Petrochem 12, nieuwe versie

Nr. 12 – 2012

www.petrochem.nl • losse verkoopprijs € 20,00

Managementblad voor de olie- en chemische industrie Nr. 12 – 2012

Nieuw Gas

‘Gasopslag strategisch onderdeel van gasrotonde’ • Break Bulk-terminal brengt LNG als transportbrandstof dichterbij • Schaliegas zet verhouding regio’s op zijn kop

015_ZA_gas_special_cover cover gas.indd 1

22-11-12 10:51

INSIDE

Directeur Zeeland Refinery ziet toekomst met vertrouwen tegemoet • Scenarioplanning is complexe zaak • Thema: Opslag, logistiek en infrastructuur

001_A_cover.indd 1

04-12-12 16:56

Uw isolatie in goede handen Wij staan in de startblokken om uw onderhoud en nieuwbouwproject succesvol te laten verlopen. Met Harsco heeft u één aanspreekpunt voor isoleren, steigerbouw, hoogwerkers, fireproofing, tracing, stralen en conserveren. Alle disciplines dus onder één dak. Met een groot potentieel aan materialen en gekwalificeerde monteurs.

Met een strakke planning en vakkennis on-site. En boven alles met een scherp oog voor de kwaliteit van het werk.

22555

Neem voor meer informatie contact op: T (0900) 742 00 00 E info@harsco-i.nl www.harsco-i.nl

002_harsco.indd 1

04-12-12 15:12

In deze editie 12 vertrouwen in de toekomst

30 Thema: Opslag, logistiek en infra

De Europese raffinagesector maakt een lastige fase door.

Economische tegenwind en problemen met de concurrentiepositie maken het beeld voor de sector niet erg rooskleurig.

Zeeland Refinery lijkt de spreekwoordelijke uitzondering op de regel; het bedrijf investeert volop in de site. ‘We beschikken over gemotiveerde mensen die precies weten wat ze moeten doen’, verklaart algemeen directeur Nathalie De Muynck de prestaties van de Zeeuwse raffinaderij.

Het gebruik van LNG als transportbrandstof zal de komende jaren snel groeien en de infrastructuur daarvoor wordt nu opgebouwd. Er zijn al drie vulstations waar vrachtwagens LNG kunnen tanken en twee nieuwe worden binnenkort geopend.

Een break bulk terminal naast Gate terminal moet de distributie van LNG faciliteren. Tegelijkertijd gaan de uitbreidingen bij opslagterminals onverminderd door. Zo gaat Botlek Tank Terminal 550.000 kubieke meter nieuwe opslagcapaciteit bijbouwen op een nieuw aan te leggen terrein van vijf hectare.

18 Shell moet stelling nemen Scenarioplanning is een complexe zaak. Shell spreekt met haar scenario’s steeds meer haar voorkeur uit voor een duurzamere wereld. Futuroloog Paul Rademaker juicht dat van harte toe.

Toch blijft scenarioplanning mensenwerk en kent het verschillende variabelen.

25 Speel in op behoeften De Europese petrochemische markt staat onder druk. Over drie jaar zijn 14 van de 43 Europese fabrieken niet meer winstgevend, wat leidt tot 26 procent capaciteitsvermindering, zo voorspelt Roland Berger Strategy Consultants. Tegelijkertijd worden in Azië en het Midden-Oosten nieuwe state-of-the-art installaties gebouwd met een capaciteit van een miljoen ton.

INSIDE en verder Commentaar 05 Feiten en cijfers • Handreiking voor uitwisseling rest­warmte • Chemie zwakt CO2-ambitie af 07 Feiten en cijfers buitenland • Ruil met Gazprom laat Wintershall verder groeien • Shell stopt LNG-project 10 Binnenstebuiten 22 Technologie 24 Petrospect 27 Onbevangen • Chris Aldewereld 29 Agenda 43 Column • Henk Leegwater 44 Special: Nieuw Gas 45 Biochem 71

PETROCHEM 12 – 2012 3

003_B_Inhoud.indd 3

04-12-12 15:33

Omdat elke druppel telt Managementblad voor de olie- en chemische industrie Nummer 12 - 2012 Uitgave van: Industrielinqs pers en platform BV, Veembroederhof 7, 1019 HD Amsterdam, Postbus 12936, 1100 AX Amsterdam e-mail: redactie@petrochem.nl, website: www.petrochem.nl HoofdredactIE: Wim Raaijen 020 312 2081 Eindredactie: Evi Husson 020 312 2796, Liesbeth Schipper 020 312 2083 Redactie: David van Baarle 020 312 2082, Elise Quaden 020 312 2084, Ellen van den Burg 020 312 2083

Vaste medewerkers: Chris Aldewereld, Katrien Bogaerts, Jan van Doorslaer, Niko van Gent, Jacqueline van Gool, Bert van Hoogenhuyze, Joanna Hughes, Henk Leegwater, Willem Meyboom, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Erik te Roller, Francis Voermans, Eric de Vries, Cyril Widdershoven Lay-out: Gabriele Köbbemann omslagfoto: BASF Advertentieverkoop: Jetvertising BV, t: 070 399 0000 - f: 070 390 2488 Rob Koppenol rob@jetvertising.nl Traffic: Breg Schoen 020 312 2088 Drukkerij: DeltaHage, Den Haag

De strijd om olie wordt de komende jaren heviger, omdat weinig landen in de positie zijn om aan de toenemende vraag te kunnen voldoen.

Met nauwkeurige en betrouwbare meetinstrumentatie ondersteunt KROHNE haar klanten uit de petrochemie om uit de kostbare reserves kwalitatief hoogwaardige producten te kunnen blijven ontwikkelen en produceren.

De nieuwste generatie massaflowmeters – OPTIMASS 2300 – een uitstekend alternatief voor bulkmeting waarbij de hoogste nauwkeurigheid vereist is.

KROHNE – Petrochemie is onze wereld.

Voor meer informatie zie onze website.

Abonnementen (incl. BTW) Petrochem verschijnt 11x per jaar.

Nederland/België v 166,– per jaar Introductie NL/B 25% v 124,50 per jaar Overig buitenland v 193,– Losse verkoopprijs v 20,00 Studenten v 40,00 Proefabonnement 3 mnd v 27,50 OPZEGGEN: Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd.

Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement.

Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland: Postbus 20, 1910 AA Uitgeest Tel: 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 (€ 0,10 per minuut) Fax: 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © Industrielinqs pers en platform Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

OPTIMASS 2300

004_colofon_krohne.indd 4

ISSN: 1380-6386

04-12-12 15:22

‘Steenkool staat wereldwijd steeds meer ter discussie en nu deze energiereuzen het laatste beetje verantwoordelijkheid aan de kant schuiven, leggen ze een bom onder hun eigen continuïteit.’

Kolenstokers De energiebedrijven Eon en GDF Suez spelen momenteel hoog spel en plegen misschien wel hoogverraad. Waar steeds meer industriële bedrijven hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen, ook omdat ze merken dat duurzaamheid steeds meer loont, stellen deze twee energiegiganten hun CO2-afvang en opslagproject (Road) uit, en misschien wel af.

Het lijkt verdacht veel op een Machiavelliaans machtsspelletje, slechts met het doel om meer subsidiegeld op te strijken. De twee bedrijven weigeren namelijk de laatste vijftig tot honderd miljoen euro bij te dragen aan het project. Dat terwijl de Europese Commissie en de Nederlandse overheid al 330 miljoen euro aan subsidies hebben toegezegd.

Een enorm bedrag om zwarte kolen een beetje witter, of beter, groen, te wassen. Wie nu nog durft te beweren dat bij duurzame energie te veel subsidie bij moet, mag op zijn minst zijn mond gaan spoelen, het liefst met groene zeep!

Schaamteloos, een ander woord is er niet voor. Een Frans en Duits bedrijf die de lucht boven Rotterdam komen vervuilen en geen cent extra willen bijdragen om hun eigen troep op te ruimen. Bah! Maar is hier niks aan te doen? Want het gaat ook om een gebroken belofte. Zo heeft GDF Suez enkele jaren geleden een bouwvergunning van de gemeente Rotterdam gekregen, pas nadat schriftelijke toezeggingen werden gedaan over het bijstoken van biomassa en de opvang en opslag van CO2.

De gemeenteraad was blijkbaar zo uitzinnig over deze intentieverklaring dat het heeft nagelaten om de voorwaarden contractueel vast te leggen. Op zijn minst naïef, omdat het Rotterdam Climate Initiative (RCI) al eerder de ambitie had vastgesteld om in 2025 de CO2-uitstoot van de Rotterdamse haven met vijftig procent te verminderen. Meer dan de helft van deze reductie zou met CO2-opslag moeten worden behaald.

Wellicht dat Eon en GDF Suez zich juist daardoor onaantastbaar voelen. En niet alleen de klimaatambities van RCI zijn sterk afhankelijk van hun Road-project, maar ook de

Europese Unie snakt naar een succesvol demonstratieproject op het gebied van CO2-opslag. Een mooie positie om van overheden meer geld te eisen.

Want hoewel de voorzitter van Deltalinqs, Wim van Sluis zich in verschillende media nog in krachtige bewoordingen uitliet, zal het intrekken van de vergunningen voor de kolencentrales niet eenvoudig zijn. Zeker nu blijkt dat er contractueel nauwelijks iets is geregeld. Alle mooie beloftes ten spijt.

Misschien dat hij de bedrijven in zijn achterban maar eens moet oproepen om geen elektriciteit van de twee boosdoeners af te nemen. Immers zonder CO2-opslag en bijstoken van biomassa, komt de voetafdruk van verschillende bedrijven die kolenstroom afnemen er ook minder florissant uit te zien. Per slot van rekening gaat het om de duurzaamheid van hele ketens.

Maar terug naar de grote veroorzakers. Het feit dat Eon en GDF-Suez schaamteloos zulk hoog spel spelen, zegt weinig goeds over de werkelijke intenties van deze bedrijven.

Steenkool staat wereldwijd steeds meer ter discussie en nu deze energiereuzen het laatste beetje eigen verantwoordelijkheid aan de kant schuiven, leggen ze een bom onder hun continuïteit. Bedrijven die bewust kiezen voor de oude vervuilende kolentechnologie en weten dat klimaatverandering tot grote risico’s voor de samenleving leidt, hebben een speciale verantwoordelijkheid. En daar zullen ze in de toekomst steeds meer op worden afgerekend. Nemen ze die verantwoordelijkheid niet, dan zullen ze steeds meer in een maatschappelijk, maar ook economisch isolement terechtkomen. Zeker wanneer al die andere industriële bedrijven daadwerkelijk gaan doen, wat ze steeds meer belijden: het mede mogelijk maken van een duurzame toekomst. En daar hoort het afnemen van ongewassen kolenstroom al helemaal niet bij! wim@industrielinqs.nl

PETROCHEM 12 – 2012

005_C_commentaar.indd 5

5

04-12-12 15:38

complexe processen grote risico’s integraal onder controle

AMprover software borgt uw totale risicobeheersing in één pakket ®

Bij verantwoorde risicobeheersing draait alles om het borgen van uw veiligheid en kwaliteit. Dat begint bij uw product en het functioneren van fysieke bedrijfsmiddelen. Maar kijkt ook naar processen, systemen, mensen, regelgeving en milieu. AMprover® software geeft overzicht en inzicht in de diverse risicovraagstukken en de kosteneffectieve maatregelen die het best aansluiten op uw bedrijfsspecifieke situatie. AMprover® is ontwikkeld door Traduco, de mensen die Asset Management opnieuw hebben gedefinieerd. En dat biedt u een ander perspectief. www.traduco.nl

10

YEAR

a wider perspective, focused on you

006_traduco.indd 1

04-12-12 15:12

FEITEN & CIJFERS Kolb neemt vierde reactor in gebruik

Handreiking voor uitwisseling restwarmte

Agentschap NL heeft een handreiking gepresenteerd die het gebruik van industriële warmte moet bevorderen. Volgens het agentschap kan Nederland veel meer van deze warmte benutten dan nu het geval is. Dit is niet alleen een technisch vraagstuk, maar vooral een organisatorische uitdaging die vraagt om een sterke procesmatige aanpak.

De Handreiking gebiedsgerichte warmte-uitwisseling moet ertoe leiden dat afnemers en producenten van warmte vaker succesvol de handen ineenslaan. Op die manier is het mogelijk grote hoeveelheden energie te besparen.

Bij het gebruik van warmte komt een hoop kijken. Technisch is het een hele kluif om de warmte op de plaats van bestemming te brengen. Daarvoor is kennis nodig die veel producenten en afnemers van warmte zelf vaak niet hebben. Het gebruik van warmte is ook organisatorisch ingewikkeld. De ene partij moet er zeker van zijn dat hij de warmte kwijt kan, omgekeerd moet de ander er op kunnen vertrouwen dat er voldoende aanvoer is. De handreiking die Agentschap NL heeft opgesteld laat zien hoe diverse partijen tot samenwerking kunnen komen. Daarbij is ook voor overheden en energiebedrijven een belangrijke rol weggelegd.

Bedrijven gezocht voor chemiebeurs

Ongeveer vijfduizend euro per jaar per student, wat tijd en faciliteiten. Dat is volgens de Topsector Chemie de investering die wordt gevraagd van bedrijven die mee willen doen aan de Topsector Chemiebeurs. De initiatiefnemers hiervan, waaronder de VNCI en de Regiegroep Chemie, zijn namelijk op zoek naar chemiebedrijven die willen meewerken aan de nieuwe methode om topstudenten aan de chemie te verbinden.

De Topsector Chemiebeurs houdt in een notendop in dat een geselecteerd aantal uitmuntende studenten Chemie een extra beurs van vijfhonderd euro per maand ontvangt.

Bovendien krijgen zij een extra honoursprogramma aan de universiteit met veel praktijkervaring en een stage bij het bedrijf dat de beurs betaalt. Met deze beurs hoopt de chemische industrie het aantal chemiestudenten te vergroten en het streven naar excellentie te verhogen. De chemiebedrijven die de beurzen betalen, komen direct in contact met de beste chemiestudenten (en daarmee de pool met toekomstige werknemers), terwijl de studenten vanaf het eerste jaar ervaren hoe het chemisch bedrijfsleven werkt.

In het studiejaar 2012-2013 is een pilot gestart op de Universiteit Utrecht. Het resultaat: vijftig procent meer inschrijvingen en vijf gemotiveerde studenten die worden gesponsord door AkzoNobel, Teijin Aramid, Sachem, Van Wijhe Verf en Synbra. De Topsector Chemiebeurs wordt vanaf 2013 landelijk uitgerold op alle universiteiten die chemie doceren. Excellente hbo-studenten (en afgestudeerde masters) kunnen gebruik blijven maken van een specialisatiebeurs voor analytische chemie.

Kijk voor meer nieuws op www.petrochem.nl

007_8_9_D_feiten-cijfers.indd 7

Tijdens een bezoek aan Organik Kimya in de Botlek heeft de Inspectie SZW (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) geconstateerd dat de veiligheid in de controlekamer onvoldoende is geborgd in geval van een noodsituatie. De inspectie wilde daarom een exploitatieverbod opleggen. Organik Kimya verhuist de controlekamer echter uit voorzorg naar een alternatieve locatie, waardoor de productie kan doorgaan. Organik Kimya is een producent van polymeeremulsies en speciale chemicaliën.

FOTO: KOLB

Kolb in Moerdijk heeft een vierde reactor voor de productie van alkoxylaten in gebruik genomen. Daardoor stijgt de totale productiecapaciteit van de fabriek aanzienlijk en wordt de site één van de grootste sites voor alkoxylaten en niet-ionische surfactants in Europa. Alkoxylaten worden onder meer toegepast als grondstof voor de productie van was- en reinigingsmiddelen, cosmetica en smeerolie.

De nieuwe reactor is net als de derde reactor die in 2008 in gebruik werd genomen, uitgerust met een innovatief systeem voor energieterugwinning. De reactiewarmte wordt daarbij opgeslagen, zodat deze kan worden ingezet voor het verwarmen van grondstoffen voor een volgende procesgang. Kolb verwacht hierdoor een jaarlijkse besparing van 500.000 kubieke meter aardgas en als gevolg daarvan duizend ton reductie van de CO2uitstoot te kunnen realiseren.

Het Rotterdamse tankopslagbedrijf Odfjell hangt opnieuw een dwangsom boven het hoofd. Dat meldde de DCMR Milieudienst Rijnmond. Na een inspectie bij Odfjell Maritiem, een klein bedrijfsonderdeel in de Botlek, heeft Odfjell zelf de productie stilgelegd, aldus een woordvoerster van de milieudienst. Ondergrondse leidingen van het bedrijf zouden onvoldoende zijn beveiligd, veiligheidsprocedures zouden niet deugen en een steiger die wordt gebruikt bij het overpompen van schip naar schip is vermoedelijk niet veilig.

Uit bijna vijfhonderd jaarverslagen is dat van DSM gekozen als het meest transparante. Het ministerie van Economische Zaken en de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA), initiatiefnemers van deze zogeheten Kristalprijs, loven DSM omdat het in het jaarverslag ook aandacht besteedt aan tegenvallers.

Door ook te communiceren over zaken die niet goed gingen, maakt het bedrijf duidelijk waar het voor staat en waarom het sommige keuzes maakt.

De NAM wil een nieuwe generatie KiSS skids ontwikkelen om een nieuwe standaard te bereiken in de aansluiting van gasvelden. Dit zal het bedrijf in staat stellen nog efficiënter gas te winnen uit de kleinere velden.

KiSS skids (Keep it Smart and Simple) zijn kleine en mobiele productieeenheden die het mogelijk hebben gemaakt gas te winnen uit de kleinste gasvelden in Nederland. In het KiSS Next project werkt de NAM samen met aQuaintance, een consortium van Cofely, A.Hak en Tebodin.

PETROCHEM 12 – 2012 7

04-12-12 15:37

FEITEN & CIJFERS Inspectie SZW gaat overtredingen harder aanpakken Odfjell moet zich voor de rechter verantwoorden. Justitie vervolgt de onderneming omdat de veiligheidsregels onvoldoende zijn nageleefd.

Volgens justitie werkten bij het bedrijf brandblussers niet goed en werden werknemers blootgesteld aan te hoge concentraties benzeen. Daarnaast werden procedures voor het overpompen van gevaarlijke stoffen niet gevolgd. Bovendien werden incidenten niet gemeld bij de autoriteiten.

Petrobras krijgt bij de Nederlandse kredietverzekeraar Atradius een kredietverzekering van één miljard dollar voor aankopen in Nederland.

‘Dat geeft Nederlandse bedrijven een voorsprong op de concurrentie in andere landen. Wij geven exporteurs de mogelijkheid om bij verkoop van producten aan Petrobras de financiering mee te nemen’, aldus algemeen directeur Johan Schrijver.

Atradius Dutch State Business verzekert namens de Staat kredieten die Nederlandse exporteurs van kapitaalgoederen en diensten aanbieden aan afnemers in het buitenland.

BASF heeft de productie in de eerder stilgelegde fabrieken in De Meern weer snel kunnen opstarten. De locatie besloot twee fabrieken stil te leggen nadat bij de jaarlijkse BRZOinspectie bleek dat het bedrijf onvoldoende kon aantonen dat een aantal risicobeperkende maatregelen regelmatig op functioneren waren getest.

Nadat alle testen waren uitgevoerd, bleek dat alle risicobeperkende maatregelen naar behoren functioneren.

Uit een studie van de Leuvense professor Luc Sels blijkt dat de chemiesector in Vlaanderen jaarlijks tweeduizend nieuwe medewerkers zal moeten werven om haar personeelsbestand op peil te houden. Dit is een verdubbeling ten opzichte van vijf jaar geleden. De hoge behoefte wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door de uitstroom van 55-plussers. Opmerkelijk is ook dat de sector kampt met een stijgend aantal openstaande vacatures: ruim 27 procent van alle vacatures in de sector kan worden beschouwd als een knelpuntvacature.

Bedrijven en burgers die de regels op het gebied van arbeid en sociale wetgeving overtreden, worden met ingang van volgend jaar door de Inspectie SZW harder aangepakt. Zo gaan de boetes per 1 januari flink omhoog en kunnen de bedrijven van hardnekkige overtreders eerder worden stilgelegd voor een periode van maximaal drie maanden.

De Inspectie werkt risicogericht. Ze speurt vooral in sectoren waar kans is op misstanden en waar sprake is van werknemers die niet voor zichzelf kunnen opkomen.

Het gaat dan om sectoren waar hevige concurrentie is en waar veel financieel voordeel te halen is door de wet te overtreden. Vaak is er sprake van ongeschoold, vuil en gevaarlijk werk.

Een ander werkgebied van de Inspectie is gevaarlijke stoffen. Zo gaat de Inspectie controleren bij alle 130 tankopslagbedrijven in Nederland, waar gevaarlijke chemicaliën worden opgeslagen. Daarbij wordt met name gekeken naar de staat van onderhoud van grote, oudere tanks. Deze inspecties werden al voorbereid, maar door de veiligheidsproblemen bij het tankopslagbedrijf Odfjell in de Botlek zijn ze vervroegd.

Moody’s verwacht winstdaling in chemie

De winstgevendheid in de chemische industrie zal de komende twaalf tot achttien maanden afnemen. Dat is het gevolg van de verslechterende economische omstandigheden in Europa, de relatief zwakke groei in de Verenigde Staten en de tragere groei in de opkomende landen. Dit schrijft kredietbeoordelaar Moody’s in een rapport. Moody’s stelt daarom de verwachting voor de chemische industrie in Europa, het Midden-Oosten, Afrika en Noord-Amerika tot 2014 neerwaarts bij tot negatief. ‘Wij verwachten een zwakkere binnenlandse vraag, vooral in Europa, en een zwakkere export die druk zal uitoefenen op de winst van de chemiebedrijven in de regio’s.’

Door de mindere vraag zal het voor de ondernemingen ook steeds moeilijker worden om prijsverhogingen door te voeren zonder dat de volumes negatief worden beïnvloed. Daardoor worden de bedrijven gevoeliger voor de schommelingen in grondstofprijzen, denkt Moody’s.

Verslechtering na goede start chemische industrie

De chemische industrie in Nederland had dit jaar een goede start. De eerste drie kwartalen lieten een productiegroei van bijna vijf procent en een omzetgroei van zeven procent zien ten opzichte van de eerste drie kwartalen van 2011. De verwachting is dat de omzet dit jaar met bijna zes procent zal groeien en de productie met bijna vier procent.

De laatste maanden van 2012 laten een verslechtering zien. De VNCI verwacht dat die tendens zich doorzet in 2013. De achterblijvende economische ontwikkeling in Europa drukt de investeringsbereidheid van multinationale chemiebedrijven.

Bedrijven anticiperen op de verslechterde vooruitzichten met reorganisaties en aanzienlijke afschrijvingen. Bedrijven zijn terughoudend als het gaat om uitbreiding van productie- of innovatiefaciliteiten. Ook de hoge energie- en grondstofprijzen zijn debet aan de afgenomen investeringsbereidheid en concurrentiekracht in Nederland.

De VNCI wijst erop dat het investeringsniveau in Nederland te laag is om de noodzakelijke vernieuwing in de industrie te bewerkstelligen. Uit CBS-cijfers blijkt dat de verwachting is dat het investeringsniveau voor 2013 tweeëntwintig procent lager zal liggen dan in 2012. In 2010 en 2011 werd er gemiddeld één miljard geïnvesteerd in de industrie, terwijl het investeringsvolume structureel twee keer zo hoog zou moeten zijn.

In het Midden-Oosten en de BRIC-landen groeit de productiecapaciteit. Bovendien heeft in de Verenigde Staten de beschikbaarheid van schaliegas geleid tot een lagere energieprijs en een revival van de chemische industrie. Daarom worden er enorme bedragen geïnvesteerd in de basischemie. Om de ambitie van de in Nederland gevestigde chemische industrie te kunnen waarmaken, is het noodzakelijk dat Nederland aantrekkelijker wordt als investeringsland. Om dat te realiseren, pleit de chemie voor een consistent overheidsbeleid op Europees en landelijk niveau voor grondstoffen, innovatie en veiligheid. Ook heeft zij behoefte aan energie en gas tegen op de wereldmarkt concurrerende prijzen.

8 PETROCHEM 12 – 2012

007_8_9_D_feiten-cijfers.indd 8

04-12-12 15:37

FEITEN & CIJFERS Nieuwe waterbehandelingsinstallatie voor FEP-fabriek DUPONT

De FEP (fluoriated ethylene propylene polymer)-fabriek van Dupont in Dordrecht bestaat dertig jaar. Dit jubileum ging gepaard met de officiële ingebruikname van een nieuwe waterbehandelingsinstallatie. Dankzij deze installatie wordt het proceswater gerecycled wat een besparing van 25.000 kubieke meter water op jaarbasis betekent.

Het proceswater wordt in de installatie gezuiverd van kleine deeltjes vaste stof en er vindt scheiding plaats op moleculair niveau. Hiervoor worden diverse filtratietechnieken gebruikt. Na terugwinning van de hulpstof wordt het water door een actief-koolbed geleid waarna het water geschikt is voor intern hergebruik. Overtollig water wordt naar een externe afvalwaterzuiveringsinstallatie afgevoerd.

De ontwikkeling is gedaan door de eigen engineers in samenwerking met engineers van DuPont in Wilmington en contractors voor onder meer constructie en elektrische installatie en elektronica.

CO2-opvang Rotterdam op losse schroeven

Eon en GDF Suez investeren voorlopig niet in installaties om CO2 af te vangen bij hun nieuwe kolencentrales op de Maasvlakte bij Rotterdam. Dat meldt de Volkskrant. De twee bedrijven hebben 330 miljoen euro subsidie toegezegd gekregen voor het afvangen van CO2 maar eisen nu nog eens tientallen miljoenen extra om hun ROAD-project (Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject) te kunnen realiseren. Door de daling van de prijs van CO2-uitstootrechten zou volgens de bedrijven het opslaan van het broeikasgas weinig opleveren. Contractueel zouden geen afspraken zijn vastgelegd.

Door het nieuwe standpunt van Eon en GDF Suez dreigt een pilaar onder het Rotterdam Climate Initiative (RCI) weg te vallen. In 2025 wil het initiatief de helft minder CO2 uitstoten dan in 1990. In dat plan was rekening gehouden met de opslag van CO2 uit de nieuwe kolencentrales en petrochemische fabrieken.

Chemie zwakt CO2-ambitie af

De chemische industrie gaat tot 2030 de uitstoot van broeikasgassen met veertig procent reduceren ten opzichte van de situatie in 2005. Die ambitie staat beschreven in de Routekaart Chemie 2030. Daarmee zwakt de sector een doelstelling van Regiegroep Chemie uit 2006 af. Toen werd er nog gesproken over een halvering.

Volgens Gerard van Harten, het nieuwe boegbeeld van topsector Chemie waren enkele ambities van 2006 iets te hoog gegrepen. Zo blijkt na uitvoerige analyse halvering van de CO2-uitstoot in 25 jaar – in 2030 vergeleken met 2005 – moeilijk te realiseren. Van Harten in Petrochem 11: ‘Veertig procent reductie lijkt realistischer.

Dat is nog steeds een stevige ambitie en meer dan overheden van ons vragen.’

De nieuwe routekaart toont welke initiatieven bedrijven uit de sector al hebben genomen, welke ze nog oppakken en hoeveel ze bijdragen aan vermindering van de emissie van broeikasgassen.

BRENT RUWE OLIEKOERS

Fosforfabriek Thermphos is failliet.

Het bedrijf zat al een tijdje in zwaar weer, met boetes voor het te veel uitstoten van vervuilende stoffen. Het dumpen van fosfor tegen bodemprijzen door Kazachstan deed Thermphos uiteindelijk de das om.

De opmars van het ontginnen van leisteenolie en -gas in Europa moet gebeuren op basis van een robuust wetgevingskader, stelt het Europees Parlement in twee resoluties. Lidstaten moeten daarnaast voorzichtig zijn met het toestaan van exploitatie van onconventionele fossiele brandstoffen. Dit in afwachting van verdere analyse of wetgeving op Europees niveau wenselijk is.

BEDRIJVENNIEUWS Joost Timmerman is benoemd tot managing director van Paqell. Hij volgt in deze positie Machiel van der Schoot op. Het is de bedoeling dat Timmerman de activiteiten van Paqell en de naamsbekendheid wereldwijd verder gaat uitbouwen. Paqell is een joint venture van Shell en Paques, die een technologie voor de ontzwaveling van aardgas op de markt brengt.

Steven Lak wordt de nieuwe voorzitter van Deltalinqs en van Rotterdam Port Promotion Council (RPPC). Hij volgt Wim van Sluis op, die heeft aangegeven zijn voorzittershamer na ruim zes jaar (twee termijnen) over te willen dragen.

120

PRIJS PER VAT IN US DOLLARS

115

110

105

100

18 19 22 23 24 25 26 29 30 31 1

OKTOBER

2

5

6

7

8

9 12 13 14 15 16 19 20 21 23 26 27

Voormalig Shell-topman Jeroen van der Veer is de nieuwe voorzitter van de Council van het Rotterdam Climate Initiative (RCI). De Council is het adviesorgaan van het RCI, met belangrijke vertegenwoordigers uit overheid, wetenschap en bedrijfsleven. Van der Veer volgt Ruud Lubbers op. Het RCI richt zich op vijftig procent CO2-reductie en honderd procent klimaatbestendigheid in 2025, en is een gezamenlijk initiatief van de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs.

NOVEMBER

PETROCHEM 12 – 2012 9

007_8_9_D_feiten-cijfers.indd 9

04-12-12 15:37

FEITEN BUITENLAND

BP verkoopt belangen in verschillende olie- en gasvelden in de Noordzee ter waarde van 1,1 miljard dollar (850 miljoen euro) aan Taqa. De opbrengst van de verkoop zal BP gebruiken om de kosten op te vangen voor de schade die werd veroorzaakt door de olieramp in de Golf van Mexico in 2010. In totaal verkoopt BP voor 38 miljard dollar aan bezittingen om die kosten te kunnen dekken. Dat proces is nu vrijwel afgerond.

Sabic en Shell hebben plannen om hun 50/50 joint venture Saudi Petrochemical Company (Sadaf) uit te breiden buiten Saoedi-Arabië.

Ook willen ze diverse projecten op de bestaande site in Al Jubail aan de westkust van Saoedi-Arabië uitbreiden. De twee partijen werken daarom samen aan de ontwikkeling van nieuwe polyolen- en SMPOfabrieken (styreenmonomeer propyleenoxide).

De Ierse oliemaatschappij US Oil and Gas heeft mogelijk een grote olievondst gedaan in Nevada, Amerika.

Volgens The Independent zou de olieplas 187 miljoen vaten olie kunnen opleveren. CEO Brian McDonnell van de Ierse oliemaatschappij US Oil and Gas zegt dat er nog wel het een en ander moet worden uitgezocht, voordat er zekerheid is over de omvang.

‘We zijn heel voorzichtig geweest tot nu toe met de uitspraken over deze vondst, we wachten nog een aantal testresultaten af maar we zijn zeker blij gespannen.’

10 PETROCHEM 12 – 2012

010_11_E_FCbuitenland.indd 10

FOTO: WINTERSHALL

BASF is begonnen met de bouw van een nieuw complex voor de productie van thermoplastisch polyurethaan. Het complex wordt gebouwd in Lemförde (Duitsland).

Het concern heeft het investeringsbedrag niet precies bekendgemaakt, maar geeft aan dat het om tientallen miljoenen euro gaat. Hoeveel het complex gaat produceren, heeft BASF eveneens niet genoemd.

Naast een productiehal worden opslaggebieden, tanks en een kantoor gebouwd. BASF wil het nieuwe complex eind 2014 in productie nemen.

Ruil met Gazprom laat Wintershall nog verder groeien

BASF en Gazprom zijn overeengekomen om assets van gelijke waarde te ruilen. BASFdochter Wintershall krijgt 25 procent plus een aandeel in de blokken IV en V in de Achimov-formatie van het Urengoi gas- en condensaatveld in West-Siberië. BASF heeft ook de optie om dit aandeel later nog uit te breiden naar vijftig procent. Volgens schattingen vertegenwoordigen de twee blokken een reserve van 2,4 miljard vaten olieequivalenten, om preciezer te zijn 274 miljard kubieke meter gas en 74 miljoen ton condensaat. Verwacht wordt dat de productie in 2016 kan beginnen. Per jaar kan dan minimaal acht miljard kubieke meter gas uit de twee blokken worden gewonnen.

In ruil voor deze belangen krijgt Gazprom volledige zeggenschap over de gashandel- en opslagactiviteiten van BASF. Het gaat om een belang van vijftig procent in Wingas, WIEH (Wintershall Erdgashandelshaus Berlin) en WIEE (Wintershall Erdgashandelshaus Zug), evenals belangen in de gasopslagfaciliteiten in Rehden en Jemgum (Duitsland) en Haidach (Oostenrijk) en het in juni opgerichte gasopslagbedrijf Astora. Gazprom krijgt daarnaast ook een belang van vijftig procent in de activiteiten van Wintershall Noordzee.

Deze dochter is operator van 23 offshore platforms in de Nederlandse Noordzee en is daarnaast operator van velden in Duitsland en Engeland.

Wintershall ruilde in oktober ook al belangen met het Noorse Statoil. Het bedrijf kreeg toen belangen in de drie Noorse productievelden Brage (32,7 procent), Gjøa (15 procent) en Vega (30 procent). Deze velden vertegenwoordigen een reserve van ongeveer honderd miljoen vaten olie-equivalenten. In ruil daarvoor kreeg Statoil van Wintershall een belang van vijftien procent in het ontwikkelingsproject Edvard Grieg en een financiële compensatie van 1,35 miljard dollar.

Shell stopt met LNG-project Sicilië

Shell stopt met de plannen voor een LNG-fabriek op het Italiaanse eiland Sicilië. In 2005 werden plannen gemaakt voor het Ionio-project voor de productie van vloeibaar gemaakt aardgas met een jaarlijkse capaciteit van acht miljard kubieke meter.

De kosten werden geschat op vierhonderd miljoen euro. Het project werd opgezet als een samenwerkingsverband van Shell met het Italiaanse ERG. Dat bedrijf trok zich in juli echter terug vanwege de zwakke economie.

Canada blokkeert miljardenbod op Progress

De Canadese overheid heeft het bod van het Maleisische Petronas op Progress Energy Resources geblokkeerd. Petronas bood bijna 5,2 miljard Canadese dollar op Progress.

De Canadese minister van Industrie heeft Petronas een brief gestuurd waarin staat dat ze onvoldoende vertrouwen heeft dat de voorgestelde investering voordeel heeft voor Canada. De blokkade van de overname is een streep door de rekening van de expansieplannen van Petronas, dat al een samenwerkingspartner van Progress is. Het Maleisische bedrijf kampt met krimpende olievoorraden in eigen land en probeert aan nieuwe bronnen in het buitenland te komen. Met de overname wilde Petronas zekerheid creëren dat er stabiele voorraden van LNG uit Noord-Amerika komen.

Kijk voor meer nieuws op www.petrochem.nl

04-12-12 15:37

FEITEN BUITENLAND Sabic en Vopak bouwen exportfaciliteit in Saudi-Arabië

Sabic gaat samen met Vopak een nieuwe opslagterminal bouwen in de King Fahd Industrial Port in Jubail, Saoedi-Arabië. Met de investering krijgt de petrochemische industrie in Jubail er een belangrijke exportfaciliteit bij, die de verdere groei van de petrochemische en downstream-sector mogelijk maken.

De twee partijen hebben voor de samenwerking een joint venture opgericht; de Jubail Chemical Storage and Services Company. Daarin heeft Sabic een belang van 75 procent en Vopak een belang van 25 procent. De nieuwe faciliteit krijgt in eerste instantie een opslagcapaciteit van 250.000 kubieke meter. Deze eerste fase zal bestaan uit veertig tanks voor de opslag van commodities en specialties, inclusief vijf aanlegplaatsen met alle faciliteiten voor het laden en lossen van vrachtwagens en schepen. Naar verwachting zal de terminal begin 2015 gereed zijn voor gebruik. De capaciteit kan in de toekomst verder worden uitgebreid.

‘VS wordt grootste olieproducent’

De Verenigde Staten halen rond 2017 Saoedi-Arabië in als grootste olieproducent ter wereld. Dat schrijft het Internationaal Energie Agentschap (IEA) in zijn jaarlijkse vooruitblik op de wereldwijde energiemarkt. Vorig jaar meende het IEA nog dat Saoedi-Arabië tot 2035 ’s werelds topproducent zou blijven. De Verenigde Staten zullen Rusland volgens het agentschap al in 2015 inhalen.

De wereldwijde vraag naar olie zal tussen nu en 2035 met zo’n veertien procent stijgen tot 99,7 miljoen vaten per dag, aldus het IEA. Dat zijn zevenhonderdduizend vaten meer dan het een jaar geleden voorspelde. De prijs van Brentolie zal volgens het IEA in 2035 gestegen zijn tot ongeveer 125 dollar per vat.

Twee doden bij brand platform in Golf van Mexico

In de Golf van Mexico heeft op een productieplatform van Black Elk Energy een brand gewoed als gevolg van constructiewerkzaamheden. Van de 22 werknemers op het platform zijn er twee omgekomen. De twee waren in dienst van Grand Isle Shipyard, dat was ingehuurd om onderhoudswerkzaamheden uit te voeren. Negen werknemers raakten gewond, waarvan er vijf al snel naar huis konden. Het vuur was binnen een uur geblust. Volgens de kustwacht is er geen olie gelekt. Het productieplatform was sinds half augustus voor de werkzaamheden afgesloten van de oliebron.

Waarschijnlijk is de brand ontstaan doordat een werknemer met een snijbrander aan een pijpleiding werkte, die was aangesloten op een tank waarin nog dampen aanwezig waren. In 2005 kreeg de NAM te maken met een vergelijkbaar tragisch ongeval waarbij twee werknemers van onderaannemer GTI het leven lieten en een derde gewond raakte. De explosie werd toen veroorzaakt door condensaatdampen uit een tank, die vermoedelijk tot ontsteking werden gebracht door laswerkzaamheden.

Sabic bestelt zeegaande tankers op LNG

Sabic heeft opdracht gegeven voor de bouw van twee zeegaande tankers, aangedreven door motoren op aardgas (LNG), voor het vervoer van Sabic’s olefineproducten. De opdracht tot de bouw loopt vooruit op Europese wetgeving. Doel van deze wetgeving is om de emissie van zwavel door schepen op de Noordzee tegen 2015 drastisch te verminderen. Het overstappen op andere brandstoffen, zoals LNG, is één van de mogelijkheden om aan de toekomstige Europese wetgeving te voldoen.

De twee gastankers die Sabic heeft besteld, worden ingezet om olefines te vervoeren van Teesside in Engeland naar havens in Noordwest-Europa en Scandinavië. Sabic heeft daarvoor in april een contract afgesloten met Anthony Veder. De constructie van de tankers is al begonnen; ze komen begin 2014 in de vaart.

Shell maakte in september al bekend dat zij een contract had getekend voor de charter van twee nieuwe, op LNG lopende binnenvaarttankers. Het concern wil daarmee vanaf het voorjaar van 2013 producten over de Rijn vervoeren en tekende hiervoor een contract met exploiteur Interstream Barging. Peters Ship­yards in Kampen is de bouwer van de 110 meter lange schepen. In de schepen kan genoeg LNG om zeven dagen te varen: van Rotterdam naar Basel en terug zonder te tanken.

Schepen die worden aangedreven door motoren op aardgas stoten geen zwavel uit.

Bovendien is de uitstoot van kooldioxide tot twintig procent minder dan met diesel als brandstof en de uitstoot van NOx is bijna negentig procent minder.

Shell heeft zijn belang in het Schiehallion olieveld buiten de kust van Schotland uitgebreid tot 55 procent. Het concern neemt een belang van 5,9 procent over dat in bezit was van Murphy Oil Company. Dat bedrijf neemt tegelijkertijd de belangen van Shell over in het Sealgebied in de Canadese provincie Alberta.

BASF investeert negentig miljoen euro in de eerste stap om een nieuwe productiefaciliteit voor autokatalysatoren te bouwen in Środa Śląska (Polen). De bouw begint nog dit jaar en de eerste productie wordt verwacht in het eerste kwartaal van 2014. Een uitbreiding van de productie volgt daarna, waardoor de totale investering op 150 miljoen euro komt. De tweede fase van de bouw zal in 2016 zijn afgerond. Tegelijkertijd met de bouw van de nieuwe productiefaciliteit in Polen moderniseert BASF haar fabriek voor katalysatoren in Nienburg (Duitsland).

LyondellBasell gaat de LDPEproductielijn in Wesseling (Duitsland) weer opstarten. Deze lijn was in januari dit jaar stilgelegd. Naar verwachting is de lijn medio 2013 weer in gebruik. In het verleden werd de lijn gebruikt voor de productie van LDPE-typen voor medische toepassingen. Het herstel van de eenheid stelt het bedrijf in staat weer meer LDPE aan deze markt te leveren. Om hoeveel capaciteit het gaat, is niet bekendgemaakt.

Shell gaat een smeermiddelenfabriek bouwen in Indonesië. De fabriek, in de buurt van Jakarta, krijgt een capaciteit van 120.000 ton per jaar.

Het concern heeft op dit moment al fabrieken van dit type in onder meer Singapore, Thailand, Maleisië en Vietnam.

BASF optimaliseert haar organisatiestructuur door het aantal segmenten te verminderen van zes naar vijf en het aantal divisies in te krimpen van vijftien naar veertien. In de nieuwe organisatie bundelt het bedrijf productgroepen met hetzelfde business model.

PETROCHEM 12 – 2012 11

010_11_E_FCbuitenland.indd 11

04-12-12 15:37

INTERVIEW

‘Stabiliteit zorgt voor vertrouwen in de toekomst’

12 PETROCHEM 12 – 2012

012_13_14_15_17_O_Interview.indd 12

04-12-12 15:36

De Europese raffinagesector maakt een lastige fase door.

Economische tegenwind en problemen met de concurrentieFoto’s: eric de vries

positie maken het beeld voor de sector niet erg rooskleurig.

Zeeland Refinery lijkt de spreekwoordelijke uitzondering op de regel; het bedrijf investeert volop in de site. ‘We beschikken over gemotiveerde mensen die precies weten wat ze moeten doen’, verklaart algemeen directeur Nathalie De Muynck de prestaties van de Zeeuwse raffinaderij.

Gerard van Nifterik

PETROCHEM 12 – 2012 13

012_13_14_15_17_O_Interview.indd 13

04-12-12 15:36

‘De truc is de grijze massa van medewerkers voortdurend te mobiliseren; mensen dagelijks te trainen en te motiveren om optimaal te presteren.’

‘Team performance’, zegt Nathalie De Muynck. ‘Alles begint met mensen die graag en gemotiveerd werken en die durven in te spelen op vernieuwing en die elkaar aanspreken als het nodig is.

We komen net uit een enorm moeilijke stop van de Hydrocracker, het hart van de fabriek. Sinds 22 oktober is de fabriek weer op volledige capaciteit. Nu richten we ons op de evaluatie en debriefing van de stop. We willen van het proces leren.

Een vertraging als deze heeft in de eerste plaats enorme impact op de winstgevendheid. Maar vergeet niet dat het ook ontzettend veel menselijke energie kost.

Het is duidelijk dat we die hele periode alle aandacht op de problemen hebben gericht. Andere dingen kregen minder prioriteit of zijn even opzij gezet. Nu zetten we een tandje bij.’

De Muynck staat sinds 1 november 2011 aan het roer bij Zeeland Refinery in Vlissingen. Daarvoor werkte ze meer dan twintig jaar bij de Total-groep, waar haar carrière begon bij Total Raffinaderij Antwerpen. Daarnaast doorliep ze diverse technische en economische functies in de raffinaderij in Duitsland en op het hoofdkantoor van Total in Parijs. En ruim een jaar geleden gaf De Muynck dus acte de présence in Vlissingen, waar ze het stokje overnam van Claude Gueguen, die vier jaar aan het hoofd van de raffinaderij stond.

In zijn periode als algemeen directeur vond de overdracht plaats van het 45-procent aandeel van Dow Chemical aan het Russische Lukoil. Sindsdien gaat de raffinaderij door het leven als een joint venture van Total en Lukoil.

Vlak voordat De Muynck aantrad, veranderde na gezamenlijk besluit van de joint venture partners, de naam van Total Raffinaderij Nederland in Zeeland Refinery. Met de nieuwe naam benadrukt de raffinaderij een verbondenheid met de provincie Zeeland. En zo treedt het bedrijf ook graag naar buiten.

‘Zeeland Refinery is één van de beste werkgevers van Zuidwest-Nederland. We doen er alles aan om onze medewerkers te binden,’ schrijft het bedrijf op haar homepage. ‘We willen ons inderdaad als een betrouwbare en betrokken partner profileren’, zegt De Muynck. ‘En die partner is Zeeland. We zijn actief in sociale netwerken en werken samen met de provincie om lokaal personeel aan te trekken bijvoorbeeld via de ROC’s. We hebben veel contact met scholen in de regio. Maar we zoeken ook breder naar

14 PETROCHEM 12 – 2012

012_13_14_15_17_O_Interview.indd 14

04-12-12 15:36

talent, zowel nationaal als internationaal.

Vergeet niet dat we een Frans/Russische onderneming zijn en dat kleurt het bedrijf.’

Zwaar weer Ondanks de avonturen met de hydrocracker presteert Zeeland Refinery volgens De Muynck uitstekend. En dat terwijl de Europese raffinagesector zich in zwaar weer bevindt. Hoe komt dat? ‘In de eerste plaats komt dat door het personeel’, zegt De Muynck. ‘Zoals gezegd is team performance voor ons enorm belangrijk. We beschikken over gemotiveerde mensen die precies weten

wat ze moeten doen. Daar investeren we ook in. Daarnaast hebben we met Total en Lukoil zeer solide internationals als aandeelhouders. Die stabiliteit zorgt voor vertrouwen in de toekomst. Daardoor hebben we kunnen profiteren van investeringen, zowel in de infrastructuur als in mensen.’

Daarnaast sluit Zeeland Refinery goed aan bij de marktvraag die meer en meer op middeldestillaten is georiënteerd, stelt De Muynck. ‘Verder is energy efficiency voor ons een absoluut speerpunt. Energie is voor een bedrijf als het onze een kwestie van make or break. Energie maakt bij raffinaderijen vijftig procent van de kos-

Zeeland Refinery Zeeland Refinery is gevestigd in het havengebied Vlissingen Oost en is een joint venture van het Franse Total (55 procent) en het Russische Lukoil (45 procent).

Het ligt in één van ’s werelds grootste handelscentra voor olie- en olieproducten (Amsterdam-Rotterdam-Antwerpen). De raffinaderij heeft toegang tot een uitgebreide infrastructuur, waaronder de Maasvlakte Olie Terminal. Zeeland Refinery bezit 22 procent van de aandelen van deze terminal.

De raffinaderij heeft een maximale capaciteit van 180.000 vaten ruwe olie per dag en heeft één van de grootste hydrocracking eenheden in Europa, met een capaciteit van ongeveer 68.000 vaten per dag. Het bedrijf produceert onder meer LPG, benzine, kerosine, diesel, stookolie (voor de scheepvaart) en kleinere hoeveelheden oplosmiddelen en grondstoffen voor de synthese van kunststoffen. Op het gebied van energie-efficiëntie behoort Zeeland Refinery naar eigen zeggen tot de wereldtop in de raffinagesector.

Zeeland Refinery is één van de grootste werkgevers van Zeeland en biedt werk aan vierhonderd medewerkers en meer dan 250 medewerkers van vaste onderhoudsaannemers.

ten uit. Bovendien is de verwachting dat de prijs voor ruwe olie zal blijven stijgen en dat maakt efficiënt energiegebruik nog belangrijker. Daarom ontwikkelen we continu ideeën om onze energy efficiency te verbeteren. Hoe we dat doen? Grijze massa. De truc is de grijze massa van medewerkers voortdurend te mobiliseren; mensen dagelijks te trainen en te motiveren om optimaal te presteren. Zo creëren we verbetermogelijkheden die ook voor onze aandeelhouders aantrekkelijk zijn.’

De Muynck geeft een voorbeeld. ‘We hebben zojuist in september de stop met de hydrocracker gehad. Tegelijkertijd met dat project hebben we onder meer zes miljoen geïnvesteerd in een lagedrukstoomnet. Daardoor zijn we beter in staat energie terug te winnen en die gebruiken we weer in de vacuümtoren.

Dat betekent een jaarlijkse besparing op CO2-uitstoot van elf kiloton en het scheelt 1,3 procent op de energie intensiteit index. Dat is toch prachtig.’

Mobiliseren Zeeland Refinery slaagt er volgens De Muynck in ideeën te genereren waarvoor de aandeelhouders bereid zijn de portemonnee te trekken. Dat heeft in het verleden geleid tot aanzienlijke investeringen, zoals recentelijk in een geavanceerde controlekamer die in april van dit jaar gereed kwam (à 27 miljoen euro) en het genoemde lagedrukstoomnet. In juni ging de bouw van een nieuw schakelstaPETROCHEM 12 – 2012 15

012_13_14_15_17_O_Interview.indd 15

04-12-12 15:36

Evides Ongekend betrouwbaar

Het afvalwater van meer dan 60 bedrijven zuiveren in één AWZI.

Wij verzorgen het.

Met de gemeenschappelijke afvalwaterzuivering voor het havengebied Vlissingen-Oost nemen wij de bedrijven een zorg én investering uit handen. Zo kunnen zij zich richten op hun core business. En wij op de onze. Betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor de chemische-, petrochemische- en voedingsmiddelenindustrie. Op basis van DBFO-contracten (Design, Build, Finance & Operate) leveren wij onze opdrachtgevers diverse soorten proceswater, zorgen wij voor de zuivering van afvalwater en maken wij hergebruik van water (effluent) mogelijk. En dat 24/7 vanuit operational excellence.

Voor minder doen we het niet.

www.evides.nl

016_evides.indd 1

04-12-12 15:12

‘Het leuke is dat we door de problemen met de hydrocracker nu heel erg gemotiveerd zijn om de katalysatorwissel van de dieselfabriek probleemloos te laten verlopen.’ tion voor de hoogspanningsvoorziening van start. Kosten: twintig miljoen euro.

Daarnaast zit er volgens De Munyck nog een behoorlijk aantal plannen in de pijplijn; allemaal het gevolg van grijze massa.

‘Hoe we die massa weten te mobiliseren?

We proberen zo veel mogelijk en structureel mensen te concentreren in één werkruimte. Neem onze nieuwe controlekamer. Alle specialisten op dat gebied zijn daar bijeengebracht. Zo creëer je een situatie waarbij je mensen met bepaalde expertises concentreert en waarbij onderlinge communicatie als vanzelf ontstaat.

Verder proberen we te zorgen voor een optimale mix van ingenieurs en ervaren operators. We vragen onze mensen ook actief na te denken over de ambities van de raffinaderij: veiligheid, winstgevendheid, imago en team performance. Dat proces, plus het voortdurend aanwerven van talent, rendeert altijd.’

Turnaround Ondanks dat het bij Zeeland Refinery relatief goed gaat, zijn de problemen waarmee de raffinagesector te maken heeft toch dichtbij. De Muynck:

‘Maatregelen van de nationale of de Europese overheden hebben effect op de winstgevendheid van de onderneming.

BEKNOPT Zeeland Refinery heeft net een enorm moeilijke stop van de hydrocracker achter de rug. Desondanks presteert Zeeland Refinery uitstekend, stelt algemeen directeur Nathalie De Muynck. Daar zijn meerdere redenen voor, maar als eerste noemt ze het gemotiveerde personeel dat actief meedenkt over de ambities van de raffinaderij: veiligheid, winstgevendheid, imago en team performance. ‘Dat proces, plus het voortdurend aanwerven van talent, rendeert altijd.’ Daarnaast helpt het om solide aandeelhouders te hebben: Total en Lukoil. ‘Die stabiliteit zorgt voor vertrouwen in de toekomst. Daardoor hebben we kunnen profiteren van investeringen, zowel in de infrastructuur als in mensen.’

Kijk, als ik een paar ingenieurs moet vrijmaken om aan nieuwe, administratieve regels te voldoen, dan kan ik die capaciteit niet elders inzetten. Dat betekent vaak een niet te onderschatten inspanning voor het bedrijf. Je moet je dan ook afvragen welke impact regelgeving heeft op de bedrijfsvoering en concurrentiepositie. We hebben liever dat we onze capaciteit inzetten voor wezenlijke zaken; je moet zo veel mogelijk bezig zijn met zaken die tellen.

In het algemeen doen we het als raffinaderij goed, maar we zijn natuurlijk ook onderhevig aan de recessie. Daarop reageren we door bijvoorbeeld kritisch te kijken naar allerlei processen, zoals kostenbeheersing en efficiëntie.’

‘Voor de nabije toekomst gaan we ons vooral richten op de grote turnaround die gepland staat voor mei/juni 2014.

Een enorme onderneming, met een miljoen manuren. En dan hebben we ook nog een catalyst change van de dieselunit in december 2012; allemaal heel spannend met de ervaringen met de hydrocracker vers in het geheugen. Maar het leuke is dat we door de problemen met de hydrocracker nu heel erg gemotiveerd zijn om de katalysatorwissel van de dieselfabriek probleemloos te laten verlopen. Problemen maken ons extra gedreven om het volgende project tot in perfectie uit te voeren.’ W PETROCHEM 12 – 2012 17

012_13_14_15_17_O_Interview.indd 17

04-12-12 15:36

STRATEGIE

‘Om het tij te keren moet Shell stelling nemen’ Volgens verschillende deskundigen nog lang niet genoeg, maar Shell spreekt met haar scenario’s steeds meer haar voorkeur uit voor een duurzamere wereld.

Futuroloog Paul Rademaker juicht dat van harte toe. We lijken af te stevenen op een globale opwarming van drie graden of meer. ‘Als we dat willen keren, moeten grote bedrijven als Shell stelling nemen. Anders wordt het een verloren race’.

Wim Raaijen

BEKNOPT Scenarioplanning is een complexe zaak. Het is de kunst de zwakke signalen te ontdekken en de mogelijke ‘tipping points’ in kaart te brengen.

De scenario’s hebben Shell de afgelopen decennia meer geholpen dan op het verkeerde been gezet. Het concern kon bij het uitbreken van de oliecrisis haar productie bijvoorbeeld probleemloos terugschroeven omdat het wel degelijk had nagedacht over andere minder gunstige toekomstscenario’s. Belangrijke investeringsbeslissingen, zoals het afstoten, sluiten of juist bouwen van grote productie-installaties konden beter doordacht worden genomen door het denken in scenario’s. Toch blijft scenarioplanning mensenwerk en kent het verschillende variabelen. En soms sluit een scenario beter aan op wat mensen willen horen.

‘Misschien is scenario-denken inderdaad wel iets typisch Nederlands’, lacht Ewald Breunesse na afloop van een symposium om te vieren dat Shell inmiddels veertig jaar aan expliciete scenarioplanning doet. De manager Energy Transitions bij Shell hoorde met plezier de kwinkslagen aan van zijn Britse collega’s. Ze zouden zich op dat moment in een land bevinden dat eigenlijk niet hoorde te bestaan. Zeker niet zonder enige vorm van scenarioplanning. Zonder vooruitziende blik van de polderaars en waterbouwkundigen had Nederland tegenwoordig voor een groot deel onder water gelegen.

‘Misschien heeft het inderdaad wel met het verleden van ons land te maken.

We willen op mogelijke ontwikkelingen kunnen reageren. En het is inderdaad zo dat we in Nederland traditioneel sterk zijn in het produceren van scenario’s. Dat merk je vooral als je er met buitenlanders over praat.’

Dat neemt niet weg dat scenarioplanning een complexe zaak is en volgens verschillende wetenschappers en filosofen nagenoeg onmogelijk. Of je het als een wetenschap kunt beoefenen, is al helemaal twijfelachtig.

Wetenschapsfilosoof Karl Popper stelde dat iedere wetenschappelijke theorie onderuit wordt gehaald bij de eerste keer dat iets onverwachts gebeurt of een simpele waarneming alles tegenspreekt.

De veronderstelling dat alle zwanen wit zijn, wordt onwaar bij de eerste waarneming van een zwarte zwaan. ‘Er zijn natuurlijk veel onzekerheden in de scenarioplanning’, geeft futuroloog Paul Rademaker toe. Volgens de hoogleraar Future Planet Studies van de Universiteit van Amsterdam kunnen scenario’s echter nog steeds bijzonder bruikbaar zijn. Zeker voor bedrijven die een koers moeten bepalen. Scenario’s kunnen onzekerheden expliciet maken en soms verminderen. ‘We kunnen de toekomst

niet voorspellen, maar we kunnen ons er wel op voorbereiden. En misschien zijn zwarte zwanen gewoon witte zwanen die we nog niet eerder hebben gezien. Als scenarioplanners hebben we daarom nog veel te doen om de zwakke signalen te ontdekken en de mogelijke tipping points – een belangrijke wending in bestaande ontwikkelingen – in kaart te brengen.’

Zonnecellen Dat het zeer moeilijk is om de zwakke signalen te ontwaren, heeft Shell verschillende malen aan den lijve ondervonden. ‘We zaten er wel eens goed naast’, geeft president-directeur Dick Benschop tijdens het symposium toe. In de jaren zestig en begin jaren zeventig werd er nog vanuit gegaan dat kernenergie massaal zou worden toegepast en heel goedkope stroom zou gaan opleveren. Daardoor werden in Nederland gas- en olievelden versneld aangeboord om er in korte tijd maar veel geld aan te verdienen. Voordat het te laat was.

Soms was het ook een kwestie van timing. Al in 1996 werd door scenarioplanners de verschuiving van het mondiale economisch zwaartepunt van West naar Oost aangekondigd. Door de Oost-Aziatische bankencrisis werd die beweging een decennium later in gezet.

En wie had voorspeld dat de maatschappij zo mondig zou worden dat de Greenpeace acties rond de afzinking van de Brent Spar zo’n effect zouden hebben? De scenario’s van 2001 beschreven de op handen zijnde waterstofeconomie, die nog steeds op zich laat wachten.

Gold rush Toch hebben de scenario’s Shell de afgelopen decennia meer geholpen dan op het verkeerde been gezet, stelt Ewald Breunesse. Shell kon volgens hem als enige van de toenmalige Seven Sisters haar productie terugschroeven toen de oliecrisis uitbrak omdat het concern

18 PETROCHEM 12 – 2012

018_19_21_U_artikel.indd 18

04-12-12 15:35

foto's: shell

Paul Rademaker: ‘Misschien zijn zwarte zwanen, gewoon witte zwanen die we nog niet eerder hebben gezien.’ wel degelijk had nagedacht over andere minder gunstige toekomstscenario’s.

Belangrijke investeringsbeslissingen, zoals het afstoten, sluiten of juist bouwen van grote productie-installaties konden beter doordacht worden genomen door het denken in scenario’s.

Shell had miljarden dollars geïnvesteerd in gaswinning op het Siberische eiland Sachalin. Onder Jeroen van der Veer kreeg Shell echter te maken met een veranderde politieke realiteit in Rusland en onvoorziene kostenposten. In het Barricades-scenario van begin jaren negentig was echter voorzien dat landen eerder in het tiende jaar van een projectcyclus nationaliseren dan bijvoorbeeld in het eerste jaar. Daardoor kon Shell zich enigszins op de ontstane situatie voorbereiden.

Ook het moderne Shell is grotendeels het gevolg van toekomstgericht denken. ‘We hebben er nu veel profijt van dat we het groeiende belang van aardgas zagen aan-

komen en daarop hebben geanticipeerd met onder andere grote investeringen in Gas-to-Liquids (GtL), in Qatar. Of de opkomst van schaliegas een zwarte zwaan is? Nee, voor ons niet, om eerlijk te zijn. We hebben altijd al meegenomen dat er enorme hoeveelheden onconventioneel aardgas zijn. In het verleden was de technologie niet beschikbaar om deze reserves betaalbaar te winnen.’ Met toepassing van fracken, en horizontaal boren in de Verenigde Staten is dat de laatste jaren snel veranderd. De gold rush in de Verenigde Staten heeft ook wat uitwassen gehad, zoals vervuiling van het grondwater en mogelijk aardschokken. ‘Ik heb de beelden ook gezien. Maar het gaat om incidenten, onder specifieke Amerikaanse omstandigheden, die voorkomen kunnen en moeten worden. Het is een kwestie van tijd dat schaliegas ook in Europa een belangrijke rol gaat spelen. Landen als Polen willen er snel mee aan de slag.’

Nieuwe technologie maakt veel mogelijk.

Verloren race Volgens professor Rademaker zijn naast de voortgang van technologie, veranderingen in maatschappelijke waarden en normen het moeilijkst in te schatten.

‘Zo wordt steenkool wereldwijd steeds negatiever beoordeeld. Dat heeft natuurlijk veel invloed.’ Scenario’s kunnen deze maatschappelijke waarden ook beïnvloeden. Zeker als ze van invloedrijke partijen komen als Shell. Rademaker: ‘In het verleden waren vooral de scenario’s van Greenpeace en andere maatschappelijke organisaties normatief. Bij Shell werden scenario’s veel objectiever benaderd en samengesteld. Meer exploratief. Ik ben blij dat Shell sinds een paar jaar ook duidelijk een voorkeur uitspreekt. Voor het eerst bij het Blueprints-scenario. Als we alles maar zijn gang laten gaan, zoals in het gelijktijdig ontwikkelde Scramblescenario dan kunnen we voor veel klimaatproblemen te laat zijn. Tijdens de klimaatconferentie in Kopenhagen werd nog tot doel gesteld om de opwarming te beperken tot twee graden. Momenteel lijkt het erop dat we op drie graden of meer afstevenen. Als we dat willen keren, moeten grote bedrijven als Shell PETROCHEM 12 – 2012 19

018_19_21_U_artikel.indd 19

04-12-12 15:35

GE Measurement & Control

GE helpt u om beter te zien.

De XL Go+™ levert een verhoogde kans van waarneembaarheid met de nieuwe XpertSuite® eigenschappen.

De XL Go+™ is nog steeds de meest draagbare en behendige video boroskoop op de markt en - met de nieuwe XpertSuite® eigenschappen zoals verhoogde stuurgevoeligheid, verbeterde licht-output, een LCD leesbaar in zonlicht en een externe monitor als optie - geeft (“hij” of “de XLGo”) u de hoogst mogelijke (meest kwalitatieve foutinformatie) kwaliteit van foutdetectie. Met de XL Go+™ kunt u betere beslissingen nemen door een betere foutdetectie.

Het XL Go+™ VideoProbe® systeem biedt, door het brede spectrum van eigenschappen ontwikkeld om inspecties makkelijker te maken, superieure draagbaarheid, beeldkwaliteit en robuustheid. Het is net alsof u een extra paar ogen heeft zodat u snel de defect-informatie kunt verkrijgen die u nodig heeft.

Verhoog uw vertrouwen wat betreft de inspecties en de beslissingen die u moet maken. www.ge-mcs.com

GE imagination at work

GE_XLGO+_NL_210x297.indd 1

020_jenbacher.indd 1

11/27/2012 9:58:48 PM

04-12-12 15:11

Ewald Breunesse: ‘Het is een kwestie van tijd dat schaliegas ook in Europa een belangrijke rol gaat spelen.’ stelling nemen. Anders wordt het een verloren race.’

Ongelode brandstoffen Afgezien van veel onzekerheden zijn er een paar evidente trends, stelt Breunesse. De wereldbevolking groeit naar ongeveer negen miljard in 2050, wereldwijd stijgt de welvaart, er wordt een steeds groter beroep gedaan op grondstoffen en energie en steeds meer mensen gaan in steden wonen.

‘Overigens is dat laatste voor energieefficiëntie een positieve trend. In compacte steden is het voor de consument gemakkelijker om minder energie te gebruiken voor transport en bijvoorbeeld huisvesting.’

Rademakers en Breunesse zien dat vooral het bedrijfsleven en grote steden momenteel duidelijk het initiatief nemen. Waar nationale overheden keer op keer falen om samen milieuafspraken te maken, lijken onder andere grote bedrijven het voortouw te nemen.

Rademaker: ‘De klimaattop in Rio werd op een positieve manier gekaapt door multinationals. Ze kwamen met duide-

lijke doelstellingen op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Bedrijven zijn erbij gebaat om zelf het initiatief te nemen in plaats van te wachten op regelgeving. De olie-industrie ging indertijd massaal over op ongelode brandstoffen nadat Q8 daarmee op de markt kwam. En voor Philips had het verbod op gloeilampen zelfs eerder mogen komen, omdat het bedrijf al ver was met ledtechnologie.’

Multinationals trekken nationaal en internationaal ook steeds meer gezamenlijk op in het ontwikkelen van duurzame businessmodellen. Breunesse: ‘De Dutch Sustainable Growth Coalition bijvoorbeeld, onder leiding van oud-premier Jan-Peter Balkenende. Met Shell zitten we hier in en mondiaal ook in het Resilience Action Initiative (RAI).’

Minder aantrekkelijk Toch verstomt de kritiek op Shell niet.

Externe collega-scenarioplanners van Breunesse zien momenteel een nieuwe miscalculatie in de Shell-scenario’s opdoemen. Het concern is te behoudend als het gaat om het verwachte

succes van duurzame bronnen en met name zonne-energie. Voorzichtiger zelfs dan het voorheen zo conservatieve Internationale Energie Agentschap. Dat zou volgens Wim de Ridder, hoogleraar Toekomstvisies wel eens een nieuwe flop kunnen worden in de scenario’s van Shell. ‘De wet van Moore gaat niet alleen op voor de chipsindustrie, maar ook voor nanotechnologie, robotica en genetica.’ En volgens de hoogleraar verbetert de efficiëntie van zonnecellen ook in ras tempo en worden ze snel goedkoper. ‘Ik durf wel te voorspellen dat er in 2025 dankzij de massaproductie van zonnecellen een energieoverschot zal ontstaan, omdat nanotechnologie voor grote doorbraken gaat zorgen in de prestaties van zonnecellen.’

Het geeft volgens Breunesse maar weer eens aan dat scenarioplanning mensenwerk is en verschillende variabelen kent.

‘En het gaat soms ook om wat mensen graag willen horen. In de jaren negentig hadden we een populair scenario met Sustainable Growth. Iedereen was er verliefd op. Maar als je echt naar duurzaamheid kijkt, dan was het gelijktijdige scenario Dematerialisation veel effectiever.

Gewoon veel minder energie gebruiken, nadruk op energie-efficiëntie, dat is uiteindelijk het beste. Maar dat is blijkbaar een minder aantrekkelijke boodschap.’ W PETROCHEM 12 – 2012 21

018_19_21_U_artikel.indd 21

04-12-12 16:59

BINNENSTEBUITEN Jarenlang zaten Niko van Gent en Jan Van Doorslaer midden in de chemische sector. Nu bekijken ze alles van buitenaf.

Langer werken kan Ik denk dat het pleidooi om door te werken na een leeftijd van 65 jaar al volop in de media werd gegooid, toen ik besloot met flexibel pensioen te gaan.

Niet dat ik er wroeging over had of mij schuldig voelde. Ik vond gewoon dat ik het professioneel wel zowat allemaal had gezien en meegemaakt. En mijn jaren als journalist, met ongeregelde uren en ontregelde dagen en weekends, die rekende ik toch wel iets steviger aan. Kortom, ik ging zonder complexen met pensioen.

Maar ik bleef wel “werken”: schrijven, communicatie-adviezen geven, soms een klein debat modereren of een CEO bij wijze van afscheid interviewen… En dat onder de koepel van een éénmansfirma, want als gepensioneerde iets bijverdienen mag, maar ook weer niet te veel. Ik las dat als: je mag wel langer werken, maar niet overdrijven!

In België heeft men de pensioengerechtigde leeftijd nu wel gemiddeld twee jaar opgeschoven, maar langer dan 65 jaar is dat niet. Officieel lag (en ligt nu nog) bij ons de pensioengerechtigde leeftijd op 65, maar iedereen ging gewoon vroeger op rust. Daar werden zelfs door de overheden, met instemming van de sociale partners, systemen voor opgezet om oudere werknemers te vervangen door jongeren. Dat bracht zuurstof voor ondernemingen die zwaardere loonlasten voor ouderen konden vervangen door lagere voor jongeren, en het hielp de jeugdwerkloosheid te bestrijden.

Nu wil het Belgische overlegmodel dat de pensioenleeftijd een typische materie is, die behoort tot het sociaal overleg tussen wat wij noemen “werkgevers” en “werknemers”. De ene GEEFT geen werk, maar schept werk door ondernemend te zijn.

De andere NEEMT geen werk, maar

levert werk en biedt zijn arbeid, kennis en kunde aan. Misschien moeten we die ouwe terminologie maar eens definitief schrappen, maar dit geheel ter zijde.

Om de pensioenen betaalbaar te houden bij een toenemende vergrijzing, om meer welvaart te scheppen en om de krapte op de arbeidsmarkt zeker voor technische profielen te milderen, moeten we dus langer werken. Zo simpel is dat. Maar wie zet in het sociaal overleg de eerste stap? Dat is meestal de hamvraag.

In België heeft de sector chemie & life sciences niet gewacht, maar zelf het initiatief genomen om het gesprek over langer werken aan te gaan en om zelf naar invulling te zoeken. Kortom, de sector chemie & life sciences profileert zich als een groep van ondernemingen die niet afwachtend in de sociale loopgraven gaat zitten, maar resoluut kiest voor het ini-

Jan van Doorslaer

tiatief. Ik schreef bijna de “aanval”, maar dat past hier niet meteen. Het gaat hier niet om oorlog, het gaat eerder om overleven en dat wil de sector.

In het voorjaar van 2012 lanceerde essenscia het project Langer werken.

Het kan. als actieve bijdrage aan het eindeloopbaandebat. Zo’n honderd ondernemingen uit de sector namen deel aan een bevraging over levensfasebewust personeelsbeleid en er werden twaalf workshops georganiseerd in de diverse regio’s van het land. Daarin wisselden personeelsverantwoordelijken met elkaar van gedachten over de eindeloopbaanproblematiek.

Conclusie van al die brainstorming: medewerkers uit de sector chemie & life sciences enthousiast langer laten werken is niet onmogelijk, maar het vergt maatwerk dat is afgestemd op het individu en

Uit een panelgesprek met HR-specialisten en CEO’s uit de sector werd duidelijk dat langer werken op maat van de onderneming en de individuele medewerkers mogelijk moet zijn.

22 PETROCHEM 12 – 2012

022_23_P_Binnestebuiten.indd 22

04-12-12 15:35

Alles heeft een ritme VVD en PvdA breken het regeerakkoord open. Deze tekst verscheen op vrijdagmiddag 9 november om 14.23 op mijn mobieltje. Sporters blijken in de middag vijf procent beter te presteren dan op andere dagdelen, de meeste hartaanvallen vinden plaats in de ochtend, en de meeste zelfmoorden worden in de late ochtend en vroege middag gepleegd. Door gebrekkige communicatie tussen de bemanningsleden van de supertanker Exxon Valdez botste de tanker midden in de nacht plotseling op een groot rif. Het is half twee in de nacht als medewerkers van de kernreactor in Tsjernobyl een veiligheidstest uitvoeren. Per ongeluk veroorzaken ze een technische storing. In een poging de schade te beperken, nemen ze vervolgens nog een aantal ongelukkige beslissingen.

Alles heeft zijn ritme in ons lichaam, en de biologische klok smeedt al die ritmes aaneen, maar niet bij iedereen op hetzelfde tijdstip. En ook niet altijd zoals het uitkomt. Dat werd me heel duidelijk tijdens een publiekslezing van het Erasmus MC over medische wetenschap en mensen, met dit jaar als thema: Onze biologische klok; tijd maakt het verschil.

Onderzoek naar de biologische klok is belangrijk voor onze gezondheid en kwaliteit van leven, vindt prof. dr. Bert van der Horst, hoogleraar Chronobiologie & Gezondheid bij het Erasmus MC. Zijn onderzoek naar het effect van bepaalde genen op de biologische klok heeft voor doorbraken gezorgd in het vakgebied. Momenteel onderzoekt hij de rol van de biologische klok in het ontstaan, de preventie en behandeling van kanker en andere aandoeningen. ‘Tot voor kort werd in oncologische kringen nog wel eens geringschattend gedaan over het belang van de biologische klok, maar naarmate de kennis over de biologische klok groeit, zie ik verandering. We dachten vroeger dat de biologische klok alleen in de hersenen zat, maar hij zit in al onze lichaamscellen.’

Hoewel onze biologische klok veel invloed heeft op ons ritme, raakt hij in ons moderne leven vaak in het gedrang.

We leven met kunstlicht, wekkers, piepende agenda’s en andere time tables. Bovendien hebben we een 24-uurseconomie, waarin we ploegendiensten en nachtdiensten draai-

niet op een of andere categorie van werkers. Medewerkers langer laten werken kan, maar zal niet worden gerealiseerd met één maatregel. Het kan met een combinatie van verschillende maatregelen, op verschillende vlakken en over de gehele loopbaan van de medewerkers.

Het project resulteerde in een boekwerk waarin een viersporenaanpak wordt uitgetekend: Spoor 1 gaat over de beeldvorming: hoe worden oudere medewerkers beoordeeld en waarin verschillen ze van jongere collega’s? Spoor 2 bekijkt kennis en ontwikkeling, en komt tot het besluit dat naarmate de kennis en ervaring on the job toeneemt, de betrokkenen het

Niko van Gent en, overwerken en dwars door alle tijdzones reizen. Gelukkig herstelt ons ritme zich weer redelijk snel na een jetlag, een nachtdienst of een avondje flink doorzakken, maar genieten nog steeds weinig mensen van de maandagochtendblues.

De instelling van je biologische klok is mede afhankelijk van je leeftijd. Kinderen zijn tot hun twaalfde jaar meestal ochtendmens, maar mede dankzij onze flitsende digitale snelweg transformeren de meeste tieners zich razendsnel in avondmens. Ongeveer de helft van de jongeren tussen veertien en twintig jaar heeft een slaaptekort. Bijna alle jongeren zijn avondmensen. Je kunt je afvragen of de scholen voor hen niet te vroeg beginnen, maar de meeste leraren vallen in een andere leeftijdcategorie en gedragen zich doorgaans als ochtendmens. Misschien een idee om eerst met sport te beginnen voordat wiskundige raadsels worden opgelost.

Luisteren naar onze biologische klok kan ons niet alleen helpen gezonder te leven, maar ook om bestaande therapieën effectiever toe te passen. Het zou beter zijn met de tijd mee te gaan, dan heb je minder last van je nachtrooster dan wanneer je tegen de tijd ingaat. Maar we leven gelukkig niet alleen op deze mooie aarde en ook in de ploegendiensten werken zowel ochtendmensen als avondmensen met elkaar samen.

Niko van Gent niko_van_gent@xs4all.nl

zelf overbrengen van kennis en ervaring belangrijker gaan vinden dan louter werken. Spoor 3 handelt over vitaliteit en bekijkt hoe medewerkers gezond en gemotiveerd aan de slag kunnen blijven.

Spoor 4 besluit met werkaanpassing.

Hier wordt bekeken hoe de vereisten van de arbeidsorganisatie kunnen worden afgestemd op individuele behoeften.

De Vlaamse afdeling van essenscia ging nog een stap verder en maakte van het thema Langer werken. Het kan. het thema van haar jaarvergadering 2012.

De Vlaamse afdeling ging ook letterlijk een stap verder en stelde onomwonden dat zelfs ‘enthousiast langer werken

kan’. Aan de hand van een panelgesprek met HR-specialisten, maar ook met HR-mensen en CEO’s uit de sector werd duidelijk geïllustreerd dat de wil aanwezig is om langer werken daadwerkelijk en op maat van de onderneming en de individuele medewerkers te realiseren.

Het strekt de sector tot eer dat met concrete acties het voortouw wordt genomen in de problematiek van langer werken en loopbaanorganisatie. En het illustreert overduidelijk dat de chemie & life sciences niet alleen willen excelleren in technologie en toepassingen, maar ook op sociaal vlak.

Jan van Doorslaer PETROCHEM 12 – 2012 23

022_23_P_Binnestebuiten.indd 23

04-12-12 15:35

TECHNOLOGIE Gespreide katalysator langer actief De levensduur van nanomaterialen, zoals katalysatoren, neemt aanzienlijk toe wanneer metaal-nanodeeltjes niet dicht bij elkaar, maar gecontroleerd zo ver mogelijk uit elkaar worden geplaatst. Dit bespaart geld en energie, en brengt bijvoorbeeld het maken van brandstoffen uit zonlicht en uit houtachtige biomassa dichterbij, stellen scheikundigen van de Universiteit Utrecht.

‘De achteruitgang in werking van een katalysator wordt veroorzaakt doordat de metalen gaan “wandelen” en deeltjes samengroeien als ze elkaar tegenkomen’, legt onderzoeker Petra de Jongh uit. ‘Wij hebben aangetoond dat je dit kunt tegengaan door zorgvuldig de afstanden tussen de metaaldeeltjes zo groot mogelijk te maken. Hierdoor kan een katalysator – zoals in ons geval voor het maken van methanol – veel langer meegaan.’

De onderzoekers vonden een methode om de afstanden tussen de deeltjes, in dit geval koper, op nanometerschaal te controleren.

Daarnaast wisten zij, in samenwerking met de Technische Universiteit Eindhoven, de posities van de deeltjes met ongekende precisie in drie dimensies in beeld te brengen. De Jongh: ‘Het onderzoek toont aan dat de katalysator waarbij alleenstaande koperdeeltjes zo ver mogelijk uit elkaar geplaatst zitten, een factor vier minder snel hun activiteit verliezen dan wanneer dit niet het geval is.’

Bioafbreekbare nanosponzen Onderzoekers van de Universiteit van Milano Bicocca hebben twee types bioafbreekbare nanosponzen ontwikkeld die grote hoeveelheden waterstof, methaan en CO2 kunnen opslaan. De nanomaterialen zijn gebaseerd op peptides uit soja.

De materialen kunnen bijvoorbeeld worden toegepast om gasflessen lichter, minder groot en veiliger te maken, omdat het gas onder lagere druk kan worden opgeslagen. Ook zouden ze kunnen worden gebruikt om industrieel CO2 af te scheiden, of in auto’s die rijden op methaan of waterstof.

Zeolieten knippen en plakken

Zeolieten zijn mineralen met een poreuze structuur en dat maakt hen interessant als katalysator in industriële toepassingen. Zeolieten die men terugvindt in de natuur, zijn vaak niet interessant voor industriële toepassingen: hun poriën zijn te klein. De ontwikkeling van synthetische zeolieten is echter zeer complex, en vaak gebaseerd op trial and error. Onderzoekers van de universiteiten van Leuven, Gent en Antwerpen hebben nu een manier ontdekt om zeolieten te maken met vooraf bepaalde eigenschappen. De onderzoekers hebben experimenteel aangetoond dat het mogelijk is om bouweenheden uit te knippen en die te herschikken tot een nieuwe structuur. ‘Een zeoliet kan worden beschouwd als een geheel van samengevoegde bouwblokjes’, legt professor Christine Kirschhock van de KU Leuven uit. ‘We kunnen bepaalde bouweenheden van een zeoliet afzonderen en opnieuw aaneenschakelen. En dat op verschillende manieren, afhankelijk van de gewenste eigenschappen.’

Simpel model ontwikkelt complexe katalysator

Onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam hebben een nieuwe aanpak ontwikkeld voor het ontwerp en de ontwikkeling van katalysatoren die kunnen worden gebruikt bij de omzetting van biomassa in chemische bouwstenen. Groepsleider prof Gadi Rothenberg is bijzonder enthousiast over het onderzoek: ‘Heterogene katalyse is een zeer complex fenomeen. Het feit dat we het resultaat van een katalytische reactie met een simpele aanpak kunnen voorspellen, laat zien dat deze complexiteit een eenvoudige basis heeft.’

Katalytisch onderzoek wordt meestal gedaan door op moleculair niveau gedetailleerde kennis te vergaren waarna een molecuul kan worden ontworpen, dat de gewenste reactie zo snel en selectief mogelijk katalyseert. De onderzoekers van de UVA pakten dit eens helemaal anders aan. Ze negeerden de complexiteit van het “probleem”, deden eenvoudige aannames over de delen van het probleem die niet te negeren waren, en kwamen vervolgens met een simpel model dat weliswaar incorrect en incompleet was, maar wonderbaarlijk goed werkte.

De onderzoekers probeerden de methode uit op de hydrogenering van 5-ethoxymethylfurfural. Het simpele model bleek tussen de 85 en 90 procent goed te voorspellen, waarmee het een prima methode lijkt om nieuwe katalysatoren te ontwikkelen.

Wetenschappers bundelen krachten rond zonne-energie

Wetenschappers van de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit en het FOM-instituut AMOLF hebben een gezamenlijk onderzoeksinitiatief opgezet op het gebied van zonne-energie. Doel van het onderzoek – Solardam – is zonne-energie te benutten voor de productie van elektriciteit en brandstof door een combinatie van fotovoltaïca, fotokatalyse en fotosynthese. Ruim honderd wetenschappers van UvA, VU en AMOLF die zich al met onderzoek aan zonne-energie bezighouden, doen met het initiatief mee.

Solardam is een multidisciplinair platform met bijdrages vanuit alle natuurwetenschappen: natuurkunde, scheikunde en biologie. Het Solardam-initiatief bouwt voort op het succesvolle energie-onderzoek van de drie betrokken partijen. Door deze expertise samen te voegen en door faciliteiten te delen, is het nieuwe samenwerkingsverband in staat problemen op te pakken die eerder niet konden worden opgelost.

24 PETROCHEM 12 – 2012

024_J_Technologie.indd 24

04-12-12 15:40

STRATEGIE

‘Speel in op behoeften Azië en Midden-Oosten’ De Europese petrochemische markt staat onder druk. Over drie jaar zijn 14 van de 43 Europese fabrieken niet meer winstgevend, wat leidt tot 26 procent capaciteitsvermindering, zo voorspelt Roland Berger Strategy Consultants.

Tegelijkertijd worden in Azië FOTO: BASF

en het Midden-Oosten nieuwe state-of-the-art installaties gebouwd met een capaciteit van een miljoen ton. Om toegang te krijgen tot goedkopere grondstoffen en groeimarkten buiten Europa, moeten Europese chemiebedrijven gebruik maken van hun technologische expertise en marktkennis, adviseren de consultants.

Europese chemiebedrijven hebben steeds meer te kampen met dure grondstoffen, hoge energiekosten en strenge (milieu) eisen. In de jaren tachtig hadden de Europese en Amerikaanse bedrijven nog een marktaandeel van ongeveer 62 procent. Dit percentage was in 2010 gezakt tot dertig en de groeicijfers zullen de komende jaren verder teruggevallen en uiteindelijk blijven steken rond de één procent, verwacht Roland Berger Strategy Consultants. Partijen uit het MiddenOosten en Azië hebben de afgelopen twintig jaar juist meer marktaandeel veroverd dankzij enorme prijs- en transportvoordelen. Daarnaast groeit in Azië en andere opkomende economieën de vraag naar petrochemie door de economische groei en de opkomst van de middenklasse.

Toegang Deze ontwikkelingen plaatsen alle partijen wereldwijd voor nieuwe uitdagingen. Tijo Collot d’Escury, managing partner van Roland Berger in Nederland ziet twee duidelijke trends: ‘Westerse bedrijven willen in Azië voet aan de grond krijgen, maar krijgen met moeite toegang tot deze markt. En Aziatische bedrijven, die wel toegang hebben tot deze thuismarkt, hebben juist behoefte aan kennis en expertise uit het Westen.

Europese chemiebedrijven kunnen op drie verschillende manieren hun marktpositie veilig stellen en terrein veroveren in de opkomende markten. Door uit te uitbreiden naar die regio’s, Aziatische bedrijven over te nemen óf samen te werken met lokale partijen die behoefte hebben aan technologische en bestuurlijke deskundigheid.’

De Chinese petrochemische markt groeit tot 2015 met ongeveer zes procent per jaar en in het Midden-Oosten ligt deze groei op elf procent. Hoewel deze regio over enorme olie- en gasreserves beschikt, zal het prijsvoordeel ten opzichte van andere landen langzaam verminderen. Dit komt mede door de hogere energiekosten en de dalende ethaanvoorraad, een belangrijke grond-

stof voor de chemische industrie. ‘De petrochemische industrie wordt, met haar verscheidenheid aan producten en toepassingen, in het Midden-Oosten als zeer belangrijk beschouwd. Deze regio zal daarom blijven investeren in deze dynamische sector’, aldus Collot d’Escury. ‘Hetzelfde geldt voor China.

Hier ontbreekt het veel bedrijven echter aan kennis en bestuurlijke deskundigheid om optimaal aan de binnenlandse vraag te kunnen voldoen. De regering stimuleert lokale partijen daarom samen te werken met Amerikaanse en Europese chemiebedrijven.’

Schaliegas In de Verenigde Staten vindt grootschalige schaliegaswinning plaats, waardoor de grondstofprijzen in vergelijking met de olie- en gasprijzen in andere werelddelen substantieel zijn gedaald. Deze lage grondstofprijzen leveren Amerikaanse raffinaderijen een concurrentievoordeel op. Ondanks deze nieuwe ontwikkeling blijven de Amerikaanse groeicijfers achter op de opkomende economieën.

Veel Amerikaanse bedrijven richten hun pijlen dan ook op Azië, en met name Latijns-Amerika als snelgroeiende markt in de directe omgeving. W PETROCHEM 12 – 2012 25

025_S_artikel.indd 25

04-12-12 15:40

WE GIVE YOU INTEGRATION

INTERGRAPH® CADWORX®, CAESAR II® & PV ELITE®™ The Plant Design and Analysis one-stop shop

CADWorx Plant Professional offers quick, accurate 3D plant design and is bi-directionally linked to CAESAR II for pipe stress analysis and PV Elite for the design and analysis of pressure vessels and heat exchangers. Smarter solutions from Intergraph - more efficiency and safety for you.

Curious to try CADWorx Plant, CAESAR II® or PV Elite®?

Get your free, fully functional 15 days Evaluation Edition here forms.intergraph.com/forms/Evaluation Intergraph, the Intergraph logo and CADWorx are registered trademarks of Intergraph Corporation. Other brands and product names are trademarks of their respective owners. © 2012 Intergraph Corporation.

026_intergraph.indd 1

04-12-12 15:11

PETROSPECT Dakbedekking van duurzame olie

Op een woningcomplex in Nijmegen is door een consortium van bedrijven onder leiding van het Belgische Derbigum, een dakbedekking gelegd die is gebaseerd op pyrolyse-olie. De dakbedekking heeft een oppervlakte van negenhonderd vierkante meter.

Het nieuwe product BIOtumen bestaat uit geraffineerde pyrolyse-olie: tot olie gecondenseerde dampen die ontstaan door zeer snelle verhitting van biomassa, zonder toevoeging van lucht. De pyrolyse-olie moest worden aangepast om het product qua uiterlijk en prestatie op gewone bitumen dakbedekking te laten lijken. Daarvoor was het noodzakelijk om polymeren toe te voegen. Opschaling van de productie is vooralsnog onmogelijk door gebrek aan industriële hoeveelheden pyrolyse-olie.

Derbigum vestigt haar hoop op de oplevering van een fabriek voor pyrolyse-olie door haar partner BTG in 2014. Het consortium dat aan deze pilot meedoet, bestaat naast Derbigum uit Orineo, Weijers Platte Daken, BTG en woningcorporatie Talis.

Orchideeën op Chemie Park

App: Plastics inside ‘Duurzame energie heeft geen subsidie nodig, alleen een eerlijk speelveld.’ Prof. Ad van Wijk, hoogleraar Future Energy Systems aan de TU Delft in Shell Venster

De Plastic Soup Foundation en Stichting de Noordzee hebben een app gelanceerd die waarschuwt voor microplastics in verzorgingsproducten. Gebruikers van scrubs, shampoos en tandpasta’s zijn zich nauwelijks bewust van het feit dat deze producten microplastics bevatten en dragen zo ongewild bij aan de steeds groter wordende plastic soep. Consumenten kunnen met de App de barcode van producten in de winkel scannen. Een rood scherm waarschuwt dat het product plastic bevat. Code oranje betekent dat het product plastic bevat, maar dat de producent of winkelketen beterschap heeft beloofd. Deze partijen worden gecontroleerd of ze hun woord houden. biozout van restafval

'Naast fundamenteel en toegepast onderzoek zijn er ondernemers nodig die weten wat de markt wil. Een technologie zonder bedrijf is als een zeilschip zonder zeil: het gaat letterlijk nergens heen.' Jos Pâques, directeur Externe Betrekkingen, Paques Holding, in De Ingenieur ‘Het kabinet gaat geen extra maatregelen nemen om de veiligheid van chemische bedrijven te verbeteren.’

Minister Schultz van Haegen als antwoord op een oproep van GroenLinks, in de Tweede Kamer.

‘Als ik na een incident bij een bedrijf kom en de manager zegt dat het bedrijf alle overheidsregels naleeft, dan is dat meestal een indicatie dat het niet goed zit.’

Veiligheidsdeskundige Chris Pietersen, in Chemie Magazine ‘Een solide veiligheidscultuur is iets waar je continu mee bezig moet zijn.

Het is nooit helemaal af.’ Gerard Zwetsloot Senior Research Scientist van TNO, in Chemie Magazine ‘Ingenieurs weten precies waar ze mee bezig zijn. Dat is het probleem niet. Ze moeten alleen de details weglaten en hun passie naar boven laten komen. Dan maken ze contact.’

Adella Langdon van Langdon Coaching, in Technisch Weekblad

Bij Teijin Aramid heeft een medewerker recentelijk orchideeën ontdekt op het terrein van het Chemie Park. Het gaat om de zeldzame, paarse gevlekte orchis (dactylorhiza maculata). De orchideeën staan op een ongemaaid stukje gras tussen twee treinsporen op de oostelijke helft van de locatie. Waarschijnlijk gedijen ze hier goed omdat het stuk vrij arme grond bevat. De beschermde plant kan slecht tegen bemesting. Van nature komt de gevlekte orchis voor in Eurazië.

Voor het eerst dit jaar kunnen gemeenten in de winterperiode biozout afnemen. Zoutdistributeur Eurosalt uit Moerdijk maakt dit zout van restafval uit het productieproces van biobrandstoffen. Het bedrijf levert jaarlijks gemiddeld driehonderdduizend ton strooizout aan meerdere gemeenten en andere overheden. Daarvan zal dit jaar ongeveer vijfduizend ton biologisch zijn. Volgend jaar moet die hoeveelheid ruim verdubbeld zijn naar twaalfduizend ton biologisch strooizout. Een aantal gemeenten heeft al voor het biozout gekozen omdat het aansluit bij de ambitie om duurzaam in te kopen.

‘Voor alle technologische innovaties moet je uit je denkraam breken en dat is iets wat ingenieurs goed kunnen, omdat ze vaak niet worden gehinderd door maatschappelijke conventies.’

Prof. Louise Fresco, hoogleraar Duurzame Ontwikkeling Universiteit Amsterdam, in De Ingenieur ‘Ik geloof dat wij als ingenieurs de collectieve fout hebben gemaakt veel te weinig te communiceren met de samenleving.’ Opnieuw Fresco

PETROCHEM 12 – 2012 27

027_F_petrospect.indd 27

04-12-12 15:40

028_mob.indd 016_mob.indd 1 1

04-12-12 15:11 07-03-2011 16:40:39

ONBEVANGEN Over de effecten is iedereen het veelal wel eens. Die willen we allemaal voorkomen, maar over de factor kans is toch altijd veel te doen.

Kans maal effect Het weekend voordat de deadline zou verlopen, ging ik deze column op papier zetten. Echter, de laptop bij mij thuis werkte niet meer en daarmee had ik natuurlijk geen rekening gehouden. Tja, probleem. Te laat. Snel maar een nieuwe op de kop proberen te tikken. De kans dat dit zou gebeuren, had ik dusdanig klein geschat dat ik geen maatregelen had genomen om dit te voorkomen. Ondanks dat mijn laptop al behoorlijk oud was en meerdere keren tekenen van verval had vertoond.

Bovendien is het effect niet onoverkomelijk, dus durfde ik het risico wel te accepteren.

Zo zie je maar dat we bijna dagelijks met risico-inschatting bezig zijn. Kans maal effect, en vinden we dat acceptabel. Als we een keertje laat zijn en op de snelweg wat harder willen rijden dan is toegestaan, schatten we de risico’s in. De kans op een boete is niet enorm groot en het effect is dat we worden bekeurd – u mag zelf bepalen of dat acceptabel is. Of we nemen de kans op een ongeval met als effect dat de auto total loss is. Maar is die kans nu zoveel groter dan wanneer u de toegestane maximum snelheid rijdt? Bovendien is de kans op een ongeval van zoveel factoren afhankelijk, zoals de staat van onderhoud van de auto, type en ouderdom van de banden, weersomstandigheden en ga zo maar door. U begrijpt het al, er is heel wat discussie over de factor kans.

Zo ook bij het bepalen van de veiligheid van industriële complexen. Complexe berekeningen liggen ten grondslag aan het wel of niet kunnen en mogen uitbreiden van de activiteiten binnen de industriële inrichting. Moeilijke studies bepalen of het verantwoord is om die woonwijk naast die fabriek te bouwen. En de grondslag hiervoor ligt allemaal in die schijnbare eenvoudige definitie van kans maal effect. Over de effecten is iedereen het veelal wel eens. Die willen we allemaal voorkomen, want de grootste industriële ongevallen uit de geschiedenis hebben aangetoond dat ongevallen met gevaarlijke stoffen serieuze zaken zijn. Maar over de factor kans is toch altijd veel te doen.

Wiskundigen zijn van mening dat kans prima numeriek uit te drukken is en dat goed te berekenen valt hoe groot de kans is dat je die ene witte knikker uit een pot met verder allemaal rode knikkers kunt pakken. Maar voor de kans op ongevallen is dat toch wel erg complex en vooral discutabel. Want, zoals geschetst bij het voorbeeld met de auto, is de kans op een zwaar ongeval of ramp van nog veel meer factoren afhankelijk.

En de vraag is of je die factoren wel allemaal voldoende in beeld heb en de invloed ervan op de kans goed numeriek kunt uitdrukken.

Als je met je auto meerdere keren in korte periode een bekeuring rijdt, dan kan dat zogeheten “vette pech” zijn, of er blijkt iets anders aan de hand te zijn. Mogelijk wordt op dat stuk snelweg regelmatig gecontroleerd op snelheid. Iets wat je proefondervindelijk kunt vaststellen, hoewel het wel het nodige geld kost. Maar bij industriële ongevallen is het ethisch niet verantwoord zaken proefondervindelijk vast te stellen. Dan zul je zo veel mogelijk de zaken vooraf moeten proberen vast te stellen.

En daaruit komt vaak dat de kans dusdanig klein wordt geacht dat het ongeval niet voor mogelijk wordt gehouden. Vooral omdat het veelal een combinatie van factoren is. Zo werd bijvoorbeeld de oorzaak van het ongeval in Fukushima tot voor kort niet voor mogelijk gehouden, vanwege de kans hierop.

Inmiddels is ook hiervan proefondervindelijk vastgesteld dat men hiermee anders moet omgaan.

Het is wel duidelijk dat de kans van dit soort zaken niet altijd goed is vast te stellen. En dat geeft ruimte. Op het moment dat er veel op het spel staat, zoals bij een forse uitbreiding of het realiseren van de nabijgelegen ruimtelijke plannen, blijkt de factor kans verassend vaak nét binnen het gestelde kader te vallen. En de onderbouwing is niet altijd even inzichtelijk.

Doordat het bovendien om zulke kleine getallen gaat, worden de effecten vaak weggecijferd door de kansfactor. Maar het fenomeen kans betekent niet dat iets totaal niet kan voorkomen. Men moet zich realiseren dat het morgen ineens zover kan zijn. Neem de overstromingen in Limburg. De kans daarop is één in de zoveel-honderd jaar. Toch is dat in een tijdsbestek van drie jaar zeker twee maal voorgekomen. Zaten we toen precies in een eeuwwisseling ofzo?

Een groot deel van dit soort kansen wordt weggewimpeld met de zogeheten wet van Murphy. Want daarmee kan men geen rekening houden. Maar het feit dat Murphy überhaupt een wet heeft kunnen opstellen over het misberekenen van kans, betekent dat erg vaak onvoldoende factoren zijn meegenomen.

Ondanks alle getallen moeten we niet uit het oog verliezen dat iets toch kan gebeuren. Zo heeft de praktijk voor mij uitgewezen dat, hoewel de kans op een spontane twee-eiige tweeling ongeveer één op honderd is, de mogelijkheid zeker bestaat.

Het effect is in elk geval echt dubbel zoveel genot als jonge ouder.

Chris Aldewereld is ingenieur Scheikundige Technologie en werkzaam als Adviseur Industriële Veiligheid.

Aldewereld@gmail.com

PETROCHEM 12 – 2012 29

029_N_onbevangen.indd 29

04-12-12 15:39

THEMA

Opslag, logistiek en infrastructuur

Het gebruik van LNG als transportbrandstof zal de komende jaren snel groeien en de infrastructuur daarvoor wordt nu opgebouwd. Er zijn al drie vulstations waar vrachtwagens LNG kunnen tanken en twee nieuwe worden binnenkort geopend. Een nieuwe break bulk terminal naast Gate terminal moet de distributie van LNG faciliteren.

Tegelijkertijd gaan de uitbreidingen bij opslagterminals onverminderd door. Zo gaat Botlek Tank Terminal 550.000 kubieke meter nieuwe opslagcapaciteit bijbouwen op een nieuw aan te leggen terrein van vijf hectare.

30  PETROCHEM 12 – 2012

030_31_W_Themaspread.indd 30

04-12-12 15:39

foto: GATE terminal

‘Een aantal raffinaderijen in Europa is gesloten waardoor er nu meer geraffineerde olieproducten worden geïmporteerd dan voorheen.'

PETROCHEM 12 – 2012 31

030_31_W_Themaspread.indd 31

04-12-12 15:39

thema

Infrastructuur LNG groeit gestaag LNG heeft goede papieren om een belangrijke transportbrandstof te worden; het is ruim voorradig, wordt op grote schaal geproduceerd én is veel beter voor het milieu dan olie. Steeds meer initiatieven zorgen ervoor dat er misschien wel een kleine revolutie in de Nederlandse brandstofmarkt aankomt.

Francis Voermans

BEKNOPT Het wegvervoer op vloeibaar aardgas (LNG) komt in Nederland langzaam van de grond. Er zijn nu drie vulstations waar vrachtwagens LNG kunnen tanken en twee nieuwe worden binnenkort geopend. Ook het aanbod van LNG-trucks groeit gestaag. Verwacht wordt dat het gebruik van LNG als scheepsbrandstof snel zal groeien, vooral vanwege aankomende strengere milieunormen. Er is al een binnenvaartschip dat deels op LNG vaart en twee rederijen werken aan binnenvaartschepen met alleen LNG als brandstof.

Voor de aanvoer van LNG naar vulstations gaan Vopak en Gasunie een break bulk terminal bouwen naast Gate terminal.

Vloeibaar aardgas (LNG) is een veelbelovende, alternatieve brandstof voor vrachtvervoer over de weg of over water.

Het is goedkoper dan diesel en stookolie, en dat prijsverschil wordt naar verwachting alleen maar groter. Bovendien is LNG beter voor het milieu. De uitstoot van schadelijke stoffen als SO2, NOx, stofdeeltjes en CO2 is lager, en ook produceert een gasmotor minder geluid dan een dieselmotor.

In Nederland begint het wegvervoer op LNG van de grond te komen. Inmiddels zijn er drie vulstations waar vrachtwagens LNG kunnen tanken. In 2010 opende LNG Europe het eerste LNG-vulstation van Nederland in Oss, dat onder voorwaarden algemeen toegankelijk is. Het tankstation staat op het terrein van Vos Logistics, de belangrijkste afnemer van het LNG. Vos rijdt nu met tien vrachtwagens op LNG en zal dat aantal nog dit jaar uitbreiden naar veertien.

Naast Vos zijn er ook andere gebruikers van het station, zoals Van Gansewinkel.

‘Het aantal klanten neemt toe. Het station is gebouwd voor minimaal vijftig voertuigen en we hebben er nu twintig.

Dat is genoeg om het te kunnen opereren, al zou het financieel natuurlijk beter zijn als we er meer hadden’, vertelt Jack Kuin van LNG Europe. Het bedrijf opende in 2011 ook een vulstation in Zaandam, uitsluitend bestemd voor vrachtwagens die rijden voor een bekende grootgrutter. De LNG-wagens worden onder andere ingezet voor het beladen van winkels in stadscentra waar ’s avonds en ’s nachts een geluidslimiet geldt. Onlangs leverde LNG Europe de duizendste ton voor dit jaar.

Geen belemmering In Zwolle nam LNG24, een dochterbedrijf van Ballast Nedam, enkele maanden geleden haar eerste LNGtankstation in gebruik. Het is een

openbaar station, waarvan onder meer de transportbedrijven Danmel, Dasko, Nijhof Wassink, Vos Logistics en Wezenberg gebruikmaken. Die transporteurs rijden met verschillende vrachtwagens. Het tankstation heeft een voertuigherkenningssysteem – een innovatie van Ballast Nedam – dat voor ieder merk vrachtauto in het tankstation het juiste vulprogramma selecteert (druk en optimale tanksnelheid). Dit eerste openbare tankstation toont volgens het bedrijf aan dat het tanken geen belemmering is in de overstap naar LNG als brandstof. Transporteurs kunnen zonder vergunningen of maatregelen rijden op LNG. Bij de eerste tankbeurt krijgt de chauffeur een praktische training over het gebruik van het tankstation. Daarna kan hij of zij zelfstandig 24 uur per dag tanken. LNG24 heeft concrete plannen voor meer LNG-tankstations: in Pijnacker, Veghel, Venlo, Roosendaal, Rijnsburg, Rotterdam en Amsterdam.

Een andere pionier in LNG-brandstof is Rolande LNG. Het bedrijf bouwt momenteel aan twee nieuwe LNGstations, een in Tilburg en een in Oss, die nog dit jaar in bedrijf moeten gaan.

Het heeft heel wat voeten in aarde om een LNG-tankstation te realiseren. Het is met name lastig om een vergunning te krijgen, omdat gemeenten onbekend zijn met LNG en er geen eenduidige regelgeving is voor de vergunningverlening. Desondanks gaat het toch aardig snel met de bouw van nieuwe stations. Kuin: ‘Nederland is momenteel met stip koploper in Europa.’

Trucks Net als de infrastructuur, groeit ook het aanbod aan LNG-trucks gestaag.

Mercedes, Iveco, Volvo en binnenkort ook Scania leveren vrachtwagens die affabriek op LNG lopen. Toch is het volgens Kuin belangrijk dat het aanbod groter wordt. ‘Het zou vooral prettig

32 PETROCHEM 12 – 2012

032_33_35_Y_thema_artikel.indd 32

04-12-12 15:39

FOTO: Ballast Nedam

LNG24 nam enkele maanden geleden haar eerste LNG-tankstation in gebruik.

zijn als er meer trucks met hogere vermogens kwamen. De LNG-wagens die er nu zijn, zijn gebaseerd op voertuigen met distributietaakstelling en bussen, en hebben vermogens van zo’n 300 pK. In hogere vermogens is er een Volvo dual fuel (diesel en gas gemengd). Het wachten is op volledig gasgedreven motoren voor het zwaardere transportwerk.’

Het bereik van de vrachtwagens is vergelijkbaar met dieselvoertuigen. De prijs is flink hoger: een truck op LNG kost zo’n 35.000 euro meer dan eenzelfde truck op diesel. Met de lagere brandstofkosten verdien je dat volgens Kuin in vijf tot zeven jaar terug. Trucks op LNG hoeven in principe echter niet duurder te zijn, zegt hij: ‘De opslagtanks zijn iets duurder, maar daar staat tegenover dat de motoren iets goedkoper zijn. Als de trucks in grote series worden geproduceerd, zullen de prijzen vergelijkbaar zijn. Datzelfde geldt voor de infrastructuur. Ook daar liggen de kosten nu hoger, omdat we weinig doorzet hebben.’

Scheepsbrandstof Behalve voor vrachtwagens is LNG ook een schoon alternatief voor vervoer over water. De voordelen zijn daar wellicht

nog groter. Omdat bij een schip de brandstofkosten relatief hoger liggen, is de terugverdientijd van de extra investering korter. Daarbij moet de scheepvaart de komende tijd toch al gaan investeren in schonere technologieën, omdat de SO2-emissie-eisen voor zowel de zeevaart als de binnenvaart worden aangescherpt.

LNG kan een efficiënte manier zijn

LNG Aardgas wordt vloeibaar (LNG) bij min 162 graden Celsius. Het volume is dan een factor zeshonderd kleiner dan gasvormig aardgas bij kamertemperatuur. In tanks wordt LNG vaak bij iets hogere druk meegenomen, zodat de temperatuur wat hoger kan zijn. De energie-inhoud van LNG is nog altijd lager dan diesel: 1,8 liter LNG is gelijk aan 1 liter diesel.

LNG wordt bij een tankstation afgerekend in kilo’s. Op een kilo aardgas rijd je ongeveer even ver als op een liter diesel. Een kilo LNG is zo’n 25 cent goedkoper dan een liter diesel (ex-btw).

om aan de nieuwe normen te voldoen.

Volgens een LNG-segment directeur van DET Norske Veritas is het zelfs de enige realistische optie, zo verklaarde hij tegenover Bloomberg. Hij verwacht dat LNG-aangedreven schepen in 2020 de meerderheid van de nieuwe orders zullen uitmaken en dat LNG rond 2040 de belangrijkste scheepsbrandstof zal zijn.

LNG wordt tot dusver niet veel gebruikt als scheepsbrandstof. Grote LNG-tankers gebruiken de boil-off uit de LNG-tanks – deels – als brandstof.

In Noorwegen varen twaalf ferries op LNG plus nog enkele schepen van de kustwacht en voor de toelevering van offshore platforms.

De laatste jaren gaan de ontwikkelingen echter snel, vooral gedreven door de aankomende strengere milieunormen.

Ook in Nederland zijn er veel initiatieven. Het in Zwijndrecht gevestigde Deen Shipping nam eind vorig jaar de Argonon in gebruik; het eerste schip voor de binnenvaart dat op LNG vaart.

De motoren van het schip zijn dual fuel: ze lopen op een mengsel van tachtig procent LNG en twintig procent diesel, waarbij de diesel dient als ontstekingsbrandstof. De Argonon maakt PETROCHEM 12 – 2012 33

032_33_35_Y_thema_artikel.indd 33

04-12-12 15:39

LEES TECHNISCH WEEKBLAD MET 25% KORTING In Technisch Weekblad leest u elke week het laatste technische nieuws uit binnen- en buitenland, opinie, achtergrond, vacatures en nog veel meer! Bovendien verschijnt TW ook wekelijks in een online editie met extra foto’s en films. Abonnees hebben toegang tot deze online editie en het complete online archief.

Als u nu een abonnement neemt op Technisch Weekblad, ontvangt u het eerste jaar 25% korting. U betaalt geen € 81,50 maar slechts € 61,-. Kijk voor meer informatie op www.tw.nl/abonnement.

Vul de bon in of ga naar www.tw.nl/abonnement

JA, ik neem een abonnement op Technisch Weekblad en ontvang het eerste jaar 25% korting. Ik betaal € 61,Naam

m/v

Ik kies voor de volgende betaalwijze: ❑ Automatische incasso, ik machtig Abonnementenland/Bèta Publishers het abonnementsgeld van de volgende rekening af te schrijven:

❑ Acceptgiro (€ 2,95 administratiekosten)

Adres

Telefoon E-mail

Plaats

Datum

Handtekening

Abonnementen worden automatisch verlengd. Zie voor meer informatie: www.technischweekblad.nl/abonnement Stuur deze bon in een gesloten envelop zonder postzegel naar: Technisch Weekblad, Antwoordnummer 1822, 1910 VB Uitgeest

INDLQ12

Postcode

weten hoe het werkt!

038_industrielinqs.indd 1 120_TW_abonnement_210x297.indd 1

20-11-12 09:17 19-09-12 09:03

Toestemmingen Bodewes Binnenvaart, een dochter van Damen Shipyards, en QaGroup hebben samen een nieuw concept ontwikkeld voor een binnenvaartschip dat volledig op LNG vaart. Het concept kan op elk binnenvaartschip worden toegepast, al is het ontwerp in eerste instantie gemaakt voor de Ecoliner, een schip van 110 meter lang. Het schip heeft al de benodigde toestemmingen om de internationale binnenwateren te mogen bevaren met LNG als brandstof. De twee bedrijven zijn nu op zoek naar klanten voor het schip in Nederland, Duitsland en België, maar ook in Brazilië, China en India. Ze zeggen wereldwijd positieve reacties te ontvangen. Het schip is extra milieuvriendelijk, omdat het is uitgerust met het ACES-systeem (een “lucht-gesmeerde romp”), wat het brandstofverbruik met vijftien procent zou verminderen.

In Kampen werken Peters Shipyards en Interstream Barging aan de bouw van

FOTO: DEEN SHIPPING

bovendien elektriciteit en warmte uit de boil-off van de LNG-tanks met twee microturbines. De LNG-tank op het schip heeft een inhoud van veertigduizend liter. Daarmee kan het schip vanaf Rotterdam op en neer varen naar Basel. Deen Shipping ontwikkelde de Argonon, die wordt ingezet om verschillende oliesoorten te transporteren, in samenwerking met Pon Power en Inec.

Deen Shipping nam eind vorig jaar de Argonon in gebruik; het eerste schip voor de binnenvaart dat op LNG vaart

de eerste LNG Greenstream Tanker, een binnenvaartschip dat volledig op LNG gaat varen. Shell zal vanaf volgend jaar twee van deze tankers gaan huren. De tankers zullen op de Rijn gaan varen en kunnen ook genoeg brandstof meenemen voor een vaart van Rotterdam naar Basel en terug.

Regelgeving De Nederlandse overheid ondersteunt de introductie van LNG als transportbrandstof. Volgens minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu)

Aanbod LNG Eind 2011 produceerden wereldwijd 96 LNG-installaties bij elkaar 278 megaton LNG per jaar, zo meldt de IGU in het World LNG Report over 2011. Dat is 52 procent meer dan in 2006. De snelle groei komt vooral door een sterke uitbreiding van de liquefactiecapaciteit in Qatar, dat met een geïnstalleerde capaciteit van 77 megaton per jaar ’s werelds grootste LNG-producent is. De nieuwe capaciteit was vooral bestemd voor de Verenigde Staten, waarvan zo’n tien jaar geleden werd gedacht dat het LNG zou gaan importeren. Door een sterke groei in schaliegasproductie, hebben de Verenigde Staten echter geen LNG nodig. Op die manier is overcapaciteit in de markt ontstaan, die overigens door de grotere gasvraag in Japan na de tsunami weer deels teniet is gedaan.

Op termijn zal het aanbod van aardgas naar verwachting groot blijven. Dat komt enerzijds door de winning van onconventioneel gas, die behalve in de Verenigde Staten waarschijnlijk ook in China een grote vlucht gaat nemen. Daarnaast worden met behulp van LNG-technologie steeds meer afgelegen velden in productie genomen. Australië heeft bijvoorbeeld een aantal grote LNG-installaties in aanbouw, die de LNG-productie over enkele jaren weer een impuls zullen geven. Terwijl de winning van olie ondertussen steeds moeizamer wordt, is de verwachting dat LNG op termijn aanzienlijk goedkoper wordt dan brandstoffen uit olie.

is LNG als nieuwe brandstof voor het (vracht)verkeer noodzakelijk om in de toekomst Europese milieunormen te behalen en het milieu te ontlasten.

Eerder dit jaar sloot de overheid een Green Deal over LNG met een groep bedrijven. In die Green Deal beloofde de overheid te zorgen dat de regelgeving in Nederland op orde komt, bijvoorbeeld wat betreft veiligheids- en milieueisen van tankstations. Ook zal ze zich inzetten voor goede afstemming van de regelgeving met andere landen. De deal heeft als doelstelling om in 2015 minstens vijftig binnenvaartschepen, vijftig zeeschepen en vijfhonderd trucks op LNG te laten varen en rijden.

Daarvoor is het uiteraard nodig dat er genoeg LNG kan worden aangevoerd.

Tot dusver wordt het LNG dat de verschillende tankstations verkopen aangevoerd per vrachtwagen uit het buitenland. Sinds vorig jaar kan in Nederland LNG worden geïmporteerd via Gate terminal in de Rotterdamse haven. De terminal is echter niet uitgerust met faciliteiten voor de verdere distributie van LNG als transportbrandstof. Vopak en Gasunie willen hiervoor een break bulk terminal gaan bouwen naast Gate terminal, die LNG beschikbaar maakt voor kleinschalige distributie over land en water. De terminal zou eind 2014 operationeel moeten worden, maar dat is nog mede afhankelijk van goedkeuringen. In Shell is al wel een eerste klant gevonden. W PETROCHEM 12 – 2012 35

032_33_35_Y_thema_artikel.indd 35

04-12-12 15:39

thema

Opslag floreert bij onbalans vraag en aanbod Het Havenbedrijf Rotterdam investeert 25 miljoen euro in de aanleg van een nieuw terrein bij Botlek Tank Terminal. Het bedrijf gaat er 550.000 kubieke meter nieuwe opslagcapaciteit bouwen. Dit project staat niet op zichzelf; in het Rotterdamse havengebied groeit de opslagcapaciteit voor olie- en gasproducten flink. Dit heeft te maken met de onbalans van vraag en aanbod.

Erik te Roller

BEKNOPT ‘Als de economische crisis voorbij is, kunnen we meer dan het drievoudige aan opslagcapaciteit aanbieden’, zegt Charles Smissaert, directeur van Botlek Tank Terminal. Dit bedrijf gaat 550.000 kubieke meter nieuwe opslagcapaciteit bij bouwen. Het Havenbedrijf Rotterdam investeert daarvoor ongeveer 25 miljoen euro in de aanleg van een nieuw terrein van vijf hectare, dat binnen twee jaar in twee fases zal worden opgeleverd.

Naast Botlek Tank Terminal zijn er in Rotterdam meer op- en overslagbedrijven in de natte bulk die uitbreiden. Zo gaat Shtandart er een terminal met een opslagcapaciteit van 3,2 miljoen kubieke meter bouwen, waarvan 2,3 miljoen kubieke meter bestemd is voor ruwe olie en de rest voor olieproducten als diesel en stookolie.

In opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam dempt een aannemerscombinatie een deel van de haven bij Botlek Tank Terminal. Dit levert een nieuw terrein van vijf hectare op waar het bedrijf nieuwe opslagtanks laat bouwen voor transportbrandstoffen, biodiesel en eetbare oliën. Hierdoor neemt de totale opslagcapaciteit vanaf 2014 in stappen toe van 200.000 tot 750.000 kubieke meter. Botlek Tank Terminal speelt hiermee in op de sterk groeiende vraag naar opslag van natte bulk in het havengebied.

‘Als de economische crisis voorbij is, kunnen we meer dan het drievoudige aan opslagcapaciteit aanbieden’, zegt Charles Smissaert, directeur van Botlek Tank Terminal (BTT). Het op- en overslagbedrijf is een 50/50 joint venture van HES Beheer en de Noble Group uit Hongkong. BTT is voorgekomen uit de Graan Elevator Maatschappij, die in de Botlek voorheen granen en oliehoudende zaden oversloeg. Twee jaar geleden besloot het bedrijf over te schakelen op de opslag van natte bulk en liet 34 tanks bouwen, goed voor in totaal 200.000 kubieke meter opslagruimte. Sinds eind 2011 is 130.000 kubieke meter hiervan in gebruik voor de opslag van transportbrandstoffen en 70.000 voor de opslag van eetbare oliën en biodiesel.

Onbalans Het Havenbedrijf Rotterdam investeert ongeveer 25 miljoen euro in de aanleg van het nieuwe terrein van vijf hectare, dat binnen twee jaar in twee fases zal worden opgeleverd. Oorspronkelijk plande BTT hier 350.000 kubieke meter nieuwe capaciteit, maar dat wordt nu 550.000 kubieke meter. ‘Het aantal tanks blijft gelijk, maar ze zullen hoger zijn’, aldus Smissaert. Momenteel voert het bedrijf gesprekken met potentiële klanten en banken in verband met de financiering van de uitbreiding.

De groeiende vraag naar opslagcapaciteit heeft volgens hem te maken met de onbalans van vraag en aanbod van olieproducten in Nederland, Europa en de wereld. ‘De Verenigde Staten importeren wegens een tekort benzine uit Europa en andersom importeert Europa wegens een tekort vliegtuigbrandstof uit het Midden- en Verre Oosten. Ook is een aantal raffinaderijen in Europa gesloten, waardoor er nu meer geraffineerde olieproducten worden geïmporteerd dan voorheen’, verklaart Smissaert.

Daarnaast is de vraag naar opslagcapaciteit gegroeid vanwege het bijmengen van bio-ethanol in benzine en biodiesel bij gewone diesel. De vraag is hoe die markt zich verder gaat ontwikkelen. In Europa moet tenminste vijf procent van de brandstoffen bestaan uit biocomponenten. De bedoeling was dit percentage te verdubbelen tot tien, maar vanwege de discussie over voedsel versus brandstof wacht de Europese Unie daarmee tot de tweede-generatie biobrandstoffen op de markt verschijnt, waarvan de productie niet conflicteert met de voedselvoorziening. ‘De komst van tweede-generatie biobrandstof is nog ver weg. Er lopen experimenten met proef- en demonstratiefabrieken om die te produceren, maar het zal zeker nog een aantal jaren duren voordat die in grote hoeveelheden beschikbaar is. De vraag is ook of het dan economisch rendabel te produceren is. De komende jaren zal deze markt dus maar weinig groeien’, stelt Smissaert.

Project Naast Botlek Tank Terminal zijn er meer op- en overslagbedrijven in de natte bulk die uitbreiden en is er één nieuwkomer: Shtandart uit Rusland. De Haven van Rotterdam heeft dit bedrijf in 2011 geselecteerd na een openbare aanbestedingsprocedure voor de bouw en exploitatie van een nieuwe tankterminal op de Kop van de Beer, waar het Beerkanaal

36 PETROCHEM 12 – 2012

036_37_39_X_thema_artikel.indd 36

04-12-12 15:38

FOTO’S: BTT

bij de Nieuwe Waterweg uitkomt. Het Russische bedrijf gaat er een terminal met een opslagcapaciteit van 3,2 miljoen kubieke meter bouwen, waarvan 2,3 miljoen kubieke meter bestemd is voor ruwe olie en de rest voor olieproducten

als diesel en stookolie. Momenteel lopen er vergunningaanvragen. In de loop van 2014 moet de terminal operationeel zijn.

Verder kondigde de Maatschap Europoort Terminal (MET) dit voorjaar een project

Oleochemicaliën Ook de opslagcapaciteit voor eetbare oliën en oleochemicaliën groeit. Maastank heeft onlangs met het Havenbedrijf een contract getekend voor de uitbreiding van het huidige terrein in de Botlek van 17.000 naar 21.500 vierkante meter. Hierdoor kan Maastank zijn opslag van plantaardige oliën in de komende jaren vergroten van 40.000 naar 90.000 kubieke meter. In de loop van 2013 zullen diverse nieuwe tanks worden geplaatst.

Begin dit jaar heeft Vopak Terminal Vlaardingen vijftien nieuwe tanks in gebruik genomen voor de opslag van eetbare oliën, vetten en biodiesel. Hierdoor is de opslagcapaciteit toegenomen tot 535.000 kubieke meter en kan het bedrijf biodiesel van verschillende kwaliteiten samenstellen en leveren. En in september liet Koole in Pernis weten dat het de capaciteit voor de opslag van eetbare oliën en vetten met tien procent gaat uitbreiden tot 560.000 kubieke meter en in de jaren daarna mogelijk tot 700.000 kubieke meter.

aan om de opslagcapaciteit voor ruwe olie met bijna vijftien procent te vergroten. De huidige capaciteit bedraagt 1,4 miljoen kubieke meter in negentien tanks. Hier komen twee tanks bij van elk honderdduizend kubieke meter. De terminal bedient de raffinaderijen van Total in Antwerpen en BP in het Duitse Roergebied.

Vorig jaar heeft Argos Oil laten weten de opslagcapaciteit voor olieproducten in Pernis uit te willen breiden van 650.000 naar 850.000 kubieke meter. De nieuwe capaciteit komt in 2013 beschikbaar.

Verder wordt de Vopak Europoort terminal uitgebreid met acht nieuwe tanks met een totale capaciteit van 400.000 kubieke meter tot 3,7 miljoen kubieke meter. De nieuwe tanks zullen worden gebruikt voor de opslag van kerosine.

Het Franse Rubis Terminal is in 2008 in de Botlek neergestreken en beschikt nu over een opslagcapaciteit voor minerale oliën en chemicaliën van 120.000 kubieke meter. Momenteel breidt het bedrijf PETROCHEM 12 – 2012 37

036_37_39_X_thema_artikel.indd 37

04-12-12 15:38

Petrochem.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de olie- en chemische industrie Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse Nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Petrochem-abonnees krijgen meer • De nieuwste Petrochem staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwe projecten en uitbreidingen in de projectendatabase petrochem.nl

Neem nu een abonnement op het vakblad Petrochem en maak kans op een HaVeP® 5safety overall De eerste 3 nieuwe abonnees ontvangen niet alleen 25% korting op hun abonnement het eerste jaar maar ook een gratis HaVeP® 5safety overall: dé overall voor ‘in the field’ maintenance professionals.

Aarzel niet en ga naar www.bladenbox.nl/?Petrochem en bestel!

Ga direct naar Petrochem.nl en blijf iedereen voor

03_adv_www_petrochem.indd 43

04-12-12 14:29

Vraag en aanbod De opslagcapaciteit voor olie- en gasproducten maakt in het Rotterdamse havengebied een flinke groei door. ‘Er is een levendige handel in olieproducten die overal vandaan komen en overal naartoe gaan’, zegt Minco van Heezen, woordvoerder van het Havenbedrijf Rotterdam.

Het gaat volgens hem om een structurele ontwikkeling. In de wereld groeit het aantal exporteurs en importeurs van olie en gas en neemt ook het volume van de daarvan afgeleide producten toe. Daarnaast vraagt het bijmengen van biocomponenten in brandstoffen om extra capaciteit. Daar komt nog bij dat landen vaak verschillende eisen stellen aan de specificaties van brandstoffen, wat om extra mengen en separate opslag vraagt.

‘De prijzen van de producten zijn relatief hoog en de markt is veranderlijk, wat de handel in olie en olieproducten aantrekkelijk maakt’, legt Van Heezen uit. Hij wijst ook op de opkomst van economieën als China en India, waardoor de vraag naar die producten in een ras tempo groeit.

Verder verstookt Japan als gevolg van de problemen met kerncentrales veel meer gas om aan de benodigde elektriciteit te komen. Zodoende importeert het land aanzienlijk meer LNG dan voorheen. En ten slotte is er in de Verenigde Staten sprake van een schaliegasrevolutie. Ook de productie van schalie-olie neemt sterk toe. ‘Als je vijf jaar gelden had voorspeld dat Amerika netto-exporteur van olie en gas zou worden, hadden ze je voor gek verklaard’, aldus Van Heezen.

Al die ontwikkelingen veroorzaken bewegingen in de markt.

zijn capaciteit uit met vier nieuwe tanks van elk 6.300 kubieke meter voor chemicaliën. Deze tanks komen in het eerste kwartaal van 2013 beschikbaar.

Daarnaast zijn er zes tanks van elk 2500 kubieke meter in aanbouw die vanaf het derde kwartaal van 2013 beschikbaar zullen zijn voor de opslag van allerlei vloeistoffen.

‘Wat dat betreft leven we in een spannende tijd. Hiermee vergeleken waren de afgelopen veertig à vijftig jaar maar saai.

De twee oliecrises maakten het wat spannender, maar ook tijdens die crises was alles veel overzichtelijker dan nu.’

Vraag en aanbod van olie en gas zijn nu veel minder voorspelbaar. ‘Belangrijk is vooral dat we via de havens en pijpleidingen maximale toegang hebben tot olie en gas op de wereldmarkt. Op die manier kunnen we adequaat reageren op mondiale veranderingen, met andere woorden de kosten van brandstoffen en grondstoffen voor de industrie en energiesector binnen de perken houden’, zo stelt hij.

Als voorbeeld noemt hij Gate-terminal op de Maasvlakte waardoor afnemers in Nederland en andere Europese landen de mogelijkheid hebben om gas van overzee in te voeren. Het gaat niet alleen om de hoeveelheid LNG die via Gate terminal binnenkomt. Alleen al het feit dat de terminal er staat, verstevigt de positie van afnemers bij de onderhandelingen over de gasprijs met bijvoorbeeld het Russische Gazprom. ‘Als de uitkomst van de onderhandelingen is dat de gasprijs enkele tienden van centen per kubieke meter lager uitkomt, dan zijn de investeringen in de LNG-terminal al snel terugverdiend’, aldus Van Heezen. Hij doelt op grote Europese energiebedrijven die met Gate terminal, een joint venture van Vopak en Gasunie, langetermijncontracten voor de doorvoer van gas hebben gesloten. Op een vergelijkbare manier geeft de extra opslagcapaciteit aan opslagbedrijven in de oliesector meer speelruimte bij de handel in olietermijncontracten.

Heronwikkeling Milieudienst DCMR heeft al een milieu­vergunningvoor de uitbreiding bij BTT afgegeven. De huidige terminal is een zogenoemde zero emission terminal: bij het heen en weer bewegen van de daken in de tanks kunnen vrijwel geen vluchtige organische koolwaterstoffen ontsnappen en bij het overladen maakt

het bedrijf gebruik van een dampretoursysteem om vrijkomende dampen op te vangen en terug te winnen.

De reden dat het Havenbedrijf Rotterdam miljoenen investeert in de demping van een deel van de haven in de Botlek is, dat het bedrijf de herontwikkeling van de bestaande havens voorstaat. Nieuwe op- en overslagactiviteiten passen in dit beleid. W PETROCHEM 12 – 2012 39

036_37_39_X_thema_artikel.indd 39

04-12-12 15:38

Market Review Aandrijftechniek en gereedschappen

Bedrijfsbemiddeling

Compensatoren

ecurie rosier

Ondernemend in Bedrijfsovernames

Van Eyle & Ruygers – Schwartz

Sevillaweg 75 3047 AL Rotterdam Postbus 35040 3005 DA Rotterdam Tel: +31 (0)10 - 245 50 00 Fax: +31 (0)10 - 262 06 22 E-mail: info@erxs.nl Website: www.erxs.nl

AFDICHTINGEN, AFSLUITERS, COMPENSATOREN EN SLANGEN

KlingerBV

Nikkelstraat 2-4 3067 GR ROTTERDAM Postbus 8504 3009 AM ROTTERDAM Tel: +31 (0)10 - 455 75 55 Fax: +31 (0)10 - 456 38 90 E-mail: klinger@klinger.nl Website: www.klinger.nl

afdichtingen, afsluiters slangen en kunststoffen

Ecurie Rosier Bedrijfsovernames B.V. Meidoornweg 12 4191 LB Geldermalsen ing Edwin Rosier RAB Tel: +31 (0)345 - 65 12 26 Mobiel: +31 (0)6 43 02 96 34 E-mail: edwin@ecurie.nl Website: www.ecurie.nl

Blast Valves

Vokes-Air BV

Filter + Beschermtechniek Nijverheidsweg 15 3401 MC IJSSELSTEIN Postbus 309 3400 AH IJSSELSTEIN Tel: +31 (0)88 - 865 37 24 Fax: +31 (0)88 - 865 37 00 E-mail: info@vokesair.nl Website: www.vokesair.com

Toermalijnstraat 5 1812 RL ALKMAAR Postbus 280 1800 BK ALKMAAR Tel: +31 (0)72 - 514 15 14 Fax: +31 (0)72 - 515 56 45 E-mail: info@eriks.nl Website: www.eriks.nl

algemeen

Simon Stevinstraat 8 8400 Oostende Belgium Tel: +32 (0)59 - 51 07 55 Fax: +32 (0)59 - 51 07 87 Website: www.dekomte.be E-mail: info@dekomte.be

HERTEL Industrial Sealings bv.

Seggelant-West 10 3237 MJ Vierpolders The Netherlands Tel: +31 (0)181 - 28 11 17 Fax: +31 (0)181 - 28 11 78 Website: www.hertel.com E-mail: hans.vanegmond@hertel.com expansion.joints@hertel.com

Demontage

Chemicals

Helperpark 282E 9723 ZA GRONINGEN The Netherlands Tel: +31 (0)50 501 44 01 Fax: +31 (0)50 501 84 41 E-mail: groningen@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Oil Gas Power N.V.

Rijnkaai 37 2000 ANTWERPEN Belgium Tel: +32 (0)32 26 25 95 Fax: +32 (0)32 26 56 96 E-mail: antwerpen@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

ENGINEERING & CONTRACTING

Grontmij Belgium NV

Industry, Water & Energy Services M. Gillemanstraat 5 B - 9060 ZELZATE, BELGIË Tel: +32 (0)9 345 70 67 Fax: +32 (0)9 345 53 67 E-mail: industry-water-energy@ grontmij.be Website: www.grontmij.be

Explosieveilige deurtechniek & aandrijvingen

DDM Demontage B.V.

Chemicals, Lime, Recycling and Automotive De Noord Chemicals b.v.

ERIKS bv

DEKOMTE BENELUX

STAR Oil Gas Power

Ridderpoort 14 2984 BG RIDDERKERK Postbus 257 2980 AG RIDDERKERK Tel: +31 (0)180 - 41 59 88 Fax: +31 (0)180 - 41 71 70 E-mail: info@noordchem.nl Website: www.noordchem.nl

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De Meern Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

detacheringsbureau, technisch

CIVIL, PIPING AND ARCHITECTURAL WORKS

DICTATOR PRODUCTIE B.V. Energieweg 11 8304 AJ EMMELOORD Postbus 57 8300 AB EMMELOORD Tel: +31 (0)527 - 61 34 56 Fax: +31 (0)527 - 69 84 20 E-mail: info@dictator.nl Website: www.dictator.nl

Vertegenwoordiging in België: AMY NV/SA Lieven Bauwensstraat 23 B - 8200 BRUGGE, BELGIË Tel: +32 (0)50 - 31 28 48 Fax: +32 (0)50 - 31 16 64 E-mail: info@amy.be Website: www.amy.be

STAR Oil Gas Power SGS Nederland b.v.

Malledijk 18 Postbus 200 3200 AE SPIJKENISSE Tel: +31 (0)181 - 69 33 33 Fax: +31 (0)181 - 69 35 81 E-mail: info@sgs.com Website: www.sgs.com

VBK Groep

Kernweg 37 1637 LH Hoorn Tel: +31 (0)229 - 23 28 04 Fax: +31 (0)229 - 23 69 85 E-mai­l: info@vbkgroep.nl Website: www.vbkgroep.nl

Middenweg 6 4782 PM MOERDIJK P.O. Box 299 4760 AG ZEVENBERGEN The Netherlands Tel: +31 (0)168 38 50 38 Fax: +31 (0)168 38 50 37 E-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

40 PETROCHEM 12 – 2012

040_41_42_marketreview.indd 40

05-12-12 08:53

Market Review EXPLOSIEVEILIGE verlichting & signalering

Victor Lighting

Gedistribueerd door: Eurotronic B.V. Curieweg 8d 2408 BZ ALPHEN AAN DEN RIJN Postbus 582 2400 AN ALPHEN AAN DEN RIJN Tel: +31 (0)172 - 49 10 76 Fax: +31 (0)172 - 49 29 37 E-mail: info@eurotronic.nl Website: www.eurotronic.nl

Global CAD Center

ProClass b.v.

Lindelaan 4 3319 XK Dordrecht Postbus 9138 3301 AC DORDRECHT Tel: +31 (0)78 - 622 89 11 Fax: +31 (0)78 - 621 12 23 E-mail: info@proclass.nl Website: www.proclass.nl ProClass Technologies Pvt. Ltd. Park View Enclave, Road no2 500034 Hyderabad, India Website: www.GlobalCadCenter.com

Kunststofroosters en constructies (GVK)

FlexxCon B.V.

Correspondentieadres Postbus 1761 3800 BT Amersfoort Magazijn/werkplaats Parallelweg 74 7161 AG Neede Tel: 033 4556696 Fax: 033 4553295 E-mail: info@flexxcon.com Website: www.flexxcon.com

IndusClean Indusclean NV

Kluizenhof 31 B-9170 Sint Gillis Waas België Tel: +32 (0)3 - 234 95 26 Fax: +32 (0)3 - 234 94 87 E-mail: general@indusclean.com Website: www.indusclean.com

Dellestraat 45 B - 3550 HEUSDEN-ZOLDER, BELGIË Tel: +32 (0)13 - 53 90 60 Fax: +32 (0)13 - 53 91 91 E-mail: info@thermoclean.com visit us at: www.thermoclean.com

Klompenmakerstraat 68 3194 DE Rotterdam Hoogvliet Postbus 493 3190 AK ROTTERDAM Tel: +31 (0)10 - 472 03 09 Fax: +31 (0)10 - 416 88 28 E-mail: info@minks.nl Website: www.minks.nl

PIPE SUPPORTS

Dutramex BV

Ambachtstraat 1a 4143 HB LEERDAM Tel: +31 (0)345 - 61 40 11 Fax: +31 (0)345 - 61 95 25 E-mail: info@dutramex.com Website: www.dutramex.com

Wolga 5 2491 BK DEN HAAG Tel: +31 (0)70 - 444 27 70 Fax: +31 (0)70 - 444 20 82 E-mail: info@magion.nl Website: www.magion.nl

Alfa Laval Benelux BV

Baarschot 2 4817 ZZ BREDA Postbus 9377 4801 LJ BREDA Tel: +31 (0)76 - 579 12 00 Fax: +31 (0)76 - 579 12 11 E-mail: benelux.info@alfalaval.com Website: www.alfalaval.com

Alfa Laval Benelux NV

PROJECT, Construction, safety & Shutdown management

STAR Oil Gas Power

Afsluiters, compensatoren, leidingondersteuningen en –systemen, glijlagers, jacketed piping, PTFE lined piping Jan Tinbergenstraat 209 7559 SP Hengelo ov Tel: +31 (0)74 - 265 00 00 Fax: +31 (0)74 - 265 00 01 E-mail: verkoop@hanwel.com Website: www.hanwel.com

process control

Middenweg 6 4782 PM MOERDIJK P.O. Box 299 4760 AG ZEVENBERGEN The Netherlands Tel: +31 (0)168 38 50 38 Fax: +31 (0)168 38 50 37 E-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Oil Gas Power

Helperpark 282E 9723 ZA GRONINGEN The Netherlands Tel: +31 (0)50 501 44 01 Fax: +31 (0)50 501 84 41 E-mail: groningen@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Oil Gas Power N.V. MAGION Process Control Engineering B.V.

MAGION Process Control Engineering B.V.

process EQUIPMENT

Bazellaan 5 B - 1140 BRUSSEL, BELGIË Tel: +32 (0)2 - 728 38 11 Fax: +32 (0)2 - 728 38 03 E-mail: benelux.info@alfalaval.com Website: www.alfalaval.com

Manufacturing Execution Systems (MES)

KUNSTSTOF LEIDINGEN

Minks Kunststoftechniek Rotterdam B.V.

Postbus 2517 2940 AA Lekkerkerk Tel: +31 (0)180 - 45 21 88 Fax: +31 (0)180 - 66 23 08 E-mail: info@klip.nl Website: www.klip.nl

Hanwel

Thermo-Clean n.v.

Sir. W. Churchill-laan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Engineering, Pijpleidingen, Montage en Apparatenbouw

loonReiniging Process Equipment

installatie vloeren INSPEcTIE

Kiwa Nederland B.V.

MECHANICAL CONTRACTING

Wolga 5 2491 BK DEN HAAG Tel: +31 (0)70 - 444 27 70 Fax: +31 (0)70 - 444 20 82 E-mail: info@magion.nl Website: www.magion.nl

Rijnkaai 37 2000 ANTWERPEN Belgium Tel: +32 (0)32 26 25 95 Fax: +32 (0)32 26 56 96 E-mail: antwerpen@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

PETROCHEM 12 – 2012 41

040_41_42_marketreview.indd 41

04-12-12 15:03

Market Review PROJECTPLANNING & CONTROL

staalconstructies

Frijns Industrial Group

Primaplan B.V.

Cypresbaan 37 2908 LT CAPELLE A/D IJSSEL Tel: +31 (0)10 - 442 51 97 Fax: +31 (0)10 - 451 49 41 E-mail: info@primaplan.nl Website: www.primaplan.nl

Industriële staalconstructies & Projectmanagement De Valkenberg 14 Postbus 150 6300 AD Valkenburg a/d Geul Tel: +31 (0)43 - 601 01 01 Fax: +31 (0)43 - 601 01 02 E-mail: info@frijnsgroup.com Website: www.frijnsgroup.com

PTFE

WArmteBEHANDELING

Elektrisch voorwarmen en gloeien / Inductie verwarmen / Stationaire en mobiele gloeiovens / Uitdrogen beton en coatings

Delta Heat Services B.V.

Scheelhoekweg 2 3251 LZ STELLENDAM Postbus 52 3250 AB STELLENDAM Tel: +31 (0)187 - 49 69 40 Fax: +31 (0)187 - 49 68 40 E-mail: info@delta-heat-services.nl Website: www.delta-heat-services.nl

Warmtewisselaars reiniging

Voortman Staalbouw

Polyfluor Plastics BV T. +31-162-472122 F. +31-162-472123 Postbus 221 4900 AE Oosterhout info@polyfluor.nl www.polyfluor.nl

studbolts

Industriële staalconstructies & Dak en Wandbeplatingen Plaagslagen 16 Postbus 83 7460 AB RIJSSEN Tel: +31 (0)5 - 4853 90 00 E-mail: a.mensing@voortmanstaalbouw.nl Website: www.voortmanstaalbouw.nl

verzekeringen

INTRAMAR insurances Bea Nederland B.V.

Anthony Fokkerstraat 2 3261 LB Oud Beijerland Postbus 1554 3260 BB Oud Beijerland Tel.: +31 (0)186 - 62 02 88 Fax: +31 (0)186 - 62 02 44 E-mail: sales@beaned.nl Website: www.beagroup.com

Het Nieuwe Diep 34 A8 1781 AD DEN HELDER Postbus 891 1780 AW DEN HELDER Tel: +31 (0)223 - 61 22 22 Fax: +31 (0)223 - 61 55 22 E-mail: info@intramar.nl Website: www.intramar.nl

Thermo-Clean n.v.

Dellestraat 45 B - 3550 HEUSDEN-ZOLDER, BELGIË Tel: +32 (0)13 - 53 90 60 Fax: +32 (0)13 - 53 91 91 E-mail: info@thermoclean.com visit us at: www.thermoclean.com

Waterbehandeling

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Melspring International

Uw partner in Koolstofbronnen, Metaalzouten en Polymeren Melspring International BV Arnhemsestraatweg 8 6880 AG VELP T. +31 263842040 F. +31 263842041 hagen@melspring.com www.watermelspring.com

Siemens Nederland N.V.

Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den Haag Tel.: +31 (0) 70 - 333 3252 E-mail: industrysolutions.nl@ siemens.com Website: www.siemens.nl/water

EUROWATER B.V.

Pastoor van Breugelstraat 8a 4744 RB Bosschenhoofd The Netherlands Tel: +31 880005000 Fax: +31 880005005 E-mail: gvt@eurowater.nl Website: www.eurowater.nl

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van Petrochem, neemt u dan contact op met Jetvertising – Rob Koppenol, tel. 070 399 0000. Uw abonnement wordt stilzwijgend verlengd tot wederopzegging en dient twee maanden van tevoren opgezegd te worden.

42 PETROCHEM 12 – 2012

040_41_42_marketreview.indd 42

04-12-12 15:03

CURSUS

AGENDA

Engenia www.engenia.nl

Managementvaardigheden Veel vakspecialisten gaan in hun carrière op een bepaald moment leidinggeven aan collega’s, ondersteunend personeel en soms ook aan collega’s uit andere disciplines. De overgang van een puur vakinhoudelijke functie naar een leidinggevende managementfunctie roept vragen op: Welke stijl van leidinggeven is effectief? Hoe coach ik mijn medewerkers om beter en effectiever te functioneren? Hoe leid ik een werkoverleg? Deze vijfdaagse cursus voor startende leidinggevenden is een compacte cursus die op een zeer praktische manier antwoord biedt op bovenstaande vragen.

23 januari Utrecht

NVDO www.nvdo.nl

Veiligheid voor mens en installatie In de NEN 3140 komt onder meer aan de orde dat personeel aan bepaalde vakbekwaamheidseisen moet voldoen. Daarnaast moet de elektrische installatie onder verantwoordelijkheid worden gesteld van een installatieverantwoordelijke. Er moeten ook bijgewerkte tekeningen aanwezig zijn van de installatie. Werkprocedures zijn een belangrijk onderdeel van de norm om bedrijfsvoering zeker te stellen. Tijdens deze studiedag leert de bezoeker om te gaan met de norm; van risicoinventarisatie tot en met resultaat.

29 januari Zoetermeer

Reed Business Opleidingen www.reedbusinessopleidingen.nl

Root Cause Analysis Storingen in machines en installaties brengen vaak aanzienlijke schade met zich mee. Als een bedrijf meer onderzoek doet naar de oorzaken – de zogenaamde root causes – van storingen en risico’s, kan er veel geld worden bespaard. In de opleiding Root Cause Analysis krijg je inzicht in de volgende probleemoplossende methodieken: Pareto, Failure Mode and Effect Analysis, Root Cause Failure Analysis en Demming Plan-Do-Check-Act verbeterplannen. Deze cursus is bedoeld voor maintenance of reliability engineers, maintenance managers, projectleiders, groepsleiders, shift leaders of lijnmanagers.

5 maart Rotterdam

BEURS /EVENEMENT / SEMINAR Industrielinqs pers en platform www.industrielinqs.nl/ businesslinqs

Industrielinqs pers en platform www.i-maintain.nl/congres

Masterclass winnaars Responsible Care-prijs 2012 Jaarlijks reikt de VNCI de Responsible Care-prijs uit aan het bedrijf dat de beste prestatie heeft geleverd op het gebied van veiligheid, gezondheid, milieu en duurzaamheid. De winnaar van deze prestigieuze prijs krijgt tijdens deze bijeenkomst de gelegenheid het project aan een geïnteresseerd publiek voor te stellen. Dit jaar wonnen zowel het project ‘Recycling@Teijin Aramid’ van Teijin Aramid als het project van AkzoNobel ‘Duurzaam ontvetten en ontwateren van dierenhuiden.’

Beide winnende projecten zullen in een masterclass worden toegelicht.

14 februari Arnhem

iMaintain congres – Thema: Kracht Goed onderhoud zorgt dat de zaken die er toe doen, hun kracht behouden. Dat geldt van een losse machine tot aan de hele onderhoudsindustrie. Van food tot process en van infra tot hightech. De Nederlandse onderhoudsindustrie is volgens het NVDO Onderhoudskompas goed voor ruim dertig miljard euro omzet per jaar. Houdt die industrie het vermogen om aan de vraag te blijven voldoen? En wat is daarbij de kracht van een goed besluit, een nieuwe collega, de kracht van kennis of de kracht van innovatie? Tijdens iMaintain 2013 staat kracht centraal.

21 maart Rotterdam

Meer agendapunten op www.petrochem.nl

043_K_agenda.indd 43

PETROCHEM 12 – 2012 43

04-12-12 15:45

Als toen iemand met enige stemverheffing had gezegd dat een naftakraker wel zeventig ton etheen per dag produceert, had ik dat indrukwekkend veel gevonden, terwijl dat toch de capaciteit per uur is.

Orde van grootte In het voorlaatste redactioneel commentaar van dit blad stond dat als alle schepen op deze aarde met SkySails van Dyneema zouden vliegeren het 32 ton CO2-emissie per dag zou schelen. Is dat veel of weinig? Zulke getallen zijn soms moeilijk te bevatten. Dat geldt ook voor de procesindustrie. Alleen de verschijning al. Rijd maar eens over de A15 richting Europoort; vooral ’s avonds zie je dan kilometerslang indrukwekkende vormen en ontelbare lampjes. Ik vind het bijna kunst. Wat er wordt geproduceerd is zeer divers en in omvang ook moeilijk te bevatten.

Toen ik na mijn studie de industrie in ging, had ik geen flauw benul van de ordegrootte van getallen. Als toen iemand met enige stemverheffing had gezegd dat een naftakraker wel zeventig ton etheen per dag produceert, had ik dat indrukwekkend veel gevonden, terwijl dat toch de capaciteit per uur is. Je mist de referentie. De capaciteit van een chemische plant wordt uitgedrukt in tonnen per jaar, of per dag. Daar heb ik inmiddels een gevoel voor opgebouwd. Een kraker produceert ruwweg zeshonderdduizend ton etheen per jaar en een polymeerfabriek tweehonderdduizend ton plastic per jaar. De oliewereld drukt haar raffinagecapaciteit echter weer uit in vaten per dag. De raffinaderijen van Shell en BP in Nederland verwerken ieder zo’n vierhonderdduizend vaten ruwe olie per dag. Is dat veel?

Het is en blijft lastig om gevoel voor orde van grootte te krijgen.

Hoe zit dat met die 32 ton CO2 emissie per dag? Even terug naar de chemie van de middelbare school en we kunnen het uitrekenen. Het blijft toch leuk om eerder verworden kennis te kunnen gebruiken. Googlen leert dat in stookolie de verhouding tussen koolstof- en waterstofatomen ongeveer 1 staat tot 1,5 bedraagt. Bij verbranding van olie ontstaat hoofdzakelijk CO2 en H2O. Gegeven de atoomgewichten C=12, H=1 en O=16 wordt dus 13,5 kilogram olie omgezet in 44 kilogram CO2 en 18 kilogram water. De verbranding van één kilogram olie levert dus 3,3 kilogram CO2 op. Om 32 ton CO2 te krij-

gen moet derhalve ongeveer tien ton olie worden verstookt.

Een beetje zeeschip verstookt ongeveer 150 ton stookolie per dag. Mocht de vlieger voor een schip zeven procent energie schelen, dan bespaart één schip dus al die 32 ton CO2 per dag en er bevaren wel tienduizend schepen onze wereldzeeën.

In datzelfde voorwoord stond dat de chemische industrie volgens Huntsman een besparingspotentieel heeft van 130 terajoule door de juiste inzet van katalysatoren. Ik neem overigens aan dat dit per jaar is. Nog zo’n getal dat mij niet direct iets zegt, 130 * 1012 Joule. Om daar wat gevoel voor te krijgen, raadpleeg ik altijd graag BP’s statistisch wereldjaaroverzicht over energie (bp.com/statisticalreview). Hierin wordt een mooi inzicht gegeven van energieopwekking en -verbruik in de hele wereld, per land uitgesplitst. Om alle energiesoorten zoals aardolie, gas, steenkool, kernenergie, waterkracht met elkaar te kunnen vergelijken, wordt alles teruggerekend naar tonnen olie. In Nederland verbruiken wij 96 miljoen ton olieequivalent aan energie per jaar. Per Nederlander dus vijf ton olie-equivalent per jaar, waarvan overigens de helft uit olie afkomstig is en éénderde uit aardgas. Voor een gezin bijna een tankwagen per jaar.

Nu dan het getal van Huntsman. Met behulp van de verbrandingswaarde van olie, 43 GJ/ton, is dat simpel om te omrekenen: het komt overeen met drieduizend ton olie. Slimmer gebruik van katalysatoren is uiteraard prima en 130 terajoule klinkt indrukwekkend, maar ten opzichte van ons jaarverbruik in Nederland stelt het niet veel voor: 0,003 procent dus.

En die raffinagecapaciteit van BP en Shell samen dan? Die bedraagt ongeveer één procent van de wereldproductie van 84 miljoen vaten olie per dag. Zo kan ik het in ieder geval zelf een beetje bevatten. henk.leegwater@lexxin.com is zelfstandig consultant

44 PETROCHEM 12 – 2012

044_M_column.indd 44

04-12-12 15:46

Nieuw Gas

‘Gasopslag strategisch onderdeel van gasrotonde’ • Break Bulk-terminal brengt LNG als transportbrandstof dichterbij • Schaliegas zet verhouding regio’s op zijn kop

015_ZA_gas_special_cover cover gas.indd 1

22-11-12 10:51

GASOPSLAG

beeld: triple-d en taqa

Onafhankelijke gasopslag maakt markt dynamischer

Nu ook de laatste bezwaarprocedures niet ontvankelijk zijn verklaard, kan TAQA dan eindelijk beginnen met de aanleg van de infrastructuur voor Gasopslag Bergermeer.

Binnen een maand na de dag dat TAQA, oorspronkelijk afkomstig uit Abu Dhabi, groen licht kreeg van de rechter, ging de eerste ‘schop’ de grond in. Het heeft dan ook even geduurd voordat de benodigde vergunningen waren verleend.

Inmiddels is het voormalige gasveld ingenomen door vijfhonderd werknemers van TAQA, engineeringsbedrijf Fluor en een keur aan subcontractors. Een particuliere investering van ruim achthonderdvijftig miljoen euro wordt in Nederland, zeker gezien de economische situatie, niet snel gedaan. Het staatsbedrijf uit Abu Dhabi

kijkt echter verder dan de marktomstandigheden en verkiest een bestendig dividend boven snelle winsten. Een strategie die volgens managing director van TAQA in Nederland Jan Willem van Hoogstraten past bij de nieuwe rol die aardgas krijgt in de Nederlandse samenleving, maar ook in de rest van Noordwest-Europa.

David van Baarle

Hoe belandt een bedrijf uit Abu Dhabi überhaupt in Nederland?

‘Dat is niet geheel toevallig. De privatisering van de elektriciteitscentrales van Abu Dhabi leidde in 2005 tot de oprichting van TAQA (‘energie’ in het Arabisch, red.). Zoals wellicht bekend, is Abu Dhabi een van de rijke golfstaten die hun

2 Nieuw Gas

016_17_19_ZG.indd 2

22-11-12 15:07

inkomsten voornamelijk halen uit olie- en gaswinning. Het land heeft een behoorlijke energievraag en het opgesteld vermogen is dan ook zo’n achttien gigawatt.

Daarnaast verzorgt TAQA ook de watervoorziening voor de woestijnstaat, wat voornamelijk neerkomt op de ontzilting van zeewater. Naast de privatisering van de elektriciteitscentrales is ook een aantal maatschappelijke doelen belangrijk.

Zo investeert het bedrijf onder andere in zinvol werk voor de nieuwe generatie in Abu Dhabi. De 2030-visie die de regering opstelde, gaf ook de opdracht mee om te investeren in diversificatie van de economie en het creëren van kennisoverdracht.

Hoewel de fossiele voorraden nog honderden jaren meekunnen, voorziet men toch een langzame verschuiving naar andere manieren van energiegebruik.

Gas krijgt daarin een strategische rol.’

Toen BP Nederland in 2007 zijn exploratieactiviteiten in Nederland stopte, bood dat een kans voor TAQA om zijn activiteiten uit te breiden naar NoordwestEuropa. Het bedrijf nam in 2009 ook de upstream olie- en gasactiviteiten en pijpleidingen van DSM over. In het portfolio van BP zat ook de piekgasinstallatie in Alkmaar evenals het Bergermeerveld, dat al geruime tijd in de belangstelling stond als eventuele seizoensopslag voor aardgas. De behoefte aan opslag was echter nog te klein gebleken, zeker gezien het feit dat de NAM ook had geïnvesteerd in de laagcalorische gasopslag in Norg en hoogcalorische opslag in Grijpskerk. In 2007 achtte TAQA de tijd echter wel rijp voor extra seizoensopslagcapaciteit voor hoogcalorisch gas en startte het bedrijf de MER-vergunningsaanvraag. Dat traject bleek nog niet zo heel gemakkelijk te verlopen. Een aantal omwoners van het veld maakte zich zorgen over de kans op aardtrillingen en diende bezwaren in. TAQA riep de hulp in van onderzoeksbureau TNO om de risico’s in kaart te brengen en het onderzoeksinstituut concludeert dat er wellicht risico’s bestaan, maar dat de gevolgen van een eventuele beving zeer beperkt zullen blijven. Ook zonder gasopslag is er trouwens een kans op zo’n lichte beving. Een lang traject volgt waarbij de bevolking van Bergen zich steeds

prijs van toen 36 cent per kuub. Dat zijn forse investeringen. Uiteindelijk deed Gazprom het meest gunstige aanbod en verwierf een aandeel in de capaciteit van Gasopslag Bergermeer. Inmiddels hebben we Statoil, EDF en Vattenfall als klant.

In december hebben we wederom een veiling waarin klanten kunnen bieden op de resterende langetermijncapaciteit. We verwachten daar veel van, aangezien ook kleinere bedrijven nu de mogelijkheid krijgen om op de flexibiliteitsmarkt voor gas te kunnen handelen. We leveren onze capaciteit aan op TTF, maar daarnaast bieden we onze klanten aan hun capaciteit te verhandelen via het secondary trading platform van APX-ENDEX. Daarmee maak je de markt veel dynamischer en daar profiteert de consument uiteindelijk ook van.’

meer gaat roeren en er zelfs Kamervragen worden gesteld over het veld. Uiteindelijk krijgt het bedrijf het volle vertrouwen van de minister en van het volledige kabinet en als dan ook de laatste beroepen ongegrond zijn verklaard, kan men begin mei 2012 daadwerkelijk beginnen met de voorbereidingen voor de bouw van Gasopslag Bergermeer. Eind oktober is officieel de eerste schop in de grond gezet en nu worden de voorbereidingen getroffen voor de booractiviteiten.

Best een lange voorgeschiedenis van het Bergermeerveld. Is de markt intussen niet veranderd?

‘Het rapport dat onderzoeksbureau de Brattle Group samenstelde in opdracht van het ministerie van EL&I, dat wilde weten wat de economische impact was van een Nederlandse gasrotonde, bevestigt zelfs dat er behoefte is aan extra gasopslag, dus naast het Bergermeerveld. Doordat de swing-capaciteit van het Groningenveld afneemt, wordt Noordwest-Europa meer afhankelijk van gas uit de rest van de wereld.

Daarmee neemt het aandeel hoogcalorisch gas toe en gezien het wispelturige karakter van bijvoorbeeld LNG zul je opslagcapaciteit moeten hebben om gas goedkoop te kunnen inkopen om het te gebruiken wanneer de vraag en de prijs hoog zijn. Onze klanten maken dankbaar gebruik van de mogelijkheden die we bieden en dit zullen er in de toekomst alleen nog maar meer worden.’

U begeeft zich wel op een markt waar grote gevestigde namen actief zijn en waar ook de energiebedrijven een duit in het zakje doen met opslag in zoutcavernes.

Wat voegt u daaraan toe?

‘Er zijn niet veel partijen die in deze tijd een investering van ruim achthonderdvijftig miljoen euro kunnen doen. De open en onafhankelijke toegankelijkheid van Gasopslag Bergermeer is onze grootste troef en daarmee kunnen we die investering laten renderen. De opslag in zoutcavernes is een heel andere business dan die van ons. De energiebedrijven gebruiken die echt voor kortetermijnflexibiliteit, bijvoorbeeld voor extra capaciteit in de ochtend of avond.

Neemt niet weg dat ik denk dat gasopslag mogelijk geen kernactiviteit van energiebedrijven is en dat ze dat beter aan andere partijen kunnen overlaten.

De aandelenbeurs is immers ook niet in handen van de beurshandelaren.

We hebben de luxe dat er geen aandeelhouders in onze nek hijgen die snel resultaat willen zien.

De strategie van TAQA is gericht op bestendig rendement over een lange termijn. Dit veld slaat de komende vijftig jaar of langer gas op en is een strategisch onderdeel van de toekomstige gasrotonde.’

Want iedereen is welkom?

‘Dat is het unieke aan deze gasopslag.

Wij zijn de grootste onafhankelijke gasopslag van Europa. Zie ons maar als een soort parkeergarage. Je parkeert je auto, trekt een bonnetje en als je de auto weer nodig hebt, betaal je en rij je weg. Onze opslag is niets anders dan dat. Deze open en onafhankelijke benadering spreekt onze klanten in ieder geval aan.

Toen we in 2009 de tender voor kussengas uitschreven, waren er maar liefst veertien Europese energiebedrijven die op de tender inschreven. Let wel: we vroegen de markt te investeren in 4,3 miljard kubieke meter gas tegen een

016_17_19_ZG.indd 3

Nieuw Gas

3

22-11-12 15:07

018_airproducts.indd 022_airproducts.indd 1 1

20-11-12 09:19 14-03-2011 10:06:00

Het Bergermeer Gas Storage Project heeft Tebodin voor de nodige technische uitdagingen gesteld. Met name de 30” thermisch geïsoleerde ondergrondse transportleidingen voor het transport van gas tussen de puttenlocatie en de behandelingsinstallatie springen hierbij in het oog. Deze leidingen worden ontworpen voor gebruik bij hoge temperatuur en drukken tot 160 barg, hetgeen resulteert in een ontwerp met wanddiktes rond de dertig millimeter bij een hoge materiaalkwaliteit. De combinatie van hoge druk en hoge temperatuur vereiste het gebruik van innovatieve oplossingen voor de isolatie.

In vijftig jaar kan er wel veel veranderen.

Zo is de trend naar duurzame energie al ingezet. Bent u niet bang dat gasopslag overbodig wordt?

‘Dat we naar duurzamere energieopwekking gaan, lijkt me duidelijk en noodzakelijk. Wij zien die trend ook doorzetten en daarom investeren we ook in energie voor morgen en in onderzoek naar duurzame energie. Maar dat wil niet zeggen dat het gebruik van gas van de ene op de andere dag vaarwel wordt gezegd.

Met meer decentraal vermogen zul je immers ook meer flexibiliteit moeten inbouwen in het backup-vermogen.

Dat kan het beste met gascentrales.

Overigens denk ik dat het pas echt wat met duurzame energie wordt als CO₂ reëel wordt geprijsd. Met de huidige CO₂prijzen krijgt de industrie geen prikkels om te investeren in schone techniek.

Momenteel worden de milieuwinsten van de toegenomen duurzame opwekcapaciteit teniet gedaan door de lage prijs van

steenkool. Het heeft toch geen zin om aan de ene kant duurzame productie te stimuleren, of zelfs te subsidiëren, om aan de andere kant vervuilende opwekking toe te laten? De politiek moet daar wat mij betreft echt keuzes in maken.

ETS gaat niet werken. Hef dan een brede CO₂-belasting, dat geeft meer prikkels.

Wij denken met onze expertise een bijdrage te kunnen leveren aan de verduurzaming van de energievoorziening.

Zo investeren we in een researchfaciliteit voor biomassavergassing. We hebben verstand van gas en van opslag ervan, vandaar ook dat we eveneens betrokken zijn bij het onderzoek naar Power-2-Gas. Dus het omzetten van overtollige windenergie in waterstofgas. En vandaar dat wij straks ook de kooldioxide die afkomstig is uit de elektriciteitsproductie in het Rotterdamse Botlekgebied offshore zullen injecteren in een voormalig gasveld.

Het is wederom een stap op weg naar een schonere energievoorziening.’ n

016_17_19_ZG.indd 5

Nieuw Gas

5

22-11-12 15:07

SCHALIEGAS

Koppeling van aardgasprijs aan olie onder druk

De snelle stijging van de schaliegasproductie heeft de Amerikaanse economie een enorme impuls gegeven. Maar wat zijn de gevolgen voor Europa? Hoewel de VS hun goedkope aardgas – nog – niet exporteren, heeft schaliegas toch een grote impact op de Europese energiemarkt.

Francis Voermans

6 Nieuw Gas

020_21_23_ZC_gas_special_artikel.indd 6

22-11-12 10:52

De winning van schaliegas heeft grote gevolgen voor de Amerikaanse economie.

Volgens een studie van IHS Global Insight heeft de winning van schaliegas al tot meer dan 600.000 extra banen geleid in de VS. Die banen zijn te vinden bij de winningsbedrijven zelf, maar in het kielzog daarvan profiteert de toeleverende industrie mee.

Amerikaanse staalbedrijven investeren bijvoorbeeld in uitbreidingen om aan de vraag naar pijpleidingen en apparatuur voor boorinstallaties te voldoen, en ook de productie van boor- en waterzuiveringschemicalien is flink gestegen.

VS De indirecte effecten van schaliegas zijn wellicht nog groter. Door het schaliegas zijn de gasprijs en daarmee de elektriciteitsprijs omlaag gegaan. Gas is nergens in de wereld zo goedkoop als in de VS, en dat levert met name de energie-intensieve industrie concurrentievoordeel op.

Verschillende aluminium- en kunstmestproducenten overwegen nieuwe fabrieken te bouwen in de VS. De Amerikaanse chemische industrie profiteert dubbel.

Behalve goedkope energie, heeft zij door schaliegas ook goedkope grondstoffen ter beschikking. In het gas bevinden zich namelijk, afhankelijk van de locatie, aanzienlijke hoeveelheden ethaan en propaan. De overvloedige beschikbaarheid van deze grondstoffen heeft voor een geweldige opleving van de Amerikaanse chemische industrie gezorgd. Oude fabrieken zijn weer opgestart of omgebouwd en er zijn nieuwe fabrieken en zelfs hele complexen in aanbouw.

De winning van schaliegas is bovendien van strategisch belang voor de VS, omdat het land zelfvoorzienend blijft in aardgas.

Daarbij maakt het ook nog goede sier met een flinke reductie van de CO₂-uitstoot, doordat kolen worden verdrongen door gas in de elektriciteitsproductie, hoewel het nog altijd met afstand de grootste CO₂-uitstoot per inwoner heeft.

Europa Schaliegas heeft dus grote gevolgen voor de Amerikaanse economie, maar wat merken we daar in Europa van? Een sterke daling van de gasprijs, zoals in de VS,

is in Europa voorlopig niet aan de orde, stelt Lucia van Geuns van Clingendael.

Dat komt doordat de Amerikaanse en Europese gasmarkt twee hele verschillende werelden zijn, legt ze uit. ‘In West-Europa wordt veel zelf geproduceerd en er is veel import uit Rusland via pijpleidingen. Daarvoor zijn langdurige contracten gesloten, van tien, twintig of wel dertig jaar. De prijzen, ook die van het Slochteren-gas, zijn gerelateerd aan de olieprijs. De gashandel in Amerika heeft zijn eigen dynamiek en is gebaseerd op de Henry Hub spotprijzen. Maar ook in Europa wordt in toenemende mate gas verhandeld op basis van spotprijzen.’

Door transportbeperkingen is er geen geglobaliseerde gasmarkt, stelt ook Anton Buijs van Gasterra: ‘Er zijn drie grote regio’s, Europa, Noord-Amerika en Azië, die redelijk op zichzelf staan. De prijsniveaus voor gas in die regio’s zijn dan ook verschillend: laag in de VS, hoog in Azië en ergens ertussenin in Europa.’

LNG-handel groeit snel. Gasproducenten als Qatar, Nigeria en Australie hebben veel geïnvesteerd in LNGliquefactiecapaciteit en in steeds meer landen komen LNG-ontvangstterminals.

Zo kan ook Nederland sinds vorig jaar LNG importeren via de nieuwe Gate-terminal in Rotterdam. Daarnaast is West-Europa via de BBL en de Bacton-Zeebrugge Interconnector verbonden met Engeland, waar de gasprijzen al jarenlang op de spotmarkt worden bepaald.

Het importeren van goedkoop gas uit Amerika via LNG kan echter nog niet.

Voor de export van aardgas moet het Amerikaanse Department of Energy toestemming geven, maar er woedt nog een politieke discussie of dit wenselijk is.

Sommige politici menen dat de VS het goedkope gas voor zichzelf moeten houden om zo een goede concurrentiepositie te behouden.

Gas is nergens in de wereld zo goedkoop als in de VS, en dat levert met name de energie-intensieve industrie concurrentievoordeel op.

Koppeling De verhoudingen tussen de regio’s zijn echter drastisch op de kop gezet door de opkomst van schaliegas. Tot nog maar een paar jaar geleden lagen de prijzen in de verschillende regio’s – met uitzondering van tijdelijke uitschieters - redelijk dicht bij elkaar, en allemaal volgden ze in grote lijnen de olieprijs. Door het Amerikaanse schaliegas zijn de prijsverschillen tussen de regio’s enorm toegenomen. Het Amerikaanse gas kost de laatste jaren vier tot zelfs twee dollar per mmBTU (circa veertien tot zeven dollarcent per kubieke meter) en is daarmee 2,5 tot 5 keer goedkoper dan het gas in Europa. Dankzij schaliegas volgt de Amerikaanse prijs ook niet meer de trend van de olieprijs, terwijl de prijzen in Europa en Azië dat nog wel doen.

Hoewel er geen directe export is, heeft het Amerikaanse schaliegas wel invloed op de Europese gasprijzen. Verschillende gasproducerende landen, met name Qatar, hebben de LNG-productie fors opgevoerd in de verwachting dat de VS het gas nodig zou hebben. Nu Amerika zelf genoeg produceert, is er een overvloed aan LNG op de markt. Dat, plus een lagere vraag door de crisis, heeft geleid tot een overschot aan gas in Europa en lage prijzen op de spotmarkt. De handel via de spotmarkt had altijd een klein aandeel in het totaal, maar is door de lage prijzen snel gegroeid. Bijvoorbeeld de handel via de Nederlandse gashub, de TTF, is in de laatste drie jaar verviervoudigd.

De langetermijncontracten met Statoil en Gazprom werden hierdoor een blok aan het been voor grote energiebedrijven. De prijzen die zij hiervoor moesten betalen zijn de laatste jaren gestegen, doordat ze gekoppeld zijn aan de olieprijs. Door concurrentie van het gas van de spotmarkt waren zij genoodzaakt het gas met verlies te verkopen. De energiebedrijven zijn met

De verhoudingen tussen de regio’s zijn drastisch op de kop gezet door de opkomst van schaliegas.

De verschillende regio’s raken echter steeds minder geïsoleerd. Dat is vooral te danken aan de opkomst van LNG (vloeibaar aardgas), dat per schip over de hele wereld kan worden getransporteerd. De

020_21_23_ZC_gas_special_artikel.indd 7

Nieuw Gas

7

22-11-12 10:52

De kracht van de combinatie Verschil maken in het meten van gasstromen is een kwestie van de juiste combinaties. De integratie van Ultrasoon en Turbinemeters in ĂŠĂŠn meetoplossing is een combinatie die zijn kracht ontleent aan de diagnostiek en de perfecte onderlinge afstemming.

Bijvoorbeeld door de verhoogde, bi-directionele meetcapaciteit van de Turbinemeter en de met 50% gereduceerde drukval. Tegenover de zekerheid van twee meetprincipes staan minimale onderhoudskosten, dankzij het optionele automatische smeersysteem en de TurbinScope, die de meetprestaties on-site diagnosticeert.

Onze Turbinemeter vormt de standaard voor wereldwijde kalibreerfaciliteiten. Het is het resultaat van jarenlange ervaring en een blijvende pioniers-mentaliteit.

Over krachtige combinaties gesproken.

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Rijkmakerlaan 9

Steinern Strasse 19-21

Munstermanstraat 6

2910 Essen

55252 Mainz-Kastel

7064 KA Silvolde

Belgium

Germany

The Netherlands

Tel. +32 3 670 0700

Tel. +49 6 134 6050

Tel. +31 315 33 89 11

www.elster-instromet.com

EIM088 advertentie automatie 185x267.indd 1

020_elster.indd 1

sales@elster-instromet.com

Q-Sonic plus Ultrasonic gas meter

SM-RI-2 Turbine gas meter

22-02-12 16:28

29-05-12 15:11

meerdere arbitragezaken had aangespannen. RWE Transgas, de Tsjechische dochter van RWE, en Gazprom vochten het geschil voor de rechter uit. Het Oostenrijkse rechtshof stelde RWE Transgas in het gelijk, waardoor deze geen boete hoeft te betalen voor het niet nakomen van het ‘take-orpay’-contract. Ook het Noorse Statoil paste verschillende langetermijncontracten aan zodat de prijzen ‘meer marktconform’ zijn.

Hoewel de energiebedrijven daarmee voorlopig uit de brand zijn, blijven de prijzen van de langetermijncontracten hoger dan die op de spotmarkt. Bovendien blijft de prijs gekoppeld aan de olieprijs, al wordt het aandeel van de olieprijs wel kleiner.

‘Het loslaten van de koppeling met de olieprijs zal nog niet zo gauw gaan gebeuren, maar het staat wel onder druk’, zegt Lucia van Geuns.

de leveranciers - Gazprom en Statoil - om de tafel gaan zitten om de contracten aan te passen. In de meeste gevallen zijn -

Transportbrandstof Het Amerikaanse schaliegas heeft meer indirecte gevolgen voor de Europese gasmarkt. Want terwijl gas niet geëxporteerd mag worden, geldt dat verbod niet voor kolen. ‘Doordat de VS zoveel nieuw eigen gas produceert, is het land meer kolen gaan exporteren, waardoor de kolenprijs hier is gedaald. Dat heeft bijvoorbeeld geleid tot een ongunstiger spark spread voor gasgestookte centrales’, aldus Anton Buijs van Gasterra. Zo veroorzaakt schaliegas in Amerika een verschuiving in elektriciteitsproductie van kolen naar gas en in Europa de andere kant op. In Duitsland zouden energiebedrijven zelfs de bouw van nieuwe kolencentrales overwegen, om het gat te vullen dat door het stilleggen van nucleaire centrales ontstaat.

De overvloedige beschikbaarheid zorgt ook dat gas steeds meer belangstelling krijgt als transportbrandstof. Voor grote vrachtwagens en schepen kan gas in de vorm van LNG een schoon en goedkoop alternatief zijn voor diesel en stookolie.

In de scheepvaart is het moment goed voor de introductie van LNG. De ontwikkeling van trucks en schepen op LNG gaat snel en ook aan de infrastructuur wordt gewerkt. Zo zijn Gasunie en Vopak van plan om een LNG Break Bulk-terminal te bouwen voor de kleinschalige distributie van vloeibaar aardgas. Indien LNG een grote vlucht gaat nemen als transportbrandstof, dan zou het zelfs een daling van de olieprijs kunnen veroorzaken n

goedschiks of kwaadschiks - nieuwe overeenkomsten gesloten. Zo bereikte E.ON een overeenkomst met Gazprom, nadat het

Geen boringen in Nederland De lage gasprijzen in de VS zijn goed nieuws voor energieverbruikende industrie en burgers, maar minder gunstig voor de gasproducenten. Grote schaliegasproducenten als BHP, BP, Encana en BG hebben dit jaar miljarden moeten afschrijven op hun schaliegasvelden. Het aantal boringen naar schaliegas is dan ook drastisch afgenomen.

Toch verwacht de Amerikaanse EIA dat de productie snel blijft stijgen. Schaliegas is inmiddels goed voor 35 procent van de Amerikaanse aardgasproductie en zal in 2035 de helft van de productie voor zijn rekening nemen, zo stelt de EIA in haar Energy Outlook.

De organisatie meldt daarbij dat er wel grote onzekerheden zijn over de toekomstige productievolumes en de winbare reserves.

Schaliegas komt voor in meer landen, maar daar staat de winning ervan nog in de kinderschoenen. De grootste reserves, nog meer dan in de VS, zijn naar verwachting te vinden in China. Daarnaast zouden in Argentinië, Mexico en Zuid-Afrika de grootste voorraden kunnen voorkomen. In Europa worden de grootste reserves vermoed in Polen. Heel wat bedrijven, waaronder ConocoPhillips, Chevron, Marathon Oil en Talisman Energy hebben concessies gekocht in Polen om naar schaliegas te boren. Polen is een van de weinige landen in Europa die het boren naar schaliegas ondersteunt. In veel landen is het – voorlopig – verboden vanwege vele protesten bij de bevolking. Zo ook in Nederland, waar al meerdere concessies zijn verleend maar de activiteiten voorlopig zijn opgeschort. De Nederlandse overheid laat eerst een onderzoek uitvoeren naar de risico’s en gevolgen van schaliegaswinning. Dit onderzoek zou halverwege 2013 klaar moeten zijn. Tot die tijd mag in ieder geval niet naar schaliegas worden geboord.

020_21_23_ZC_gas_special_artikel.indd 9

Nieuw Gas

9

22-11-12 10:52

LNG

Beeld: LBBR

Terminal maakt inzet LNG voor transport mogelijk

Vloeibaar aardgas staat aan het begin van een snelle opmars als motorbrandstof voor schepen en vrachtwagens. In de wereld komt steeds meer aardgas beschikbaar, dat veel schoner verbrandt dan diesel en stookolie. Vanwege de aangescherpte EU-emissienormen voor het transport in 2015, bestaat er daarom de nodige belangstelling voor LNG.

Erik te Roller

10 Nieuw Gas

024_25_27_ZD_gas_special_artikel 2.indd 10

22-11-12 10:52

De belangstelling komt onder meer van de ‘grote jongens’. Vopak en Gasunie hebben onlangs laten weten dat ze van plan zijn op de Maasvlakte een overslagterminal te gaan bouwen. Hiermee kan de van zee aangevoerde LNG in binnenvaartschepen en tankwagens worden overgeladen voor distributie in Noordwest-Europa. Guus Vogels, Business Development Manager van Vopak LNG Holding en Willem Kuipers, Managing Director van LNG TR&D vertellen over deze nieuwe ontwikkelingen.

Terminal Ruim een jaar geleden namen Vopak en Gasunie de Gate-terminal voor de aanlanding van LNG op de Maasvlakte in gebruik, goed voor een doorzet van twaalf miljard kubieke meter (bcm) aardgas per jaar. Het gas wordt via het hoogcalorisch gasnet van Gasunie uitgezonden naar afnemers in Denemarken, Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Engeland en Nederland. In augustus hebben Gasunie en Vopak bekendgemaakt, dat ze naast de Gate-terminal een LNG Break Bulkterminal willen gaan bouwen om de LNG in kleinere hoeveelheden op te splitsen.

De nieuwe terminal zal via een pijpleiding in verbinding staan met de Gate-terminal en bestaan uit een aanlegsteiger met een laadpunt voor binnenvaartschepen en zeeschepen en daarnaast uit twee laadpunten voor tankwagens. Het is de bedoeling dat de nieuwe LNG Break Bulkterminal eind 2014 operationeel zal zijn.

De mogelijke doorvoercapaciteit zal 1,3 tot 1,5 miljoen ton LNG per jaar zijn, dat is ongeveer de helft van de verwachte Nederlandse behoefte aan LNG als transportbrandstof in 2030. Beide partners hopen nog subsidie te krijgen in het kader van de twee Europese programma’s Trans-european Transport Networks en Motorways of the Sea. Shell is launching customer, maar vindt het nog te vroeg om iets te zeggen over de LNG-plannen voor 2014 en daarna.

‘In feite gaat het om een outlet van Gateterminal voor een nieuwe groeimarkt: LNG als brandstof voor schepen en vrachtwagens’, zegt Guus Vogels, Business Development Manager van Vopak LNG Holding. ‘De EU-emissierichtlijn van 2015

directeur van de stichting LNG TR&D (uitgesproken als ‘trend’), waarin de drie technische universiteiten, TNO en VSL samenwerken om de LNG-techniek verder te ontwikkelen. Er is volgens hem niet alleen interesse voor LNG vanwege de EU-emissienormen. ‘Grote bedrijven die zich richten op consumenten, zoals Heineken, Coca-Cola en Albert Heijn willen voor hun transport overstappen op LNG, omdat zij een duurzaam imago nastreven.

Dat geldt ook voor Disney die cruiseschepen op LNG wil laten varen. Overigens leveren fabrikanten van vrachtwagens, zoals Iveco, Scania en Volvo al vrachtwagens met single fuel LNG-motoren en dual fuel LNG-motoren, oftewel de combinatie met diesel’, aldus Kuipers.

schrijft voor dat uitlaatgassen van schepen nog maar een tiende procent zwavel mogen bevatten vergeleken met één procent nu. De enige fossiele brandstof die momenteel aan die norm voldoet is gas zonder extra behandelingen. LNG kan straks een goed alternatief zijn voor andere brandstoffen in de bunkermarkt, zoals diesel en stookolie. De nieuwe normen gelden straks voor alle schepen in het Kanaal, op de Noordzee en de Baltische Zee. Bestaande schepen moeten dus op laagzwavelige brandstof overschakelen, een zogenoemde scrubber (gaswasser, red.) op het schip installeren of op LNG overgaan. Het gaat zowel om vrachtvaarders, tankers, kustvaarders, veerboten, vissersboten, sleepboten als binnenvaartschepen.’

‘LNG kan straks een goed alternatief zijn voor andere brandstoffen in de bunkermarkt, zoals diesel en stookolie.’

Platform LNG verbrandt relatief schoon. Vergeleken met diesel is de uitstoot van zwavel en fijnstof nihil, die van CO2 twintig procent lager en die van NOx negentig procent lager. Voordeel is verder dat LNG-motoren stiller zijn dan dieselmotoren. Inzet van LNG op de Nederlandse markt leidt bij een afname van twee tot drie miljoen ton LNG als transportbrandstof tot een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, overeenkomend met één miljoen ton CO2 en een vermindering van de uitstoot van fijnstof met vierhonderd tot zeshonderd ton per jaar.

Vopak en Gasunie maken deel uit van een groep bedrijven van het Nationaal Platform LNG. Dit platform is een initiatief van Energy Valley (Noord-Nederlandse Energiecluster), Deltalinqs (ondernemersorganisatie in het Rotterdamse havengebied) en LNG TR&D (kennisplatform voor LNG). Het platform wil in samenspraak met de overheid vloeibaar aardgas als motorbrandstof in Nederland introduceren. Doel is om in 2015 minstens vijfhonderd trucks op LNG te laten rijden en er vijftig binnenvaartschepen plus vijftig zeeschepen mee te laten varen. Daartoe heeft het platform een zogenoemde Green Deal gesloten met het ministerie van EL&I. ‘Verschillende marktpartijen zijn in LNG geïnteresseerd vanwege de lage emissiewaarden’, beaamt Willem Kuipers,

Vogels: ‘LNG als brandstof inzetten in schepen en vrachtwagens is niet nieuw. Het is een bewezen techniek. In Scandinavië varen al meer dan dertig veerboten op LNG en in Nederland vaart de tanker Argonon van Deen Shipping op LNG. Verder bevoorraadt Simon Loos de winkels van Albert Heijn in Amsterdam met LNG-vrachtwagens.’ De overschakeling van schepen op LNG is volgens hem technisch uitvoerbaar. Wel kan de ruimte een probleem zijn. De huidige tanks voor diesel of stookolie zijn gemakkelijk weg te werken in een schip, maar LNG vereist op het moment cilindervormige brandstoftanks waarvoor in sommige gevallen ruimte gemaakt zal moeten worden.

Nieuwe markt Bij Gate-terminal op Maasvlakte wordt vloeibaar aardgas bij –161 graden Celsius aangevoerd en opgeslagen. Volgens Vogels is het echter geen probleem dat de LNG in de tanks van schepen of vrachtwagen opwarmt. De druk op de cilinders neemt toe, maar het gas blijft vloeibaar en kan gebruikt worden net als bij CNG, (gecomprimeerd aardgas). Het tanken van koude vloeibare LNG gaat overigens sneller dan van CNG en er kan meer vloeibaar gas meegenomen worden.

024_25_27_ZD_gas_special_artikel 2.indd 11

Nieuw Gas

11

22-11-12 10:52

Gerbrand Bruin & Max Jutters en voorstanders van Open Lab Duurzaam Ameland

De grote vaart bracht mij naar alle hoeken van de wereld. Ik heb veel van de wereld gezien, maar op Ameland ben ik thuis. Hier weten we hoe kwetsbaar onze natuur is en zoeken we daarom naar manieren om het eiland schoon te houden. Dat betekent minder energie gebruiken en slimmer energie produceren. Als jutter help ik mee mijn eiland schoon te houden.

Dat geldt ook voor GasTerra. Als initiatiefnemer van het project “Duurzaam Ameland” laten we zien hoe alternatieve energietoepassingen een reële oplossing vormen in de overgang naar een duurzame samenleving. Aardgas blijkt daarbij steeds weer een onmisbare schakel. Zo zijn we onderdeel van de oplossing. www.iampartofthesolution.nl

NieuwGasSpecial_29Okt_Gerbrand.indd 1

026_gasterra.indd 1

11/5/12 11:22 AM

20-11-12 09:18

‘De vraag is niet zozeer of LNG op grote schaal als transportbrandstof beschikbaar zal komen, maar vooral hoe snel’, zegt Vogels. ‘Het gaat om een nieuwe markt, die de bedrijven van het Nationaal Platform LNG willen ontwikkelen. De introductie van het gas dient zo goed en veilig mogelijk te verlopen. Het vergt ook het maken van weten regelgeving voor LNG, want die is er nog niet. Daar moet de overheid nog stappen mee maken.’ Onder de paraplu van het Nationaal LNG Platform zijn drie werkgroepen actief op het gebied van respectievelijk wet- en regelgeving, ketenanalyse & financiën en omgevingsmanagement.

Kuipers constateert dat er sprake is van een versnelling in de acceptatie van LNG in de markt. Ook hij ziet het als een uitdaging om op diverse plaatsen in het land LNG-bunkerstations te installeren en ook langs de Rijn. ‘Dat vraagt ook om harmonisatie van de Europese wetgeving. De Rijnoeverstaten zijn hierover in gesprek met de Europese Commissie.’

R&D LNG TR&D is een jaar geleden opgericht

dubbelingen in de projecten en komen we in aanmerking voor subsidie.’

De meeste R&D- en installeringsprojecten vallen sinds oktober onder het Innovatiecontract LNG 2012 van het Topconsortium voor Kennis en Innovatie op het gebied van gas (TKI-Gas), één van de TKI’s van de Topsector Energie. LNG TR&D is coördinator geweest bij het opzetten van de twaalf publiekprivate onderzoeksprojecten, waaraan in totaal 31 grote bedrijven, 22 mkb’ers, 5 kennisinstellingen en 4 brancheorganisaties deelnemen.

Zij werken met een budget van tien miljoen euro, waarvan drie miljoen subsidie en zeven miljoen aan bijdragen (cash en in kind) van de bedrijven. Bij deze projecten gaat het om de ombouw van motoren, veiligheidsaspecten bij nieuwe schepen die op LNG varen, en het opzetten van opleidingen voor LNG-gebruikers. ‘Door het opstellen van het innovatiecontract weten we nu waar in de markt behoefte aan is en hoe we daar efficiënt op in kunnen spelen, waarbij het Nationaal Platform LNG, het TKI-Gas en LNG TR&D nauw samenwerken’, aldus Kuipers. n

door de drie TU-federatie, TNO en VSL. Het is een kennisplatform dat werkt voor zowel grote als kleine bedrijven. Het platform coördineert LNG-onderzoek op globaal vier gebieden: offshore, small scale (kleine schaal), duurzaamheid en metrologie. Onderzoek op het gebied van de metrologie moet standaarden opleveren voor het nauwkeurig meten van het volume LNG dat door een schip of vrachtwagen is getankt. Bij duurzaamheid wordt gekeken naar de mogelijkheden

‘LNG als brandstof inzetten in schepen en vrachtwagens is niet nieuw. Het is een bewezen techniek.’ voor de inzet van bio-LNG, dat is vloeibaar aardgas gemaakt van biogas. Ook loopt er onderzoek naar de risico’s van LNG en hoe die beheerst kunnen worden. Daarnaast wordt ook gekeken naar de risico-perceptie van overheid en burgers ten aanzien van LNG. ‘We onderscheiden projecten zowel op het gebied van fundamenteel onderzoek, ontwikkeling als uitvoering.

Door samen te werken voorkomen we

024_25_27_ZD_gas_special_artikel 2.indd 13

Nieuw Gas

13

22-11-12 10:52

WATERSTOF

Beeld: Duurzaam Ameland

Bijmengen waterstof in gasnet kansrijk

Opslag van duurzame energie levert altijd een variabel aanbod. Dat is een van de grootste uitdagingen voor netbalancering. Waarom zou je die stroom niet in waterstof omzetten, dat in het aardgasnet wordt bijgemengd? Tot twintig procent kan dat zonder problemen, zo heeft een proef bij twintig huishoudens op Ameland aangetoond. In het hogedruk gasnet is bijmenging ook mogelijk, maar daarvoor gelden andere randvoorwaarden.

Tseard Zoethout, 14 Nieuw Gas

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 14

22-11-12 10:53

Wat te doen wanneer windturbines op land en op zee door krachtige constante wind op vol vermogen draaien en overvloedig elektriciteit produceren? In Nederland is het nog geen groot probleem. Bij onze oosterburen wel. Daar stond volgens het Bundesumweltministerum eind vorig jaar maar liefst 29 gigawatt opgesteld, goed voor twintig procent duurzame energie van het landelijke stroomverbruik (hier: ruim twee gigawatt). Als turbines voluit draaien, raakt het hoogspanningsnet steeds vaker overbelast en moeten de windparken in toenemende mate worden afgeschakeld zoals dat al diverse malen in Duitsland is gebeurd. Ook zorgt een overtollig aanbod van windenergie voor een lage of zelfs negatieve prijs voor stroom, iets wat vorig jaar ook in ons land heeft plaatsgevonden.

Transitiemiddel gas Met die onbalans krijgen we in WestEuropa steeds meer te maken. Willen we duurzame energie niet (tijdelijk) uitsluiten, dan moeten we overtollige energie opslaan en meer van slimme energienetten gebruikmaken. Opslag kan in stuwmeren of in batterijen zoals die van elektrische auto’s. Echter, die mogelijkheden zijn toekomstmuziek of nog onvoldoende aanwezig. Op dit moment is opslag via het gasnet een van meest realistische transitieroutes. Ons land heeft daarvoor niet alleen de kennis en kunde in huis maar ook een fijnmazige gasinfrastructuur waarop ruim 95 procent van al onze huishoudens is aangesloten.

Met die gedachten over onbalans en implementatie van duurzame energie in het achterhoofd zijn GasTerra, Joulz en Stedin ruim vier jaar geleden begonnen met een proef om waterstof in het gasnet bij te mengen. Veertien woningen van het complex ‘Noorderlicht’ in Nes (Ameland) ontvingen aardgas waaraan waterstof werd toegevoegd. Men testte er veertien HR-ketels van vier verschillende typen en drie soorten gaskooktoestellen die in standaard uitvoering door de desbetreffende fabrikanten werden geleverd en vervolgens door KIWA werden gecertificeerd.

Albert van der Meer, werkzaam bij Joulz, is initiator van het project.

‘Ruim vier jaar geleden bestond er onder-

zoek op papier dat ervan uitging dat zeven procent kon worden bijgemengd.

Wij wilden wel eens testen of dat de goede richting was. Eneco en GasTerra wilden het project graag financieren. Na vooronderzoek door KIWA legden wij twee gasnetten uit, de ene als referentienet, de ander waarin we in stappen vijf procent waterstof aan aardgas toevoegden tot we uiteindelijk op twintig procent uit kwamen. Welke effecten heeft toevoeging van waterstof op gewone cv-ketels bij de huishoudens? Kunnen ze een bredere Wobbeindex aan? En hoe verloopt de verbranding? Waterstofgas heeft op volumebasis minder energie-inhoud dan methaan.

Je moet dus meer branduren maken om dat verlies te compenseren. Vervolgens, is bijmenging met waterstof voor de huishoudens even veilig als gebruik van regulier aardgas? In labsituaties, waarin we het gedrag van de gebruikte standaard toestellen hebben nagebootst, kunnen al percentages van ruim dertig procent worden gehaald’, aldus Van der Meer.

heeft niet tot een andere kwaliteit in het eindgebruik geleid.’

Unieke proef Hoe zag de proef er aan de achterkant uit? Oftewel; op welke manier hebben de partijen de conversie van elektriciteit naar waterstof tot stand gebracht? En wat zijn de verliezen? Hans Overdiep, manager energietransitie bij GasTerra, geeft eerst de context.

‘Dit waterstofproject is uniek. De hele wereld heeft naar bijmenging in het lagedruk aardgasnet uitgekeken’, zegt hij. ‘Dit was nog nooit zo gedaan. En dat terwijl waterstof, verkregen uit elektrolyse van duurzame stroom, prima kan dienen als opslag en een bufferfunctie voor energietransitie kan vervullen. Uit onderzoek van Gastec bleek al dat we theoretisch tot dertig procent waterstof konden bijmengen. Toen Albert van der Meer bij ons aanklopte, gaven we graag gehoor aan zijn wens voor zo’n praktijkproef. Zijn bedrijf had het lef om bijmenging op huishoudelijk niveau te testen. Ameland, waar NAM, Eneco en Stedin als gasnetbeheerder actief zijn, bleek daarvoor heel geschikt.

Ook ‘Duurzaam Ameland’, het samenwerkingsverband waarin Eneco, Gasterra, NAM en de gemeente deelnemen, speelde een rol bij de locatiekeuze.’

Om conversie van stroom naar gas te kunnen maken, bewandelden de partijen twee stappen. In de eerste stap zette men waterstof uit industriële stalen flessen in. Later werd waterstof via een standaard elektrolytisch proces met behulp van PEM (proton exchange membrane)brandstofcellen duurzaam uit zonne­ stroom geproduceerd. Vervolgens werd dat waterstofgas in een container op het parkeerterrein van het appartementencomplex met aardgas (honderd millibar) gemengd.

De proef heeft nu laten zien dat bijmenging op deze wijze technisch haalbaar is.

Volgens Overdiep zijn echter ook andere elektrolytische routes mogelijk. ‘De conversieverliezen zijn de helft omdat we een gewone, standaard brandstofcel hebben gebruikt. Als je dat anders inricht, kunnen die verliezen tot dertig procent of nog lager worden teruggebracht.’

‘Bijmenging van waterstof in het lagedruk aardgasnet heeft niet tot een andere kwaliteit in het eindgebruik geleid.’

Al die vragen werden positief beantwoord. Dat waterstofgas de cv-ketels zou kunnen doen ontploffen of corrosie zou veroorzaken – zoals de kritische website ‘Climategate’ suggereerde – weerlegt Van der Meer onmiddellijk. ‘We hebben talloze materialen zowel op het net als in de ketels getest’, zegt hij. ‘We waren vooral benieuwd hoe de waterstof op de rubberen verbindingen in bijvoorbeeld de manchetten en op de aansluitslang van de cv-ketel zou reageren. Vier jaar zijn de verschillende, in het lage druk gasdistributienet voorkomende materialen, leidingen, verbindingen, gasmeters, drukregelaars en koppelingen met de referentiesituatie vergeleken, gemonitord en vervolgens naar KIWA Gastechnology gestuurd. Tussen bijmenging en regulier gas constateerde KIWA geen significante veranderingen. Ook bewoners waren positief, zo bleek uit de enquête: bijmenging van waterstof in het lagedruk aardgasnet

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 15

Nieuw Gas

15

22-11-12 10:53

Working together for a safer world.

That’s why working for Lloyd’s Register is so important.

Lloyd’s Register brings together an extraordinary breadth of experience and expertise within a global team. We’re committed to recruiting and developing the very best people to help us achieve our goal of protecting lives and the environment. Everyone in the business is a part of that vision, whether they’re a technical R&D expert, an administrator at one of our main offices, or a surveyor on a client ship or oil platform.

If you share our passion for doing the right thing for both our clients and the environment, it’s a chance to be part of a global organisation that’s proud of its history, while investing more in its future than ever before.

In the Netherlands we are looking for experienced inspection and structural engineers for Lloyd’s Register’s on and offshore clients, within our Energy department.

To find out more about our job opportunities, rewards and careers in the Lloyd’s Register Group, please visit our global careers website: www.lr.org/nl/careers

Lloyd’s Register is a trading name of Lloyd’s Register Group Limited and its subsidiaries.

For further details please see http://www.lr.org/entities © Lloyd’s Register Group Limited 2012

Future Energy

Groen Gas uit biogas

Download de App, scan dit beeld en word

verrast.

Zoek op: Future Energy App beschikbaar vanaf 15 december 2012.

Gastreatment Services b.v. (GtS) is actief in de gehele biogas keten. Wij ontwerpen, bouwen en onderhouden installaties voor het affakkelen van biogas/biomethaan of andere gassen, het drogen van gassen, het verwijderen van verontreinigingen uit biogas zoals H2S, VOC’s en siloxanen, het mengen van biogas met aardgas, comprimeren van biogas en het opwaarderen van biogas naar ‘aardgas’ of vloeibaar biogas (LBG).

Gastreatment Services b.v.

030_gasttreatment_lloyds.indd 1

•

T +31 (0)182 621 890

•

info@gtsbv.com

•

www.gtsbv.com

20-11-12 09:18

Opschaling Wat GasTerra, Eceno, Stedin en Joulz graag zouden willen zien, is dat deze transitieroute straks door marktpartijen wordt opgeschaald en over een lange periode plaatsvindt. De onderzoeksresultaten van de proef op Ameland zijn openbaar. Iedereen kan dus instappen.

‘Netbeheerders lijken mij hierin de aangewezen partij’, verklaart Overdiep. ‘Zij werken van nature al met een lange tijdshorizon. Wij hebben de kar voor vier jaar getrokken maar de hele infrastructuur, dus van opwekking tot eindgebruiker, moet veertig jaar meegaan. Dan zal men bijvoorbeeld ook meer aandacht aan conversieverliezen moeten schenken.’

‘Dit waterstofproject is uniek. De hele wereld heeft naar bijmenging in het lagedruk aardgasnet uitgekeken.’

Voor Albert van der Meer ligt opschaling van de proef voor de hand. ‘Willen we als maatschappij de vruchten van deze proef plukken en duurzame energie in de toekomst met marktpartijen en netbedrijven verder onderzoeken, dan valt te denken aan bijmenging voor WKK’s, wijken, dorpen, het MKB of voor indus­ triële processen. Marktpartijen kunnen dan ook vermarkting of fiscale voordelen

zegt hij. ‘Dat beperkt transmissieverliezen aanzienlijk. Bovendien nemen gastransportnetten minder ruimte dan hoogspanningsnetten in. Zo kunnen we duurzame energie in de huidige infrastructuur optimaal benutten en de onbalans op het net minimaliseren. Overtollige stroom gaat dan het hogedruknet in waarmee we de piekvraag landelijk en Europees kunnen afdekken. De verwachting is dat we, uit oogpunt van integriteit, slechts enkele procenten waterstofgas in het gastransportnet kunnen bijmengen. Voor de aangesloten verbrandingsapparatuur is nader onderzoek vereist. De landelijke overheid werkt op dit moment aan beleid en regelgeving voor invoeding van waterstofgas.’

Volgens Bartholomeus maakt de indus­ trie rappe vorderingen door en ontwikkelt het technologie voor de omzetting van elektriciteit naar waterstof via onder andere PEM-electrolysers. ‘De komende jaren zal die ontwikkeling van het lab naar megawatts worden doorgetrokken. Zulke electrolysers zullen, naar verwacht, over vijf á tien jaar commercieel beschikbaar zijn. In de tussentijd gaan we verschillende demonstratieprojecten zien. Een interessante ontwikkeling is dat de automotive industrie zich steeds meer in dit vraagstuk mengt. Zo hebben Honda, Nissan, Hyundai en Toyota met verschil-

meenemen. Vast staat in ieder geval dat bijmenging bij de standaard honderd millibar niet alleen technisch maar ook qua comfort haalbaar is.’ Hij besluit dan ook met een suggestie: ‘Is opschaling over een aanzienlijk langere periode voor heel Ameland niet wat voor netbeheerders als Stedin en Gasunie? Ik zou daar graag mijn bijdrage aan willen leveren.’

Waterstof in transportnet Het zou een nog grotere slag zijn als waterstof in het hoge druknet kan worden gevoerd. De landelijke overheid heeft daarvoor, via vier van de twintig projecten uit de innovatiecontracten voor energie, tot 2016 anderhalf miljoen euro uitgetrokken. Na een systeemstudie zullen er twee demonstratieprojecten worden opgetuigd, de ene op gebied van distributie, de ander voor transmissie. Methanisering van kooldioxide en elektrolyse tot waterstof zijn aandachtsgebieden. Bij de oosterburen kijkt men tevens naar de percentages en eisen voor invoeding die uiteindelijk tot nieuwe normen moeten leiden. Pierre Bartholomeus, directeur van DNV KEMA Gas Consulting & Services dat deze systeemstudie samen met ECN gaat verrichten, licht de ontwikkeling toe.

‘Transport van gas over grote afstanden is factoren goedkoper dan elektriciteit’,

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 17

Nieuw Gas

17

22-11-12 10:53

Tebodin always close Veiligheid heeft bij internationaal advies- en ingenieursbureau Tebodin vanzelfsprekend topprioriteit: installaties moeten veilig gebouwd, bedreven en onderhouden kunnen worden. De basis daarvoor wordt gelegd tijdens het ontwerp; onze diepgaande kennis en ervaring maar ook geavanceerde engineering tools, ontwerp- en veiligheidsprocedures brengen u verder. Daarnaast kunnen onze experts u helpen bij het praktisch implementeren van duurzame oplossingen.

De huidige economische situatie vraagt om bijzondere aandacht voor kostenefficiĂŤnt ontwerpen. Technische elementen zoals standaardisatie, modulair ontwerpen, construction driven engineering, value engineering en een no-change filosofie brengen wij dagelijks in de praktijk tijdens het ontwerp. Onze Asset Management en Operational Excellence dienstverlening levert een belangrijke bijdrage aan het structureel verlagen van operationele en onderhoudskosten van installaties met behoud of verbetering van de prestaties.

www.tebodin.nl/olie-gas

032_tebodin.indd 1

20-11-12 09:17

lende Scandinavische organisaties een memorandum of understanding getekend om de komende jaren een infrastructuur voor waterstoftankstations aan te leggen.

Een ander toonaangevend initiatief komt van Audi, die de ontwikkeling van power to gas actief stimuleert.’ Van het ene op andere jaar gaat dat niet, weet ook Bartholomeus. Eerst moet men weten wat de potentie en randvoorwaarden van deze conversie zijn. Daarna valt er pas na te denken aan eventuele vervolgstappen, bijvoorbeeld waar conversiestations moeten worden neergezet, welke

soort conversie (verschillende soorten elektrolyse en/of methanisering) fabrikanten kunnen toepassen alsmede wie deze fabrikanten worden. Naar verwachting komen de resultaten van de systeemstudie eind volgend jaar vrij. Ondertussen houden marktpartijen, zowel hier als bij onze oosterburen, de ontwikkeling van power to gas nauwlettend in de gaten en vindt er regelmatig uitwisseling van informatie plaats.

Op de valreep plaatst Bartholomeus enkele cruciale opmerkingen: ‘Als we waterstof in het hogedruknet gaan bij-

mengen, verandert de gaskwaliteit. De Wobbe-index is dan geen goede graadmeter meer omdat verbrandingseigenschappen van waterstofhoudende gassen daardoor niet voldoende gedekt worden.

De mate van bijmenging van waterstof in het aardgasnet is afhankelijk van zowel het type infrastructuur als verbruikstoestel. Waterstofgassen verbranden sneller dan aardgas waardoor storingen in de gebruiksapparatuur kunnen ontstaan. Bij het toepassen en ontwerpen van apparatuur moet hiermee terdege rekening gehouden worden.’ n

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 19

Nieuw Gas

19

22-11-12 10:53

WINDGAS

Waterstof als buffer voor overtollige windenergie Een unieke samenwerking tussen milieubeweging Greenpeace en gasinfrastructuurbedrijf Gasunie leidde tot een mogelijke oplossing voor capaciteitsproblemen op het Duitse elektriciteitsnet. Met het Windgasproject willen de initiatiefnemers overtollige windenergie omzetten in waterstofgas, dat vervolgens in het gasnet van de TSO wordt gevoed. Via een pilotproject worden de technische, juridische en economische mogelijkheden verkend.

Milieugroeperingen zoals Greenpeace of Natuur en Milieu ketenen zich, als ze het nodig achten, nog steeds vast aan bomen of blokkeren kerntransporten. Tegelijkertijd is er ook een lichting die op een andere manier het milieu beschermt. In plaats van tegen alles te ageren wat slecht en milieuvervuilend is, laat men zien hoe het dan wel kan. En zo kon het gebeuren dat Greenpeace in Duitsland inmiddels de

grootste onafhankelijke energieleverancier is. Klanten van Greenpeace Energy kunnen er zeker van zijn dat de rekening die zij betalen ten goede komt aan de ontwikkeling van windparken of zonne-energie.

Dat de milieuclub zijn taak serieus neemt, blijkt wel uit een recent initiatief: windgas.

Het idee is vrij eenvoudig: gebruik overtollige windenergie om water te splitsen en voedt het zo verkregen waterstofgas in het

David van Baarle

bestaande aardgasnetwerk. De uitwerking ervan is iets complexer, maar Greenpeace vond een ervaren partner in Gasunie. Dat een milieuclub samenwerkt met een transporteur van fossiele brandstoffen, mag met recht een sociale innovatie worden genoemd. Het geeft ook aan dat Gasunie een rol wil blijven spelen in de gasvoorziening, ook als dit gas niet meer uit fossiele bronnen komt.

20 Nieuw Gas

034_35 ZF windgas.indd 20

22-11-12 10:54

Invoeden Windenergie wordt vooral in NoordwestEuropa gezien als een van de meest logische vormen van duurzame energieopwekking. Eenvoudig gezegd waait het in onze contreien meer dan dat de zon schijnt. Helaas waait het vaak harder op afgelegen plekken zoals op zee en bovendien lopen de energieopwekking en energievraag zelden gelijk op. Een gevolg daarvan kan zijn dat als het hard waait en de energievraag laag is, windmolens op een lager vermogen moeten werken of zelfs van het net worden afgeschakeld.

In met name de Scandinavische landen kan men deze overtollige energie nog wel enigszins bufferen door water in waterkrachtcentrales op te pompen. In Duitsland is echter niet zoveel waterkracht aanwezig. Een robuuste buffer is dus zeer welkom en aangezien het gasnet al van zichzelf een buffer heeft doordat de druk kan variëren, lag het voor de hand om de overtollige elektriciteit om te zetten in waterstofgas.

De conversie van elektriciteit naar waterstofgas gebeurt op een vrij conventionele manier, via elektrolyse van water. Hoewel daarbij ook energetisch verlies optreedt, is het beter dan het alternatief; energie weggooien. De locatie waar dit zal plaatsvinden is inmiddels ook bekend: men zal een installatie bouwen in de gemeente Suderburg, ongeveer tachtig kilometer ten zuiden van Hamburg. ‘Deze locatie biedt door zijn ligging en infrastructuur ideale omstandigheden voor de productie van windgas’, zegt Steffen Welzmiller, directeur van de Duitse energiemaatschappij Greenpeace Energy. ‘Suderburg moet een belangrijke bouwsteen in de Energiewende worden.’

De planning van Greenpeace Energy en Gasunie is erop gericht om de installatie en invoedingsfaciliteiten eind 2013 in gebruik te nemen. Gasunie Deutschland, netbeheerder van een drieduizend kilometer lang gastransportnetwerk in NoordDuitsland, zal het waterstofgas invoeden in haar hogedruknetwerk. Dat betekent dat het gasmengsel iets rijker wordt aan waterstofmoleculen, maar dat moet voorlopig geen probleem opleveren voor de gasapparatuur.

Proeven Nadine Haase, public affairs manager van Gasunie Duitsland, is de kartrekker van het project: ‘We beseffen ons dat we ons in een nieuwe markt begeven.

Veel is nog onduidelijk, maar dat was voor ons juist aanleiding om het project op te starten. Inmiddels zijn de eerste testen op Ameland afgerond waarin een Nederlandse onderzoeksconsortium heeft gekeken wat de effecten van bijmenging van waterstof zijn op huishoudelijke gasapparatuur. We weten in ieder geval dat we waterstof kunnen bijmengen zonder negatieve gevolgen, maar we moeten de hoeveelheden en vervolgkosten in de praktijk begrijpen. Hoe het waterstofgas zich straks met het aardgas gaat vermengen, kunnen we berekenen, maar we kunnen het pas echt zien als we het daadwerkelijk gaan invoeden. Uiteraard houden we daarbij de gaskwaliteit goed in de gaten en zullen de huishoudens er niks van merken. Dat is een strikte randvoorwaarde bij ons. Maar we kunnen zo wel in een veilige omgeving zien wat de impact is van bijmenging.’

Dat de eerste proeven uitgerekend in Duitsland plaatsvinden, is geen toeval.

De Duitsers hebben fors geïnvesteerd in decentraal duurzaam opwekvermogen en lopen daardoor eerder aan tegen de beperkingen in het elektriciteitsnet.

Haase: ‘We hebben berekend dat zonder goede opslagmogelijkheid in 2020 jaarlijks zo’n veertig terawattuur aan energie verloren gaat. Dat is dertig procent van het toekomstige huishoudelijke energiegebruik.

in een gasgestookte elektriciteitscentrale.

De totale efficiëntie ligt dan ook rond de 55 procent. Ons eerste doel is te kijken hoe we het waterstof zo efficiënt mogelijk in het net kunnen krijgen, te kijken hoe het zich in het net verplaatst en hoe het bij de gebruikers landt.

Je moet je echter ook afvragen hoe efficiënt het is om honderd gigawattuur duurzame elektriciteit te produceren en te betalen zonder deze te kunnen gebruiken. Overigens verwachten we wel dat de efficiëntie toeneemt als de technologie verder wordt ontwikkeld. Ter vergelijking: een dieselmotor heeft een efficiëntie van 35 tot 40 procent. Bij transport van elektriciteit over lange afstanden en opslag ervan ontstaan ook verliezen en de efficiëntie daarvan ligt zo rond de 65 procent.

In de afwegingen moet je wel kijken naar het totale energieveld.’

Opschaling In Duitsland is de wetgeving inmiddels zodanig aangepast dat waterstofgas dezelfde status krijgt als biogas. Het inmengen van waterstofgas moet ook technisch aan de standaarden voldoen.

Dat levert geen problemen op omdat de capaciteit zich voorlopig beperkt tot tweehonderd kubieke meter waterstof per uur. Wanneer dit waterstof in het gasnetwerk wordt geïnjecteerd, bedraagt de concentratie waterstof in het gasnetwerk 0,2 procent. Volgens de Duitse gasnetwerknormen ligt dat beneden het niveau dat zou kunnen leiden tot problemen bij de eindverbruikers.

Hoewel de investering van de elektrolyseinstallatie en de aansluiting op het net voor Gasunie toch zo’n vijf miljoen euro is, blijft het om een pilot-installatie gaan. Of het project vervolgens wordt opgeschaald, is volgens Haase aan de markt. ‘Gasunie zet met dit project de eerste stap en met de resultaten zou een kostenschatting kunnen worden gegeven voor eventuele opschaling. De keuze of er daadwerkelijk wordt opgeschaald ligt echter bij de politiek of meer specifiek: de reguleringsautoriteit. Gasunie blijft een TSO en kan alleen transportdiensten aan zijn klanten leveren.

Maar als er een businesscase inzit, is het aan de markt om op te schalen.’ n

Elektrolyse De keuze voor elektrolyse is zeer bewust gemaakt. Haase: ‘Met elektrolyse kan tot zo’n zeventig procent van de energie worden omgezet in waterstof, maar Gasunie heeft bewust gekozen voor conventionele, bewezen technologie. We hebben al genoeg factoren die we willen onderzoeken, als we daar ook nog de ideale manier van waterstofproductie bij nemen, maken we het nodeloos complex.

Het uiteindelijke rendement zal nog lager worden aangezien het gas in het net wordt ingevoerd en vervolgens verbrand

034_35 ZF windgas.indd 21

Nieuw Gas

21

22-11-12 10:54

Our global quest for excellence

The clear path to operational excellence Envision a plant where people are watchful and attentive while your business responds to change quickly and efficiently. Now picture an operation that delivers non-stop production while confidently expanding your capabilities into the future. Imagine no further. This is the vision and promise behind VigilantPlant, the clear path to operational excellence. For more information please visit our website www.yokogawa.com/vigilantplant, or send us an email: info@nl.yokogawa.com

LNG

Kronen besparen in de Barentszzee De Noorse gasindustrie trekt steeds meer naar het noorden. Innovatieve technologie maakt het mogelijk om onder extreme weersomstandigheden gas te winnen in de Barentsz-zee.

Alle zeilen moeten worden bijgezet om de kosten zo laag mogelijk te houden in de zeer competitieve mondiale gasmarkt. Bij de constructie van installaties, maar ook in het trans-

beeld: Wim Raaijen

port. Zo wordt LNG-transport naar Japan over de noord steeds aantrekkelijker. Wim Raaijen

Lange tijd zag het ernaar uit dat vloeibaar aardgas (LNG) de energiewereld volledig op zijn kop zou zetten. En in zekere zin is dat ook gebeurd. Doordat aardgas tegenwoordig met enorme tankers over grote afstanden getransporteerd kan worden, is de gashandel mondiaal geworden.

Overal in de wereld schoten LNG-terminals als paddenstoelen uit de grond, klaar om bevoorraad te worden uit Siberië, Noorwegen, het Midden-Oosten en bijvoorbeeld Indonesië. Koren op de molen van de Noorse gasindustrie, die in 2007 voor de kust bij Hammerfest voor het eerst aardgas

tie. De winning van schaliegas heeft een zodanige vlucht genomen dat het de gasprijs flink heeft gedrukt. Het gaat president Obama wellicht helpen om de Verenigde Staten op termijn onafhankelijk te maken van olie-import uit het Midden-Oosten en landen als Venezuela.

Ook China gaat een deel van haar energiehonger stillen met schaliegas. Zo heeft het land met Shell megacontracten afgesloten om gigantische hoeveelheden aardgas uit Chinese leisteen te halen. Naast de enorme ontwikkeling in zon en wind, zal dus aardgas een belangrijke energiebron

ging produceren onder Arctische omstandigheden en Europa’s grootste LNG-fabriek in gebruik nam op het rotseilandje Melkøya, dat vanaf Hammerfest via een door de steenlagen geboorde tunnel is te bereiken.

Afhankelijkheid Maar niks lijkt zo moeilijk voorspelbaar als de internationale gasmarkt. Ook In de Verenigde Staten werden verschillende LNG-terminals gebouwd om aardgas binnen te halen. Grote gastransporten naar de Amerikaanse havens bleven echter achterwege, als gevolg van de schaliegasrevolu-

037_39_ZI_artikel.indd 23

Nieuw Gas

23

22-11-12 15:16

Datum: 06|06|13 • Locatie: RDM Campus Rotterdam

Hét evenement voor de industrie in de Rijn/Schelde-delta

INNOVEREN, COMBINEREN en COMMUNICEREN Innoveren, combineren en communiceren Door het combineren van ideeën en technologieën ontstaan vaak nieuwe en waardevolle oplossingen.

Deltavisie 2013 inspireert beslissers uit de industrie, politiek en wetenschap om die combinaties te zoeken.

Innovaties in energie-efficiëntie, ketendenken en milieueffecten liggen binnen bereik. En ook innovaties in veiligheid en continuïteit zijn bijna voelbaar. Een onmisbare schakel in het zoeken naar die combinaties is open communicatie. Communicatie met elkaar en met de samenleving, want innoveren doe je samen. Tijdens Deltavisie 2013 onderzoeken we daarom met sprekers én congresdeelnemers hoe de industrie in de Rijn/Scheldedelta stappen voorwaarts kan maken door te combineren, te communiceren en daardoor proactief te innoveren.

PROGRAMMA 11.00 11.45 12.30 13.00 14.00 14.30

uur uur uur uur uur uur

15.30 16.30 17.00 18.00 19.00

uur uur uur uur uur

21.30 uur

Partner cases Registratie Plenaire opening Masterclasses Pauze Plenaire discussie met kandidaten Plant Manager of the Year-verkiezing Masterclasses Pauze Plenair debat Borrel Diner en Plant Manager of the Year-verkiezing 2013 Sluiting

Meer Informatie Congresinformatie: Kiki Nelson • kiki@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 797 Deltavisie2013 is een samenwerkingsverband van:

www.deltavisie2013.nl 01_A4_Deltavisie.indd 2

04-12-12 16:22

ontwikkeld om het gas af te koelen tot de gewenste min 163 graden Celsius. Dat gebeurt op het eiland. Daar worden LNGtankers gevuld. Hiervoor wordt er veel energie gebruikt en wordt er jaarlijks 930.000 ton CO₂ uitgestoten. Daarvan wordt sinds 2008 700.000 ton weer geïnjecteerd in de Snøhvit-velden. Op termijn moet het hele project CO₂-neutraal worden doordat al het CO₂ opnieuw zal geïnjecteerd worden in de bronnen.

Oranjekleurige, driehonderd meter lange en speciaal voor Arctische omstandigheden gebouwde gastankers transporteren het gas over de hele wereld. Deze schepen leggen elke vijf à zes dagen aan om een nieuwe lading gas van 145.000 kubieke meter te laden, dat bij kamertemperatuur een zeshonderd maal zo groot volume heeft. Het gemiddelde Nederlandse huishouden gebruikt 1800 kuub per jaar. Zo’n tanker vervoert dus het jaarverbruik van bijna 50.000 Nederlandse gezinnen.

Waterkracht via enorme kabels naar platforms Een bijzondere combinatie: olie- en gaswinning met behulp van duurzaam opgewekte waterkracht. In Noorwegen worden verschillende offshore-installaties met dikke kabels over de zeebodem voorzien van duurzaam opgewekte waterkracht. Beter voor het milieu volgens de Noorse gasindustrie, maar ook goed voor de portemonnee omdat er meer gas overblijft voor de verkoop.

Technologiebedrijf ABB heeft al in 2005 de eerste kabel aangelegd naar het gigantische Troll-platform van Statoil. In 2010 en 2011 volgden Gjøa van GdF Suez en Valhall van BP. En momenteel heeft het bedrijf heeft de opdracht om nog twee platforms te voorzien van waterkracht: het drijvende platform Goliat moet vanaf eind volgend jaar aansluiting hebben op het elektriciteitsnet van het vasteland en in 2014 moet een tweede deel van Troll zijn geëlektrificeerd.

In totaal moeten deze projecten per jaar een CO₂-reductie van 1,2 miljoen opleveren bij de winning van fossiele brandstoffen. Mogelijk is dit vooral een regionaal effect, want het bespaarde gas en olie kan worden verkocht, brengt zodoende extra geld in het laatje, maar wordt elders natuurlijk verstookt. Beter aantoonbare voordelen liggen op het gebied van veiligheid en operatie. De platforms hebben geen eigen energiecentrale meer nodig die geopereerd moet worden en die risico’s met zich meebrengt op het gebied van veiligheid.

Ook is bekend dat elektrisch aangedreven onderdelen als pompen minder onderhoud vragen dan traditionele brandstofgestookte onderdelen. Volgens ABB werken ze energieefficiënter en hebben ze een grotere beschikbaarheid. Alle kleine beetjes helpen om de kostprijs van het aardgas zo laag mogelijk te houden.

zijn voor China om aan de groei te voldoen en tegelijkertijd de afhankelijkheid van steenkool te verminderen.

Sneeuwwitje Het slechte nieuws voor Noorwegen is dat er heel veel goedkoop aardgas op de markt is gekomen en die trend zal alleen maar sterker worden. Juist op het moment dat het land onder extremere omstandigheden gaat winnen, met hogere kosten. Ook zijn er voor het Scandinavische land minder kansen op gedroomde markten als de VS en China.

Het goede nieuws voor Noorwegen is dat de inzet van aardgas wereldwijd nog populairder is geworden dan het al was. Na de ramp bij Fukushima worden wereldwijd alternatieven gezocht voor kernenergie. Juist Japan en Europese landen zullen naar verwachting de belangrijkste afnemers worden van het Noorse gas.

Veel zal er dus van afhangen of de Noren de kosten nog verder kunnen drukken.

Zeker als het gaat om het winnen van aardgas onder extreme omstandigheden in met name de Barentszzee. Het eerste gas in de Barentszzee werd al begin jaren tachtig ontdekt. Plannen om het te winnen

Winst Een belangrijke markt voor Noors gas is Japan. De afstand hier naartoe is voor LNGtankers een gigantische om te overbruggen, te meer omdat ze nog steeds via het Suez-kanaal moeten varen. Over de noord is de afstand veel korter en daar ligt een mogelijkheid om kosten te besparen. Om de tankers van Statoil in volle vaart te laten varen, worden bedragen van één miljoen dollar per dag genoemd. Dus de noordelijke route is bijzonder interessant voor de arctic proof tankers van Statoil. De eerste Russische experimenten zijn daarom hoopgevend. In augustus 2010 maakte de LNGtanker Baltica een reis langs de noordkust van Rusland van Moermansk naar Pevek.

Met haar 117.000 ton was dit het grootste schip dat deze gevaarlijke Noordoostelijke Doorvaart heeft gevaren. Onder begeleiding van ijsbrekers legde het schip de reis van 2.500 zeemijl af in elf dagen. Dit jaar werd dit record gebroken. De suezmax-tanker Vladimir Tikhonov van 160.000 ton voer een nog noordelijker route. De volgeladen tanker legde in 28 dagen een afstand van 8.500 zeemijl af van Moermansk naar Thailand. De tijdwinst was zeven dagen in vergelijking tot de traditionele route via het Suezkanaal. Dus reken uit de winst. n

zijn daarna twee keer gesneuveld, omdat het te duur zou worden. Maar technologische ontwikkeling veranderde dat. In Hammerfest, het noordelijkste stadje van Noorwegen, werd in 2007 een miljardeninvestering in gebruikgenomen, waarbij het LNG-eiland Melkøya net voor de kust werd ingericht en verbonden met verschillende gasplatforms op de zeebodem. Het olie- en gasbedrijf Statoil heeft het project overigens genoemd naar het grootste van de drie tot dan toe ontdekte gasvelden: Snøvhit, ofwel Sneeuwwitje.

50.000 gezinnen De platforms staan op de zeebodem, op een diepte van driehonderd meter. Drie stuks, elk zo groot als een huis. Ze zijn onbemand, wat flink bespaart op personeelskosten, en worden vanaf Melkøya bestuurd en gecontroleerd via een dikke kabel op de zeebodem. De drie platforms pompen gas op dat zich weer 2,6 kilometer lager bevindt in aardlagen. Het gas gaat daarna door een pijpleiding naar het eiland voor de kust, 140 kilometer verderop.

Verder heeft Statoil samen met het Duitse bedrijf Linde een nieuwe technologie

037_39_ZI_artikel.indd 25

Nieuw Gas

25

22-11-12 10:55

advertentie-index

7th International Gas Analysis Symposium & Exhibition

5-7 June 2013 in Rotterdam, the Netherlands Meet experts and companies from all over the world in the field of environmental measurement, calibration gas mixtures, natural gas and gas analysis equipment. Also for new gases like LNG, biogas, hydrogen and unconventional gases! www.gas2013.org Over 1.000 m2 of exhibition area to meet customers and prospects: is your company present?

Main sponsor:

PETROCHEM

Abonnement.................................................................................................38 AIR products.................................................................................................48 BETA Publishers...........................................................................................34 Coolworld Rentals................................................................................ bijlage Evides............................................................................................................16 GE energy europe.........................................................................................20 Harsco..............................................................................................................2 Intergraph (UK).............................................................................................26 Krohne Nederland..........................................................................................4 M.O.B.............................................................................................................28 Market review................................................................................... 40 t/m 42 SGS Nederland.............................................................................................88 Traduco............................................................................................................6 Valuepark Terneuzen.....................................................................................87

NIEUW GAS Deltavisie congres........................................................................................24 Elster /Elster Instromet...................................................................................8 GasTerra........................................................................................................12 Gastreatment Services.................................................................................16 Lloyd’s Register Nederland..........................................................................16 NEN Nederlands Normalisatie Instituut.....................................................26 Tebodin Netherlands....................................................................................18 Yokogawa Europe Solutions........................................................................22

BIOCHEM Blomsma Signs & Safety.............................................................................14 Evenementenhal Hardenberg.....................................................................10 GE energy europe.........................................................................................10 LSB Sky Access...............................................................................................4 N.R. Koeling....................................................................................................4 PPG Protective & Marine Coatings................................................................2 Sdu Uitgevers...............................................................................................14

De nieuwe standaard in webvertising Presenteer uw bedrijf, innovatie of project volgens de nieuwe standaard in webvertising: Bizz56”. Vertel uw verhaal in uw eigen creatieve film van 56 seconden en de boodschap komt aan!

Het doordachte stramien van Bizz56” zorgt ervoor dat u en de filmers van Movielinqs zich kunnen concentreren op het communicatieve en creatieve deel van uw boodschap. En bovenal zorgt Bizz56” voor een snelle, complete en eigentijdse boodschap die de aandacht van uw doelgroep tot het einde vasthoudt. Bizz56”-video’s zijn multiinzetbaar: op uw site, via smartphones en tablets en op social media.

Bizz56” is een product van Movielinqs, een onderdeel van Industrielinqs pers en platform

Scan de QR-code voor een voorbeeld van Bizz56”

Meer weten?

_A5_bizz56.indd 43 070_026_index_nen_stopper.indd 1

Neem contact op met Ellen van den Burg (020-3122088) of movielinqs@industrielinqs.nl

15-03-12 14:46 04-12-12 15:21

04 12

Inside Inside Magazine Magazine voor voor de de biochemie biochemie

Biobarnsteenzuur is booming 071_BA_cover.indd 1

> ‘INITIATIEVEN WITTE BIOTECHNOLOGIE TE VERSNIPPERD’

04-12-12 15:29

PROTECTIVE COATINGS

SIGMACOVER™ RANGE

RECOATABLE EPOXY SYSTEMS FOR OUTSTANDING CORROSION PROTECTION

SIGMACOVER is a range of durable epoxy primers, buildcoats and surface-tolerant coatings delivering outstanding corrosion protection for both new construction and maintenance of major assets.

• Easy to apply, fast curing and cost effective • Suitable for all corrosive industrial environments • Resistant to chemical splash and spillage

www.sigmacoatings.com/protective

ROTARY EQUIPMENT SERVICE T O TA L C A R E F O R R O TAT I N G E Q U I P M E N T

Rotary Equipment Service (RES) reviseert alle merken en typen

Het beheren en ontzorgen van uw totale mechnical seal bestand. Dat is waar u

centrifugaalpompen, verdringer-, vaccuüm- en magneetgedreven pompen,

op kunt rekenen bij Rotary Trading Company (RTC). Steeds meer eindgebruikers

turbines, roterende compressoren, mixers en ventilatoren. Dat is waar het bij

onderkennen dit en maken gebruik van ons uitgebreide dienstenpakket en dito

ons om draait! RES biedt onderhoud op maat voor elk roterend equipment.

vakkennis. RTC levert en repareert mechanical seals, waaronder speciale afsluiters, pompen en mixers. Wij maken hierbij gebruik van een zelf ontwikkeld

Dienstverlening

webbased ‘Tracking and Reporting’ systeem om trends in seal failure te

• Reparatie

registreren en RCA vast te stellen van elke seal reparatie.

• Uit- en inbouwen van equipment Dienstverlening

• Revisie in eigen werkplaats volgens uitgebreide inspectie- en maatprotocollen • On site support in uitvoering en werkvoorbereiding

MECHANICAL SEAL

AFSLUITERS EN POMPEN

• Elastomeren, metalen balg seals

• Larox pinch valves. Unieke afsluiter

en pusher typen

voor correctief en preventief onderhoud

• Single, double en tandem

voor vele corrosieven en abrassieve toepassingen

Voordelen

• Componenten seals en cartridge design

• Larox slangenpompen

• Onafhankelijk en niet merkgebonden

• Mixer seals

• Centrifugaalpompen, side- en top

• Gezien de veel voorkomende urgentie van levertijden van onderdelen en/of

• Gasseals voor pompen en compressoren

• entering mixers

machinale bewerkingen heeft RES een Voordelen

eigen machinale afdeling

• Klantgerichte oplossingen

• Vakbekwame technicians, die zijn getraind in veiligheid en kwaliteit, staan garant voor snelle en gerichte service bij reparatie of levering van nieuwe

• Onafhankelijk advies

onderdelen

• Vakkennis • Onderhoud op maat voor elke mechanische afdichting

Rotary Equipment Service

Het Rotary Total Care Programma biedt optimale

Rotary Trading Company

Voor onderhoud op maat voor elk roterend equipment

zekerheid voor uw rotating equipment. Voor het

Solutions through creative engineering and expert technical service

Rotary Equipment Service b.v.

Industrieterrein ‘t Woud 12 | 3232 LN Brielle The Netherlands | Tel : +31(0) 181 413 966

www.rotaryequipmentservice.nl

072_ppg_rotary.indd 1

hoogste kwaliteitsniveau, een optimale service en een betrouwbare partner bent u bij ons aan het juiste adres!

Rotary Trading Company b.v.

Industrieterrein ‘t Woud 28 | 3232 LN Brielle The Netherlands | Tel : +31(0) 181 479 811

www.rotarytradingcompany.nl

04-12-12 15:11

08

b iobarnsteenzuur is booming

Wereldwijd worden er al vier nieuwe fabrieken gebouwd of voorbereid voor de productie van biobarnsteenzuur. De nieuwste speler is Succinity, een joint venture van BASF en Purac/CSM. De vier pioniers ontwikkelden niet alleen een nieuw productieproces, maar richten zich ook op nieuwe producten op basis van biobarnsteenzuur.

12

itte biotech te W versnipperd

Het Vlaams Instituut voor Biotechnologie excelleert in de rode en groene biotechnologie. Het onderzoek in de witte biotechnologie is slechts beperkt. Volgens CEO Johan Cardoen zijn de initiatieven daarin te weinig geïntegreerd en te versnipperd. Ik denk dat het initiatief vooral moet komen van de chemiebedrijven.’

Rubrieken 05

Commentaar

06

Nieuws

16

Column

04 | 12

073_BB_inhoud.indd 3

3

04-12-12 16:01

ROPE ACCESS? SKY-ACCESS

lsb Sky-Access BV Hofdwarsweg 1, Geleen The Netherlands T. +31 (0)46 - 474 24 10

VENTO CLEAN SYSTEM

Emissievrij Ontgassen

Tijdens ontgassen van Tanks Emissievrij Inertiseren van Tanks Laden, Lossen & Overslaan Tijdbesparend Design op Maat & Mobiel Gecertificeerd & Getest

info@lsb-sky-access.com N.R. Koeling bv Griendstraat 13 2921 LA Krimpen a/d IJssel The Netherlands +31 (0) 180 54 51 11 Info@nrkoeling.nl www.nrkoeling.nl

www.LSB-SKY-ACCESS.COm

074_nrkoeling_lbs.indd 1

04-12-12 14:33

Tenenkrommend De laatste maand van het jaar is ingezet. Tijd om de boel eens te evalueren. En misschien ook wel om goede voornemens te maken? De crisis heeft er het afgelopen jaar bij veel bedrijven stevig in gehakt.

Toch heeft het diverse bedrijven er niet van weerhouden te investeren in groene chemie. En met resultaat. Consortia werden gesmeed, pilotplants gebouwd en een aantal onderzoekers deed geniale vondsten. Solvay wil bijvoorbeeld biogebaseerde chemie ontwikkelen uit suikerriet, Duitse onderzoekers hebben uit wei een coating ontwikkeld die levensmiddelen luchtdicht verpakt, TNO werkt samen met verffabrikanten aan coatings op basis van biologische grondstoffen, Avantium opende in Geleen een pilot plant voor de productie van PEF (een bio-alternatief voor PET), BASF stapt samen met Cargill en Novozymes in de ontwikkeling van bio-acrylzuur en het richt samen met Purac een joint venture op voor de productie en verkoop van barnsteenzuur op biologische basis. Deze en vele andere initiatieven hebben momenteel nog niet voldoende draagvlak om de oliegebaseerde alternatieven van de troon te stoten, maar ze zetten wel weer een stapje in die richting.

Ook kennisinstellingen hebben zich van hun groene

kant laten zien. Begin juni werd Bio Base Europe geopend, een open innovatie- en opleidingscentrum met een Pilot Plant in Gent en een Training Centrum in Terneuzen. En Wageningen University wil met vier agrarische hogescholen onderwijs op het gebied van de biobased economy ontwikkelen.

Wederom een mooi initiatief dat hopelijk veel groene denkers aantrekt en liefst ook veel jongeren voor techniek laat kiezen.

Jongeren zijn de toekomst en moeten extra worden gestimuleerd om te kiezen voor techniek. En dan gaat het wel om álle jongeren. Niet alleen meiden, zoals de laatste tijd zo vaak wordt geroepen. De campagne Science: it’s a girl thing en berichtgevingen dat techniek “sexy” moet zijn en er meer vrouwelijke bèta’s topposities moeten bekleden, doen mijn tenen toch enigszins krommen. Soms lijkt het wel of de keuze voor techniek, al dan niet groen, zelfs ondergeschikt wordt aan het geslacht. Laten we ons met z’n allen vooral concentreren op inhoud en zaken die echt verschil kunnen maken om te komen tot een duurzame toekomst. Man, vrouw, jong of oud, … vergroenen is al moeilijk genoeg. #evihusson

Algemeen directeur Wim Raaijen 020 3122 281 Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793

Eindredacteur Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 083 Vormgever Gabriele Köbbemann Medewerkers Els van den Brink, Jan van Doorslaer, Wim Soetaert Cover Novozymes

Advertentieverkoop Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk t: 070 399 0000 | f: 070 390 2488 website: www.jetvertising.nl Traffic Breg Schoen 020 312 2088 Drukkerij Drukkerij DeltaHage, Den Haag

04 | 12

075_BC_commentaar.indd 5

Co lo fo n

Biochem 04|12 Uitgave van Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936, 1100 AX Amsterdam e-mail: biochem@industrielinqs.nl

5

04-12-12 16:01

eerste paal celluloseethanolraffinaderij > DuPont heeft de eerste paal geslagen voor zijn celluloseethanolraffinaderij in Nevada, Iowa (Verenigde Staten). Naar

> De specificatie voor de kwaliteit van biodiesel, NEN-EN 14214, is herzien. De aanpas-

singen volgen op problemen tijdens koude winters in Duitsland en Zweden, namelijk uitvlokking en daarmee het verstoppen van filters bij benzinestations en in auto’s. Omdat klimaat en mengverplichtingen door heel Europa verschillen, is gekozen voor een uitgebreide aanpak met klimaatkeuzetabellen. Nederland heeft gekozen om via een tabel per mengsel duidelijkheid en flexibiliteit vast te leggen.

‘Bio-economie van groot belang voor Europa’

FOTO: DUPONT

verwachting zal de raffinaderij half 2014 gereed zijn en een van de eerste en grootste cellulosebioraffinaderijen op commerciële schaal ter wereld zijn. Het project vergt een investering van meer dan tweehonderd miljoen dollar (ruim 154 miljoen euro).

Naar verwachting zal de raffinaderij jaarlijks meer dan 113 miljoen liter (30 miljoen gallon) cellulose-biobrandstof produceren uit wat achterblijft na het oogsten van maïs: niet eetbare grondstoffen die bestaan uit maïsstengels en bladeren. Dit is een grotere capaciteit dan waar oorspronkelijke schattingen vanuit gingen op basis van de

Norm voor biodiesel herzien

pilot-installatie in Tennessee.

Het bijproduct van de DuPont bioraffinaderij is een materiaal dat kolen zou kunnen vervangen in installaties waarin nu deze fossiele brandstof wordt verbrand.

Voor de levering van het maïsstro zal DuPont contracten sluiten met meer dan vijfhonderd plaatselijke boerenbedrijven om 375.000 ton droge maïsstro per jaar te verzamelen, op te slaan en te leveren voor de installatie in Nevada. Het materiaal wordt binnen een straal van 48 kilometer (30 mijl) rond de installatie verzameld en geoogst van zo’n 77.000 hectare.

BP liet eind oktober weten af te zien van plannen voor de bouw van een cellulose-ethanolfabriek in Florida (Verenigde Staten). In april stopten Shell en Iogen al met hun plannen voor een cellulose-ethanolfabriek in Canada.

> Europa moet snel overschakelen op een zogeheten bio-economie, waarin veel meer biologische hulpbronnen worden gebruikt, wil het in de wereld toonaangevend blijven. Europa is nu te lang-

zaam en moet snel handelen om de concurrentie voor te blijven.

Dat schrijft de Zuid-Hollandse gedeputeerde Rogier van der Sande als rapporteur namens het Comité van de Regio’s in een advies aan de Europese Commissie.

Van der Sande vindt dat Brussel veel meer moet stimuleren om de omschakeling te realiseren.

Barrières moeten worden weggenomen en risico’s overwonnen, staat in het advies. ‘We moeten ons voorbereiden op een marathon en niet op een sprint, want

6 04 | 12

076_77_BD_nieuws.indd 6

04-12-12 16:01

Proviron en Reverdia ontwikkelen biosuccinium > Reverdia, een joint venture van DSM en Roquette, heeft met Proviron een di-methyl-succinate ontwikkeld, dat wordt gemaakt van hernieuwbare bronnen. Het biosuccinium kan worden

het kan nog 25 jaar duren voordat de bio-economie kan concurreren met de op fossiele hulpbronnen gebaseerde economie.’

In de ogen van Van der Sande vraagt de overgang naar een bioeconomie niet alleen om investeren in toponderzoek, maar vooral een verandering in ons denken en doen.

TU Delft en BE-Basic openen kantoor in Brazilië > Met het onthullen van een marmeren muurplaat heeft Prins Willem-Alexander in november de Braziliaanse vestiging van de TU Delft en BE-Basic formeel geopend.

Brazilië heeft de afgelopen dertig jaar grote stappen gemaakt in het creëren van een biobased economie. Brazilianen kunnen bij benzinestations bijvoorbeeld ethanol tanken, waarvan het land de één na grootste producent ter wereld is. Brazilië investeert bovendien fors in wetenschap en voorziet tot 2014 bijvoorbeeld in 75.000 internationale studentenbeurzen.

BE-Basic en TU Delft hebben al diverse samenwerkingsverbanden getekend, waaronder met Unicamp, de Universiteit van Campinas, CTBE, het federale Instituut voor ethanol-onderzoek en de industrie organisatie FIESP. In 2010 is al een gezamenlijk Nederlands-Braziliaans onderzoeksprogramma gestart van BE-Basic en het Bioenergie programma van FAPESP (de organisatie voor wetenschap-

pelijk onderzoek van de staat São Paulo) van acht miljoen dollar. Het kantoor van de TU Delft en BE-Basic is gevestigd in Campinas waar veel chemische industrie en kennisinstellingen geconcentreerd zijn.

Drie projecten voor groen gas en biocoal > Door het nabootsen van natuurlijke processen, zoals die ook diep onder de aardkorst plaatsvinden, kan uit biomassa kolen, olie of gas worden gewonnen. In de

Energy Valley regio worden drie demonstratieprojecten gestart, waarbij groen gas en biocoal ontstaan door middel van een hoge temperatuur en de opvoering van druk.

De partijen die deze projecten initiëren zijn Gensos, Torrgas (vergassing) en Biolake (biocoal).

Gensos en Biolake realiseren hun grootschalige proefopstellingen in Noord-Holland, Torrgas in Delfzijl. Stichting Energy Valley heeft voor deze projecten een aanvraag gedaan voor subsidie vanuit het Waddenfonds van 7,5 miljoen euro en ondersteunt de projecten inhoudelijk.

De groene grondstoffen die bij de processen ontstaan, hebben dezelfde eigenschappen als fossiele brandstoffen. Ze kunnen worden gebruikt voor de opwekking van energie in energiecentrales (biocoal), ingevoed in het aardgasnet (groen gas) of gebruikt als grondstof voor de chemische industrie.

gebruikt als oplosmiddel en grondstof voor gespecialiseerde fijnchemieproducten zoals pigmenten en UV-stabilisatoren. De productie van biosuccinium zal plaatsvinden in de fabriek voor biobarnsteenzuur, die Reverdia momenteel in het Italiaanse Cassano Spinola laat bouwen. Deze fabriek is gepland om operationeel te zijn aan het einde van 2012.

BioMCN gaat tweede-generatie biomethanol produceren > Suiker Unie, GasTerra en BioMCN hebben een afnameovereenkomst voor groen gas ondertekend. De overeen-

komst omvat de productie van groen gas door Suiker Unie, de logistiek en levering door GasTerra en de afname ervan door BioMCN. Het gaat om een volume van tenminste tien miljoen kubieke meter per jaar.

BioMCN verwerkt het groen gas tot tweedegeneratie biomethanol. Biomethanol is een grondstof voor onder meer (bio)brandstoffen, plastic en verf.

Primeur met gecertificeerde suikerrietethanol > Argos heeft samen met de internationale organisatie Solidaridad de eerste scheepslading gecertificeerde Bonsucroethanol uit Brazilië in de Rotterdamse haven verwelkomd. Bonsucro is een orga-

nisatie die de wereldwijde standaard voor duurzame suikerriet waarborgt. De certificering staat garant voor behoud van biodiversiteit en het ecosysteem en voor naleving van mensenrechten. Argos gebruikt de gecertificeerde ethanol als component voor het blenden van transportbrandstoffen.

Solidaridad en Argos begonnen in 2009 aan het traject om Bonsucro gecertificeerde ethanol op de Europese markt te brengen.

De aankomst van de eerste lading gecertificeerde ethanol is het resultaat van deze samenwerking. Op dit moment is minder dan twee procent van alle suikerriet in de wereld gecertificeerd.

04 | 12

076_77_BD_nieuws.indd 7

7

04-12-12 16:01

Biobarnsteenzuur is booming Wereldwijd worden al vier nieuwe fabrieken gebouwd of voorbereid voor de productie van biobarnsteenzuur. De nieuwste speler is Succinity, een joint venture van BASF en Purac/CSM. De vier pioniers ontwikkelden niet alleen een nieuw productieproces, maar richten zich ook op nieuwe producten op basis van biobarnsteenzuur.

Els van den Brink

Biobarnsteenzuur stond al in 2004 op nummer één van de top twaalf van meest kansrijke biobased chemicaliën en lijkt deze belofte nu waar te gaan maken. Succinity, de nieuwe joint venture van BASF en Purac, is de vierde onderneming op rij die plannen bekendmaakt voor de productie van biobarnsteenzuur. Succinity is nog in afwachting van de goedkeuring van relevante mededingingsautoriteiten, maar hoopt in 2013 operationeel te zijn. Het bedrijf wil een bestaande fermentatiefaciliteit op het terrein van Purac in Barcelona (Spanje) ombouwen tot een productiefaciliteit voor biobarnsteenzuur.

Vier fabrieken Wereldwijd worden er al vier nieuwe fabrieken gebouwd of voorbereid voor de productie van biobarnsteenzuur. Gezamenlijk zullen deze fabrieken vanaf eind 2013 jaarlijks ruim vijftigduizend ton barnsteenzuur produceren uit biomassa. Naast de fabriek van Succinity gaat het om fabrieken van BioAmber, Myriant en Reverdia. De fabriek van Reverdia – een joint venture van DSM en Roquette – zal nog dit jaar in gebruik worden genomen, de drie andere bedrijven volgen een jaar later.

In alle vier de gevallen zijn er bovendien serieuze uitbreidingsplannen, die samen voor nog eens 150.000 ton barnsteenzuur per jaar kunnen zorgen. Maar een definitief besluit zal in alle gevallen pas worden genomen als de eerste fabrieken succesvol blijken te zijn.

Overigens hebben BioAmber en Reverdia nu al een

kleinschalige productiefaciliteit, Reverdia met een capaciteit van driehonderd ton per jaar en BioAmber met een capaciteit van tweeduizend ton per jaar.

Micro-organisme Barnsteenzuur is de triviale naam voor butaandizuur; een klein molecuul, bestaande uit vier koolstofatomen en twee zuurgroepen. Zout van barnsteenzuur wordt ook wel succinaat genoemd. Biobarnsteenzuur wordt geproduceerd uit biomassa met behulp van een microorganisme. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden.

Het Amerikaanse bedrijf Myriant heeft gekozen voor de bekende bacterie Escherichia coli, en die gemodificeerd voor de productie van biobarnsteenzuur. Succinity maakt ook gebruik van een bacterie, maar dan eentje die van nature al barnsteenzuur produceert. De bacterie basfia succiniproducens is, zoals de naam al aangeeft, ontdekt door medewerkers van BASF en werd ooit geïsoleerd uit de pens van Holstein-koeien. Deze bacterie, al dan niet gemodificeerd, blijkt goed geschikt te zijn voor de commerciële productie van biobarnsteenzuur.

BioAmber had oorspronkelijk net als Myriant gekozen voor Escherichia coli, maar besloot in 2011 deze bacterie te vervangen door een gist, die speciaal hiervoor wordt ontwikkeld door samenwerkingspartner Cargill.

Dit zou een kostenbesparing van 25 procent moeten opleveren. Reverdia heeft in 2007 eveneens gekozen voor gist. Commercieel directeur Jo Kockelkoren: ‘Volgens ons levert dit een stabieler en zekerder proces op, zeker omdat dit een door ons gepatenteerd organisme en proces is en wij vanuit ons moederbedrijf DSM al veel ervaring hebben met gisttechnologie.’ De gebruikte gist kan barnsteenzuur produceren bij lage pH, waardoor direct het zuur ontstaat en niet het zout, zoals bij bacteriële processen het geval is. In dat laatste geval is een extra processtap noodzakelijk om het zout alsnog om te zetten in het zuur, wat extra kosten en energieverbruik met zich meebrengt, en meer afvalstromen oplevert. Sven Theysohn, senior manager Succinic Acid bij BASF, liet weten dat hij een andere mening is toegedaan, maar wilde verder geen commentaar geven.

8 04 | 12

078_79_81_BG_artikel 2.indd 8

04-12-12 16:00

FOTO’S: BASF

Lignocellulose Hoewel veel biobased producten in eerste instantie worden geproduceerd op basis van zetmeel en glucose, gaat de voorkeur uit naar grondstoffen die buiten de voeselketen vallen, zoals stro, houtresten, landbouwafval en gras. Chemisch gezien gaat het om lignocellulose, dat bestaat uit polymeren die niet alleen suikers bevatten van zes koolstofatomen (C6), zoals glucose, maar ook suikers van vijf koolstofatomen (C5), zoals pentose.

Dat is technologisch gezien een veel grotere uitdaging.

‘Het is een technologie die nog in opbouw is’, stelt Kockelkoren. ‘Het maken van chemische bouwstenen uit cellulose is net een stap moeilijker dan het maken van ethanol. Daarom gebruiken we in dit proces nog altijd C6-suikers uit maïszetmeel als grondstof, en nog geen C5-suikers’, vertelde Marcel Wubbolts, chief technology officer bij DSM, eerder dit jaar tegenover Biobased Society. DSM heeft in januari 2012 wel een joint venture gesloten met ethanolproducent POET voor de productie van bio-ethanol uit lignocellulose op commerciële schaal.

‘Als zij daarin slagen, kunnen wij ook profiteren van die

technologie’, stelt Kockelkoren. ‘Maar voor iedereen geldt dat we eerst moeten leren lopen, voordat we kunnen rennen.’ Volgens hem zullen alle biobarnsteenzuurproducenten in eerste instantie zetmeel en suikers als grondstof gebruiken en zijn de aankondigingen over het gebruik van lignocellulose-bevattende grondstoffen voorlopig niet meer dan toekomstmuziek.

BASF gebruikt de bacterie basfia succiniproducens voor de commerciële productie van biobarnsteenzuur.

Ecologische voetafdruk Voor barnsteenzuur op aardoliebasis is maar een betrekkelijk kleine markt van dertigduizend ton per jaar.

Barnsteenzuur wordt bijvoorbeeld toegepast in voedingsmiddelen (E363), cosmetica, geneesmiddelen en de auto-industrie. Wanneer barnsteenzuur wordt geproduceerd op basis van bio-grondstoffen, wordt het waarschijnlijk ook goedkoper, waardoor andere t­oepassingen haalbaar worden. Reverdia meldt bijvoorbeeld dat hun proces dertig tot veertig procent goedkoper is in energieverbruik dan het petrochemische proces.

Bovendien maakt de biologische oorsprong barnsteenzuur aantrekkelijk, omdat producten dan het label biobased •

Bedrijf Joint venture van Huidige proeffabriek

BioAmber ARD en DNP 2.000 ton/jaar

Myriant -

Reverdia DSM en Roquette 300 ton/jaar

Succinity BASF en Purac -

Opereert sinds Locatie

2010 Pomacle (Frankrijk)

-

2010 Lestrem (Frankrijk)

-

Nieuwe fabriek

17.000 ton/jaar

13.612 ton/jaar

10.000 ton/jaar

10.000 ton/jaar

Start bouw Ingebruikname

Begin 2013 Eind 2013

2010 Begin 2013

2011 Eind 2012

2012 Eind 2013

Locatie

Sarnia (Canada)

Lousiana (VS)

Cassano Spinola (Italië)

Barcelona (Spanje)

Uitbreidingsplannen

Eind 2014 naar 34.000 ton/jaar

Later naar 77.135 ton/jaar

plan voor 50.000 ton/jaar als markt goed ontwikkelt

plan voor 50.000 ton/jaar bij succesvolle introductie

04 | 12

078_79_81_BG_artikel 2.indd 9

Projecten biobarnsteenzuur

Projecten

9

04-12-12 17:00

Gorinchem

26, 27 en 28 maart 2013

Openingstijden 12.00 - 20.00 uur De vakbeurs die gespecialiseerd is op de olie-, gas-, duurzame-, petrochemische en baggerindustrie

On & Offshore is een gespecialiseerde vakbeurs gericht op de olie-, gas-, duurzame-, petrochemische- en baggerindustrie. Met dit vakevenement wordt een netwerk- en expositieplatform geboden waar u als ondernemer, uw relaties en potentiele klanten kunt ontmoeten en uw product en/of service onder de aandacht kunt brengen.

Bent u enthousiast over deelname of een bezoek aan On & Offshore?

Neemt u dan contact op met de beursorganisatie.

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Gorinchem T 0183 - 68 06 80 I www.evenementenhal.nl E gorinchem@evenementenhal.nl

Media partner

Ondersteunend partner

Ons evenement.

UW MOMENT.

GE Measurement & Control

Wanneer een kleine verandering een groot verschil maakt.

Upgrade uw USM Go naar een hoogwaardige DMS Go diktemeter!

De USM Go gebruikt hetzelfde besturings- en navigatieplatform als de DMS Go draagbare diktemeter. Door een eenvoudig software aankoop kan uw USM Go van alle DMS Go functionaliteiten profiteren en geavanceerde diktemetingen uitvoeren.

Uw NDT operators hoeven maar ĂŠĂŠn inspectie-instrument bij zich te hebben om precieze en betrouwbare gebrekendetectie en diktemetingen uit te kunnen voeren.

Neem vandaag nog contact op met uw vertegenwoordiger om van deze aanbieding gebruik te maken of ga naar www.ge-mcs.com voor meer informatie

USMGO_NL_185x132.indd 1

080_evenementenhal_ge.indd 1

12/1/2012 3:49:35 PM

04-12-12 15:10

Bedrijf

BioAmber

Myriant

Reverdia

Succinity

Micro-organisme

Eerst gemodificeerde bacterie (E. coli); bezig met overstap naar gemodificeerde gist

Gemodificeerde bacterie (E. coli)

Gemodificeerde gist

Natuurlijke bacterie (basfia succiniproducens)

Grondstoffen

zowel suikers/zetmeel (C6) als ligonocellulosebevattende biomassa en landbouwafval (C5 en C6 suikers).

Sorghum graan (zetmeel, C6 suikers) en lignocellulose (C5 en C6 suikers)

maïszetmeel en andere C6 suikers

C3, C5 en C6 suikers

Nieuwe biobased producten De producenten van biobarnsteenzuur richten zich vooral op de nieuwe toepassingen van barnsteenzuur.

Een van de opties is bijvoorbeeld polybutyleensuccinaat (PBS). PBS is een nieuw type plastic dat wordt gemaakt uit barnsteenzuur en 1,4-butaandiol. Het bijzondere aan PBS is dat het bio-afbreekbaar is, wat betekent dat het uiteindelijk door micro-organismen kan worden afgebroken tot water, CO2 en biomassa. Met biobarnsteenzuur wordt PBS nog beter verkoopbaar, omdat het daarmee niet alleen bio-afbreekbaar is, maar ook biobased. Myriant heeft al een overeenkomst gesloten met het Japanse bedrijf Showa Denko, die jaarlijks tien- tot twintigduizend ton biobarnsteenzuur wil gebruiken voor de productie van PBS. Uhde Fisher hoopt jaarlijks zelfs veertigduizend ton PBS te gaan produceren op basis van biobarnsteenzuur van Myriant. Voorlopig heeft de andere grondstof – 1,4-butaandiol – dan nog een chemische oorsprong. ‘In theorie kan 1,4-butaandiol worden geproduceerd op basis van biobarnsteenzuur, maar dat is momenteel nog geen attractief proces. Eerst zal een grootschalige productie van biobarnsteenzuur moeten zijn gerealiseerd op een schaal van bijvoorbeeld vijftigduizend ton per jaar. Ook zijn er bedrijven die biomassa direct omzetten naar 1,4-butaandiol. Het moet blijken of dat kostenefficiënter zal zijn’, vertelt Kockelkoren.

Reverdia richt zich ook op de vervanging van adipinezuur.

Adipinezuur heeft een relatief grote ecologsiche voet­ afdruk; negen kilogram CO2 per kilogram adipinezuur.

Het is een klein molecuul dat net als barnsteenzuur twee zuurgroepen heeft, alleen heeft het zes koolstofatomen in

De joint venture van Purac en BASF is voor CSM, moederbedrijf van Purac, de eerste mijlpaal van de nieuwe strategie. Het bedrijf maakte in mei 2012 bekend dat het een nieuwe richting inslaat. CSM wil uitgroeien tot een producent van biogebaseerde ingrediënten en legt de focus daarom op de activiteiten van Purac en Caravan Ingredients. Purac is een innovatief biotechnologie bedrijf, dat wereldmarktleider is op het gebied van melkzuur en melkzuurderivaten en de inzet van die expertise wil uitbreiden naar andere biogebaseerde producten. Caravan Ingredients produceert gezonde voedingsingrediënten, zoals enzymen en emulgatoren op basis van melkzuur.

CSM wil de bakkerijdivisie afstoten, zodat het een pure biotechspeler wordt. De bakkerijdivisie is op dit moment goed voor driekwart van de concernomzet.

plaats van vier. ‘Barnsteenzuur is verwerkbaar met dezelfde procesinstallaties, alleen levert het materialen op met iets andere eigenschappen’, legt Kockelkoren uit. Hoewel adipinezuur vooral bekend is als grondstof voor nylon, is dat nu net een toepassing waar vervanging door biobarnsteenzuur geen optie is. Maar er blijven nog genoeg toepassingen van adipinezuur over, met name voor de productie van polyurethanen. Polyurethaan is een kunststof die in

Met biobarnsteenzuur wordt PBS nog beter verkoopbaar, omdat het daarmee niet alleen bio-afbreekbaar is, maar ook biobased. veel varianten wordt geproduceerd, en bijvoorbeeld wordt verwerkt in schoenzolen, wielen, matrassen en coatings.

Het zal wel even duren voordat de markt voor deze nieuwe producten zich goed heeft ontwikkeld. De nieuwe producten hebben net andere eigenschappen dan klanten gewend zijn. ‘Men moet de voordelen daarvan inzien en omschakelen. Dat heeft tijd nodig’, stelt Kockelkoren. Maar hij verwacht dat het markt­ potentieel in 2015 wel rond de 150.000 ton biobarnsteenzuur per jaar zal uitkomen.

• 04 | 12

078_79_81_BG_artikel 2.indd 11

n i e u we r i c h t i n g C S M

kunnen meekrijgen. Voor bedrijven die duurzaamheid hoog in het vaandel hebben, is de ecologische voet­ afdruk van biobarnsteenzuur een belangrijk argument.

Kockelkoren: ‘Bij petrochemisch barnsteenzuur wordt 2,3 kilogram CO2 per kilogram barnsteenzuur geproduceerd.

Reverdia behaalt voor biobarnsteenzuur een voetafdruk van 0,9 kilogram CO2 per kilogram barnsteenzuur. Bij verdere opschaling en hergebruik van afvalstromen zouden we zelfs onder de nul kunnen uitkomen.’ Omdat dit afhankelijk is van het productieproces, kan de voetafdruk voor andere bedrijven net iets anders liggen.

g r o nds t o ffen

Gebruikte micro-organismen en grondstoffen

11

04-12-12 16:00

‘Initiatieven witte biotech te versnipperd’ Het Vlaams Instituut voor Biotechnologie excelleert in de rode (gezondheid) en groene biotechnologie (voedselvoorziening). Het onderzoek in de witte biotechnologie (productieprocessen) is slechts beperkt. Volgens CEO Johan Cardoen zijn de initiatieven daarin te weinig geïntegreerd en te versnipperd. ‘Ik denk dat het initiatief vooral moet komen van de chemiebedrijven.’

Jan Van Doorslaer

CINBIOS

Duurzaamheid staat hoog op de agenda van de chemi­ sche industrie, ook in Vlaanderen. Daarom is FISCH (Flanders Initiative for Sustainable Chemistry) opgezet als platform voor kennisuitwisseling. ‘We willen een transformatie maken naar een meer duurzame chemie met meer duurzame biobased grondstoffen. De kan­ sen gaan er komen, de vraag is wanneer. De industrie verwacht van de witte biotechnologie dat ze echt alter­ natieven kan voorleggen, die beter zijn dan de aardolie­ derivaten. Beter betekent vooral economisch beter en dus kostenefficiënter.’ Zo omschrijft Johan Cardoen, CEO van het Vlaams Instituut voor Biotechnologie

Om de aanwezige expertise in industriële (witte) biotechnologie ten volle te benutten en een gestructureerde en gecoördineerde samenwerking te faciliteren en te stimuleren werd in Vlaanderen CINBIOS opgericht.

Het is een vrij recent initiatief om alle academische en industriële spelers op het domein van de witte biotech met de neus in dezelfde richting te krijgen. Het initiatief – Cluster of INdustrial BIOtech Solutions – werd in de steigers gezet door FlandersBio, Ghent Bio-Energy Valley en essenscia Vlaanderen.

Hun motief om een platform voor industriële biotech te creëren: ‘De witte biotechnologie biedt niet alleen efficiëntere, minder energie-intensieve en minder vervuilen-

(VIB), de actuele positie van de witte biotechnologie waarvan wordt verwacht dat ze mee de basis legt voor de omschakeling naar een economie die niet langer is geba­ seerd op olie en gas maar op hernieuwbare grondstoffen.

Cardoen leidt het VIB sinds juni 2012. VIB is een van de vier strategische onderzoeksinstituten, mede gefinancierd door de Vlaamse overheid, met 1.250 wetenschappers uit zestig landen. Ze werken in VIBdepartementen op de campussen van de K.U.Leuven, Universiteit Antwerpen, UGent en Vrije Universiteit Brussel. Ook communicatie over het werk van het VIB en de toepassingen van biotechnologie zijn kerntaken.

Bovendien stimuleert het VIB het opzetten van star­ tende bedrijven en het afsluiten van samenwerkingsver­ banden met de industrie. Terwijl onderzoeksgroepen bleven werken op hun diverse campussen, werd het VIB een kennisinstelling zonder muren waar weten­ schappelijke informatie kan worden uitgewisseld.

Meerwaarde Voordien was Cardoen actief als CEO van CropDesign, een biotechbedrijf van de BASF-groep, gespecialiseerd in opbrengstverhoging voor landbouw­ gewassen als rijst en maïs. Zijn overgang van BASF naar het VIB viel toevallig samen met de aankondiging

de initiatieven voor traditionele processen, het is ook een bron voor nieuwe stoffen en producten. Vlaanderen heeft alle troeven om een internationale rol van betekenis te spelen in deze sector, die de motor is van de toekomstige kennisintensieve biogebaseerde economie.’

CINBIOS wil de beschikbare nationale en internationale wetenschappelijke informatie en technologische kennis centraliseren en ontsluiten. Het initiatief wil vraaggedreven onderzoeksprojecten opstarten op vier domeinen: plastics en biopolymeren, biokatalyse & fermentatie, tweede-generatie biobrandstoffen en biogebaseerde chemicaliën en micro-algen.

Meer info via www.cinbios.be

12 04 | 12

082_83_85_BH_artikel 3.indd 12

04-12-12 16:00

h

FOTO’S: VIB

van de BASF-groep om het gros van haar biotechonderzoek in Europa over te brengen naar de Verenigde Staten. ‘Mijn overgang had daar geen verband mee, want CropDesign blijft een van de drie biotechonder­ zoekscentra die de BASF-groep wel behoudt in Europa.

De reden voor het vertrek naar de VS is overigens het gebrek aan perspectief van de regelgeving. Er is geen stabiel kader voor biotechnologisch onderzoek en dito ontwikkeling. Bij de VIB vinden we dat geen goede evolutie, want wij blijven er als kennisinstelling vast van overtuigd dat we verder moeten werken aan de biotechnologie omdat die een duidelijke economische en maatschappelijk meerwaarde kan scheppen. Zeker inzake de voedselvoorziening en gezondheid.’

Volgens Cardoen is het beeld van de publieke opinie in de Europese Unie genuanceerd. Er zijn weliswaar actie­ groepen die bijvoorbeeld veldproeven vernietigen, maar er zijn ook gezagsdragers die zich positief uitlaten over GGO’s. ‘Ik denk hier concreet aan de Nederlandse koningin Beatrix die het onderzoek naar schimmelre­ sistente GGO-aardappelen wel genegen is. Niet verba­ zend, want Nederland is een aardappelexporteur. We moeten de discussie wetenschappelijk blijven voeren en duidelijk maken dat wij aan de top staan met het verta­ len van biotechinnovaties naar de markt. Het probleem is niet zozeer de Europese regelgeving, maar de omzet­ ting ervan in – vaak strengere – nationale wetgeving.

Dat is een labiel kader en daar houden aandeelhouders, ook die van biotechbedrijven, niet van.’

Argwanend De publieke argwaan betreft vooral de groene biotech (voedselvoorziening) en veel minder de witte (produc­ tieprocessen) en de rode (gezondheid), denkt Cardoen.

‘Volgens mij heeft dat te maken met enkele voedsel­ problemen, zoals de dioxinecrisis in België en de gekke koeienziekte. Deze hebben het vertrouwen geschaad in instellingen die moeten waken over onze voedselveilig­ heid. In de Verenigde Staten en Zuid-Amerika is die publieke afwijzing er niet, stel ik vast. Voor de rode en witte biotech is die terughoudendheid er hier ook niet.

Het wordt positief beoordeeld dat bijvoorbeeld insuline wordt aangemaakt via biotechnologie en dat we kankers kunnen bestrijden via biotech. De witte biotech is voor het grote publiek een ver-van-mijn-bed-show. De bioba­ sed economie wordt positief ingeschat maar is nog ver af en een echte doorbraak in de toepassingen is er op de biobrandstoffen na nog niet. De witte biotechnologie botst nog op de economische realiteit die vooral kosten­ efficiëntie vraagt. Zolang we niet kunnen aantonen dat biotech kostenefficiënter is dan olie, zal de industrie arg­ wanend blijven en niet geneigd zijn te investeren.’

Dat ook de witte biotechnologie niet ontsnapt aan de maatschappelijke discussie werd volgens Cardoen duidelijk geïllustreerd bij de productie van de eerste-

‘De vraag blijft of het ethisch verantwoord is om vruchtbare landbouwgronden aan te wenden voor biobrandstoffen als olie beschikbaar blijft.’ generatie biobrandstoffen. Daarbij werden suikers en zetmeel uit de voedselketen gebruikt om biobrandstof­ fen te maken, waarop er een food-versus-fuel-dilemma ontstond. ‘Dat debat is nog niet achter de rug. In de Verenigde Staten wordt veertig procent van de maïsoogst gebruikt om bio-ethanol te maken. Dat is moeilijk houdbaar en te verantwoorden. Met de tweede-generatie biobrandstoffen, waarbij gewasonder­ delen zoals stengels of pitten worden gebruikt, wordt dat dilemma ten dele opgelost. Maar de vraag blijft of het ethisch verantwoord is om vruchtbare landbouw­ gronden aan te wenden voor biobrandstoffen als olie beschikbaar blijft.’

Bottom-up Dat het VIB vooral excelleert in de rode en groene biotechnologie heeft volgens Cardoen niets te maken met een top-down-beleid, maar alles met de bottomup-aanpak. ‘De onderzoeksitems worden bepaald door de excellentie van de onderzoekers en door de • 04 | 12

082_83_85_BH_artikel 3.indd 13

13

04-12-12 16:00

Signing Safety!

VEILIGHEIDSSIGNALERING LEIDINGMARKERING ONTRUIMINGSPLATTEGRONDEN PROCESSIDENTIFICATIE SAFEGUARD® ANTI-SLIP

Storkstraat 1-3, 2722 NN Zoetermeer Tel. (079) 330 10 00 E-mail: informatie@blomsma.nl WWW.BLOMSMA.NL

DIT TIJDSCHRIFT DEUGT Het tijdschrift dat u nu leest, is lid van H O I , het instituut dat de oplagen van gedrukte media controleert. Daardoor speelt dit tijdschrift open kaart met al haar adverteerders.

Omdat die harde oplagecijfers keurig houvast bieden voor wat de advertentietarieven moeten waarmaken. Dat is eerlijk zaken doen. En inderdaad, dat geeft nogal te denken over uitgevers die zich niet hebben aangesloten bij H O I ...

DE HARDE CIJFERS Postbus 314, 1180 AH Amstelveen T 020 661 36 26 E info@hoi-online.nl W www.hoi-online.nl

Het Polytechnisch Zakboek is al meer dan 80 jaar een onmisbare vraagbaak voor technici uit vele vakgebieden. Het bevat een unieke verzameling gegevens in de vorm van definities, formules, tabellen, schema’s en grafieken. Nieuwe informatie is toegevoegd over (onder andere) impregneren, trillingsisolatie, wrijving, slijtage en smering. Alle onderwerpen zijn volledig afgestemd op de Eurocodessystemathiek. Het formaat is vergroot en de opmaak is verbeterd, waardoor het aflezen van figuren en tabellen een stuk eenvoudiger is geworden.

Ga voor meer informatie en uw bestelling naar www.sdu.nl/polytechnischzakboek POLYTECHNISCH ZAKBOEK, 52e druk Redactie Prof. Ir. F. van Herwijnen, Prof. Ir. P.H.H. Leijendeckers, Prof. Dr. Ir. G. de Roeck, Ir. G.A. Schwippert, Prof. Ir. Y. Verbakel ISBN 9789062287703 € 175,- excl. verzend- en administratiekosten

084_bloms_sdu_hoi.indd 1

04-12-12 14:39

snelheid waarmee we met vindingen naar de markt kunnen. In het ontdekken en in het omzetten van die ontdekking in toepassingen zitten we met de groene en rode biotech in de wereld top tien. Voor de groene biotech ligt de focus op groei en opbrengst van plan­ ten, voor de rode staat onderzoek naar kanker, neu­ rodegeneraties, ontstekings- en immuniteitsaandoe­ ningen centraal. Daar zullen ook onze speerpunten blijven liggen. Wat niet wil zeggen dat we niet zouden evolueren. Integendeel, we zoeken actief naar nieuwe wegen. We stellen voortdurend de vraag naar waar we het verschil kunnen maken en toegevoegde waarde kunnen leveren, zoals bij het vroegtijdig opsporen van ziektes en het aanbieden van betere behandelingen en dus snellere genezing.’

Sinds de oprichting van het VIB in 1996 en de uit­ bouw van het Technologie Park in Zwijnaarde bij Gent, zijn 76 academische onderzoeksgroepen van alle Vlaamse universiteiten actief in de biotechnologie.

Maar nog belangrijker, er zijn momenteel 124 kleineen middelgrote biotechondernemingen actief. In de witte biotechnologie blijft het onderzoek beperkt tot twee groepen die bezig zijn met microbiologisch onder­ zoek en met name op het vlak van fermentatie (gisting) met het oog op de productie van bio-ethanol en bier.

‘Verder onderzoek in industriële toepassingen is er niet.

De initiatieven in de witte biotech zijn volgens mijn bescheiden mening te weinig geïntegreerd. Er is uiteraard het mooie initiatief van de biobrandstoffen­ cluster in de Gentse haven en er is het opleidingscen­ trum voor biotechmedewerkers in Sas-van-Gent, maar de integratie met industriële partners ontbreekt nog te veel. Het basisonderzoek, de competentie die er is inza­ ke witte biotech, wordt onvoldoende stroomafwaarts gebruikt en benut. Ook het algenonderzoek komt niet uit de startblokken. Op één semi-industrieel initiatief na is er geen specifiek algenonderzoek en recent ging er zelfs een firma die met algen bezig was, failliet.’

Versnipperd Bijkomend probleem waarmee de witte biotechnologie te kampen heeft, is het vrij verspreide en versnipperde onderzoek. ‘Wat we missen, is een initiatief waarbij op semi-industriële schaal biobased moleculen zou­ den kunnen worden geproduceerd voor de chemische industrie. We zijn ons bewust van de versnippering en werken eraan. Zo hebben de sectororganisaties essenscia en Flanders Bio het platform Cinbios opge­ richt, waar ze alle actoren die betrokken zijn bij de witte biotech willen samenbrengen. Ik denk dat het initiatief vooral moet komen van de chemiebedrijven, bottom-up dus. Zij weten beter dan wie ook hoe, waar, wanneer en in welke processen fuel-moleculen kunnen worden vervangen door biomoleculen. Bovendien is de witte biotechnologie vooral toepassingsgedreven en

‘Wat we missen is een initiatief waarbij op semi-industriële schaal biobased moleculen zouden kunnen worden geproduceerd voor de chemische industrie.’ minder gebaseerd op uitvinden of ontdekken.’

Het bijeenbrengen of opzetten van gezamenlijke indus­ triële biotech-initiatieven in Vlaanderen en Nederland noemt Cardoen zeer zinvol. In beide regio’s is de che­ mie sterk aanwezig en zijn ook belangrijke biotraders actief. Beide hebben heel wat te bieden in de waarde­ keten. De ene als leveranciers van basisproducten de andere als veredelaars van deze biobased grondstoffen.

Volgens hem zouden chemiebedrijven het model van de rode biotech moeten overnemen, waar farmabedrij­ ven zeer actief het biotechnologische onderzoek voor geneesmiddelenproductie stimuleren.

Tot slot wijst Cardoen erop dat tussen de diverse tak­ ken van de biotechnologie ook raakvlakken bestaan.

‘Neem de veldproeven; momenteel lopen die voor de kweek van gemodificeerde populieren. Doel is populie­ ren te kweken met een verminderde lignineproductie en een verhoogd cellulose- en suikergehalte, precies om dit verbeterde hout te kunnen gebruiken voor de productie van bio-ethanol. Ook hier staan we in Vlaanderen aan de top van de wereld en het is pure chemie.’

• 04 | 12

082_83_85_BH_artikel 3.indd 15

15

04-12-12 16:00

Wim Soetaert

Bijna 400 ppm

Prof. Wim Soetaert

is verbonden aan InBio.be, expertisecentrum voor industriële biotechnologie en biokatalyse van de Universiteit Gent

Zoals bekend bedienen de klimaatsceptici zich vooral van het instrument van de twijfel. In hun boek Merchants of Doubt beschrijven de auteurs Oreskes en Conway haarscherp hoe grote energie-intensieve bedrijven een bont allegaartje aan schimmige organisaties financieren om de klimaatopwarming in twijfel te trekken. Systematisch wordt op alle mogelijke manieren twijfel gezaaid, teneinde het nemen van concrete maatregelen tegen de opwarming van de aarde tegen te werken. Deze handelaars in twijfel kregen de laatste weken een triple whammy aan tegenslagen te verwerken. Na de vernielende doortocht van de orkaan Sandy en de herverkiezing van president Obama is er nu ook nog eens de internationale klimaatconferentie in Doha, die het klimaatprobleem prominent op de voorgrond plaatst.

Bij het schrijven van deze column moet de Doha klimaatconferentie nog beginnen. Maar voor het grote publiek is hij al gestart; dat zie je goed aan de massa's persberichten die de wijde wereld worden ingestuurd.

De Wereld Meteorologische Organisatie bericht dat het CO2-gehalte van onze atmosfeer met 390 ppm nog nooit zo hoog was. Ten opzichte van het pre-industriële niveau van 270 ppm is de CO2-concentratie al veertig procent gestegen. Sinds het begin van de industriële revolutie hebben we reeds 375 miljard ton CO2 in onze atmosfeer gepompt! En dat heeft gevolgen: Amerikaanse onderzoekers publiceerden in Science een vergelijkende studie van klimaatmodellen, waaruit blijkt dat de meest pessimistische modellen het meest betrouwbaar zijn. Alles wordt dus erger dan voorspeld. Steeds meer bronnen stellen dat een opwarming van niet twee, maar vier graden Celsius tegen het einde van deze eeuw onvermijdelijk is. En dat is een regelrecht catastrofescenario. Het poolijs smelt nu al veel sneller dan verwacht en we moeten rekening houden met een zeewaterstijging van meer dan een meter tegen het einde van de eeuw. De verzekeringsmaatschappijen waren de eersten om alarm te slaan, maar ze zijn al lang niet meer alleen. Zelfs de Amerikaanse legertop beschouwt de klimaatverandering nu als bedreigend voor de nationale veiligheid.

Volgens sommigen hebben we in de afgelopen jaren de kans gemist om met relatief beperkte inspanningen de klimaatopwarming te stoppen. Het wordt steeds duurder, wellicht onmogelijk om de verdere opwarming van de aarde tegen te gaan. Binnen een paar jaar zal de CO2-concentratie van onze atmosfeer de symbolische kaap van 400 ppm ronden en dat zal geen aanleiding geven tot grote feestelijkheden. Waarschijnlijker is dat het de start vormt van een wereldwijd systeem van CO2-belasting. Die carbon tax zit er duidelijk aan te komen. Zelfs de luchtvaartmaatschappijen – die zich door hun internationale activiteiten lang wisten te onttrekken aan elke vorm van belasting of reglementering – moeten eraan geloven. De Europese commissaris voor klimaat Connie Heidegaard is vast van plan om al wie een Europese luchthaven aanvliegt te laten betalen, ook de Chinese vliegtuigen. En in Obama heeft ze alvast een ideologische bondgenoot om die carbon tax erdoor te krijgen.

De strijd tegen de carbon tax is dan ook een achterhoedegevecht.

De beleidsrichting is overduidelijk en is gestoeld op rationele argumenten. De strijd tegen de carbon tax is dan ook een achterhoedegevecht. We kunnen er maar beter aan wennen en van het nadeel een voordeel maken. Duitsland heeft dat goed begrepen. De conservatieve regering van Merkel besloot reeds in 2011 tot een ambitieuze Energiewende, waarvan de definitieve kernuitstap de meest opvallende beslissing was. Dat plan zal Duitsland geen windeieren leggen.

Hun industrie heeft de verandering in strategie heel goed begrepen en zet nu volop in op hernieuwbare energie. Zo levert zonnestroom in Duitsland nu reeds het equivalent van vijf tot zes grote kerncentrales.

Zonne-energie essentieel is geworden voor de Duitse stroomvoorziening; zonder deze bron van energie gaat het licht in Duitsland echt uit. Die energietransitie leidt nu al tot een hoop nieuwe activiteiten, jobs, innovatie en groene groei in Duitsland. Waarop wachten we eigenlijk nog?

16 04 | 12

086_BF_column.indd 16

04-12-12 17:01

Valuepark Terneuzen beschikt over 140 hectare ideaal gelegen terrein. Als bedrijf profiteert u van de nabijheid van gevestigde proces industrie waaronder Dow Benelux BV, de ondersteuning van Zeeland Seaports en diensten van service bedrijven die zich hier al gevestigd hebben.

NOG 80 HECTARE BESCHIKBAAR!

Op zoek naar een unieke locatie voor uw proces industrie?

Waarom Valuepark Terneuzen kiezen?

- In het hart van de Noord/West-Europese industrialisatie; - Diepzeehaven met directe toegang tot de Noordzee (100.000 dwt); - Uitstekende verbindingen met het achterland via weg, spoor en binnenwateren; - Rail en shortsea container terminal; - Granulaatopslag en -overslag; - Opslagtanks en verwerking; - Diverse utiliteiten inclusief centrale brandbluswatersystemen.

www.vpterneuzen.com Valuepark Terneuzen is een gezamenlijke onderneming van Zeeland Seaports en Dow Benelux.

087_valuepark.indd 1

park your added value where it can grow

04-12-12 15:10

088_sgs.indd 1

04-12-12 15:12