd Pakhuismeesteren de belangrijkste partij voor de opslag van vloeibare oliën en vetten, zeker nadat in 1888 in Charlois de eerste olietank in gebruik was genomen.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam het Amsterdamse Pakhuismeesteren in zwaar weer. Omdat het bedrijf zich exclusief op de opslag van thee richtte, kon het de ingestorte handel niet opvangen met andere activiteiten, zoals de Rotterdamse Pakhuismeesteren deed met de opslag van diverse producten en de verhuur van opslagruimte. Kort na de oorlog zette de trend zich door. De Rotterdamse Pakhuismeesteren verbreedde de activiteiten door ook op te treden als transporteur en – na de Tweede Wereldoorlog – stuwadoor en cargadoor.

Pakhuismeesteren nam in 1865 opslagloodsen voor petroleum in gebruik en legde de basis voor de latere kernactiviteit van Vopak.

Uiteindelijk nam het bedrijf de Amsterdamse broer in 1956 over, richtte het zich nadrukkelijker op tankopslag en ontwikkelde het zich tot het grootste havenbedrijf van Rotterdam.

Pakhoed In 1967 fuseerden Pakhuismeesteren en Blaauwhoed en was Pakhoed een feit.

Na een onrustige start had Pakhoed de zaken al snel goed op een rij. Het bedrijf voorzag in een breed scala aan diensten, verdeeld over meer dan zestig bedrijven en bijna twintig investeringsfondsen en beleggingsmaatschappijen. Pakhoed bracht deze activiteiten onder in drie subholdings: Paktrans, Paktanks en Blauwhoed. Blauwhoed, de vastgoedtak, werd in 1986 afgesplitst, waardoor de naam Blauwhoed definitief verdween.

Transportafdeling Paktrans was de stabielste en grootste afdeling van de drie, maar het was tankopslagafdeling Paktank die in de jaren zeventig en tachtig een

stormachtige ontwikkeling doormaakte vanwege gunstige ontwikkelingen in de oliesector. Het bedrijf, dat zich naast olieopslag ook met binnenvaart en kusttankvaart bezighield, groeide zowel in Europa als overzee. Naast de opslag van oliën richtte Paktank zich op de opslag van chemicaliën en zette het stappen in de chemiedistributie. Vanwege de goede cijfers die de divisie noteerde, investeerde Pakhoed steeds meer in Paktank en werd dit de meest succesvolle afdeling.

In de jaren tachtig en negentig zorgden de opkomst van de computer en iets later het internet ervoor dat markten over de hele wereld meer naar elkaar toe groeiden. Voor logistieke dienstverleners die wereldwijd opereerden was schaalvergroting noodzakelijk. Het was dan ook logisch dat Pakhoed in 1999 fuseerde met een bedrijf dat qua activiteiten vergelijkbaar was: transport- en tankopslagbedrijf Van Ommeren, de vierde belangrijke voorloper van Vopak.

PETROCHEM 10 - 2016 25

PET10 P historie.indd 25

28-09-16 11:30

STOOMKETELVERHUUR

TANKREINIGING

INKOOP OLIËN & VETTEN

VERKOOP OLIËN & VETTEN

Verhuur van mobiele stoomketels. Van 500 tot 15.000 kg stoom per uur Reiniging van opslagtanks van plantaardige en dierlijke oliën en vetten.

CALAMITEITEN?

BEL: 088-369 4240

TIJDELIJKE STOOMKETEL NODIG? WIJ ZIJN RAZEND SNEL TER PLAATSE!

Van der Kooy Pijnacker

Denariusstraat 19A ■ 4903 RC Oosterhout ■ info@vdkooy.nl

1616

1994

Mistras meets Vopak

2016

A World of NDT Solutions

Congratulations!

VOPAK

400 YEARS

PET10 Advertenties.indd 26

28-09-16 11:15

VOPAK 400 JAAR

Van Ommeren Van Ommeren werd in 1839 in Rotterdam opgericht door Philippus van Ommeren, de zoon van een scheepsmakelaar. In het begin werkte hij vooral als cargadoor, maar in de loop der jaren groeide zijn onderneming uit van een klein cargadoorsbedrijf tot een gerenommeerde reder. Dat was vooral te danken aan Philippus Juniorzoon, de kleinzoon van de oprichter. Hij richtte in 1899 rederij Stoomvaart-Maatschappij De Maas op, eerst gericht op de houthandel op de Oostzee en vanaf het begin van de twintigste eeuw op bewerkte oliën.

Dat hing samen met de intrede van Van Ommeren op de oliemarkt. Vanaf 1903 ging het bedrijf voor de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch-Indië (‘de Koninklijke’) benzine vervoeren over de Rijn. De intrede in de oliewereld kwam op een uitstekend moment, want met de opkomst van de auto kwam de industrie in een stroomversnelling en nam de vraag naar tankschepen toe, net als de vraag naar opslagruimte voor olie in Rotterdam.

Dat leidde in 1910 tot de oprichting van tankopslagbedrijf Matex in Vlaardingen, waarna in 1928 met de Zeematex in het Belgische Zeebrugge de eerste buitenlandse terminal volgde. Van Ommeren bouwde de opslagactiviteiten verder uit met de oprichting van de Nieuwe Matex, eveneens in Vlaardingen, in 1929.

Tankopslag Het ging het bedrijf – op papier verschillende bedrijven – voor de wind.

Zowel de rederij als de tankopslag was succesvol, net als de cargadoors- en expeditieafdelingen die profiteerden van de sterke groei van de Rotterdamse haven.

Het agentschap vertegenwoordigde wereldwijd een kleine twintig maatschappijen. Die diversiteit zorgde ervoor dat Van Ommeren de roerige eerste helft van de twintigste eeuw goed doorstond door mindere resultaten van het ene bedrijfsonderdeel op te vangen met het andere. Tijdens de Eerste Wereldoorlog dreef het bedrijf bijvoorbeeld sterk op de zeescheepvaart, terwijl in de jaren twintig de riviervaart de sterkhouder was door

Hoofdkantoor Vopak, Rotterdam (2016).

het op gang komen van de industrie in het Ruhrgebied.

Na de Tweede Wereldoorlog, waarin Van Ommeren zoals vrijwel alle bedrijven veel schade leed, maakte het bedrijf een sterke doorstart. In 1947 fuseerden De Maas en Van Ommeren’s Scheepvaartbedrijf, de twee hoofdtakken waaruit het bedrijf bestond, en vielen voor het eerst alle activiteiten onder één paraplu. In de jaren vijftig en zestig groeide vooral de tankopslagdivisie, waardoor Van Ommeren samen met Pakhoed de dominante partij op het gebied van tankopslag werd.

Na de volwassenwording van die afdeling in de jaren zeventig, zette Van Ommeren vanaf het begin van de jaren negentig vol in op opslag en transport.

liepen gesprekken op niets uit. Pakhoed zag weinig in de scheepvaart van Van Ommeren, terwijl Van Ommeren sceptisch was over Pakhoeds activiteiten op het vlak van chemische distributie.

Uiteindelijk kwam het in 1999 toch tot een fusie, omdat beide partijen toekomst zagen in tankopslag. De geboorte van Vopak was een feit. Toen bleek dat het samenvoegen van tankopslag en chemische distributie niet tot de gewenste synergie leidde, werd in 2002 de chemische distributie afgesplitst en een duidelijke keuze voor tankopslag gemaakt.

Vopak maakte vervolgens een sterke groei door, die leidde tot dat wat het nu is: ’s werelds grootste onafhankelijke tankopslagbedrijf. ■

Gebundelde krachten In de daaropvolgende jaren breidden zowel Van Ommeren als Pakhoed de opslagactiviteiten sterk uit, met nieuwe terminals over de hele wereld. Voor beide bedrijven leek krachtenbundeling een logische stap, maar aanvankelijk

Dit artikel is gebaseerd op Vopak. 400 jaar opgeslagen 1616-2016, Boudewijn Pothoven, historisch onderzoeksbureau Stad en Bedrijf.

Een e-publicatie van dit boek is te lezen via: www.vopak.com/history-book

PETROCHEM 10 - 2016 27

PET10 P historie.indd 27

28-09-16 11:30

NOTHING TOO HEAVY, NOTHING TOO HIGH

SARENS

Sarens feliciteert Vopak met haar 400-jarig jubileum

MOBIELE TELE- EN TORENKRANEN | RUPSKRANEN | SPMTS | TRANSPORT | ENGINEERING

WWW.SARENS.NL / INFO@SARENS.NL Petrochem_08092016.indd 1

PET10 Advertenties.indd 28

24-9-2016 13:19:28

28-09-16 11:15

AGENDA SEMINAR / CURSUS / MASTERCLASS Ki<|MPi www.kicmpi.com

EMISSIEDETECTIE - DE NIEUWSTE METHODIEKEN EN NORMEN Het wordt steeds belangrijker: lekvrije installaties en fabrieken met minimale emissies die voldoen aan de wettelijke eisen. In dit seminar wordt een technisch overzicht gepresenteerd van de technieken die beschikbaar zijn en wat de voor- en nadelen hiervan zijn. Wat zijn de huidige normen en welke richting gaan we als industrie naar toe?

17 november 2016 BioBase Europe Training Center, Terneuzen

CONGRES / BEURS / EVENEMENT Industrielinqs pers en platform MASTERS OF INDUSTRY www.mastersofindustry.nl Kemira is een Fins bedrijf dat producten maakt voor de behandeling van industriewater, onder meer voor de papierindustrie, de olie- en mijnindustrie, en het zuiveren van water van gemeenten. Met zijn team heeft Plant Manager of the Year 2016 Jeroen van Woerden een proces ingezet waardoor de site veiliger is geworden, een prettigere werkomgeving heeft gekregen en die efficiënter is. Daarnaast heeft het management gezocht naar nieuwe partners om de site te ontwikkelen. Mede hierdoor durfde het moederbedrijf Kemira het aan om weer te investeren in Rotterdam.

17 oktober 2016 Kemira, RotterdamBotlek

Easyfairs www.solids-antwerp.com

SOLIDS ANTWERPEN 2016 De Solids European Series zijn de grootste professionele vakbeurzen in Europa die zich exclusief richten op de poeder- en bulktechnologie. Het gaat over de be- en verwerking van vaste en droge stoffen, handling, opslag en transport. Solids biedt de ultieme gelegenheid om nieuwe bedrijven te ontmoeten, om een overzicht te krijgen van de laatste trends en ontwikkelingen.

19 - 20 oktober 2016 Antwerp Expo, Antwerpen

Management Producties www.rotterdamenergyport.nl

ROTTERDAM ENERGY PORT 2016 De energievoorziening, zowel de aanbod- als vraagzijde, zal flink veranderen de komende jaren. Als we dit in balans krijgen, levert dat businesskansen op voor de haven en industrie. Daarover praten we verder tijdens deze zevende editie. Met sprekers van o.a.: Jaap Hoogcarspel (clustercommissaris), Topsector Energie, Uniper Benelux, Linde Gas Benelux, Ministerie Economische Zaken, Eneco, Van Oord Offshore Wind Projects, Huntsman en Havenbedrijf Rotterdam.

27 oktober 2016 Lantarenvenster, Rotterdam

IIR www.iir.nl

OPSLAGTANKS 2016 Tijdens de 26e editie van de conferentie Opslagtanks staat de PGS 29 Nieuwe Stijl hoog op de agenda. Bezoekers worden bijgepraat over de laatste actualiteiten, discussiepunten, uitvoering van opgelegde acties, implementatie van regels en impact voor uw bedrijf.

9 - 10 november 2016 De Broodfabriek, Rijswijk

Management Producties www.offshore-tech.nl

OFFSHORE TECH 2016 A lot of investments are being made in the development of new products and technologies in order to tap into new growth markets. Does carbon capture and storage offer new opportunities for the offshore industry? What game changers are likely to come to the fore? In view of all this, now is the time for industry members to meet and exchange ideas, best practices and forecasts so as to be well prepared for the future. Speakers from NAM, Gemini Windpark, TU Delft, Gasunie, Heerema, and more.

10 november 2016 Erasmus Paviljoen, Rotterdam

DMG Events www.theeagc.com

EUROPEAN AUTUMN GAS CONFERENCE EAGC will continue to explore micro commercial, strategic and political influences which are driving the EU Natural Gas and LNG agenda, such as the critical drivers for supply diversification and the immediate term security of demand opportunities. A number of key European and International industry stakeholders will be present.

14 - 16 november 2016 World Forum, Den Haag

PETROCHEM 10 - 2016 29

PET10 H agenda.indd 29

28-09-16 11:24

PROJECTEN

CHEMIE Opdrachtgever: BASF Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: eind 2016

De BASF-groep investeert wereldwijd vijfhonderd miljoen euro in een nieuwe technologie voor de productie van superabsorbers. De Antwerpse fabriek is als eerste aan de beurt om de bestaande installatie aan te passen aan de nieuwe technologie.

Opdrachtgever: Inovyn Waar: Antwerpen/Lillo Investering: onbekend Afronding: 2017

Inovyn, een 50/50-joint venture van Solvay en Ineos, investeert in een kaliumhydroxide (KOH) productie-eenheid in Antwerpen/Lillo. De nieuwe eenheid krijgt een capaciteit van 160 kiloton KOH en zal in 2017 in gebruik worden genomen

Opdrachtgever: Kuraray Waar: Antwerpen Investering: 60 miljoen euro Afronding: eind 2016

Het Japanse Kuraray breidt in Antwerpen de capaciteit voor de kunststof EVOH (handelsnaam EVAL) uit met 11.000 ton per jaar. Verwacht wordt dat de nieuwe eenheid eind 2016 kan worden opgestart. Het gaat om een investering van bijna zestig miljoen euro.

Opdrachtgever: Nippon Shokubai Waar: Zwijndrecht Investering: 350 miljoen euro Afronding: 2018

Het Japanse chemiebedrijf Nippon Shokubai investeert 350 miljoen euro in een uitbreiding van de productiecapaciteit voor superabsorberende polymeren (SAP) en de bouw van een nieuwe productie-eenheid voor acrylzuur in Zwijndrecht. De nieuwe productieinstallaties zouden operationeel moeten zijn in het tweede kwartaal van 2018.

Opdrachtgever: Yara Waar: Sluiskil Investering: 241 miljoen euro Afronding: half 2017

Yara Sluiskil investeert ruim 241 miljoen euro in een nieuwe productie-installatie voor kunstmest. De nieuwe installatie krijgt een capaciteit van 660.000 ton per jaar. De bouw van de nieuwe plant is in 2015 begonnen. De verwachting is dat de installatie halverwege 2017 klaar is voor gebruik.

Opdrachtgever: Yara Waar: Sluiskil Investering: 170 miljoen euro Afronding: eind 2017

Yara Sluiskil investeert 170 miljoen euro in een nieuwe ureumgranulatiefabriek. Deze zal eind 2017 in gebruik worden genomen.

Opdrachtgever: Yara Waar: Sluiskil Investering: 27,2 miljoen euro Afronding: derde kwartaal 2017

Yara in Sluiskil investeert 27,2 miljoen euro in een nieuw laadgebouw voor ureum. Het oude laadgebouw dateert uit 1929. In het nieuwe laadgebouw worden de ureumkorrels aan- en afgevoerd, gezeefd, gewogen en ontstoft. In het derde kwartaal van 2017 moet het nieuwe laadgebouw operationeel zijn.

GROEN EN BIO Opdrachtgever: ArcelorMittal Waar: Gent Investering: 87 miljoen euro Afronding: half 2017

Staalconcern ArcelorMittal, LanzaTech en Primetals Technologies investeren 87 miljoen euro in de Gentse vestiging van ArcelorMittal om bio-ethanol te maken uit gassen die vrijkomen bij de staalproductie. Verwacht wordt dat de productie van bio-ethanol halverwege 2017 begint.

Opdrachtgever: Avantium/BASF Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: onbekend

Avantium bouwt samen met BASF een furaandicarbonzuur-fabriek (FDCA) voor de productie van bioplastics op de Verbund-site van BASF in Antwerpen. De fabriek krijgt een capaciteit van 50.000 ton per jaar en is de eerste commerciële FDCA-fabriek ter wereld.

PETROCHEM 10 - 2016 30

PET10 K projecten.indd 30

28-09-16 11:32

Opdrachtgever: ERS Waar: Antwerpen Investering: 3,7 miljard euro Afronding: 2020

Het Saoedische chemiebedrijf Energy Recovery Systems (ERS) wil 3,7 miljard euro investeren in een productie-eenheid voor groene ammoniak en groen ureum in Antwerpen. Als de plannen doorgaan, kan de fabriek vanaf 2020 jaarlijks 3,5 miljoen ton afvalgrondstof verwerken tot 1,2 miljoen ton groene ureum en 645.000 ton groene ammoniak.

Opdrachtgever: Lowlands Methanol Waar: Rotterdam Investering: onbekend Afronding: medio 2018

Het nieuwe bedrijf Lowlands Methanol is van plan een methanolfabriek te bouwen in de haven van Rotterdam. De afvalverwerkingsinstallatie moet per jaar 150.000 ton biomassa en afval gaan verwerken. In de fabriek worden hout en RDF (Refuse Derived Fuel) bewerkt en vergast. Naar verwachting is de installatie medio 2018 operationeel.

Opdrachtgever: Neste Waar: Rotterdam Investering: 60 miljoen euro Afronding: eind 2016

Neste investeert zestig miljoen euro in een installatie voor de productie van biopropaan op haar Maasvlakte-site. De installatie moet eind 2016 in productie zijn. De totale verwachte productie van de installatie zal rond de dertig- tot veertigduizend ton per jaar zijn.

OLIE, GAS EN OFFSHORE Opdrachtgever: NAM Waar: tussen Hoogeveen en Meppel Investering: onbekend Afronding: onbekend

NAM werkt aan de tweede fase van het Aardgas+-project om de laatste tien procent gas met stikstofinjectie uit een veld in regio tussen Hoogeveen en Meppel te kunnen winnen.

Er worden stapsgewijs elf putten geboord die stikstof injecteren in het gasveld.

Opdrachtgever: OOS International Waar: Serooskerke Investering: 1 miljard euro Afronding: 2019

Het Zeeuwse bedrijf OOS International gaat met het Chinese China Merchant Industry Holdings twee nieuwe schepen bouwen voor het slopen en installeren van offshore-platforms. De investering bedraagt bijna een miljard euro. De schepen moeten in 2019 klaar zijn.

RAFFINAGE Opdrachtgever: ExxonMobil Waar: Rotterdam Investering: 1 miljard dollar Afronding: 2018

ExxonMobil breidt de hydrocracker-installatie op zijn raffinaderij in Rotterdam uit. De hydrocracker-installatie zal zwaardere producten omzetten in hoogwaardige eindproducten zoals EHC Group II basisolie en ultra-laagzwavelige diesel. De investering bedraagt meer dan 1 miljard dollar.

Opdrachtgever: ExxonMobil Waar: Antwerpen Investering: 730 miljoen euro Afronding: eind 2017

ExxonMobil investeert 730 miljoen euro in de Antwerpse raffinaderij. Het bedrijf bouwt een delayed coker unit, een kraker die zware, hoogzwavelige restolie omzet in schonere olieproducten en transportbrandstoffen, zoals gasolie voor de scheepvaart en diesel.

Opdrachtgever: Gunvor Waar: Rotterdam Investering: 200 miljoen dollar Afronding: onbekend

Gunvor investeert tweehonderd miljoen dollar in een upgrade van de Rotterdamse raffinaderij die het bedrijf in 2015 overnam van Kuwait Petroleum. Het geld wordt besteed aan de doorontwikkeling van de raffinaderij en aan infrastructurele verbeteringen. Gunvor wil de raffinaderij integreren in haar raffinaderijen in Antwerpen en Ingolstadt (Duitsland).

Opdrachtgever: Shell Waar: Pernis Investering: onbekend Afronding: 2018

Shell bouwt een nieuwe fabriek in Pernis: een solvent deasphalter (SDA). De SDA zal zwaardere fracties uit aardolie verwijderen, zodat de raffinaderij een groter deel van de ruwe aardolie kan verwerken tot lichtere, hoogwaardige producten. De nieuwe eenheid zorgt voor een andere samenstelling van het productportfolio.

PETROCHEM 10 - 2016Â Â 31

PET10 K projecten.indd 31

28-09-16 11:32

Zeeland Seaports feliciteert

VOPAK MET HAAR 400-JARIG BESTAAN

ports of vlissingen and terneuzen www.zeelandseaports.com

PET10 Advertenties.indd 32

Winning Combinations

28-09-16 11:15

PROJECTEN

Opdrachtgever: Total Waar: Antwerpen Investering: 1 miljard euro Afronding: begin 2017

Total investeert een miljard euro in de modernisering van haar Antwerpse raffinaderij via twee grote projecten: OPTARA en ROG. OPTARA betreft een uitbreiding van de bestaande olieraffinaderij met een solvent deasfaltering-eenheid. ROG is een project om de waardevolle koolwaterstoffen die de raffinaderij in haar gasnetwerk heeft, te valoriseren.

TANKOPSLAG Opdrachtgever: BTT Waar: Botlek Rotterdam Investering: onbekend Afronding: medio 2017

Botlek Tank Terminal (BTT) breidt de opslagcapaciteit in Rotterdam uit van 200.000 naar 467.000 kubieke meter. Hiervoor worden veertien opslagtanks gebouwd die medio 2017 in gebruik moeten worden genomen. Uiteindelijk wil BTT de opslagcapaciteit in Rotterdam uitbreiden tot zo’n 750.000 kubieke meter.

Opdrachtgever: ITC Rubis Terminal Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: eind 2016

ITC Rubis Terminal bouwt in Antwerpen veertien nieuwe opslagtanks op de site op de Linkeroever. Daarmee krijgt het bedrijf er 45.500 kubieke meter opslagcapaciteit voor chemicaliën bij. De nieuwe tanks worden in 2016 in gebruik genomen.

Opdrachtgever: LBC Tank Terminals Waar: Rotterdam Investering: onbekend Afronding: tweede helft 2016

LBC Tank Terminals investeert in een uitbreiding van haar Rotterdamse terminal tot een capaciteit van 250.000 kubieke meter. Volgens planning zal de eerste expansie van 36.000 kubieke meter in de tweede helft van 2016 operationeel zijn.

Opdrachtgever: Rubis Terminal Waar: Rotterdam Investering: 120 miljoen euro Afronding eerste fase: oktober 2016

Rubis Terminal breidt haar terminal in Rotterdam in fases uit. De eerste fase bestaat uit zes tanks van 4.000 kubieke meter, twee tanks van 1.200 kubieke meter en zes van 1.500 kubieke meter. Deze eerste fase is gereed in oktober 2016. In totaal bestaat de uitbreiding uit 45 tanks met een totale capaciteit van bijna 150.000 kubieke meter, waarmee een totale investering van 120 miljoen euro is gemoeid.

Opdrachtgever: Noord Natie Terminals Waar: Antwerpen Investering: onbekend Afronding: 2016

Noord Natie Terminals bouwt naast de bestaande opslagterminal in Antwerpen 32 nieuwe tanks. In totaal komt er negentigduizend kubieke meter opslagcapaciteit voor vloeistoffen bij. De eerste opslagtanks worden naar verwachting medio 2016 in gebruik genomen.

UTILITIES Opdrachtgever: Evides Industriewater Waar: Botlek Investering: onbekend Afronding: onbekend

Het Rotterdamse haven- en industriegebied Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering.

AkzoNobel Industrial Chemicals, Huntsman, Emerald Kalama Chemical en Kemira hebben een intentieverklaring voor het project getekend. Evides Industriewater is de projectontwikkelaar en toekomstige bedrijfsvoerder van de nieuwe afvalwaterzuivering.

Opdrachtgever: o.a. Shell Waar: Rotterdam Investering: 16 miljoen euro Afronding: onbekend

Shell, Warmtebedrijf Rotterdam en Havenbedrijf Rotterdam gaan restwarmte, die vrijkomt bij de raffinaderij van Shell Pernis, leveren aan de regio Rotterdam. Het project moet energie leveren om in de warmtebehoefte van 16.000 huishoudens te kunnen voorzien. Met het project is een totale investering van ongeveer 16 miljoen euro gemoeid.

PETROCHEM 10 - 2016 33

PET10 K projecten.indd 33

28-09-16 11:32

ENLIGHTENMENTZ

BASF Heerenveen wint Northern Enlightenmentz Site director Sjoerd Visser is verrast dat de 33 procent energiebesparing die bij BASF in Heerenveen is bewerkstelligd, leidde tot het winnen van de Northern Enlightenmentz 2016. ‘Goed, het is een structurele besparing en het is de bedoeling om dit bij alle BASF-sites door te voeren, maar het is niet uniek voor de chemische sector.’

Laura van der Linde

Toch blijft het bijzonder hoe een noodzakelijke revisie van een warmtekrachtcentrale uiteindelijk leidde tot een benoeming van ‘lichtend voorbeeld’. Wat de aanpak van BASF Heerenveen anders dan anders maakt, is de integraliteit. Er werd een analyse opgesteld voor de complete site vanuit het perspectief van het energieverbruik.

Integrale aanpak De warmtekrachtkoppelingen van de warmtekrachtcentrale uit 1996 waren afgeschreven en BASF Heerenveen besloot om Water & Energy Solutions uit Groningen in te schakelen voor een analyse; was een nieuwe warmtekrachtcentrale echt nodig?

De opdracht was om een analyse te maken waarin de productieprocessen en installaties van de complete site moesten worden meegenomen. ‘Ik denk dat dat wel uniek is. Hoe vaak nemen we het water- en lichtverbruik niet voor ‘waar’ aan?’ De totale energiehuishouding is in beeld gebracht op een dusdanig level dat de tientallen voorstellen die werden gepresenteerd niet door details omver zouden worden geworpen. ‘Uit deze

integrale en abstracte aanpak bleek dat het energieverbruik met maar liefst een derde kon worden gereduceerd. Het kon duurzamer en we konden kosten besparen. Daar hoefden we niet lang over na te denken’, aldus Visser.

Lichtend voorbeeld Tijdens het congres EemsDeltavisie op vrijdag 16 september konden de drie finalisten van de Northern Enlightenmentz 2016 hun duurzame innovaties toelichten middels een film en een pitch.

De jury vond dat de aanpak van BASF Heerenveen zeker als ‘lichtend voorbeeld voor een duurzame toekomst’ mag worden gezien. ‘Het is een inspirerend project, doordat er door anders te kijken snel een energiebesparing is te realiseren’, aldus de jury. ‘De komende decennia is en blijft energiebesparing heel belangrijk.

Hoe minder energie er nodig is, hoe gemakkelijker het wordt om een groot deel duurzaam op te lossen. Andere bedrijven zouden het voorbeeld van BASF snel kunnen volgen zonder veel te moeten investeren. In de komende periode kan met deze werkwijze in Nederland veel worden bereikt. Het is een perfecte businesscase die over meerdere sites kan worden uitgerold. Hoewel het wettelijk is vastgelegd dat bedrijven energie moeten besparen heeft BASF meer gedaan dan noodzakelijk was om aan de wetgeving te voldoen.’ Misschien moet BASF en de andere manier van kijken daardoor zelfs een voorbeeld zijn voor nieuwe wetgeving, is de suggestie van de jury.

Sjoerd Visser wil collega’s mee geven om dan vooral de hele site mee te nemen in de energyscan als ze snel een energieTevreden winnaars Aaldrik Haijer (Water & Energy Solutions) en Sjoerd Visser (BASF)

PETROCHEM 10 - 2016 34

PET10 S Enlightenmentz2.indd 34

28-09-16 11:36

FOTO: WIM RAAIJEN

Visser: ‘De methode is opgenomen in de best practices van BASF.’

besparing willen realiseren. En hij kan Water & Energy Solutions van harte aanbevelen voor de uitvoering. ‘Consultants geven een andere kijk. Het helpt als je wordt ondersteund door goede inzichten. Bovendien hielden de mannen van Water & Energy Solutions een vinger aan de pols in de implementatiefase.’

practices van BASF. We verwachten vergelijkbare resultaten bij onze andere plants. Maar Heerenveen was de eerste.

Inderdaad; een lichtend voorbeeld.’

Benelux Uit de praktijk blijkt dat de energiebesparing van 33 procent zelfs al wordt overtroffen. Ook andere voorstellen die uit de scan kwamen, zijn of worden nog opgepakt. In de toekomst worden ook de andere sites van het bedrijf in de Benelux onder de loep genomen. Visser: ‘De methode is opgenomen in de best

Overige finalisten BASF Heerenveen nam het in de finale op tegen Nuon en de de samenwerking tussen AkzoNobel, Eneco en Groningen Seaports. Nuon onderzoekt hoe ze haar gascentrale in de toekomst zonder CO2-uitstoot kan inzetten. Samen met de TU Delft kijkt het bedrijf of het mogelijk is overtollige windenergie om te zetten in

ammoniak dat als brandstof kan worden gebruikt in de energie-centrale.

AkzoNobel gaat vanaf eind 2016 voor het Chemie Park Delfzijl duurzaam geproduceerde stoom afnemen van een biomassacentrale van Eneco. Om de stoom daar te krijgen, legt Groningen Seaports een twee kilometer lange stoomleiding aan. In totaal investeren de partijen tientallen miljoenen in de ombouw en aanleg. AkzoNobel gaat met Eneco een leveringscontract aan voor twaalf jaar met een totale waarde van ongeveer tweehonderd miljoen euro. ■

BIOBASED PET-VERPAKKING VOOR COSMETICA BioBTX, winnaar van de Northern Enlightenmentz of the Year in 2014, heeft succesvol meegedaan met een consortium van MKB-bedrijven en kennisinstellingen om een honderd procent biobased PET te maken. Deze BioPET100 is geschikt voor hoogwaardige toepassingen in onder andere de cosmetica.

De BioPET100 is gemaakt van glycerine afkomstig van SunOil Biodiesel. Glycerine is een restproduct dat ontstaat bij de productie van biodiesel. Met de pyrolyse-technologie van BioBTX is de glycerine omgezet naar een mengsel van zogenaamde bio-aromaten. Na de omzetting is een van de geproduceerde bio-aromaten door Syncom op kwaliteit gebracht. Dit tussen-

product heeft Cumapol vervolgens gepolymeriseerd bij API. Hier heeft ook de Stenden Hogeschool in Emmen aan bijgedragen. Tot slot heeft Dufor bij Aarts Plastic het spuitgieten uitgevoerd. Daarmee was de allereerste BioPET100 verpakking voor cosmetica een feit.

Deze BioPET100 showcase, gemaakt van een reststroom, is een wereldprimeur. Dit succes laat volgens het consortium zien dat biomassareststromen kunnen worden gebruikt als grondstof voor de productie van bestaande kunststoffen. De technologie leent zich goed voor opschaling.

PETROCHEM 10 - 2016 35

PET10 S Enlightenmentz2.indd 35

28-09-16 11:36

06_V-Gard-900-Series_Advert_185x267mm_NL_Mise en page 1 06/09/2016 08:45 Page 1

V-Gard®900 360º bescherming De gloednieuwe V-Gard® 900 Helm Series biedt complete "boven de nek" veiligheid oplossingen. Klantgerichte ontwerpen, gepatenteerde aanpassing en geavanceerde materialen zorgen voor een MAXIMUM aan voordelen voor u!

V-Gard® 930

Industriële veiligheidshelm met geïntegreerde overzetbril Stabiel, laag profiel met optimale oog bescherming Anti-condens overzetbril past over iedere corrigerende bril ■ Slimme afstelling en innovatieve rubberen afdichting voor naadloze oogbescherming ■ Gripgedeelte met railsysteem voor snel en gemakkelijk opbergen van het vizier, zelfs met handschoenen aan ■ ■

V-Gard® 950

Industriële veiligheidshelm met geïntegreerd vizier Beste lichtgewicht hoofd- en gezichtsbescherming voor electriciëns in de markt ■ Vizier beschermt tegen stoten, chemische spatten, UV-straling, gesmolten metaaldruppels en electrische boog ■ Betrouwbare, soepel bewegend vizier met één hand, ook met handschoenen aan ■ Optionele vlamboog oor-kleppen om te zorgen voor zijdelingse bescherming tegen vlambogen ■

MSA Nederland B.V. • Tel. +31 229 250303 • info.nl@MSAsafety.com

PET10 Advertenties.indd 36

MSAsafety.com

28-09-16 11:15

HET NIEUWE PRODUCEREN

Duurzaam ondernemen is succesvol ondernemen Duurzaam en succesvol ondernemen is volgens Geanne van Arkel hetzelfde. Tijdens de ‘Masters of Industry’ bijeenkomst van 8 september vertelde ze hoe Interface transformeerde van een normale tapijtfabriek in Scherpenzeel naar een mondiaal opererend bedrijf dat prestigieuze prijzen wint op het gebied van duurzaamheid en innovatieve productieprocessen. ‘We zouden niet staan waar we nu staan, als we niet zo fanatiek hadden ingezet op duurzaamheid.’

Laura van der Linde

Met ‘Mission Zero’ heeft Interface zich het ambitieuze doel gesteld om in 2020 het eerste volledig duurzame bedrijf te zijn, zonder negatieve impact. ‘Het komt erop neer dat we veel positieve dingen doen en dingen die een negatieve impact hebben, elimineren’, vertelt Geanne van Arkel. Alles dat Interface doet, wordt onder de loep genomen. Kan het duurzamer? En wat bleek, er is altijd een slimmere en betere manier.

Om de doelstelling van 2020 behapbaar te maken, wordt de weg ernaartoe uitgezet in kleinere stappen. Interface gebruikt de methode van The Natural Step, die is gebaseerd op backcasting: eerst een stip op de horizon bepalen en dan de stappen uitwerken naar het nu. Vervolgens ga je gezamenlijk aan de slag met concrete en haalbare stappen die dus gericht zijn op het uiteindelijke doel. Op deze manier wordt gewerkt aan een duurzame toekomst, het belangrijkste uitgangspunt van The Natural Step, vertelt Berend Aanraad in het eerste deel van de bijeenkomst.

‘Een essentiële vraag die we onszelf hebben gesteld is: Zijn we in staat om de mensheid te laten voortbestaan? Er gebeuren mooie dingen, maar er is meer nodig.’

Strategie Met The Natural Step als leidraad, koos Interface voor 2015 als doelstelling

HET NIEUWE PRODUCEREN Staan we aan de vooravond van een nieuwe industriële revolutie? Innovatieve circulaire processen, nieuwe technologie om nauwkeuriger, veiliger en met veel meer inzicht te produceren en andere zienswijzen op bijvoorbeeld efficiëntie, verantwoordelijkheid en duurzaamheid bieden in ieder geval voldoende voedingsbodem voor significante veranderingen. Het Nieuwe Produceren volgt ontwikkelingen en innovaties die mogelijk een verandering van tijdperk inluiden.

wereldwijd 92 procent minder uitstoot van broeikasgas en 50 procent minder impact op de ecologische voetafdruk.

Daarnaast werd gezocht naar manieren om te komen tot een productieproces waarbij 50 procent van de grondstoffen bestaan uit gerecyclede of biologische materialen.

‘We zijn gaan uitzoeken welk materiaal de meeste impact had en dat was ons garen’, legt Van Arkel uit. ‘We zijn minder garen gaan gebruiken, wat leidde tot prachtige tegels waar architecten erg enthousiast over waren. Het compacte, ruwe materiaal was prima bruikbaar en zorgde voor een uitstekende akoestiek.’

Daarnaast is Interface op zoek gegaan naar partners die het productieproces zouden verduurzamen. Een voorbeeld: bij het afbreken van autoruiten werd de tussenlaag voorheen vernietigd als zijnde onbruikbaar materiaal, maar Interface kon het gebruiken voor de coating van de vezels.

Blijven innoveren Interface vond ook een fabriek die nylon kon produceren die voor honderd procent bestond uit gerecyclede materialen. Het vroeg echter om een fikse investering die te riskant was voor slechts één afnemer. Er werd gezocht naar een andere afzetmarkt voor deze fabrikant en deze werd gevonden in de visindustrie.

Visnetten worden namelijk gemaakt van hetzelfde materiaal.

Het duurzame produceren, of zoals Van Arkel het zelf liever noemt ‘het innoveren’, zit in alles. Van het verpakkingsmateriaal tot de wijze van leggen, maar ook het recyclen van de tegels. ‘Als iets recyclebaar is, dan wil dat nog niet zeggen dat het ook wordt gerecycled. Ook daar moesten we over nadenken. Uiteindelijk is gekozen voor een onderhoudsPETROCHEM 10 - 2016 37

PET10 U backcasting.indd 37

28-09-16 11:35

KENNIS DIRECT TOEPASBAAR MAKEN Veel van onze cursussen kan PAO Techniek en Management ook incompany verzorgen, afgestemd op uw specifieke situatie.

Enkele cursussen in het vakgebied Procestechniek die u bij ons kunt volgen: Process Control voor procestechnologen 8, 9, 22, 23 november en 6 december Volg het geheel of losse modules; Van conventionele regelingen tot smart control solutions

Explosieveiligheid 9, 10 en 11 november Beheersen van gas-, damp- en stofexplosierisicoâ&#x20AC;&#x2122;s

Chemical engineering

Op welk gebied wilt Ăş voorloper zijn?

ZOEK UW CURSUS OP WWW.PAOTM.NL!

PAOTM advertentie PetroChem oktober 2016.indd 1

PET10 Advertenties.indd 38

16 november, 7 december, 11, 25 januari, 8 februari, 8, 22 maart, 5, 19 april, 10 en 24 mei Volg het geheel of losse modules; Grondslagen van de chemische technologie

Dispersies in de industrie 23, 24 en 25 november Alles wat u moet weten over emulsies, suspensies, dispersies, e.d.

INSCHRIJVEN? Schrijf u in voor een cursus op www.paotm.nl Vragen? 015 278 46 18 of info@paotm.nl

23-9-2016 10:40:28

28-09-16 11:15

HET NIEUWE PRODUCEREN

service met teruggave garantie. Tijdens de onderhoudsbeurt werd gepolst in hoeverre men nog tevreden was over de vloer.’

De vloer is dus geschikt voor hergebruik en in sommige gevallen krijgt de klant tachtig procent van de vloer terug. ‘Dat klinkt misschien gek, want dat betekent minder afname, dus minder omzet maar we hebben een klant voor het leven die bovendien ook een heel goede ambassadeur voor ons is.’

Uitdaging Een misvatting die heerst is dat duurzaam ondernemen per definitie een kostbare aangelegenheid is. Van Arkel: ‘Door zuinig met grondstoffen en energie om te gaan, bespaar je juist geld.’

Daarnaast heeft Interface gemerkt dat deze aanpak bijdraagt aan een positief imago dat weer goed is voor de klantenwerving en klantenbinding. ‘Natuurlijk gaat de klant in de eerste plaats voor kwaliteit, maar als die goed is dan is het duurzaamheidsaspect een extraatje. De mens wil graag iets goed doen.’

De aanpak inspireert alle medewerkers om constant te blijven doordenken. Het motto bij Interface is ‘there has to be a

Van Arkel: ‘Natuurlijk gaat de klant in de eerste plaats voor kwaliteit, maar als die goed is dan is het duurzaamheidsaspect een extraatje.’ better way’. De stappen die zijn gezet, zijn goed uitgepakt. ‘Sterker nog’, zegt Van Arkel, ‘ik ben er van overtuigd dat we dankzij duurzaamheid, dankzij de uitdaging om te blijven innoveren, marktleider zijn in ons vakgebied en op het gebied van design, innovatie en duurzaamheid.’

Factories as a forest De stip op de horizon, de doelstelling van 2020, komt langzaam dichterbij.

Wat drijft Interface na 2020? Is het dan klaar? ‘Het is nooit klaar!’, zegt Geanne van Arkel stellig. ‘De volgende stap is

‘Giving back’ en daar zijn we al mee gestart. Op de Filipijnen en in Kameroen worden oude visnetten gewoon in zee gedumpt. Voor ons waardevol materiaal dus we betalen de bevolking voor de netten die zij voor ons inzamelen. Hiermee blijven de zeeën en de koraalriffen vrij van afgedankt nylon.’

Het is ambitieus maar dat past bij Interface. De woorden ‘factories as a forest’ zijn gevallen. Dus het doel is niet slechts nul procent impact op de ecologische voetafdruk, maar de wereld een klein beetje beter maken. ■

MASTERS OF INDUSTRY Tijdens Masters of Industry werkcolleges wordt telkens een actueel onderwerp onder de loep gehouden, om meer diepgang te geven aan veelbelovende industriële ontwikkelingen. Kijk voor een overzicht van de komende bijeenkomsten op: www.mastersofindustry.nl

PETROCHEM 10 - 2016 39

PET10 U backcasting.indd 39

28-09-16 11:35

INNOVATIE iTANKS-LEDEN Petrochem Platform

Rental

DEZE RUBRIEK WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

SUCCESVOLLE GROOTSCHALIGE TEST MET WARMTE-OPSLAG TNO is er samen met partners in geslaagd een oplossing te ontwikkelen om het energieoverschot van energieproducerende gebouwen lokaal op te slaan in een werkende, verliesvrije warmtebatterij.

Energieproducerende gebouwen leveren netto meer energie dan ze verbruiken. Dit energie-overschot moet lokaal worden opgeslagen om te kunnen gebruiken in tijden dat het energieaanbod en de opwekking minder is. Lokale opslag van energie is een belangrijke stap in het energieneutraal maken van gebouwen en woningen, het bevorderen van grootschalig gebruik van duurzame energie en de vermindering van CO2-uitstoot.

De warmtebatterij die TNO ontwikkelde met Europese wetenschappelijke partners en bedrijven, is het eerste werkende systeem ter wereld dat op basis van zouthydraten voor de verliesvrije opslag van zonnewarmte op dergelijk grote schaal is getest. Het systeem heeft de potentie om op compacte wijze seizoensopslag in de gebouwde omgeving mogelijk te maken.

De warmtebatterij werkt op basis van thermochemische opslag. Zon-thermische collectoren op het dak van een huis zetten zonlicht om in warmte, zoals (fotovoltaïsche) zonnepanelen dat doen om elektriciteit te winnen.

De opgevangen warmte wordt chemisch opgeslagen in het zout, door dehydratatie van het zout. De warmte bevindt zich in het zout en wanneer die nodig is, zorgt een hydratatiereactie ervoor dat de warmte vrijkomt. De gebruikte zouten zijn goedkoop en op grote schaal voorradig. Hiermee kan het systeem op termijn een goedkope en nog compactere commerciële oplossing vormen.

In het Energieakkoord is afgesproken dat de Nederlandse gebouwde omgeving in 2050 volledig energieneutraal is. TNO werkt samen met partners aan concepten die woningen en bedrijfspanden energieleverend maken en die tevens prettig, leefbaar en gezond zijn. Om energiepositieve gebouwen te realiseren, wordt gekeken naar opwekking, opslag en gebruik.

STUDENTEN VERSTUREN EEN BERICHT VEILIG VIA BACTERIËN Een team studenten van de RUG heeft een bacterie zo veranderd dat deze kan dienen als opslagmedium voor data en er een bericht mee verstuurd kan worden. Deze vorm van data-overdracht, bio-encryptie, wordt gezien als een toekomstige manier om veilig en compact miljoenen gigabytes aan data op te slaan en uit te wisselen. De studenten doen met hun vinding mee aan de wereldwijde iGEM-competitie in Boston, eind oktober.

De studenten hebben een bericht in het DNA van een bacterie gestopt, in een andere bacterie werd de sleutel gedaan om het bericht mee te kunnen decoderen.

Een collega-team heeft het bericht van de RUG-studenten ontvangen en al kunnen lezen. Volgens de studenten is hun systeem vrijwel onhackbaar.

PETROCHEM 10 - 2016 40

PET10 G innovatie.indd 40

28-09-16 11:24

iTANKS-LEDEN Petrochem Platform

FOTO: TU/E

NIEUW TYPE OPLOSMIDDEL VOOR METAALVERONTREINIGING Onderzoekers van de Technische Universiteit Eindhoven hebben een nieuw type oplosmiddel ontwikkeld voor het verwijderen van metaalverontreiniging. Het oplosmiddel is snel, veilig en goedkoop, gemakkelijk te maken en ook nog eens veel milieuvriendelijker dan veel alternatieven.

De huidige oplosmiddelen om specifieke metalen uit water te verwijderen – vaak vluchtige organische middelen of ionische vloeistoffen – hebben allemaal hun nadelen. Er zijn veiligheidsrisico’s, ze zijn traag, duur of milieuonvriendelijk. Volgens de onderzoekers is de potentie van het nieuwe oplosmiddel enorm, voor de industrie, voor waterzuiveringen en voor de terugwinning van zeldzame metalen.

TU/e-medewerkers ontdekten in 2015 een nieuwe categorie van oplosmiddelen: hydrofobe deep eutectic solvents (DES). De productie ervan is simpel: de bestanddelen samenvoegen en een paar uur schudden volstaat.

Nu is gebleken dat met zo’n waterafstotende DES in enkele seconden zware metalen als nikkel en ijzer uit water kunnen worden gehaald door het oplosmiddel stevig door het verontreinigde water te schudden. Het oplosmiddel neemt de metalen op, en komt vrijwel direct weer bovendrijven, doordat het waterafstotend is. Dat maakt de scheiding van water en oplosmiddel vervolgens eenvoudig.

Inmiddels zijn de Eindhovense onderzoekers erin geslaagd met hydrofobe DES niet alleen metalen uit water te halen, maar ook om op een zeer effectieve manier CO2 af te vangen. En daar houdt het niet op, verwachten ze. Wel denken de onderzoekers dat nog minstens tien jaar aan onderzoek nodig is voordat er een DES voor metaalverontreiniging op de markt komt.

FOTO: STEDIN

STEDIN INSPECTEERT GASLEIDINGEN MET WATERDRONE Stedin gaat haar gasleidingen onder water inspecteren met een op afstand bestuurbare inspectieboot. Het bedrijf voerde begin september de eerste testen uit en verwacht dat de boot zo’n vijftig tot zestig vaarten per jaar zal maken. De boot, door medewerkers ook wel de MS Stedin genoemd, is een onbemand voertuig waarmee het bedrijf haar gasleidingen onder water gaat inspecteren.

Stedin heeft 11.000 zogenaamde zinkers in haar verzorgingsgebied. Door baggerwerkzaamheden of door stroming van het water kunnen die zinkers minder diep komen te liggen, of wellicht verschoven zijn. De MS Stedin kan data verzamelen waarmee de bodem van een sloot of kanaal in kaart kan worden gebracht, inclusief de precieze locatie van de zinkers. Ook kan nauwkeurig worden bekeken hoe diep de zinkers onder het zand liggen.

Want als er minder dan anderhalve meter zand op de gasleidingen ligt, is de kans op schade groter. Met satellietdata kan de beweging in de grond worden gevolgd. Onder water kan de nieuwe drone worden gebruikt.

Inmiddels hebben alle leden van het MS Stedin-team hun vaarbrevet behaald. In het najaar worden alle IT-systemen getest.

Ivo Visser, Risico Analist Stedin Asset Management, was de drijfveer achter deze innovatie: ‘Soms wordt wel tien keer per jaar een buis geraakt met baggeren. Sommige zinkers voeden maar één perceel, maar stel dat er een hoofdbuis wordt geraakt, dan zitten heel veel klanten zonder gas. Met deze nieuwe kennis zetten we een nieuwe stap om schade zoveel mogelijk te voorkomen.’

DEZE RUBRIEK WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR

PETROCHEM 10 - 2016 41

PET10 G innovatie.indd 41

28-09-16 11:25

Het Petrochem platform brengt experts, gebruikers en leveranciers van producten en diensten bijeen om bij te dragen aan transparante informatievoorziening rond de olie- en chemische industrie.

Het Petrochem platform bereikt zijn doelgroep via het vakblad Petrochem, de website www.petrochem.nl, de nieuwsbrief, rondetafelbijeenkomsten, het jaarcongres Deltavisie en andere events.

PARTNERNIEUWS

PARTNERS VAN HET PETROCHEM PLATFORM

Biocidevrije anti-fouling ontwikkeld AkzoNobelâ&#x20AC;&#x2122;s Marine Coatings heeft een biocidevrije anti-fouling ontwikkeld. Er is hiervoor gebruik gemaakt van biologische materialen. Deze coating verbetert de operationele prestatie van schepen en vermindert de impact op de ecologische voetafdruk.

Het product belooft een brandstofbesparing en CO2-reductie tot wel zes procent. Rompen die zijn behandeld met de coating behouden langer hun egale oppervlakte waardoor wrijving met het water wordt verminderd en het brandstofverbruik en de uitstoot daalt.

Engie gaat LNG leveren aan China Engie levert in de periode november 2016 tot en met februari 2017 tien ladingen LNG aan Beijing Gas Group (BGG). Hiermee wordt een bijdrage geleverd aan het veiligstellen van de gasvoorraad voor de winter voor de stad Beijing. De LNG-volumes (900 miljoen kubieke meter) worden afgeleverd in Caofeidian-terminal, in het noorden van China, waar het wordt opgeslagen, verdampt en wordt doorgeleid naar het gasnetwerk van Beijing. Engie is al meer dan veertig jaar actief in China.

Eerste monopalen uit Sif-fabriek Op 20 september zijn de eerste monopalen door de nieuwe fabriek van Sif op de Maasvlakte 2 opgeleverd. De palen hebben een lengte van ruim 80 meter en worden in december verscheept naar het Galloper-windpark aan de oostkust van het Verenigd Koninkrijk, waar ze als fundering dienen voor windmolens op zee. In totaal gaat Sif een hoeveelheid van 54 monopalen leveren aan het Galloperproject.

Bekijk alle partnerfilmpjes op petroplatform.petrochem.nl

CONTENTPARTNERS

LEDEN VAN HET PETROCHEM PLATFORM

KLEUREN: LOGO CITTĂ&#x20AC; ROMANA PANTONE

CMYK

ROOD: PMS 1797 ORANJE: PMS 158 LICHT ORANJE: PMS 1505

ROOD: 5-90-75-0 ORANJE: 5-70-90-0 LICHT ORANJE: 0-30-70-0

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Petrochem platform, kijk dan op www.petrochem.nl of neem contact op met Gerard Nieveen: Gerard@industrielinqs.nl - 020 312 2085

PET10 Platform.indd 42

28-09-16 11:29

‘EXPERTQU TES’ Bij collega-bedrijven kan er wel een fatsoenlijke cao af, dus Shell moet nu ook met een fatsoenlijke loonsverhoging, meer waardering en aanpak van de hoge werkdruk komen.’

In het topsectorenbeleid heeft het mkb weliswaar een plek, maar in de praktijk blijkt dat deze bedrijven vaak met obstakels worden geconfronteerd of met concrete vragen komen waarop ze respectievelijk geen remedie of antwoord krijgen.’

Egbert Schellenberg in een persbericht van FNV over 400 Shell-medewerkers die eind september actie voeren voor meer loon en minder werkdruk.

Chris Bruijnes, directeur van Innovatielink, in een interview met Agro & Chemie.

Een milieubeleid dat het juiste evenwicht vindt tussen ecologische doelstellingen en economische groei, zorgt ervoor dat de chemiesector kan blijven investeren in duurzame producten en toepassingen die mee kunnen helpen om de ambitieuze klimaatdoelstellingen te realiseren.’

Frank Beckx, gedelegeerd bestuurder essenscia vlaanderen, bepleit op het Tweede Vlaams Milieuforum dat milieuzorg en concurrentiekracht hand in hand gaan.

Hernieuwbare energie heeft een technologische maturiteit bereikt die tot een niet meer te stoppen groei en dynamiek leidt. Als er ook nog maatregelen worden genomen om de klimaatverandering af te remmen, dan zijn in een dergelijk scenario alle ingrediënten aanwezig voor een snelle transitie naar een duurzame economie.

Wim Soetaert, Universiteit Gent, over het klimaatakkoord in zijn column in deze editie van Petrochem.

HET EXPERTPANEL VAN HET PETROCHEM PLATFORM BESTAAT UIT DE VOLGENDE SPECIALISTEN

PET10 Platform.indd 43

Johan Alebregtse AkzoNobel Industrial Chemicals, site director Rotterdam

Chris Bruijnes InnovatieLink, directeur

Joris Hurenkamp Havenbedrijf Rotterdam, business manager

Cor van de Linde iTanks, managing director

John Schonewille Stratt+ Industrial Management, directeur

Maaike de Wit Conway & partners, advocaat

Cees Jan Asselbergs Deltalinqs, algemeen adviseur

Frans Brüning KH Engineering, business development manager

Hans Kerkhoven voormalig topman Shell Global Solutions

Michel Meertens DSM, site director

Jaap Schouten TU Eindhoven, professor

Cyril Widdershoven Verocy, partner/founder

Frank Beckx Essencia Vlaanderen, gedelegeerd bestuurder

Jan Van Doorslaer voormalig woordvoerder BASF Antwerpen

Cor Kloet voormalig algemeen directeur SPIE Nederland

Elsbeth Roelofs MVO Nederland, sectormanager Chemie, Internationaal MVO programma

Wim Soetaert Universiteit Gent, professor

Cor Zijderveld SBE, voorzitter

Jos Benders voormalig topman Lyondell

Niko van Gent voormalig woordvoerder Huntsman Holland

Cas König Klesch Aluminium Delfzijl, algemeen directeur

Chris Roubos Evides Industriewater, manager Sales & Marketing

Wouter Stam Flowid, managing director

Katrien Bogaerts Kaneka, production engineer

Michel Grijpink Hogeschool Utrecht, Learning & Development consultant

Henk Leegwater Lexxin, consultant

Ruud Schenk ENGIE West Industrie, algemeen directeur

René Venendaal BTG Bioliquids, algemeen directeur

Sandra de Bont VOTOB, directeur

Ronald Hoenen, DSM Dyneema, site manager

Bart Leenders Neste, managing director

Egbert Schellenberg FNV, vakbondsbestuurder procesindustrie

Roelf Venhuizen Profion, voorzitter

Jan Bout Bout&Co, partner

Eward Hofstede AVEBE, managing director operations

Frank de Leng Botlek Tank Terminal, plantmanager

Dik Schipper voormalig production leader Dow Benelux

Steffen Walgien Tebodin, manager Engineering Oil & Gas

28-09-16 11:29

15minuten

Petrochem.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld

verwarmd water betrouwbaarheid voor jouw veiligheid

Meer nieuws dan ooit • Actuele berichtgeving over de olie- en chemische industrie • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Online catalogi met producten en diensten • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse Nieuwsbrief • Live twitter updates • LinkedIn interacted

Petrochem-abonnees krijgen meer • De nieuwste Petrochem staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwe projecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.petrochem.nl en kies abonneren

1200L Mobiele Nooddouche Mobiele nooddouche met eigen voorraad, geschikt om gedurende 15 minuten in verwarmd water te voorzien, volgens de EN15154.

Ga direct naar Petrochem.nl en blijf iedereen voor _adv1_4staand_www_petrochem.indd 43

Watertemperatuur 16-38°C

10 seconden vanaf de risicoplaats

Watergarantie gedurende minstens 15 minuten

T: 0162-47 25 85 E: info@gelis.nl

01-06-16 13:56

WIJ HEBBEN ENERGIE VOOR TIEN. Samen met u werken we aan een optimale aardgaslevering .

www.g elis. n l Gelis is an Authorised Distributor for Hughes Safety Showers

www.wingas.nl

Pantone485 PET10 Advertenties.indd 44

Pantone282

28-09-16 11:15

ONBEVANGEN

‘Hoe druk je precies een mensenleven uit?

Kom je dan niet snel uit bij een uitdrukking in geld?’

Te complex voor wetgeving Het kan u wellicht zijn ontgaan, maar er is in Den Haag een felle discussie gaande over het bepalen van risico’s in de industrie. Om meer gelijkheid te krijgen tussen de verschillende oplossingen die bedrijven bedenken en uitvoeren om hun risico’s laag te houden, heeft een groep van industrie-vertegenwoordigende brancheverenigingen een voorstel ingediend bij het ministerie. In dit voorstel wordt gebruik gemaakt van een getalsmatige uitdrukking voor de factoren ‘kans’ en ‘effect’. En daarmee kan het risico vervolgens als het ware worden berekend.

Het voorstel volgt de richtlijnen die door vooraanstaande instituten uit Amerika zijn opgesteld, maar de aannames die erbij horen, zijn niet altijd even duidelijk. En dat is vaak het probleem met dit soort risico-rekenen. De partijen die er volledig in geloven, gaan ermee om alsof het een soort harde wetenschap is waarbij de uitkomst een absolute waarde heeft. Alsof je risico kunt uitdrukken in een SI-eenheid.

Factoren Een van de grootste problemen is dat het minder hard en absoluut is dan de meeste mensen zouden willen geloven. En dat is lastig, want daarmee wordt de toepasbaarheid van risico-rekenen kleiner en de complexiteit groter. Want hoe bevestig je de input en de uitkomsten van een dergelijke risicostudie?

Niemand gaat bewust ongevallen veroorzaken om zijn studie te bevestigen. Dus wie kan vertellen welke getallen juist zijn en welke niet? Of onder welke omstandigheden bepaalde waardes mogen worden gebruikt?

We weten allemaal dat ongevallen altijd plaatsvinden als gevolg van vele factoren die tezamen leiden tot dat ene catastrofale moment. Maar hoe vergelijkbaar zijn al die factoren met de theoretische vergelijking die wordt gemaakt bij het risico-rekenen? En onderkennen we al die factoren wel, of gaan we ervan uit dat het merendeel niet relevant is? Hoe bevestigen we dat?

Er worden voor zover ik weet geen laboratoriumproeven gehouden om de getalsmatigheid uit dit soort theorieën te

bevestigen. Dus kunnen we onze getallen enkel afleiden uit de ongevallen die daadwerkelijk hebben plaatsgevonden.

Niet vergelijkbaar Als vergrotende trap komt het probleem naar voren dat het vergelijken van getallen van verschillende methodes meestal onbewust leidt tot onterechte conclusies. Als je de kans op overlijden van een individueel als gevolg van één enkel scenario hebt weten vast te stellen, kun je dat dan vergelijken met de kans op overlijden als gevolg van een auto-ongeval? Of een overstroming? Dat is toch wat we uiteindelijk willen weten?

Want daarmee kan gegrond een besluit worden genomen over wat veilig genoeg is.

Maar helaas, dat gaat dus niet. De aannames die vast zitten aan het bepalen van de risico’s van autorijden, zijn totaal anders dan die van een industrieel ongeval. Als je het gevolg daarvan niet goed kunt afwegen, kun je de getallen ook niet vergelijken.

Geen absolute waardes dus.

Nationaal niveau U merkt wel, er zitten verschrikkelijk veel vragen vast aan dit soort benaderingen. En de belangrijkste ligt al snel in het verlengde van dit soort discussies. Want hoe druk je precies een mensenleven uit? Kom je dan niet snel uit bij een uitdrukking in geld? Die discussie kun je maar beter niet proberen te voeren, want daar ga je nooit uitkomen. En dan moet je jezelf nog afvragen of het wel ethisch is om zoiets te doen.

Al met al zijn dergelijke risicomethodes een prima hulpmiddel om te bepalen waar de grootste risico’s zitten in een bedrijf, maar voorlopig zie ik het gebruik ervan op nationaal niveau nog niet gebeuren. Want laten we eerlijk zijn, dit is toch veel te complex voor wetgeving?

Chris Aldewereld is ingenieur Scheikundige Technologie en werkzaam als Adviseur Industriële Veiligheid.

Aldewereld@gmail.com

PETROCHEM 10 - 2016 45

PET10 J onbevangen.indd 45

28-09-16 11:22

PETROCHEM 10 - 2016 46

PET10 X themaspread.indd 46

28-09-16 11:35

FOTO: OLE JØRGEN BRATLAND - STATOIL

THEMA PEOPLE, PLANET, PROFIT

• Net voor de zomer zag Visie Chemelot 2025 het licht; een stevig plan voor de industriële verzamelsite bij Geleen. Als alles volgens plan verloopt, moet Chemelot de komende periode de meest concurrerende en duurzame productiesite worden van West-Europa.

• Zinkfabrikant Nyrstar heeft grootse plannen op haar terrein in Budel. Net als Chemelot wil het bedrijf ruimte bieden voor technostarters die met nieuwe oplossingen kunnen komen, maar ook afnemers zijn welkom.

Helemaal als ze nieuwe synergie brengen.

PETROCHEM 10 - 2016 47

PET10 X themaspread.indd 47

28-09-16 11:35

HET NIEUWE PRODUCEREN

Bij Chemelot druipt de ambitie ervan af Net voor de zomer zag Visie Chemelot 2025 het licht; een stevig plan voor de industriële verzamelsite bij Geleen. Als alles volgens plan verloopt, moet Chemelot de komende periode de meest concurrerende en duurzame productiesite worden van West-Europa. DSM is straks niet meer de natuurlijke kartrekker. Dat wordt een Mr. of Mrs. Chemelot in de persoon van een executive directeur.

Wim Raaijen

De afgelopen vijf jaar stond het een beetje stil op de chemische productiesite Chemelot, het voormalige DSM-terrein in Geleen. Weliswaar tierde het onderzoek op de Brightlands Chemelot Campus welig en groeide het aantal startups boven verwachting, maar op het gebied van productie meldden zich nauwelijks nieuwkomers aan de poort. En daar is het allemaal wel om te doen. In de jaren daarvoor waren veel nieuwe namen op de site verschenen, vooral omdat ze onderdelen van DSM kochten. Denk aan Sabic dat in 2002 een groot deel van de fabrieken van DSM overnam. Later volgden andere kopers, zoals OCI Nitrogen, CVC en Lanxess, dat in Limburg nu onder de vlag Arlanxeo Netherlands opereert nadat het Saudische Aramco dit jaar vijftig procent van de aandelen overnam.

De echte groei op het gebied van productie bleef de laatste jaren echter uit.

Stilstand is achteruitgang, moet de beheerder van de site hebben gedacht.

‘Daarom hebben we de verschillende partijen bij elkaar geroepen om aan een gezamenlijke visie te werken’, vertelt Joris de Beer, managing director DSM Chemelot, de verhuurder van de site.

‘Eerst leek het enthousiasme hiervoor niet zo groot bij de afzonderlijke partijen. Ze zijn niet bij voorbaat gericht op

HET NIEUWE PRODUCEREN Staan we aan de vooravond van een nieuwe industriële revolutie? Innovatieve circulaire processen, nieuwe technologie om nauwkeuriger, veiliger en met veel meer inzicht te produceren en andere zienswijzen op bijvoorbeeld efficiëntie, verantwoordelijkheid en duurzaamheid bieden in ieder geval voldoende voedingsbodem voor significante veranderingen.

Het Nieuwe Produceren volgt ontwikkelingen en innovaties die mogelijk een verandering van tijdperk inluiden.

een gezamenlijke visie.’ Hun plaatselijke belangen zijn vooral gericht op productie. Investeren in bijvoorbeeld gezamenlijke infrastructuur heeft geen prioriteit op de verschillende hoofdkantoren.

Toch zijn alle aanwezige productiebedrijven wel positief over de site. Al het nodige is immers aanwezig en met de groeiende hightech-campus heeft Chemelot langzamerhand een unieke positie verworven op het gebied van innovatie. Bovendien zijn de installaties, al hebben ze verschillende eigenaren, mede door de lange historie van de voormalige DSM-site van oudsher enorm geïntegreerd. De Beer: ‘Dus alleen al vanuit defensief oogpunt is samenwerking belangrijk. Want wat als een van de belangrijke partijen bijvoorbeeld stopt?

Dan hebben de andere partijen echt een groot probleem.’

Nog geen procent Onder leiding van professor Emmo Meijer (TU/e) begonnen verschillende aanwezige bedrijven daarom in juni 2015 aan hun zoektocht naar verbetering van de site. En zoals het wel vaker gaat, werden ze gaandeweg steeds enthousiaster en de plannen ambitieuzer. Net voor afgelopen zomer resulteerde dat in Visie Chemelot 2025. Een stevig plan, waarnaar vanuit verschillende andere industriële clusters met enige jaloezie wordt gekeken. Want de ambitie druipt er toch wel vanaf. Als alles volgens plan verloopt, moet Chemelot de komende periode de meest concurrerende en duurzame productiesite worden van West-Europa. Het aantal mensen dat het industrieterrein tewerkstelt, moet tot 2025 groeien van achtduizend naar tienduizend en het aantal aanwezige studenten van vijfhonderd naar duizend. De omzet groeit als het goed gaat met 25 procent naar circa

PETROCHEM 10 - 2016 48

PET10 X1 Chemelot.indd 48

28-09-16 11:34

FOTO: WIM RAAIJEN

12,5 miljard euro en het aantal grote, geïntegreerde productiebedrijven moet groeien van vijf naar zeven. Het aantal startups moet verdubbelen naar honderd en meer dan vijftien procent van de grondstoffen moet dan biogebaseerd zijn. Nu is dat nog geen procent.

Maatschappelijke waarde Duidelijke en ambitieuze doelstellingen dus. Maar ook met een nuchtere ondertoon. De Beer: ‘Om echt vooruit te komen, hebben we het begrip duurzaamheid zoveel mogelijk van alle ‘fuzz’ en flauwekul ontdaan. We waren er ons direct van bewust dat de gekozen weg geld kost, wat gelukkig wel langzaam kan worden terugverdiend. Maar ik ken weinig private partijen die geïnteresseerd zijn in lange terugverdientijden. Daarom was het heel belangrijk dat overheden zich bereid tonen om mee te financieren, niet in de vorm van subsidies, maar wel met leningen.’

En dat zijn ze. Onder leiding van de provincie Limburg wordt een apart revolverend investeringsfonds opgericht van 75 miljoen euro dat vooral zal worden aangewend om duurzaamheidsprojecten op de site met een beperkt rendement en dus langere terugverdientijden voor te financieren. De rol van de overheden

De Beer: ‘Om echt vooruit te komen, hebben we het begrip duurzaamheid zoveel mogelijk van alle fuzz en flauwekul ontdaan.’ is hier van groot belang om dit soort duurzaamheidsinvesteringen over de eerste moeilijke hobbels heen te trekken.

Volgens De Beer kan het fonds daarnaast ook worden aangewend om infrastructurele aansluitkosten voor de toelevering van bijvoorbeeld energie en stoom voor nieuwe partijen op de site voor te financieren. ‘Dat is kostbaar voor nieuwe installaties en bij de bestaande site users is er weinig animo om mee te betalen voor het aansluiten van nieuwkomers.’

Om mee te doen, is het voor overheden erg belangrijk dat het verwezenlijken van de visie een grote maatschappelijke waarde heeft. Natuurlijk helpt het zeer dat er nieuwe werkgelegenheid wordt geschapen. Maar ook de ambities op het gebied van verduurzaming zijn belangrijk.

Geen causaliteit Echter, op het basale vlak zijn er eveneens nog maatschappelijke verbeterpunten voor de site. Op het gebied van veiligheid bijvoorbeeld. Want juist in periode dat de toekomstvisie voor Chemelot werd ontwikkeld, kende de site

verschillende incidenten. Zo heeft de omgeving vorig jaar in de zomer hinder ondervonden van een kantelend drijvend dak van een naftatank bij Sabic. En eind vorig jaar was er een grote brand in een opslagloods op de site.

Wil Chemelot de meest concurrerende en duurzame site van West-Europa worden, dan mogen zulke zaken natuurlijk niet onder het tapijt worden geveegd.

Temeer omdat hier meteen het bestaansrecht, oftewel de license to operate van de site in het geding is, deed Chemelot dat ook niet. Transparante communicatie met de omgeving was en blijft volgens De Beer cruciaal. Daarom liet Chemelot het onderzoeksbureau Crisislab een grondig onderzoek doen naar negen recente incidenten van 2015. De conclusies van het onderzoek zijn inmiddels een paar maanden openbaar.

Volgens De Beer was het enigszins geruststellend dat er geen samenhang werd gevonden tussen de verschillende gebeurtenissen. Crisislab kon niet één specifieke factor aanwijzen die de negen onderzochte incidenten op het terrein PETROCHEM 10 - 2016 49

PET10 X1 Chemelot.indd 49

28-09-16 11:34

STRATT+ INDUSTRIAL MANAGEMENT

Divisies:

n Industry n Safety n Technical Documentation n Aerospace Stratt+ voor technische adviezen, projecten en processen in de industrie.

Extra kennis en capaciteit met persoonlijke aandacht en kwaliteit.

MAATWERK IN INDUSTRIE! Hoofdkantoor Stationsweg 45 3331 LR Zwijndrecht

Vestiging Zeeland Amundsenweg 29 4462 GP Goes

T. 078 - 6120 320 I. www.stratt.nl E. welkom@stratt.nl

SOLIDS EUROPEAN SERIES

A N T W E R P E N ANTWERP EXPO - 19 & 20 | 10 | 2016

REGISTREER NU MET:

CODE 2077 TRADE SHOW FOR GRANULES, POWDER & BULK SOLIDS TECHNOLOGIES

SOLA16-Adv-185x132_Petrochem.indd 1

PET10 Advertenties.indd 50

WWW.SOLIDS-ANTWERP.COM

29/08/16 21:09

28-09-16 11:16

verklaart. Zo zag het onderzoeksbureau bijvoorbeeld geen verband met het inhuren van werknemers uit andere landen.

Evenmin bleek uit het onderzoek een causaliteit met mogelijke bezuinigingen op onderhoud. Dat er meer bedrijven dan voorheen op de Chemelot-site opereren, vormt volgens het onderzoek ook geen oorzaak.

Snee in iemands vinger Maar hoewel er geen directe samenhang is aan te wijzen tussen de onderzochte incidenten, zijn er mogelijk wel gemeenschappelijke factoren te vinden. Een aantal van deze factoren geldt voor de gehele chemisch industrie. Denk hierbij aan steeds scherpere normen die voorheen onbenoemde voorvallen tot incidenten maken. Zo bestonden er vóór medio 2015 nog geen normen voor de lozing van pyrazool.

Crisislab wijst er verder op dat complexe, geïntegreerde processen de kans op incidenten vergroten. Bovendien zal chemische productie en veiligheid altijd op enige voet van spanning staan. De Beer: ‘Dat is natuurlijk zo. Uiteindelijk kun je incidenten alleen maar honderd procent voorkomen als je de boel helemaal stillegt.’ Volgens hem moet de industrie ook uitkijken dat het niet doorslaat in details op het gebied van veiligheid. Het onderzoeksbureau noemt dat veiligheid met een kleine ‘v’, oftewel arbeidsveiligheid. De Beer: ‘Natuurlijk willen we elk incident voorkomen, maar er is wel een verschil tussen een snee in iemands vingers en een uitslaande brand. Als organisatie moeten we ons meer toeleggen op het voorkomen van incidenten met een grote impact.’

Volgens Crisislab moet de aandacht voor de veiligheid met een grote ‘V’, de proces-gerelateerde veiligheid, niet ondersneeuwen in de dagelijkse praktijk.

Mr. Of Mrs. Chemelot In de toekomstvisie is ook aandacht voor de communicatie met de omgeving. De Beer: ‘Uiteraard zijn er altijd punten voor verbetering, maar op zich gaat de crisiscommunicatie bij incidenten doorgaans goed. Wel zijn we nog niet goed

‘Natuurlijk willen we elk incident voorkomen, maar er is wel een verschil tussen een snee in iemands vingers en een uitslaande brand.’ genoeg ingericht op moderne communicatietechnologieën, zoals social media.

Mensen zijn veel mondiger geworden.

Daarom is het belangrijk om de dialoog te zoeken. Dan helpt het ook dat Chemelot één aanspreekpunt krijgt. Een Mr. of Mrs. Chemelot in de persoon van een executive directeur, ondersteund door een Chemelot-communicatieteam.’

Deze executive directeur wordt onder andere verantwoordelijk voor communicatie en acquisitie. Daarnaast wordt de executive directeur ook verantwoordelijk voor het programma om zo de doelen van de toekomstvisie 2025 te realiseren.

De rol van kartrekker die DSM nu nog heeft, zal daarmee door deze directeur worden overgenomen.

Avantium Om straks op het gebied van productie te groeien, is de Brightlands Chemelot Campus van essentieel belang. ‘De campus is ook een groeimotor’, stelt De Beer. Door bij het onderzoek en het ontwikkelwerk onder andere te focussen op duurzame materialen en veel ruimte te bieden voor proefinstallaties, wil Chemelot uiteindelijk ook de bouw van nieuwe volwaardige productie-installaties aantrekken die zich bij voorkeur zullen

vestigen op het industriële park.

Dat dit niet altijd een logisch proces is, hebben ze bij Chemelot inmiddels ook al ondervonden. Zo bouwde Avantium in Limburg wel zijn proefopstelling voor de biogebaseerde kunststof PEF, maar de eerste volwaardige productie-installatie komt in Antwerpen, op het terrein van BASF. ‘Daar waren we best even goed ziek van’, vertelt Joris de Beer eerlijk.

‘We hebben Avantium echt een aantrekkelijk aanbod gedaan en ik ben ervan overtuigd dat we de beste locatie waren, en zijn, voor de investering van Avantium.’ Dat het gewest Vlaanderen meteen bereid was om een forse financiële steun te geven, heeft de keuze van Avantium doorslaggevend beïnvloed.

Er komen gelukkig voor Chemelot nog wel meer kansen, zelfs in het geval van Avantium. Een paar maanden geleden kondigde dit bedrijf aan dat het twee nieuwe proefinstallaties gaat bouwen op Chemelot (zie ook het hoofdinterview met CTO Gert-Jan Gruter in de vorige Petrochem). En ook voor verschillende andere bedrijven op Chemelot lijkt opschaling slechts een kwestie van tijd.

Net als in het voetbal zullen niet alle talenten al vroegtijdig de overstap naar het buitenland maken. ■ PETROCHEM 10 - 2016 51

PET10 X1 Chemelot.indd 51

28-09-16 11:34

VERWAARDING

Op de Nyrstar-site bruist het straks van innovatie Zinkfabrikant Nyrstar in het Noord-Brabantse Budel heeft grootse plannen op haar terrein.

Net als Chemelot wil het bedrijf ruimte bieden voor technostarters die met nieuwe oplossingen kunnen komen, maar ook afnemers zijn welkom. Helemaal als ze nieuwe synergie brengen. Op het gebied van energie, verwaarding van reststromen en bijvoorbeeld bij de recycling van zink.

Wim Raaijen

Bij de zinkfabriek van Nyrstar in Budel ontvangen ze ertsen uit de hele wereld, vooral in de vorm van zinksulfides. Ze komen met name via de Antwerpse haven naar het oosten van Noord-Brabant. Een kwart van de feedstock bestaat daarnaast uit gerecyclede zinkoxides.

Plantmanager Guido Janssen: ‘Bij de sloop van bijvoorbeeld auto’s wordt het staal teruggewonnen waarbij het zink naar ons terugkomt. Het zink krijgen we in de vorm van oxides.’

De ertsen moeten eerst worden geroost, een oxidatiestap waarbij in alle veiligheid voor mens en milieu zwavel wordt verwijderd uit de sulfidegrondstoffen.

Verbranding dus, waarbij onder meer warmte vrijkomt. Met de warmte, die tijdens de reactie ontstaat, wordt stoom opgewekt. Daarmee worden diverse apparaten aangedreven, maar de stoom voorziet vooral in de warmtebehoefte van de volgende productiestap het logen van de - inmiddels - zinkoxides.

Bijdrage leveren De buitentemperatuur is bepalend of die warmte van het exotherme roosten voldoende is voor het loogproces. Janssen: ‘Als het buiten twaalf graden Celsius is, dan levert de roosting precies genoeg warmte op. Een mooi evenwicht, die ook economisch aantrekkelijk is. Kosten waren indertijd ook het belangrijkste argument bij de keuze om de warmte voor het logen in te zetten.’

In de winter is er dus al gauw extra warmte nodig. Dan wordt met een gasgestookte ketel bijgestookt. Maar dat is wel anders op de dag van het interview.

Het is zo warm dat de mussen van het dak vallen, de productiemedewerkers bij Nyrstar vanwege de hitte in de productiehallen kortere diensten draaien en bovendien regelmatig drankjes krijgen

toegeschoven, met name tegen uitdroging. ‘Op een dag als vandaag hebben we een fors overschot aan warmte. Daar ligt meteen een potentiële verduurzamingsslag. Nu blazen we stoom af bij een hogere buitentemperatuur, maar kunnen we niet iets doen met die warmte? Dat is nog best een puzzel, want het is onregelmatig en warmteoverschot hebben we pas als het echt warm is. We hebben al naar verschillende mogelijkheden gekeken. Het bewerken van varkensmest bijvoorbeeld. Hier in de omgeving zijn veel varkensboeren met een mestoverschot. We hebben onderzocht of we de warmte kunnen gebruiken om mest inert te maken met het warmteoverschot, zodat die mest wel bijvoorbeeld kan worden geëxporteerd. Dat krijgen we echter financieel nog niet rond. We hoeven er niet aan te verdienen. Kostenneutraal is prima, omdat we dan ook een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing van een probleem dat speelt in de nabije omgeving. Een nadeel van deze oplossing is dat je er een installatie voor gaat bouwen die alleen van april tot oktober gaat draaien, omdat dan de buitentemperaturen hoog genoeg zijn.’

Technocampus Dus keken ze bij Nyrstar verder. Omzetten in elektriciteit voor eigen gebruik of teruglevering aan het openbare net lijkt vooralsnog een goed alternatief. De overschotten aan warmte kunnen een turbine aandrijven om elektriciteit op te wekken.

Geen rocket science. Wel moet de installatie flexibel kunnen reageren op de fluctuaties in het warmteaanbod. Bovendien is de terugverdientijd met de huidige lage energieprijzen wel lang. Janssen: ‘Helaas zien overheden het omzetten van overschotten warmte in elektriciteit niet als duurzaam, dus het is niet gemakkelijk

PETROCHEM 10 - 2016 52

PET10 X2 Nyrstar.indd 52

28-09-16 11:33

FOTO’S: NYRSTAR

om subsidie te krijgen om de eerste hobbel van een investering te nemen. Dat terwijl het toch een veel beter rendement kan opleveren dan het plaatsen van zonnecellen of windmolens.’

Hoewel energiebesparing blijkbaar minder hoog op de politieke agenda’s staat dan bijvoorbeeld zonne- en windenergie, blijft het bedrijf wel zoeken naar mogelijkheden om efficiënter te werken. Waar in het verleden vooral alleen de kostenbesparingskaart werd getrokken, wordt het MVO-argument in Budel steeds vaker genoemd. En beide argumenten kunnen ook prima hand in hand gaan.

Nieuwe innovatieve ideeën kunnen zeer behulpzaam in de zoektocht naar energie-efficiëntie. Dat is ook een van de belangrijke drijfveren achter de plannen van Nyrstar om op het terrein in Budel een technocampus te beginnen.

Technostarters kunnen zich vestigen op het terrein van het bedrijf. Wel is het belangrijk dat ze een directe of op zijn minst een indirecte link hebben met de processen van de zinkfabrikant.

Naast energiebesparing zullen toch ook nieuwe vormen van duurzame energie belangrijke thema’s zijn. Want energiebesparing is niet bij elke stap bij het proces van Nyrstar mogelijk. Elektrolyse dat tegen het einde van het totale proces zink met een zeer zuivere kwaliteit (99,995 procent) oplevert, zal altijd op moleculair niveau twee elektronen nodig hebben. ‘Dit kan simpelweg niet met de helft, tenzij we de wetmatigheden

Janssen: ‘Het is niet gemakkelijk om subsidie te krijgen om de eerste hobbel van een investering te nemen.’ zouden kunnen veranderen.’ Elektriciteit geldt daarbij haast als grondstof. ‘Daar kunnen we helaas niet op besparen’, stelt Janssen. ‘De elektrolyse van gezuiverd zinksulfaat tot zinkmetaal heeft dus gewoon een vaste hoeveelheid stroom minimaal nodig. Maar we kunnen wel de benodigde elektriciteit proberen te vergroenen.’

Metal fuels In dat licht is het ook niet vreemd dat de eerste technostarter op het terrein van Nyrstar een bedrijf is met een revolutionaire kijk op elektriciteitsproductie, Plant-e. Het bedrijf, als spin-off voortgekomen uit het sub-departement Milieutechnologie van Wageningen Universiteit, begon afgelopen zomer in Budel met een experiment voor het winnen van elektriciteit bij de wortels van planten. Op een proefveld bij Nyrstar wordt deze techniek voor het eerst op grote schaal uitgeprobeerd. Positieve bijkomstigheid is dat het terrein van Nyrstar in Budel zeer uitgestrekt is en waar grote delen nog onontgonnen zijn met een bijna moerasachtige begroeiing.

Laten dat nu juist de ideale omstandigheden zijn voor de experimenten van Plant-e. Niet dat de spin-off op korte termijn een significante bijdrage kan

leveren aan de vergroening van Brabants grootste afnemer van elektriciteit. De zinkfabriek behoort tot de wereldtop wat betreft energie-efficiëntie, maar met name de elektrolyse-afdeling neemt ongeveer evenveel stroom af als de stad Eindhoven. Daar zou met de huidige efficiëntie van de innovatieve techniek een gebied voor nodig zijn met de omvang van Luxemburg. Nyrstar wil ruimte geven aan ontwikkelingen die op termijn wel oplossingen kunnen bieden op vlakken waar het bedrijf actief is.

Elektriciteit is een van de belangrijkste bronnen en letterlijk zelfs een grondstof bij de elektrolyse.

Hoewel het idee van een technocampus nog pril is, wordt er al druk nagedacht over onder andere de huisvesting van technostarters. En over hoe er echt een open sfeer van innovatie in Budel kan ontstaan. ‘Dat op zich lijkt me al geweldig’, vertelt Janssen enthousiast. ‘Met verschillende creatieve techneuten aan nieuwe oplossingen werken en elkaar inspireren.’ Ook uit de wetenschappelijke wereld zijn de reacties enthousiast.

‘We praten bijvoorbeeld veel met professor Philip de Goey van de Technische Universiteit Eindhoven, die ook veel mogelijkheden ziet voor onderzoek. Wist je dat hij onder andere bezig is met zogePETROCHEM 10 - 2016 53

PET10 X2 Nyrstar.indd 53

28-09-16 11:33

IN COMPLIANCE Is meer dan voldoen aan wet- en regelgeving

www.mourik.com

Uw installaties moeten maximaal beschikbaar zijn en voldoen aan alle gestelde eisen.

Zowel de technische als de milieu- en veiligheidseisen.

Daar zijn wij sterk in. Wij kennen uw installaties door en door. Ook alle regelgeving en lokale voorschriften. Efficiënt onderhoud is voor ons vanzelfsprekend, innoveren zit in ons DNA. We hebben alles in huis om u maximaal te ontzorgen.

Vandaag én morgen in compliance. Met Mourik. 010-296 54 00.

Nederland: T +31 10 296 54 00 E industrie@mourik.com

België: T +32 3 542 20 40 E mourik@mourik.be

@MourikHolding /MourikHolding /company/mourik

INFRASTRUCTUUR - INDUSTRIEBOUW - UTILITEITSBOUW - INDUSTRIËLE REINIGING - CATALYST HANDLING MILIEUTECHNIEK - ASBESTSANERING - ENGINEERING - MECHANICAL - CONSTRUCTIE W, E & I INSTALLATIES - BETONREPARATIE - CONSERVERINGEN - TOTAL TANK CARE

PET10 Advertenties.indd 54 471640_Mourik_ComplianceAdv_FCmag__210x297mm.indd 1

28-09-16 23-09-16 11:16 15:13

Green Deal Overigens wil Nyrstar niet alleen ruimte bieden aan kleine technologische bedrijven en onderzoekers. Met de open en innovatieve opzet wil de zinkfabriek op haar terrein ook aantrekkelijk maken voor de vestiging van andere producenten die op een of andere manier een synergie met Nyrstar hebben. Naast bijvoorbeeld energie-gerelateerde bedrijven kunnen die producenten ook in de productketen van de zinkfabriek zitten.

En wellicht partijen die de reststromen van Nyrstar kunnen verwaarden. Zo zitten in de zinkertsen ook concentraties goud, zilver, lood en bijvoorbeeld metalen als indium en germanium, die bij het logen als restproducten uit de zinkketen worden gehaald.

Het gaat zeker om interessante volumes.

Zo heeft Nyrstar zelf in Frankrijk een fabriek waar het indium verder wordt verwerkt. Een belangrijke grondstof voor de hedendaagse elektronica. Dat geldt ook voor germanium. Volgens Janssen kan het bijvoorbeeld best interessant zijn voor een producent van germanium om zich op het terrein van de zinkfabrikant te vestigen.

Vangrail Voorbeelden van synergetische clusters zijn er genoeg in de chemie. Chemelot, waar door de DSM-historie verschillende bedrijven veel onderlinge synergie hebben. Datzelfde geldt voor het chemiepark in Delfzijl met zijn AkzoNobel-geschiedenis. ‘Maar kijk ook bijvoorbeeld naar de Rotterdamse haven’, stelt Janssen, ‘waar rond de chloorproductie van AkzoNobel zich verschillende bedrijven hebben geclusterd.’

Janssen ziet de toekomst van een verzamelterrein in Budel overigens tamelijk breed. Zo kunnen ketens worden uitgebreid en bij voorkeur circulair worden

gemaakt. ‘We hebben bijvoorbeeld een Green Deal met een bedrijf dat probeert vangrails te ontzinken, om het zink te hergebruiken.’ Dat hergebruiken kan in onder andere gerenoveerde vangrails.

Dat heeft nog slechts beperkt plaats in Nederland. Hergebruik na renovatie bespaart significant kosten en energie.

In het buitenland wordt dat momenteel wel gedaan, maar verschillende betrokken partijen uit metaalverwerking, recycling en ontzinking willen in Nederland een dergelijke renovatie-activiteit starten zodat de keten in Nederland wordt gesloten.

Janssen: ‘Ook voor dergelijke activiteiten is er zeker plaats op ons terrein.’ ■

FOTO: WIM RAAIJEN

noemde ‘metal fuels’. Metalen kunnen veel energie opslaan en door metaalpoeders te verbranden kun je energie opwekken, zonder broeikasgassen. Bijvoorbeeld als brandstof van vliegtuigen. Bijzonder interessant!’

Guido Janssen: ‘Helaas zien overheden het omzetten van overschotten warmte in elektriciteit niet als duurzaam.’

PETROCHEM 10 - 2016 55

PET10 X2 Nyrstar.indd 55

28-09-16 11:33

MARKET REVIEW ALGEMEEN

ERIKS bv

Toermalijnstraat 5 1812 RL ALKMAAR Postbus 280 1800 BK ALKMAAR Tel: +31 (0)72 514 15 14 Fax: +31 (0)72 515 56 45 E-mail: info@eriks.nl Website: www.eriks.nl Aandrijftechniek Afdichtings- & Rubbertechniek Stromingstechniek Industriële kunststoffen Gereedschappen & Onderhoudsproducten

DEMONTAGE

DDM Demontage B.V.

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30- 666 97 80 Fax: +31 (0)30- 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

KUNSTSTOFROOSTERS EN CONSTRUCTIES (GVK)

Victor Lighting

Gedistribueerd door: Eurotronic B.V. Curieweg 8d 2408 BZ ALPHEN AAN DEN RIJN Postbus 582 2400 AN ALPHEN AAN DEN RIJN Tel: +31 (0)172- 49 10 76 Fax: +31 (0)172- 49 29 37 E-mail: info@eurotronic.nl Website: www.eurotronic.nl

INDUSTRIE ISOLATIE

ENERGIETECHNIEK

FlexxCon B.V.

Correspondentieadres Postbus 1761 3800 BT Amersfoort Magazijn/werkplaats Parallelweg 74 7161 AG Neede Tel: 033 4556696 Fax: 033 4553295 E-mail: info@flexxcon.com Website: www.flexxcon.com

MANUFACTURING EXECUTION SYSTEMS (MES) Advies, specificaties, cursus, inspecties en audits volgens Internationale CINI Standaard

Engineering , supply of energy processes, biomass, steam, thermal oil, hot water, incinerators

MLG Instruments

Westfrankelandsestraat 10c 3117 AR Schiedam Tel: + 31(0)10 473 50 50 Email: info@mlg-instruments.com Website: www.mlg-instruments.com Fabrikant van Magnetische Peiltoestellen, Peilglastoestellen, Kijktoestellen, Schakelaars, Transmitters (4-20 mA), RVS Vlotters & Titanium vlotters tbv stoomketels & drukvaten

CHEMICALS

AB Heatec Engineering BV

for industry, marine & offshore worldwide PO Box 160 NL – 7480 AD Haaksbergen The Netherlands Tel: +31 (0) 653231730 Fax: +31 (0) 842299814 E-mail : info@abheatecengineering.com Website: www.abheatecengineering.com

EXPLOSIEVEILIGE VERLICHTING & JUNCTION BOXES

ABTECH www.abtech.eu Chemicals, Lime, Recycling and Automotive De Noord Chemicals b.v.

Ridderpoort 14 2984 BG RIDDERKERK Postbus 257 2980 AG RIDDERKERK Tel: +31 (0)180- 41 59 88 Fax: +31 (0)180- 41 71 70 E-mail: info@noordchem.nl Website: www.noordchem.nl

Abtech

Gedistribueerd door: Eurotronic B.V. Curieweg 8d 2408 BZ ALPHEN AAN DEN RIJN Postbus 582 2400 AN ALPHEN AAN DEN RIJN Tel: +31 (0)172 - 49 10 76 Fax: +31 (0)172 - 49 29 37 E-mail: info@eurotronic.nl Website: www.eurotronic.nl

NCTI

Hofweg 1, 3208 LE Spijkenisse Tel: +31 181 698030 Email: info@ncti.nl Website: www.ncti.eu

INSPECTIE, TANKS DRUKAPPARATEN, VLOEREN

Kiwa Nederland B.V.

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

MAGION Process Control Engineering B.V. Wolga 5 2491 BK DEN HAAG Tel: +31 (0)70- 444 27 70 Fax: +31 (0)70- 444 20 82 E-mail: info@magion.nl Website: www.magion.nl

MEETDIENSTEN IN HOOGSPANNINGSTECHNIEK

Foutlocalisatie- en kwaliteitsmetingen aan kabelverbindingen, transformatoren en schakelaars.

Power Quality metingen en thermografie. Kabelmontage (moffen en eindsluitingen 25 – 170KV gecertificeerd) en kabelreparatie.

Joulz Energy Solutions B.V.

Zalmstraat 7a, 3016 DS Rotterdam Postbus 19230, 3001 BE Rotterdam Tel.: +31 (088) 895 88 88 E-mail: meetdienst@joulz.nl Website: www.joulz.nl/diensten/ meetdiensten

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van Petrochem, neemt u dan contact op met Jetvertising, Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000.

Uw abonnement wordt stilzwijgend verlengd tot wederopzegging en dient twee maanden van tevoren opgezegd te worden.

56

PETROCHEM 10 – 2016

PET10 Advertenties.indd 56 PET_MartketReview.indd Alle pagina's

28-09-16 11:16

MARKET REVIEW PIPE SUPPORTS

PROCESS SIMULATION

Protomation bv Dutramex BV

Ambachtstraat 1a 4143 HB LEERDAM Tel: +31 (0)345- 61 40 11 Fax: +31 (0)345- 61 95 25 E-mail: info@dutramex.com Website: www.dutramex.com

PROCESS CONTROL

MAGION Process Control Engineering B.V. Wolga 5 2491 BK DEN HAAG Tel: +31 (0)70- 444 27 70 Fax: +31 (0)70- 444 20 82 E-mail: info@magion.nl Website: www.magion.nl

In Control by Simulation Operator Training Simulators Nusterweg 80 6136 KV SITTARD Tel: +31 (0)46 458 47 48 Fax: +31 (0)46 458 63 83 E-Mail: info@protomation.com Website: www.protomation.com

SECUNDARY STEEL SUPPLIER

Secundary Steel Structures, Platforms, Skids, Staircases.

Welding According EN1090-2 Exec. 3 and EN - ISO 3834-2

Python BV

Nijverheidsweg 20 7921JJ Zuidwolde (Dr.) Tel: +31 (0)528 -37 10 45 Fax: +31 (0)528-37 13 96 Mail: info@python.nl Websites: www.python.nl

STUDBOLTS

BC Basco MANUFACTURER OF HIGH INTEGRITY BOLTING

Vierschaarstraat 7A 9160 LOKEREN Tel: +32 9 348 21 35 Gsm:Â +32 472 73 10 56 E-mail: sales@basco.be Website: www.bc-basco.com Contactpersoon : Toyah Timmermans

WARMTEBEHANDELING

Elektrisch voorwarmen en gloeien / Inductie verwarmen / Stationaire en mobiele gloeiovens / Uitdrogen beton en coatings

Delta Heat Services B.V.

Scheelhoekweg 2 3251 LZ STELLENDAM Postbus 52 3250 AB STELLENDAM Tel: +31 (0)187- 49 69 40 Fax: +31 (0)187- 49 68 40 E-mail: info@delta-heat-services.nl Website: www.delta-heat-services.nl

Bea Nederland B.V.

Anthony Fokkerstraat 2 3261 LB Oud Beijerland Postbus 1554 3260 BB Oud Beijerland Tel.: +31 (0)186 - 62 02 88 Fax: +31 (0)186 - 62 02 44 E-mail: sales@beaned.nl Website: www.beagroup.com

Smit Gloeidienst B.V.

Havenlaan 16 5433 NL KATWIJK (N. Br.) Tel: +31 (0)485 31 65 66 Fax: +31 (0)485 31 87 32 E-mail: info@smit-industrial.com Website: www.smit-industrial.com

ADVERTENTIE-INDEX Abonnees..............................................................................44

Mourik Services....................................................................54

Andus Group b.v...................................................................59

MSA Technologies and Enterprise Services ......................36

Applus RTD...........................................................................20

OMS Oil Movement Services...............................................16

Cordeel..................................................................................24

PAO Techniek en Management............................................38

easyFairs Nederland.............................................................50

Petrochem platform........................................................42, 43

Europem................................................................................24

Sarens Nederland.................................................................28

G4S Fire & Safety.................................................................18

STC Group.............................................................................24

Gelis.......................................................................................44

Stork Technical Services Holding .......................................60

IIR................................................................................... bijlage

Stratt+....................................................................................50

KH-Engineering.....................................................................20

Van der Ende Valve Services................................................18

Kiwa Inspecta........................................................................10

Van der Kooy.........................................................................26

Krohne Nederland..................................................................4

Vincotte Nederland...............................................................16

Leemberg..............................................................................38

WINGAS Benelux..................................................................44

M.O.B. Nederland...................................................................8

Yokogawa Europe Solutions..................................................2

Market review.................................................................56, 57

Zeeland Seaports..................................................................32

Mistras Group.......................................................................26

PETROCHEM 10 2016

PET10 Advertenties.indd 57

57

28-09-16 12:50 11:16 27-09-16

COLUMN

‘Het probleem is dat klimaatverandering een langzaam proces is dat zonder grote schokken of crisissen verloopt.’

Klimaatakkoord Eindelijk is het zover, de Verenigde Staten en China hebben elkaar gevonden in een klimaatakkoord. Op 3 september 2016 hebben zowel China als de VS samen de klimaatakkoorden van Parijs geratificeerd. Ongetwijfeld ging daar een partijtje armworstelen tussen de twee grootmachten aan vooraf. Maar dat maakt niet uit, het is het eindresultaat dat telt. De verwachting is dat Europa nu snel volgt met de ratificatie en dat vervolgens de meeste landen overstag gaan. Als het eerste schaap eenmaal over de dam is… En dan moeten er snel doortastende maatregelen genomen worden om de temperatuurstijging van onze aarde tot anderhalve graad te beperken, een doelstelling die volgens velen reeds onhaalbaar is geworden.

Urgentie Het wordt zo langzamerhand de hoogste tijd, want de gevolgen zijn nu reeds tastbaar voor wie een beetje zijn ogen openhoudt.

De hogere temperaturen kan iedereen in de praktijk vaststellen en als je de koele cijfers bekijkt, is het overduidelijk: er worden aan de lopende band temperatuurrecords gebroken.

In de laatste tien jaar was nagenoeg elk jaar gevoelig warmer dan het vorige. Onze planeet warmt nu heel snel op, het klimaat lijkt zelfs op hol te slaan, precies zoals voorspeld door de klimaatwetenschappers. Wie nu nog beweert dat het klimaat niet opwarmt of dat dit een natuurlijk proces is, maakt zichzelf gewoon belachelijk.

Het probleem is dat klimaatverandering een langzaam proces is dat zonder grote schokken of crisissen verloopt. Bovendien moeten we er iets aan doen in het belang van onze kinderen en kleinkinderen, zelf hebben we er schijnbaar geen last van. Dat maakt het moeilijk om lastige maatregelen door te voeren, er is geen ‘sense of urgency’ en de spreekwoordelijke kikker kan dus rustig worden dood gekookt.

Klimaatvluchtelingen Deze perceptie is echter snel aan het veranderen, want de klimaatverandering wordt nu reeds concreet en tastbaar. De gevolgen zijn blijkbaar niet enkel voor onze kinderen en kleinkinderen, maar treffen ons hier en nu al. De effecten van de klimaatverandering werden in het verleden vaak gereduceerd tot een stijgende zeespiegel. Meer was er niet aan de hand en

dat probleem was beheersbaar, vooral ook omdat het zo traag gaat en we ons kunnen aanpassen door hogere dijken en andere technische ingrepen.

Het wordt echter steeds duidelijker dat de gevolgen veel breder gaan en zeer aanzienlijk zijn. Wie in het Zuiden woont, wordt vandaag reeds heel concreet geconfronteerd met verstikkende hittegolven, droogte, misoogsten, oncontroleerbare bosbranden enzoverder. Wie in het Noorden woont, moet de klimaatvluchtelingen opvangen.

Nog voor de oorlog in Syrië uitbarstte, had 75 procent van de Syrische landbouwers het al opgegeven door opeenvolgende jaren van droogte en misoogsten, 85 procent van het vee is gestorven tussen 2006 en 2011. De droogte in Syrië was de ergste sinds ruim vijfhonderd jaar en de ineenstorting van de Syrische landbouw heeft minstens anderhalf miljoen Syriërs van het platteland naar de steden gedreven.

Dergelijke omstandigheden vormen een ideale voedingsbodem voor oorlog. De gevolgen deinen uit tot in Europa, waar de vluchtelingencrisis nu zelfs de Europese Unie in gevaar brengt.

En volgens sommigen is dat nog maar het begin, Europa zal worden overspoeld door miljoenen klimaatvluchtelingen uit Afrika.

Doortastende maatregelen Redenen genoeg dus om pessimistisch over de toekomst te worden. Toch zijn er ook argumenten om optimistisch te blijven. Hernieuwbare energie heeft een technologische maturiteit bereikt die tot een niet meer te stoppen groei en dynamiek leidt. Als er nu ook nog maatregelen worden genomen om de klimaatverandering af te remmen, in het bijzonder een ernstig te nemen koolstoftax, dan zijn in een dergelijk scenario alle ingrediënten aanwezig voor een snelle transitie naar een duurzame economie.

Dus hoera voor dat klimaatakkoord, nu de doortastende maatregelen nog.

Prof. Wim Soetaert is verbonden aan InBio.be, expertisecentrum voor industriële biotechnologie en biokatalyse van de Universiteit Gent.

PETROCHEM 10 - 2016 58

PET10 I column.indd 58

28-09-16 11:23

Serving the industry Lengkeek Staalbouw is een fullservice aanbieder in de nationale staalbouwbranche. Maatwerk, vakmanschap en veiligheid (VCA-P) staan hoog in het vaandel. Het bedrijf heeft bijna 80 jaar ervaring en is gespecialiseerd in onderhouds-, reparatie-, inspectie- en nieuwbouwwerkzaamheden in de energiemarkt en in de zware en (petro)chemische industrie. Denk daarbij aan staal- en trapconstructies, platforms, leidingbruggen, tijdelijke constructies, etc. Onder de meest moeilijke omstandigheden worden on-site inspectie-, reparatie- en montagewerkzaamheden verzorgd, waarbij betrouwbaarheid, snelheid van levering en flexibiliteit voorop staan.

Lengkeek Staalbouw is een zelfstandige werkmaatschappij binnen de ‘Services & Maintenance’ divisie van Andus Group. De andere divisies zijn ‘Manufacturing’ en ‘Contracting’. Andus Group is een internationale onderneming met circa 1.100 medewerkers en 14 gespecialiseerde werkmaatschappijen wereldwijd actief in een breed, industrieel werkveld.

Lengkeek Staalbouw BV | Oppermanstraat 80, 3194 AC Hoogvliet NL | T +31 (0)10 - 416 16 44 | E info@lengkeek-staalbouw.nl

Kennismaken? Graag. Bel of kijk op www.lengkeek-staalbouw.nl of www.andusgroup.com

PET10 B A4 inhoud.indd 4 Lenkeek MagAd Petrochem.indd 1

28-09-16 15:45 11:20 07-04-16

VOPAK 400 JAAR Stork feliciteert Vopak met haar 400 jarig beStaan.

Wij zijn trots op onze lange samenwerking in projecten en onderhoud!

WWW.STORK.COM

Advert-VOPAK.indd 5 PET10 B inhoud.indd 4

27/09/2016 10:19:36 28-09-16 11:21

OPSLAGTANKS 9 & 10 november 2016 – BROODFABRIEK RIJSWIJK

26e editie

9 & 10 november 2016 is het weer zover. De 26e editie van de conferentie Opslagtanks; het meest toonaangevende event voor tankprofessionals in Nederland en België.

Dit jaar vindt de 2-daagse conferentie, georganiseerd door IIR, plaats in De Broodfabriek in Rijswijk. U krijgt kennis en inzicht van anderen uit de industrie door middel van interessante praktijkcases die u kunt toepassen binnen uw eigen werkzaamheden. Daarnaast bent u in de gelegenheid collega’s uit de industrie te ontmoeten, te netwerken en ervaringen te delen.

SNEAK PREVIEW Veiligheid van kritische infrastructuren, waaronder industriële plants en ICTsystemen • Geopolitieke inzichten m.b.t. industriële dreigingen • Hoe realistisch is terroristische dreiging voor de industriële infrastructuur in Nederland en Europa?

• Hoe gaan bedrijven op dit moment om met concrete dreigingen?

Cyril Widdershoven, MENA energy security expert, VEROCY Visie en wensen van de klant van de tankterminal anno 2016 Jonathan Feys, Business Development & Sales Director Northern Europe, LBC Tank Terminals

Wat kunnen we in de petrochemie leren van de aap?

• Reputatie & risicomanagement • Hoe transparant moet u zijn?

• Wat is goed leiderschap?

Daniel Seesink, Bewust Zoo! VR THE EXPERIENCE Buiten de verrassende onderwerpen die dit jaar op het programma staan, gaat Opslagtanks dit jaar nog een stap verder. Een totaal nieuwe beleving en een kijkje in de keuken bij verschillende partijen door middel van een exclusieve VR The Experience. Met de VR-bril en de daarbij horende 360 video’s waant u zich in een hele nieuwe wereld.

WWW.IIR.NL/OPSLAGTANKS

#OPSLAGTANKS #OPSLAGTANKS2016

PARTNERS VAN HET EVENT

Kringen

AANMELDING

2-daagse conferentie - €1999,Prijzen zijn per persoon, inclusief documentatie, parkeren, koffie, thee, lunch, borrel én diner einde dag 1. Prijzen zijn exclusief BTW.

Uw organisatie profileren tijdens dit event?

Een goed idee voor een thematafel onderwerp? Uw organisatie als exposant op de beursvloer? Ik bespreek het graag met u.

3 MAKKELIJKE MANIEREN OM U AAN TE MELDEN:

1. Via de website: www.iir.nl/opslagtanks 2. Via e-mail: aanmelding@iir.nl 3. Via telefoon: 020 580 5400

Meerdere personen aanmelden of inhoudelijke vragen?

Neem dan contact op met onze congresadviseur.

Sanne Jansen Tel: 06-14900591 E-mail: s.jansen@iir.nl

OOK INTERESSANT VOOR U?

5-daagse training + oefensessie en examen www.iir.nl/IAMcertificate

Peter Moltmaker Tel: 020-5805462 E-mail: p.moltmaker@iir.nl

IIR

IIR biedt als kennis- en netwerkorganisatie al ruim 25 jaar de meest actuele vakinhoudelijke kennis voor professionals. Resultaat? Hoog gewaardeerde en praktijkgerichte conferenties, trainingen en netwerk bijeenkomsten die u verder helpen in uw carrière.

WWW.IIR.NL/OPSLAGTANKS

#OPSLAGTANKS #OPSLAGTANKS2016