Uti01 lr

UTILITIES NUMMER 01 - februari 2014 • VIJFTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Emissiehandel wordt geen goudmijn

ie

Martijn Boelhouwer: ‘Structureel Europees energieoverleg nodig’

001_A_Cover.indd 1

M

www.utilities.nl

e

t

s

p

e

c

ia

l

W

a

te

r

v

is

Hogere bestemming voor laagwaardige restwarmte

29-01-14 09:27

LOGISTICON WATER TREATMENT

Demiwater

Afvalwater

DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

Koelwater

Olie/Water separatie

Condensaat polishing

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klant specifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp en Werktuigbouw/Elektrotechniek in één hand Optie huur (pilot)installatie Bel of mail gerust en maak gebruik van onze expertise in water.

logisticon adv A4.indd1 1 002_logisticon.indd

Logisticon Water Treatment b.v.

Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers, Nederland Telefoon: +31 (0) 184 - 60 82 60 Website: www.logisticon.com

08-05-13 16:31 14:25 27-01-14

i n h o u d

V E R D E R Hogere bestemming voor laagwaardige restwarmte

Emissiehandel geen goudmijn

28

Restwarmte is in opkomst. Steeds meer bedrijven vinden oplossingen om restwarmte uit hun productieprocessen een nieuwe bestemming te geven. Vaak gaat het om restwarmte van zeventig graden, die direct in een ander proces inzetbaar is. Voor restwarmte met een fors lagere temperatuur van twintig graden zijn de oplossingen een stuk schaarser. Alles beter dan lozen, vond kunststofproducent Wavin, die mogelijkheden voor warmteuitwisseling onderzocht.

Interview Netbeheer Nederland

35

Terwijl Duitsland door zijn aandeel duurzame stroom regelmatig kampt met een energieoverschot, loopt Nederland achter met zijn duurzame energiedoelstellingen.

Een betere afstemming met onze oosterburen zou beide problemen in één keer oplossen. Martijn Boelhouwer van Netbeheer Nederland pleit dan ook voor structureel overleg over het energiebeleid.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Wervelingen Technologie Product en oplossing Agenda In het volgende nummer

5 6 8 17 26 31 36 37

10

Met name door de crisis zitten veel bedrijven ruim in hun CO2emissierechten. In theorie zou zo’n bedrijf zijn rechten kunnen verkopen en op die manier geld verdienen aan vrij verkregen rechten. Zo eenvoudig werkt het echter niet.

Behalve dat de rechten momenteel nauwelijks wat waard zijn, moeten bedrijven op het moment dat ze meer gaan produceren rechten duurder gaan inkopen. Inmiddels neemt de EU maatregelen om de prijs per kiloton op te schroeven.

Winningplafond voor Groningen

14

De gasproductie in het Groningenveld wordt teruggedraaid.

De toegenomen seismische activiteit in het gebied was voor de Groningers niet langer acceptabel.

Volgens de experts die het ministerie van Economische Zaken informeren, brengt het plafond de leveringszekerheid niet in gevaar.

Thema: Watervisie

19

Het Watervisie Platform organiseerde onlangs met Evides het congres Watervisie. Onder meer Martin Pelle van Cargill en Martijn Kruisweg van AkzoNobel vertelden over hoe zij in hun industriële processen omgaan met het schaarse water. Aan het eind van de dag werd de Water Innovator of the Year 2013 bekend: Aquaver ging met de eer strijken.

UTILITIES 3 nr. 1 - februari 2014

003_C_inhoud.indd 3

29-01-14 09:15

Al 25 jaar dé leverancier in innovatieve leklokalisering- en drukbeproevingsapparatuur voor waterleidingen.

Bezoek onze stand op de Aqua Nederland Vakbeurs.

18, 19 en 20 maart te Gorinchem.

Dé vakbeurs voor de totale rioleringsbranche

Esders ontwikkelt, produceert en verkoopt: » Correlerende ruisloggers » Hydrostatische drukbeproevingspompen » Drukloggers » Digitale schrijvende meters Voor meer informatie kijk op www.esders.nl

Dé vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie

Evenementenhal Gorinchem 18, 19 en 20 maart 2014 Openingstijden | 12.00 - 20.00 uur

Kennis delen, netwerken en zaken doen Tijdens Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen presenteren zich bedrijven die onder andere gericht zijn op waterbehandeling, legionella, preventie, desinfectie, pompen en meet- en regeltechniek en welke actief zijn in de productie, installatie, onderhoud, inspectie en beheer van rioleringssystemen. Deze twee vakbeurzen zijn voor u als bezoeker hét moment om in een sfeervolle ambiance te netwerken en zaken te doen.

Bezoek beide vakbeurzen met één entreebewijs!

Registreer u nu via www.evenementenhal.nl/aquario-go met onderstaande code en ontvang twee gratis entreebewijzen.

7140570926 Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Gorinchem T 0183 - 68 06 80 I www.evenementenhal.nl E gorinchem@evenementenhal.nl Aqua_Rio_EH

004_esders_evenementenhal.indd 1

Ons evenement. UW MOMENT.

27-01-14 16:31

Platfor m Jarenlang klaagden de Nederlandse gasproducenten dat aardgas niet de aandacht kreeg die het verdiende. De consument nam het voor lief dat zijn kachel brandde en kon het gewoonweg niet schelen dat de gasvoorraad in Groningen langzaam opraakte. Sterker nog: als men het woord schaliegas maar in de mond nam, stond het publiek al op de barricaden. Vanuit de gasbranche gingen dan ook geluiden op om mediacampagnes op te zetten om het belang van aardgas voor de Nederlandse economie op het netvlies van de burger te krijgen. Werd die groep even op zijn wenken bediend. Een aantal aardbevingen later en Loppersum is ineens een paar dagen het centrum van Nederland.

Nu is er niets vluchtiger dan het nieuws en de aandacht voor aardgas zal verdwijnen. Toch blijft de energiegrootverbruiker behoefte houden aan nieuwsvoorziening over water, gas en elektriciteit. Utilities biedt dat nieuws al jaren via de website en ook de achtergrondverhalen in het blad gaan dieper dan het sentiment van de dag.

Om de integratie tussen die media en netwerken te verstevigen, starten we vanaf nu met het Utilities Platform. Daarmee vervagen de grenzen tussen de online en offline wereld en kunnen we u nieuws, achtergrond, analyses, inspiratie en kennisdeling bieden op het moment dat het u het beste uitkomt.

Er valt op het Utilities Platform veel te halen, maar we vragen sommigen van u ook om een bijdrage. Een expertpanel met deskundigen op het gebied van de utilities en de daarmee samenhangende markten helpt ons vanaf nu om trends en ontwikkelingen nog scherper in beeld te krijgen. We zullen ook regelmatig bij elkaar komen om over actuele onderwerpen te discussiëren. Daarnaast werken we samen met partners die zich graag profileren binnen de markt, maar die ook een duidelijke bijdrage leveren aan innovatie, verduurzaming, leveringszekerheid of efficiency. Ook u kunt lid worden van dit Platform. Kijk daarvoor op de site www.utilities.nl. We brengen onze kennis samen met die van u zodat iedereen er beter van wordt.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON vijftiende jaargang nummer 1 - februari 2014 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Inge Janse 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann

Digitaal jaarabonnement (tablet) € 55,Digitaal 1 editie (tablet) € 5,99 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of Cover 0900-226 52 63 Galicos € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Drukkerij Site: www.bladenbox.nl voor abonMediaCenter Rotterdam, Rotterdam neren of www.aboland.nl voor adreswijOPZEGGEN zigingen en opzeggingen. AbonnemenDit magazine hanteert de opzegregels Advertentie-acquisitie tenland is ook bereikbaar via Twitter. uit het verbintenissenrecht. Wij gaan Jetvertising BV Stuur uw tweet naar: er van uit dat u het blad ontvangt uit Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten.

T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 uw abonnement steeds stilzwijgend www.jetvertising.nl Prijswijzigingen voorbehouden. met een jaar verlengd. Proef- en Arthur Middendorp: kennismakingsabonnementen worden arthur@jetvertising.nl © Industrielinqs pers en platform 2014 niet automatisch verlengd en stoppen Niets uit deze uitgave mag worden na het aantal aangegeven nummers.

Abonnementen (excl. 6% BTW) Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming Utilities verschijnt 8x per jaar. van de uitgever. post of per telefoon. De opzegtermijn Nederland/België € 130,50 per jaar is 8 weken voor het einde van uw Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 Overig buitenland € 155,geldt de datum waarop uw opzegging Losse verkoopprijs € 18,50 door Abonnementenland is ontvangen.

Studenten € 38,50 Indien u hierom verzoekt, ontvangt u Proefabonnement 3 mnd € 27,00 een bevestiging van uw opzegging met Traffic Breg Schoen 020 3122 088

UTILITIES 5 nr. 1 - februari 2014

005_B_commentaar.indd 5

29-01-14 12:26

infostroom Subsidieregeling emissiekosten geopend Goed nieuw voor de energiegrootverbruikers: de nieuwe subsidieregeling indirecte emissiekosten ETS is geopend. De Nederlandse overheid stelt 77 miljoen euro beschikbaar voor compensatie van emissiekosten.

De regeling compenseert bedrijven die hogere elektriciteitskosten hebben door emissiehandel. Zij hebben te maken met concurrentie uit landen waar geen hogere elektriciteitsprijzen gelden door CO2-kosten. Vijftien bedrijfstakken komen hiervoor in aanmerking. Dit zijn onder andere producenten uit de aluminium-, staal-, kunstmest-, papier- en kunststoffensector.

Netbeheer Nederland pleit voor betere afstemming Europees energiebeleid Terwijl Duitsland door zijn aandeel duurzame stroom regelmatig kampt met een energieoverschot, loopt Nederland achter met zijn duurzame energiedoelstellingen. Een betere afstemming met onze oosterburen, zou beide problemen in één keer oplossen.

Martijn Boelhouwer van Netbeheer Nederland pleit dan ook voor structureel overleg over het energiebeleid; op Europees niveau of tenminste met de ons omringende landen.

‘Door meer samen te werken kan worden voorkomen dat de verschillende energiesystemen - waarbij landen elk hun eigen subsidiesystemen, belas-

tingregels en doelstellingen hebben - tegen elkaar inwerken’, zegt Martijn Boelhouwer. Netbeheer Nederland vertegenwoordigt de Nederlandse netbeheerders die inmiddels zijn afgesplitst van de energieopwekkende bedrijven. Boelhouwer: ‘De grote uitdagingen voor duurzame energie zitten niet zozeer in de opwekking van duurzame energie, maar in de afstemming van vraag en aanbod. Als het hard waait, als de zon schijnt of als dat beide gebeurt, ontstaat een piek in de productie. Nu gebeurt dat niet altijd op de momenten dat er veel vraag naar energie is.’

Stijging gasprijs VS opsteker Europa De koudegolf in de Verenigde Staten heeft een positief effect op de positie van de Europese industrie. De verschillen in gasprijzen tussen de VS en Europa zijn namelijk kleiner geworden en daarmee is de Europese industrie een stuk concurrerender geworden.

Sinds begin november 2013 heeft de prijs van aardgas in de Verenigde Staten een aanzienlijke stijging laten zien. De reden voor deze prijsstijging is een periode van strenge kou in een groot deel van de VS, waardoor de vraag steeg.

Door een afname van de voorraden in de laatste weken van het jaar, steeg de prijs van Henry Hub-gas met ruim 34 procent sinds begin november. Op 31 december daalde de prijs iets (4,5 procent) als gevolg van winstnemingen voor het jaareinde. Doordat de weersomstandigheden in Europa mild zijn, bleef een vergelijkbare prijsstijging hier uit.

Aangezien de Amerikaanse gasprijs veel sneller is gestegen dan in Europa, is het prijsverschil met Europa afgenomen en liggen de gasprijzen in Europa nu ongeveer drie keer zo hoog als in de VS. De afname van het prijsverschil is goed voor de concurrentiepositie van de Europese industrie. ABN AMRO verwacht vooralsnog dat het prijsverschil ongeveer op dit niveau zal blijven.

6 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

006_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

28-01-14 11:02

Aardgasproductie krijgt plafond Minister Henk Kamp van Economische Zaken heeft in Groningen gesproken over de maatregelen die het Kabinet neemt om de overlast door gaswinning te beperken. Zo wordt de winning van aardgas in Groningen de komende twee jaar gericht verminderd tot 42,5 miljard kuub. In 2016 is het plafond zelfs op 40 miljard kuub gesteld.

De komende vijf jaar komt in totaal bijna

1,2 miljard euro beschikbaar voor het versterken van gebouwen, huizen en infrastructuur en om de leefbaarheid van het gebied te verbeteren. Ook wordt er geïnvesteerd in de regionale economie.

Met Groningse provinciale en gemeentelijke bestuurders is afgesproken de maatregelen gezamenlijk verder uit te werken en de regio daarbij intensief te betrekken via een zogeheten ‘dialoogtafel’.

België wil naar schaliegas boren België moet zich positief opstellen tegenover schaliegas, want anders verliest Europa de strijd met continenten die over meer en goedkopere energie beschikken. De chemische industrie kan daarbij helpen, want zij maakt veilige winning mogelijk. Dat zei Essenscia, de belangenvereniging van de chemische industrie in België, op 17 januari in een persbericht. Ondertussen betwijfelen experts hoe handig dat is om te doen.

Aanleiding voor het bericht is de bekendmaking van de Europese Commissie dat er geen bindende regels komen voor de winning van schaliegas in Europa, maar dat elk land zijn eigen keuze mag maken. Yves Verschueren, gedelegeerd bestuurder van Essenscia, stelt daarom: ‘Het is uiterst belangrijk dat België een positieve houding aanneemt ten aanzien van de opportuniteit die schaliegas voor Europa kan betekenen.’ Want, zo weet de belangenvereniging: schaliegas kan Europa helpen om haar energie-afhankelijkheid te verminderen en de prijs van energie meer competitief te maken.

Verdere integratie Europese gasmarkt De Autoriteit Consument & Markt heeft voorwaarden vastgesteld die ervoor moeten zorgen dat de toegang tot transportcapaciteit eerlijker wordt. Netbeheerder GTS wordt namelijk voortaan verplicht grensoverschrijdende transportcapaciteit aan te bieden in een veiling. Dit zorgt er volgens ACM voor dat de gasstromen in Europa niet onnodig belemmerd worden bij de grens.

GTS is als netbeheerder van het gastransportnet voortaan verplicht grensoverschrijdende transportcapaciteit aan te bieden in een veiling. Alle geïnteresseerde marktpartijen kunnen daardoor onder gelijke voorwaarden meedoen.

ACM is een groot voorstander van veilingen omdat ze voor een eerlijker toegang tot de transportcapaciteit zorgen dan het huidige systeem van ‘wie het eerst komt, die het eerst maalt’.

EIA-lijst met acht nieuwe technieken De Energielijst 2014 is gepubliceerd. De lijst bevat meer dan 160 energiebesparende technieken die in aanmerking voor Energie-investeringsaftrek (EIA). Stapeling van de EIA en de SDE+-regelingen is niet meer mogelijk. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) actualiseert deze lijst elk jaar. De EIA is een fiscale regeling en biedt bedrijven de mogelijkheid voor fiscaal voordeel bij het nemen van energiebesparende maatregelen.

Primagaz Benelux laadde onlangs op de Gate-terminal in de haven van Rotterdam de eerste trailer met vloeibaar aardgas (LNG). Primagaz levert LNG als brandstof voor vrachtwagens en binnenvaartschepen op locaties zonder gasnet.

LNG biedt belangrijke economische - en omgevingsvoordelen in vergelijking met traditionele brandstoffen. Zo is de uitstoot van fijnstof 95 procent lager, waardoor vrachtwagens ook in de strengste milieuzones mogen komen. Primagaz verwacht daarom dat de markt voor kleinschalige LNG de komende Jaren aanzienlijk zal groeien.

Alstom levert voor een bedrag van dertig miljoen euro een nog onbekend aantal ECO 110 windturbines aan Investment Engineering. De turbines worden geplaatst in het Hartelkanaal Windpark in de Rotterdamse haven. De overeenkomst is inclusief installatie en diensten.

In het havengebied wordt tot en met 2016 door de bouw van nieuwe windparken en de installatie van grotere turbines 150 megawatt extra capaciteit gerealiseerd.

Alstom zal tevens gedurende vijftien jaar de exploitatie en het onderhoud aan de turbines verrichten.

Het Hartelkanaal Windpark krijgt een geïnstalleerd vermogen van 24 megawatt, goed voor de elektriciteitsvoorziening van meer dan 20.000 huishoudens.

NAM gaat een regiokantoor in Loppersum openen. In totaal zal het regiokantoor plaats bieden aan bijna veertig medewerkers van NAM en Ingenieursbureau Arup. Het kantoor wordt tevens een ontmoetingsplek waar bewoners met vragen terecht kunnen. Maandag 27 januari is de verbouwing gestatr van het oude Rabobank-kantoor aan de Molenweg 58 in Loppersum, dat hiermee een nieuwe bestemming krijgt. De verbouwing wordt in samenwerking met lokale aannemers uitgevoerd.

UTILITIES 7 nr. 1 - februari 2014

006_7_D_infostroom.indd 7

28-01-14 11:02

Trending news op www.utilities.nl

1

Shell blaast grootschalig GTL-project Louisiana af Vrijdag 6 december

Shell gaat niet verder met de ontwikkeling van een groot gas-to-liquid-project in de Amerikaanse staat Louisiana.

Alle werkzaamheden aan het project, dat een capaciteit had moeten krijgen van 140.000 vaten per dag en twintig miljard dollar zou kosten, worden stilgelegd. Dat heeft het olie- en gasbedrijf bekendgemaakt op 5 december.

Bill Powers Want to know real reason Shell is abandoning its GTL plant in Louisiana? Haynesville is collapsing + higher gas prices! #GTL

2

Kamp presenteert actieplan Nederlandse chemie Maandag 2 december

De chemie is belangrijk en krijgt ter versterking van de concurrentiepositie een handvol langetermijnplannen en algemene maatregelen voor de energie-intensieve industrie. Dat, in een notendop, vat de brief samen die minister Kamp van Economische Zaken aan de Tweede Kamer heeft gestuurd.

Davidvanbaarle Alle subsidies eruit en ĂŠĂŠn Europees beleid @Utilities

3

Shell mag eigen elektriciteitsnet beheren

Vrijdag 3 januari

De Autoriteit Consument & Markt (ACM) verleent Shell Nederland Chemie een ontheffing voor het beheer van een eigen elektriciteitsnet voor een periode van tien jaar.

Shell Nederland Chemie heeft de Autoriteit Consument & Markt op 14 november 2012 om ontheffing gevraagd voor de wettelijke plicht om een netbeheerder aan te wijzen voor zijn elektriciteitsnet. Shell stelt eigenaar te zijn van een elektriciteitsnet, te Moerdijk.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

008_9_E_topics.indd 8

27-01-14 16:41

4

Aquaver is Water Innovator of the Year 2013

Vrijdag 13 december

Aquaver is tijdens Watervisie 2013 uitgeroepen tot Water Innovator of the Year. De door het bedrijf ontwikkelde techniek van Vacuüm Membraan Distillatie was voor de jury, de internetstemmers en de toehoorders van de pitches onderscheidend genoeg om de award in de wacht te slepen.

5

Groen licht voor Russisch LNG-project Donderdag 2 januari

Het Yamal LNG-project in Rusland gaat definitief door. Het project omvat de ontwikkeling van het grote onshore gas- en condensaatveld South Tambey en de bouw van een LNG-fabriek met een capaciteit van 16,5 miljoen ton per jaar. Investering: 27 miljard dollar.

Het EPC-contract is gegund aan een joint venture van Technip en JGC. Yamal is goed voor een reserve van meer dan negenhonderd miljard kubieke meter gas.

Yokogawa in NL Yokogawa levert Control System voor het Yamal LNG Project in Rusland @yokogawa_nl

6

NAM breidt vermogen gasopslag Norg uit Dinsdag 7 januari

De NAM breidt het vermogen om gas op te slaan en weer te produceren uit de ondergrondse gasopslag in Langelo de komende jaren flink uit. Dat is nodig omdat de druk in het Groningen-gasveld langzamerhand afneemt en de gasopslag bij extra kou snel moeten kunnen bijspringen. De werkzaamheden duren tot 2015.

7

Rabobank: aanvragen innovaties vaak ondermaats Woensdag 18 december

Innovaties zijn cruciaal om de chemie draaiende te houden en geld te blijven verdienen.

Maar hoe kom je aan geld ten tijde van crisis om innovaties mee te betalen? Alle banken houden de vinger op de

knip? Volgens Arjen van Klink, senior adviseur strategie & innovatie bij de Rabobank, valt dat wel mee. Dat vertelde hij tijdens Petrochem On Site in Rotterdam.

Cor van de Linde @Rabobank gaf tijdens Petrochem On Site bij itanksknowledge advies over hoe de chemie investeringen los kan krijgen @itanksknowledge

8

Te koop: olievelden en materiaal Shell Dinsdag 14 januari

Shell doet een aantal van zijn olievelden in de Noordzee van de hand. De verkoop vormt een onderdeel van het tweejarige programma waarin de oliegigant voor elf miljard euro aan bezittingen afstoot. Dat zegt de Financial Times, dat zich baseert op insiders bij het bedrijf.

9

Groningers zijn het zat Donderdag 2 januari

Het faillissement van Aldel, toenemende aardbevingen door gaswinning; de Groningers pikken het niet langer. Actiegroepen uit de regio hebben dan ook opgeroepen om in opstand te komen. Men denkt onder andere aan bezettingen op NAM-locaties.

Jukta Wij, Groningers zijn het zat. Like de pagina en strijd mee! #Groningersinopstand

10

Milieulijst 2014 gepubliceerd Dinsdag 31 december

De Milieulijst 2014 is eind december 2013 gepubliceerd in de Staatscourant. Op de nieuwe lijst staan zo’n 310 duurzame maatregelen. Bedrijven die investeren in deze technieken kunnen tot 36 procent van de investeringskosten aftrekken van hun fiscale winst.

HoogeveenLuigjes Milieulijst 2014 gepubliceerd met onder andere wijzigingen in de regels voor zuinige auto’s. @Utilities

UTILITIES 9 nr. 1 - februari 2014

008_9_E_topics.indd 9

27-01-14 16:41

CO2 Met name door de crisis zitten veel bedrijven ruim

in hun CO2-emissierechten. In theorie zou zo’n bedrijf zijn rechten kunnen verkopen en op die manier geld verdienen aan vrij verkregen rechten. Zo eenvoudig werkt het echter niet volgens de deskundigen. Behalve dat de rechten momenteel nauwelijks wat waard zijn, moeten bedrijven op het moment dat ze weer meer gaan produceren ook weer rechten duurder gaan inkopen. Inmiddels neemt de EU wel maatregelen om de prijs per kiloton op te schroeven.

Tekst: David van Baarle

Emissiehandel wordt geen goudmijn Het instrument dat de Europese Unie in handen heeft om de emissie van kooldioxide (CO2) te beperken, staat onder druk. De ooit gedroomde prijs van dertig euro per ton CO2 zakte onlangs nog naar een dieptepunt van vier euro per ton. Door de nog steeds dominerende economische crisis is de productie van veel industriële bedrijven fors teruggedraaid. Het gevolg hiervan is dat de bedrijven ruim in hun emissierechten zitten en dus weinig prikkels krijgen hun productieareaal aan te passen. Aangezien bedrijven hun niet-gebruikte emissierechten mogen meenemen naar het volgende jaar, zouden ze in theorie zelfs een aardige spaarpot kunnen opbouwen.

‘Daar is op zich niks mis mee’, zegt onder andere Jos Cozijnsen. ‘Linksom of rechtsom wordt uiteindelijk betaald voor CO2-productie en dat was toch de bedoeling van emissiehandel.’ En misschien moeten we er ons bij neerleggen dat de prijs in de toekomst lager ligt dan verwacht; maar ook met een lagere prijs, zeg vijftien tot twintig euro, is veel CO2-reductie rendabel.’

Ruim in de rechten Nadat Europa haar handtekening had gezet onder het Kyoto-protocol werd een 10 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

010_11_12_13_N_artikel.indd 10

instrument in het leven geroepen om met name de CO2-emissie, maar ook de stikstofuitstoot, terug te dringen. Men stelde een plafond vast dat jaarlijks naar beneden zou worden bijgesteld. De Europese industrie en energiebedrijven werd de tijd gegund om hun uitstoot geleidelijk terug te dringen. Een groot deel van de industrie acteert namelijk op een wereldmarkt en men was bang dat bedrijven zich buiten Europa zouden vestigen omdat daar de omstandigheden gunstiger waren. De EU wilde deze zogenoemde koolstoflekkage zoveel mogelijk voorkomen en dus kregen zowel de industrie als de utilitiesbedrijven gratis rechten toebedeeld. Het aantal rechten dat een bedrijf kreeg toebedeeld, was voorheen afhankelijk van de uitstoot van het vorige jaar.

Daar werd dan een percentage van afgehaald, zodat de prikkel om de uitstoot terug te schroeven bleef bestaan.

Nieuwe inzichten deden de Europese wetgevende macht echter inzien dat de slecht presterende bedrijven weinig prikkels kregen om beter te presteren waardoor de beste jongetjes uit de klas ongewild slachtoffer werden van hun goede prestaties. De toetsing verschoof in 2008 dan ook van histo-

rische verbruikscijfers naar een benchmarkscore per sector. Die aanpak werkte volgens de kenners beter, maar toen kwam de kredietcrisis, gevolgd door de eurocrisis. Veel bedrijven schroefden hun productie terug en hielden daarmee rechten over. De EU staat bedrijven toe om niet-gebruikte rechten mee te nemen naar het volgende jaar en dus zit de Europese markt ruim in de rechten.

Windfall profits Een opmerkelijk pleidooi voor hervorming van het CO2-emissiehandelssysteem kwam onlangs nog van Shell. Presidentdirecteur Dick Benschop van Shell Nederland stelde dat de Europese prijzen voor emissierechten van CO2 zo laag zijn geworden, dat er geen enkele financiële prikkel meer is om minder kolen in te zetten. Shell, dat inmiddels meer aardgas produceert dan aardolie, vindt dat er een minimumprijs moet komen voor CO2, om aardgas aantrekkelijker te maken ten opzichte van kolen.

De elektriciteitsbedrijven krijgen sinds januari 2013 helemaal geen gratis rechten meer en moeten al hun CO2-rechten kopen. Deze bedrijven kwamen eerder negatief in het nieuws

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

27-01-14 16:41

Door de nog steeds dominerende economische crisis is de productie van veel industriële bedrijven fors teruggedraaid. Het gevolg hiervan is dat de bedrijven ruim in hun emissierechten zitten. Hiermee zouden ze in theorie een aardige spaarpot kunnen opbouwen.

vanwege zogenoemde windfall profits.

Een aantal grote elektriciteitsbedrijven rekende de gratis verkregen rechten door aan hun klanten en streken hiermee veel geld op. De windfall profits waren een doorn in het oog van de politiek en leidden tot Kamervragen.

Vanaf 2008 kregen energiebedrijven daarom een vijftien procent windfall profit-korting opgelegd. Ook energieintensieve bedrijven werden beticht van het doorberekenen van hun gratis rechten aan hun klanten. Een later onderzoek van CE Delft steunde de vermoedens, maar dit kon niet meer leiden tot aanpassingen aan het systeem. Onderzoeker Sander de Bruyn van CE Delft werkte mee aan het

rapport dat in 2010 verscheen. Hij vindt de bevindingen niet eens zo heel schokkend. ‘We onderzochten of bedrijven die onder het ETS-regime (emission trade scheme, red.) vielen hogere prijzen vroegen voor hun pro-

gezien er normale economische motieven aan ten grondslag liggen. Als je een piano gratis uit een erfenis krijgt, vraag je er ook geld voor als je hem op Marktplaats aanbiedt. Hetzelfde geldt voor CO2. Zelfs als je het gratis krijgt,

‘Linksom of rechtsom wordt uiteindelijk betaald voor CO2productie en dat was toch de bedoeling van emissiehandel.’ ducten en zoals we verwachtten, liep de prijsverhoging navenant gelijk op met de CO2-heffing. Bedrijven kregen dus gratis CO2-rechten, maar rekenden desondanks toch extra kosten door. Dat klinkt erger dan het is, aan-

vertegenwoordigt het een waarde.

Bedrijven accepteren het niet als ze een hogere omzet halen, maar een lagere winst en zullen dus hun kosten doorberekenen. Dat zijn economische wetmatigheden die altijd zullen blijven UTILITIES 11 nr. 1 - februari 2014

010_11_12_13_N_artikel.indd 11

27-01-14 16:41

bestaan. Het is ook logisch. Als je een cementproducent bent met veel CO2uitstoot scoor je laag op je benchmark en zul je dus rechten moeten bijkopen.

Die kosten moet je wel doorberekenen aan je klanten en dan gaat tot op zekere hoogte de prijs van cement op de hele markt omhoog omdat andere producenten profiteren van de hogere prijs. Niet wat iets heeft gekost bepaalt de prijs, maar met welke prijs je de meeste winst kunt behalen.’

Inmiddels is de derde fase van het Europese emissiehandelsysteem ingegaan. In de tweede fase, van 2008 tot 2012, was het aantal rechten al met 6,5 procent teruggebracht in vergelijking met fase één. Toch was door een samenloop van omstandigheden het Europees overschot begin 2013, toen fase drie inging, opgelopen tot twee miljard emissierechten. Om het overschot in ieder geval niet nóg verder op te laten lopen, heeft men besloten om de negenhonderd miljoen rechten die in de periode tot 2015 zouden worden geveild pas te veilen in 2019 of zelfs 2020. De EC hoopt uiteraard op economisch herstel en een daarmee gepaard gaande behoefte aan meer emissierechten.

Als die maatregel niet werkt, zou men zelfs kunnen overwegen om drastischere maatregelen te nemen.

Zo zou Europa de emissiedoelstellingen kunnen aanscherpen naar dertig procent of de uitstaande emissierechten helemaal niet veilen. En zo zijn er wel meer kunstgrepen mogelijk om de prijs voor emissierechten op te halen. Meer branches betrekken bij emissiehandel is er ook een van.

De Europese commissie zou zelfs een deel van de rechten zelf kunnen opkopen om zo de prijs te kunnen ‘manipuleren’.

Profiteren van overschot De discussie die rondom emissiehandel is opgelaaid, gaat terug naar de elementaire vraag welk doel de Europese Commissie nastreeft. ‘Als het doel van de EC is om CO2emissies teug te brengen of de kosten van CO2 in de prijs van producten mee te nemen, dan is ze daarin geslaagd’, zegt De Bruyn. ‘Maar de industrie vrijwaren van de concurrentienadelen van een emissiehandelssysteem is minder goed uitgewerkt.

Het oorspronkelijke idee van emissiehandel was toch ook geënt op dat laatste doel. Met de huidige lage prijzen voor CO2 hebben bedrijven ook helemaal geen kortingen nodig en zou je ook aan alles aan de industrie kunnen veilen. Als er in de toekomst hogere prijzen komen, zal blijken dat

TE vEEL rEchTEn ToEgEkEnd Door het vaststellen van een correctiefactor moeten de lidstaten over de gehele periode gemiddeld circa twaalf procent minder rechten toewijzen dan in een eerder gepubliceerde voorlopige toewijzing. Bij optellen van alle 28 toewijzingsbesluiten bleek namelijk dat er meer rechten zouden worden toegewezen dan er beschikbaar zijn. De Commissie heeft daarom een correctiefactor vastgesteld om de toewijzing binnen het industrieplafond te houden. In 2013 wordt de toewijzing met ongeveer zes procent gekort, oplopend tot een korting van bijna achttien procent in 2020.

Met het besluit heeft de Commissie bepaald dat in de gehele periode tot en met 2020 6,6 miljard ton CO2 aan gratis emissierechten zullen worden

bedrijven wel nadeel ondervinden van het huidige systeem, ondanks dat ze een groot deel van de rechten gratis krijgen. Dat komt omdat de prijzen van de Europese industrie door het principe van kostendoorberekening hoger komen te liggen dan van concurrenten buiten de EU. Het probleem is dat Europa nu een soort hybride systeem heeft ingericht dat daardoor niet optimaal werkt.’

Dan blijft natuurlijk nog de kwestie van de overschotten. ‘Het veilen van emissierechten is volgens mij nog steeds de beste manier om het reductiedoel te halen van 21 procent minder CO2emissie in 2020 ten opzichte van 2005.

Alleen zijn er momenteel te veel rechten in omloop waardoor de prijs nu historisch laag is. Daar komt bij dat een aantal sectoren gevrijwaard is van emissiehandel waardoor je sowieso al een scheve markt krijgt.’

Ook in Nederland profiteert de industrie van een overschot. De Nederlandse Emissie Autoriteit berichtte begin mei nog dat de Nederlandse bedrijven die aan de tweede periode van het emissiehandelssysteem deelnamen, een gezamenlijk overschot hebben van 15,7 miljoen emissierechten. In totaal hebben de deelnemende bedrijven 405,6 miljoen ton CO2 uitgestoten in de periode tussen 2008 en 2012. Daar tegenover hebben zij 421,3 miljoen emissierechten volgens het vooraf vastgestelde nationale toewijzingsbesluit gratis van de Nederlandse overheid ontvangen. De bedrijven komen daarmee uit op een gezamenlijk overschot van bijna zestien miljoen emissierechten. Tegen de huidige prijs van 5,30 euro heeft men dus een spaarpotje van ruim tachtig miljoen euro. Als de prijs van twintig euro per ton echt werkelijkheid wordt, zou men zelfs 314 miljoen euro aan CO2rechten in huis hebben.

verstrekt. Dat is 43 procent van het totale aantal emissierechten dat onder het ETS-plafond valt. De Commissie heeft verder het aantal te veilen emis-

Emissiehandelsbank

sierechten in 2013 vastgesteld op een totaal van 964 miljoen ton CO2.

Zo simpel ligt het niet volgens Jos Cozijnsen, als zelfstandig consultant

12 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

010_11_12_13_N_artikel.indd 12

29-01-14 09:17

gespecialiseerd in emissierechten.

‘Emissiehandel is in het leven geroepen om de emissie van koolstofdioxide te beperken. De EU heeft een duidelijk plafond afgesproken en heeft daarmee een transparant instrument in handen dat prima werkt. Je kunt simpel gezegd niet meer CO2uitstoten dan is toegestaan. Er gaan bijvoorbeeld ook geluiden op om een CO2-tax af te spreken, maar dat is veel diffuser omdat bedrijven niet verplicht zijn hun uitstoot te beperken.

Een financiële prikkel alleen is niet genoeg. Bedrijven kunnen de hogere prijs die ze moeten betalen voor hun uitstoot immers ook doorberekenen aan hun klanten en gewoon op de oude voet doorgaan. En ook voor een taks zou gelden dat die net zo ambitieus is als de gestelde CO2doelen: ook een heffing zou kunnen dalen bij een crisis.’

Het is ook niet zo dat bedrijven hun emissierechten cadeau krijgen. ‘De emissieautoriteit geeft bedrijven altijd minder rechten dan zij daadwerkelijke uitstoten. Ze zullen dus rechten moeten bijkopen of hun emissie moeten beperken. Met de huidige prijzen is bijkopen in veel gevallen een goedkopere optie dan emissiebeperkende maatregelen nemen, maar dat zou natuurlijk kunnen veranderen.’

‘Als je een cementproducent bent met veel CO2-uitstoot scoor je laag op je benchmark en zul je dus rechten moeten bijkopen. Die kosten moet je wel doorberekenen aan je klanten. Niet wat iets heeft gekost bepaalt de prijs, maar met welke prijs je de meeste winst kunt behalen.’

moeten straks weer rechten kopen en het is natuurlijk afhankelijk van de marktomstandigheden welke prijs ze dan moeten betalen.’

Het emissierechtenoverschot van de Nederlandse industrie valt De Bruyn eerlijk gezegd mee. ‘Ik heb voor Slowakije onderzoek gedaan naar de beste strategie voor emissiehandel en voor dat land zou het zeer aantrekkelijk zijn als de emissiereductiedoelstellingen worden aangescherpt naar

‘Je zou kunnen speculeren met emissierechten, ze goedkoop inkopen en dan verkopen zodra de prijzen gaan stijgen. Feit is alleen dat hoe meer rechten er in de markt zijn, hoe lager de prijs wordt.’

Alex Pijnenburg van de Nederlandse Emissie Autoriteit ziet er ook geen enkel bezwaar in dat bedrijven nu goedkoop rechten kunnen inkopen.

‘Je zou kunnen speculeren met emissierechten, ze goedkoop inkopen en dan verkopen zodra de prijzen gaan stijgen. Feit is alleen dat hoe meer rechten er in de markt zijn, hoe lager de prijs wordt. Bovendien kunnen er niet meer rechten worden uitgegeven dan het gestelde plafond. Bedrijven die hun emissierechten nu verkopen,

dertig procent. Door het grote overschot aan emissierechten daar zou de industrie in dat land netto profiteren van een hogere CO2-prijs.’

De Bruyn denkt dat de oprichting van een emissiehandelsbank wellicht niet eens zo’n verkeerd idee is. ‘Net als de gewone banken de koers van de euro kunnen beïnvloeden, zou zo’n bank een voor de doelstellingen gunstige prijs voor emissierechten kunnen afdwingen. Door zelf rechten op te kopen, dan wel te veilen, kan

de prijs de goede richting op worden gestuurd. Of dat juridisch haalbaar is, weet ik niet. Je kunt je voorstellen dat de industrie niet blij is als de Europese Unie terugkomt op eerder gemaakte afspraken. Maar aan de andere kant is backloading sowieso een kunstmatige ingreep. Je ziet overigens wel dat de industrie een stuk innovatiever wordt als ze heffingen moeten betalen voor CO2. In landen met een sterke CO2-wetgeving, zoals Zwitserland, zie je het aantal patentaanvragen toenemen.’

Of een CO2-belasting een beter instrument is dan emissiehandel is De Bruyn nog aan het onderzoeken.

Hij denkt daarbij aan een belasting op consumptie van CO2-intensieve producten. Een voordeel van een dergelijke belasting zou zijn dat landen buiten de Europese Unie ook betalen voor CO2-uitstoot. ‘Maar dit soort heffingen kan al snel als protectionisme worden gezien. Daarnaast zijn de verschillen van de wereldwijd opererende industrie niet eens zo groot als men ons wel eens wil laten geloven. Ook buiten Europa kijkt men naar systemen om de uitstoot van broeikasgassen te beperken.’ ■ UTILITIES 13 nr. 1 - februari 2014

010_11_12_13_N_artikel.indd 13

29-01-14 09:17

GAS De gasproductie in het Groningenveld wordt

teruggedraaid. Waar de NAM in 2013 nog 53,8 miljard kuub gas aan het veld onttrok, stelt men nu een plafond van 42,5 miljard kuub. De toegenomen seismische activiteit in het gebied was voor de Groningers niet langer acceptabel. Volgens de experts die het ministerie van Economische Zaken informeren, brengt het plafond de leveringszekerheid niet in gevaar.

Tekst: David van Baarle Beeld: NAM

Winningplafond voor Groningenveld Minister Henk Kamp van Economische Zaken reisde eind januari speciaal af naar Groningen om de verontruste bewoners als eerste het nieuws te brengen: de winning van aardgas in Groningen wordt de komende twee jaar gericht verminderd tot 42,5 miljard kuub. In 2016 is het plafond zelfs op 40 miljard kuub gesteld. De clusters rondom Loppersum zullen de komende drie jaar nog maar twintig procent van de normale productie draaien.

Ook komt de komende vijf jaar in totaal bijna 1,2 miljard euro beschikbaar voor het versterken van gebouwen, huizen en infrastructuur en om de leefbaarheid van het gebied te verbeteren. Daarbovenop wordt er geïnvesteerd in de regionale economie. Kamp baseerde zijn besluiten op veertien onderzoeksrapporten en verschillende adviezen van onder meer Staatstoezicht op de Mijnen.

Henk Kamp lichtte aan de Groningers zijn plannen toe: ‘Om de veiligheid te vergroten van de mensen die boven het gasveld in Groningen wonen, verminderen we de productie in het meest risicovolle gebied en begrenzen we de totale productie’, aldus de bewindsman.

‘Daarnaast nemen we maatregelen om schade zoveel mogelijk te voorkomen en het proces van schadevergoeding optimaal te laten verlopen. Ook gaan we, in samenwerking met betrokken 14 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

014_15_R_artikel.indd 14

partijen, de leefbaarheid in het gebied vergroten en het regionaal economisch perspectief verbeteren.’

Of de Groningers genoegen nemen met de maatregelen is nog maar de vraag. Het vertrouwen in de Nederlandse regering en in de NAM staat nog steeds onder druk. De commotie heeft in ieder geval de aandacht van de Tweede Kamer, zo blijkt wel uit de bezoeken van Kamerleden aan de door aardbevingen getroffen gebieden.

Grotere kracht De onrust begon in augustus 2012 na een aardbeving met een kracht van 3,6 op de schaal van Richter in het Groningse plaatsje Huizinge. Staatstoezicht op de Mijnen onderzocht het voorval en stelde daarbij vast dat aardbevingen groter dan 3,9 op de schaal van Richter niet langer konden worden uitgesloten. Die grens was als bovengrens gesteld voor veilige aardgasproductie. Een oplossing voor het probleem had men ook: hoe minder gas aan het veld zou worden onttrokken, hoe lager de seismische activiteit zou worden. Punt van aandacht daarbij is wel dat de Nederlandse Staat jaarlijks dertien miljard euro binnenkrijgt aan gasbaten, waarvan tien miljard van het Groningenveld. Zo’n beslissing drukt dan ook op de Rijksbegroting. Het besluit dat Kamp nu heeft genomen,

scheelt de Staatskas 1,3 miljard euro.

Het Groningenveld is echter niet alleen een grote inkomstenbron van de Nederlandse staat, maar ook de grootste strategische gasvoorraad voor de Nederlandse huishoudens. Minister Kamp liet dan ook weten dat een plafond van dertig miljard kuub alleen maar haalbaar was als de flexibiliteit van het Groningenveld volledig mag worden benut op het moment dat het kwik onder het vriespunt komt. In dit scenario zouden tekorten deels kunnen worden opgevangen door H-gas dat op Groningenkwaliteit wordt gebracht door menging met stikstof.

Nu is er gekozen voor het tweede scenario waarbij het Groningenveld zeer vlak produceert. In dit scenario kan men echter niet lager gaan dan een productie van veertig miljard kuub per jaar, omdat anders de leverings- en voorzieningszekerheid in gevaar komt bij extreem lage temperaturen.

In 2013 haalde de NAM nog een recordhoeveelheid gas uit het Groningenveld. Tegelijk met die verhoogde productie, nam ook de seismische activiteit in het gebied toe. De discussie gaat dan met name ook over hoeveel aardbevingen en van welke zwaarte nog acceptabel zijn. Tot voor kort werd de kans op aardbevingen boven een kracht van 3,9 op de schaal van Richter nihil geschat, maar daar

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

29-01-14 09:00

Het besluit van minister Kamp over de gaswinning in Noordoost-Groningen biedt volgens NAM perspectief aan de inwoners van de regio en aan NAM. Het pakket aan maatregelen zorgt ervoor dat gaswinning ook in de toekomst verantwoord is, aldus directeur Bart van de Leemput.

zijn inmiddels nieuwe berekeningen op uitgevoerd. Hoewel men de kans nog moeilijk kan inschatten op een aardbeving met een kracht hoger dan 3,9 op de schaal van Richter, rekende men vorig jaar met een kans van 7 procent.

Veiligheid vergroten NAM heeft in december op verzoek van de minister een herzien winningsplan ingediend waarin het bedrijf aangeeft wat men zal doen om de kans op meer en zwaardere aardbevingen te verkleinen en om de gevolgen van aardbevingen te beperken. NAM heeft al inspectieteams ingericht om gebouwen te controleren op onder meer de stevigheid van schoorstenen, balkons en ornamenten aan de gevels.

Wanneer de inspecteurs inschatten dat dit soort onderdelen onveilig kunnen zijn bij een aardbeving, wordt er met de eigenaar gezocht naar een oplossing.

De kracht van de aardbevingen is niet uitzonderlijk groot. Ter vergelijking: in Roermond werd in 1992 een beving met een kracht van 5,8 op de schaal van Richter gemeten. Grootste probleem is dat de aardbevingen op relatief lage diepte plaatsvinden, waardoor zij beter aan de oppervlakte wordt gevoeld. De grondversnelling is dan ook een betere maatstaf om de risico’s voor schade te berekenen.

Bij een aardbevingsmagnitude van 4,1 op de schaal van Richter ontstaat een grondversnelling van 0,12 g (versnelling door de zwaartekracht). Bij die versnelling lopen bepaalde categorieën huizen gevaar. Om schade te voorkomen worden huizen preventief versterkt. Voor schadeherstel en preventie van huizen, gebouwen en infrastructuur wordt 850 miljoen euro gegarandeerd en gereserveerd. NAM gaat onder meer voor eind volgend jaar vijftienduizend huizen inspecteren om de meest kwetsbare huizen te versterken. Ook komt er een fonds van vijftien miljoen euro voor ‘speciale situaties’. Uit dit fonds kunnen in uitzonderlijke omstandigheden bijdragen aan achterstallig onderhoud en opkoop van huizen worden betaald.

Daar waar nodig worden dijken versterkt. Daarnaast stelt NAM tien miljoen euro beschikbaar voor het bouwkundig versterken van nog te bouwen huizen en gebouwen.

Reactie NAM Het besluit van minister Kamp over de gaswinning in Noordoost-Groningen biedt volgens NAM perspectief aan de inwoners van de regio en aan NAM. Bart van de Leemput, directeur NAM: ‘Belangrijk is dat bewoners nu systematisch betrokken worden bij het uitvoeren van de maatregelen aan overlegtafels. Het gaat

immers om hun huis, hun toekomst en hun veiligheid. Een breed pakket aan maatregelen gericht op veiligheid en leefbaarheid zorgt ervoor dat gaswinning ook in de toekomst verantwoord is. Minister Kamp heeft aangegeven dat met dit pakket aan maatregelen bijna 1,2 miljard euro is gemoeid.

De minister heeft aangekondigd de gasproductie uit het Groningen-gasveld voor drie jaar gericht te verminderen.

Dat betekent niet dat aardbevingen zullen stoppen. Onderzoeken laten zien dat de komende drie jaar aardbevingen van 4,1 op de schaal van Richter kunnen optreden. In combinatie met het pakket aan maatregelen dat nu is overeengekomen, betekent dit een aanvaardbaar veiligheidsrisico.’

NAM gaat door met het bouwkundig versterken van woningen en gebouwen waar dit nodig is. Dit programma zal gefaseerd worden uitgerold, waarbij begonnen is in Loppersum. Wat er na 2016 zal gebeuren, is nog niet geheel bekend. Om meer duidelijkheid te krijgen over de langere termijn is een meetprogramma gestart en zal verder onderzoek worden verricht. NAM zal regelmatig rapporteren over de voortgang en resultaten en in ieder geval in 2016 een aangepast winningsplan indienen, waarin de resultaten van het aanvullend onderzoek zullen zijn verwerkt. ■ UTILITIES 15 nr. 1 - februari 2014

014_15_R_artikel.indd 15

29-01-14 09:00

HANNOVER MESSE 2014 Innovatie, de sleutel tot succes ■ Internationaal marktoverzicht ■ Baanbrekende innovatieve technologieën ■ Kennistransfer en trends van morgen

7 t/m 11 April 2014 ▪ Hannover ▪ Germany hannovermesse.com

Get new technology first

StocExpo

2014

Hannover Consultancy B.V. • Tel. +31 (0)184 69 30 50 • info@hf-netherlands.com

AHOY, Rotterdam 18 – 20 March 2014 The storage terminal operators’ conference and exhibition

Official Media Partner

10 TH

Event Supporters Kringen

Sponsored by

INDUSTRIAL

Maintenance

FIRE JOURNAL

Maintenance

ST RAGE TERMINALS MAGAZINE

World ils

Follow us @StocExpo #StocExpo14 Join our StocExpo & Tank Storage Events group Organised by

VISITOR REGISTRATION IS NOW OPEN!

Don’t miss out - register today at: www.stocexpo.com SE14 HP 185 x 132 iMaintain Ad.indd 1

016_deutschemesse_easy.indd 1

14/01/2014 12:22

Gorinchem

25, 26 en 27 maart 2014

27-01-14 16:30

Urban Tabby, de elektrische auto die je in een uurtje maakt

Tweets

In 2014 komt de Urban Tabby op de markt, een nieuwe elektrische auto uit die je zelf in uurtje in elkaar kunt zetten. Je bestelt de onderdelen, downloadt het bouwschema en je kunt aan de slag. En het mooiste: de auto kost tussen de 4.000 en 6.000 euro. Je hebt wel een stel handige handjes nodig, van jezelf of van je buurman. En een klusschuurtje, natuurlijk. De Urban Tabby is ontwikkeld door OSVehicle.

Maar anders dan bij andere autofabrikanten zijn de onderdelen en het maakproces geen geheim. De auto wordt ontwikkeld en gemaakt volgens een open source model. Dat betekent dat iedereen mee kan werken aan de ontwikkeling, nieuwe ideeën en praktische oplossingen kan delen en zo de auto steeds beter kan maken. De Urban Tabby is al een verbetering van een ouder model, de Tabby. Deze zelfbouw auto werkt ook prima, maar was wel erg basis en mocht niet op de openbare weg rijden. De opvolger mag dat wel. De zelfbouw auto is in verschillende uitvoeringen verkrijgbaar. Deze winter komt er een hybride aandrijving (elektrisch en benzine) beschikbaar. Een volledig elektrische motor kan binnenkort ook besteld worden.

Mythbuster over de fabels en

Duitse bakker gebruikt oud brood als energiebron

Voor een kopje koffie is in de hele

De Duitse bakker ‘Ihr Bäcker Schüren’ uit Hilden (nabij Düsseldorf) gebruikt een biomassaverbrandingsketel in de bakoven waarbij oud brood wordt ingezet om nieuwe energie op te wekken. De opgewekte energie wordt volledig gebruikt voor de productie van nieuwe bakwaren. Het energieverbruik wordt hierdoor met 50 procent en de CO2-uitstoot met 91 procent gereduceerd.

Belangstellende ondernemers konden onlangs tijdens een bedrijfsbezoek dit voorbeeld van innovatieve energiebesparing met eigen ogen bekijken. De bijeenkomst in het kader van het b2b-project ‘2 connect Business’ werd georganiseerd door de Nederlands-Duitse Handelskamer (DNH).

je beter een biertje drinken. 300

de feiten van de #slimmemeter Netbeheer Nederland (@NetbeheerNL) Rabarber gaat het energieprobleem oplossen! #geinig #energieopslag Henri Bontenbal (@HenriBontenbal) EU voorspelt eigen falen klimaatdoel 2050. Onderzoek gaat echter uit van business-as-usual scenario DrzmBedrijfsleven.nl (@DuurzaamBV) Juryvoorzitter Cees Buisman is er klaar voor. Bekendmaking waterinnovator of the year! #Watervisie Roy Tummers (@RoyTummersVEMW)

keten1200 liter water nodig. Kun liter #watervisie #cargill #evides reporter_wimraaijen (@wimraaijen) Veel interesse vanuit de windenergie voor onze innovatie.

Onze Robot ( Jopie) krijgt een grotere broer. #duurzaam #itanks Cor van de Linde

Hamburg wordt autovrij en groen paradijs

(@itanksknowledge)

Hamburg wil de komende twintig jaar een groene plan realiseren met de bouw van groene zones. De metropool gaat vele fiets- en wandelpaden aanleggen tussen recreatiedomeinen zodat de inwoners zich te voet of per fiets door de stad kunnen verplaatsen. Dit is ook een manier om dieren een rustige en schone leefomgeving te bieden binnen de stad.

De stad tracht met de uitvoering van het plan zich te verzetten tegen de gevolgen van de milieuproblematiek. Klimaatverandering en een stijgende zeespiegel vormen een bedreiging voor Hamburg, omdat overstromingen niet ondenkbaar zijn in de havenstad. De groene zones moeten de stad beschermen doordat zij luchtvervuiling absorberen.

De grootse plannen van de Duitse metropool creëren een duurzame utopie in Europa met economische voordelen. Het groene Hamburg moet meer hoogopgeleide en jonge mensen naar de stad trekken door het meer leefbare en innovatieve karakter.

Efficiëntere ecocombi-vrachtwagens op meer wegen toegestaan DuurzaamGeproduceerd (@DGeproduceerd) Nederlands reservevermogen wordt flink duurder aangeboden dan internationaal Energeia (@Energeia_Nieuws)

UTILITIES 17 nr. 1 - februari 2014

017_H_wervelingen.indd 17

27-01-14 16:41

Evides Ongekend betrouwbaar

12 miljoen m3 demiwater per jaar produceren met één installatie.

Wij doen het.

Vijftien grote (petro)chemische bedrijven in de Rotterdamse haven worden vanuit onze Demiwaterplant Botlek 24/7 voorzien van proceswater. Hun processen staan nooit stil. Onze productie dus ook niet. Betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor de chemische-, petrochemische- en voedingsmiddelenindustrie. Op basis van DBFO-contracten (Design, Build, Finance & Operate) leveren wij onze opdrachtgevers diverse soorten proceswater, zorgen wij voor de zuivering van afvalwater en maken wij hergebruik van water (effluent) mogelijk.

En dat 24/7 vanuit operational excellence. Voor minder doen we het niet.

www.evides.nl

018_evides.indd 1

27-01-14 16:30

12|12|’13

De waarde van water Locatie:

Drijvend Paviljoen Rotterdam

UTILITIES 19 nr. 1 - februari 2014

019_H_katern_water_cover.indd 19

27-01-14 16:42

WaTErVISIE In de duurzame verslaglegging van beurs-

genoteerde bedrijven is doorgaans wel een hoofdstuk gewijd aan water. Toch zijn de kosten die men daadwerkelijk spendeert aan proces- en koelwater niet altijd voorhanden. Martijn Kruisweg van AkzoNobel en Martin Pelle van Cargill gaven tijdens Watervisie 2013 inzicht in de drijfveren van hun bedrijven om die kosten toch zoveel mogelijk boven water te krijgen.

Tekst: David van Baarle

Waarde van water zit niet alleen in kostprijs AkzoNobel voert al twee jaar de lijst aan van chemische bedrijven op de Dow Jones Sustainability Index. Om die positie te bereiken, doet het bedrijf veel inspanningen om zijn energieverbruik te beperken, grondstoffen zo efficiënt mogelijk te gebruiken en uiteraard ook het watergebruik terug te dringen.

Martijn Kruisweg is als hoofd ecoefficiency verantwoordelijk voor het duurzame beleid bij de multinational.

Dat AkzoNobel een grootverbruiker is, zal geen verbazing wekken. Toch zijn de cijfers behoorlijk indrukwekkend: in 2012 gebruikte het bedrijf in totaal 283 miljoen kubieke meter water. Dat

is overigens dertien miljoen liter meer dan in 2009, maar het aantal kuub water per ton product is sinds die tijd juist afgenomen van 15,8 naar 15,3. De absolute toename heeft dus voornamelijk te maken met de groei van het bedrijf in die jaren. ‘Water is een belangrijk onderdeel van verf en dus kijken wij met name naar de strategische risico’s’, zegt Kruisweg. ‘We nemen waterbronnen, toeleveringszekerheid, afvalwaterkwaliteit, efficiency, naleving van de wet en de sociale context allemaal mee in het risicoprofiel en nemen maatregelen als de risico’s te groot worden.’ Tot zover niets nieuws, ware het niet dat

WaTErVISIE PLaTform Het Watervisie Platform brengt experts, gebruikers en leveranciers van producten en diensten bijeen om bij te dragen aan transparante informatievoorziening rond industriewater.

Het platform belicht op een journalistieke en onafhankelijke manier innovaties, behandelt actuele onderwerpen en inspireert. Via het vakblad Utilities met drie ‘Watervisie inside’ magazines per jaar, met de website www.watervisie.com, met drie rondetafelmeetings per jaar en met een jaarcongres bereikt het Watervisie Platform haar doelgroep. Wilt u betrokken raken bij het Platform?

Kijk dan op www.watervisie.com

met name het laatste deel van de risicomatrix een steeds belangrijker deel vormt van de watervraagstukken die het chemiebedrijf moet beantwoorden.

‘Duurzaam watergebruik wordt gedreven door wet- en regelgeving, maar misschien nog wel meer door de sociale druk van de gebruikers van onze producten. In de eigen productiefaciliteiten streven we dan ook naar een volledig duurzaam gebruik van zoet water.

Inmiddels hebben we die ambitie voor 83 procent ingevuld en we verwachten in 2015 op honderd procent te zitten.

Toch zijn we er dan nog lang niet. In de keten waar wij ons bevinden wordt nog meer water gebruikt. We moeten dus zowel achteruit als vooruit kijken om te zien of we onze toeleveranciers of onze klanten kunnen helpen hun watergebruik terug te dringen.’

Kruisweg benadrukt dat duurzaam watergebruik meerdere strategische doelen dient. De businesscase voor het terugdringen, hergebruiken of verduurzamen van proceswater adresseert dan ook meerdere bedreigingen. ‘Simpel gezegd komt onze productie in gevaar als we geen toegang hebben tot schoon, zoet water’, zegt hij. ‘Bovendien kunnen we de license to operate verliezen als we wetten overtreden en daarmee waterrechten verspelen. Sterker nog: water

20 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

020_21_22_23_M_Katern_water.indd 20

28-01-14 10:54

onttrekken aan een waterschaars gebied kan tot grote imagoschade leiden.

Uiteindelijk voelen we het ook in onze portemonnee als we niet goed omgaan met de inname van zoet water en de prijzen stijgen.’ AkzoNobel voert dan ook een actief beleid om het waterverbruik in de processen terug te dringen, maar ook om de genoemde risico’s te verkleinen.

De waarde van water voor AkzoNobel, blijkt uit een simpel rekensommetje: ‘Het innemen en behandelen van water kost ons zo’n 0,01 euro per kilo. We mengen het water daarna met grondstoffen tegen een waarde van zo’n één, twee euro per kilo. In het product zit dan nog vijftig procent water, met een waarde van zo’n 0,5 tot 1 euro per kilo. Het eindproduct tot slot heeft een intrinsieke waarde van zo’n vier euro per kilo, waarvan een halve kilo uit water bestaat. Daarmee is de waarde van water gaandeweg het proces van één cent gestegen naar twee euro, ofwel een tweehonderd procent stijging.’

optelsom In het voorbeeld van Kruisweg was water misschien meer een grondstof dan een utility, maar ook in de processen zelf kijkt AkzoNobel wel degelijk naar het voorkomen of terugdringen van het watergebruik en als dat niet mogelijk is naar hergebruik of behandeling vóór eventuele lozing.

‘Zoals met energie geldt: de beste waterbesparing is water dat je niet gebruikt. Door processen anders in te richten, te verkleinen of bijvoorbeeld te reinigen met een pig in plaats van met water, kun je van tevoren heel wat watergebruik voorkomen. Maar ook door cleaning in place-processen anders in te richten of spoelwater twee keer te gebruiken is veel besparing mogelijk.

Daarnaast kan uit het proces teruggewonnen water worden behandeld en opnieuw worden ingezet.’

In veel processen van AkzoNobel wordt water als transportmiddel gebruikt voor afval of energie. Om de waarde die ongemerkt aan het water wordt toegevoegd te illustreren, gebruikt Kruisweg twee voorbeelden. ‘In het eerste voorbeeld gebruiken we water als schoonmaakmiddel in het verfproces.

We gebruiken daarvoor drinkwater dat

Tijdens het congres Watervisie 2013 in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam vertelden verschillende bedrijven over hun visie op de waarde van water.

tegen een prijs van tussen de een en drie euro per kuub wordt ingekocht.

Een deel verdwijnt in het product, maar een groter deel wordt ingezet voor het spoelen van pijpleidingen en mengvaten.

De waarde van het mengsel van vaste stoffen en vloeistoffen is dan opgelopen tot zo’n vijftig tot honderd euro per kuub. Veel van de in het water aanwezige stoffen kunnen worden teruggewonnen, waarna het water naar de voorbehandeling gaat. Maar uiteraard kost ook dat geld, tussen de vijf en de tien euro, net als het indikken van de slurrie en het verbranden van de overgebleven afvalstoffen. Ook de kosten van de uiteindelijke waterbehandeling kunnen nog oplopen tot zo’n tien euro.’

Kruisweg schrok dan ook aardig toen hij de uiteindelijke optelsom zag. ‘De waarde van één kuub water varieert van zestig tot 120 euro en we gebruiken heel veel water. Eerlijk gezegd weten we niet van elke plant en elke processtap precies hoeveel kosten met het watergebruik gepaard gaan. Het is zeker de moeite waard om dat nog intensiever te onderzoeken.’

Water als verpakking Ook het tweede voorbeeld dat Kruisweg noemde, laat zien hoeveel waarde ongemerkt in water wordt opgeslagen. ‘Dit tweede voorbeeld gaat over een chlo-

raatfabriek van AkzoNobel in Brazilië waar zout via elektrolyse wordt gesplitst in chloor en waterstof. De warmte van tussen de vijftig en tachtig graden die bij het elektrolyseproces ontstaat, wordt weggekoeld met water. Het zoete koelwater gaat met een temperatuur van tien graden Celsius in de warmtewisselaar en verlaat de fabriek met een temperatuur van vijftien graden Celsius.

Daarmee gooi je uiteindelijk energie weg. Ook daarvan hebben we de kosten berekend en de geschatte energiewaarde daarvan was toch een slordige ton per jaar.’

De kunst is om water niet als op zichzelf staande utility te beschouwen, maar als verpakking. Kruisweg: ‘De waarde van water zit niet in het water maar in wat erin zit: grondstoffen, energie, chemicaliën, afval, eindproducten. Kijk ook naar de waarde van water in termen van risico. Wat kost productieverlies doordat je geen beschikking hebt over water of niet de juiste kwaliteit water?

De waarde van water staat altijd in relatie tot je processen. Wat doet het met je productiemiddelen, wat kost het om de juiste kwaliteit water te krijgen aan middelen, ontwerp, engineering en onderhoud? Om nog maar niet te spreken over reputatieschade en de license to operate. Water heeft een strategische waarde die bedrijven moeten benoemen UTILITIES 21 nr. 1 - februari 2014

020_21_22_23_M_Katern_water.indd 21

28-01-14 10:54

zoet water en wat zijn de gevolgen als je vervuild water loost op een gevoelig ecosysteem?’

Hoewel Nederland bekend staat als waterland, laat de waterkaart die Pelle toont toch een heel ander beeld zien.

De Nederlandse locaties van Cargill staan in Sas van Gent en Bergen op Zoom en die gebieden kleuren op de kaart behoorlijk oranje, wat in de legenda als extreem waterschaars wordt aangeduid. ‘Met name in Sas van Gent is water, met een gemiddelde prijs van een euro per kubieke meter, behoorlijk duur. Om de stress te verminderen en de leveringszekerheid te kunnen blijven garanderen werken we op deze site dan ook condensaat en effluent op tot proceswater. We gebruiken daarvoor zeer innovatieve technieken die ons in staat stellen te blijven produceren zonder de omgeving al te veel te belasten.’

Belasting Het voorbeeld is ook een

Martijn Kruisweg, AkzoNobel: ‘Duurzaam watergebruik wordt gedreven door wet- en regelgeving, maar misschien nog wel meer door de sociale druk van de gebruikers van onze producten. In de eigen productiefaciliteiten streven we dan ook naar een volledig duurzaam gebruik van zoet water.’

en als ze dat goed doen, kunnen ze zich er ook mee onderscheiden.’

Cargill Cargill kent een lange geschiedenis die ooit begon in de opslag van graan. Inmiddels is het bedrijf wereldwijd een grote speler en produceert het een keur aan producten die min of meer zijn voortgekomen uit die eerste stappen. Zo produceert men diverse producten op basis van graan, maar ook een keur aan andere landbouwproducten. Starches and Sweeteners, granen en zoetstoffen is een van de divisies van het bedrijf en Martin Pelle is waterexpert voor Europa. Dat in landbouwproducten veel

water zit, mag geen verbazing wekken, maar ook de productieketen gebruikt heel wat zoet water. ‘De inname van zoet water komt voor Cargill wereldwijd neer op een slordige 186 miljoen kuub per jaar’, zegt Pelle. ‘Dat kost het bedrijf 79 miljoen dollar. Ook afvalwater is behoorlijk met jaarlijks 114 miljoen kuub. De kosten daarvan zijn 109 miljoen dollar per jaar. Nu zijn die kosten een schijntje vergeleken met bijvoorbeeld grondstofkosten of de kosten van energie, maar ook bij ons geldt dat je de waarde van water niet alleen op de kostprijs moet schatten.

Want wat zou er kunnen gebeuren als je geen beschikking hebt over schoon

aanloop naar een heikel punt dat Pelle graag wil delen met het publiek: de aanpassing van de Belasting op Leidingwater (BOL). Met name het vervallen van het maximumverbruik waarover bedrijven belasting moeten betalen is de industrie een doorn in het oog. ‘De regering wil een tekort in de begroting aanvullen en denkt een kaasschaafmethode gevonden te hebben om geld binnen te halen.

Maar ik heb even snel uitgerekend dat als deze maatregel doorgaat, het voor de sites in Sas van Gent en Bergen op Zoom gezamenlijk ongeveer acht ton gaat kosten. Dat is een behoorlijke lastenverhoging in een tijd dat de marges onder druk staan. Het is ook de vraag of zo’n maatregel innovatie zal bevorderen.’

Want dat Cargill innovatieve technieken inzet om zijn waterverbruik te beperken of goedkoper te maken, blijkt wel uit de voorbeelden die Pelle toont. ‘Zo waren we in 1999 een van de eerste voedingsmiddelenbedrijven die een membraan bioreactor gebruikten om condensaten op te werken tot koelwater, of proceswater. Het condensaat was warm water zonder zout. Ideaal dus voor hergebruik. Enig probleem was dat er nogal wat organische vervuiling in het water zat. Die werd eruit gehaald met een MBR. We richtten drie lijnen

22 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

020_21_22_23_M_Katern_water.indd 22

28-01-14 10:54

Martin Pelle, Cargill: ‘Bij ons geldt dat je de waarde van water niet alleen op de kostprijs moet schatten. Want wat zou er kunnen gebeuren als je geen beschikking hebt over schoon zoet water en wat zijn de gevolgen als je vervuild water loost op een gevoelig ecosysteem?’

in met elk een capaciteit van tussen de zeven en vijftien kuub water per uur.

De investering bleek goed uit te pakken, want het water van de MBR was 2,5 tot 3 keer goedkoper dan het water dat we daarvoor gebruikten.’

Water in risicobeheer Dat zulke innovaties ook risico’s opleveren, bleek wel toen condensaat werd hergebruikt als ketelwater. Door een lek in een warmtewisselaar kwam er glucose in het proceswater, met alle gevolgen van dien. ‘Uiteindelijk belandde er zeventien ton glucose in twee boilers met als gevolg dat we in de ene boiler alle 316 vlampijpen moesten vervangen. We hebben daar wel onze lessen uit getrokken. Zo was er geen detectiesysteem die de kwaliteit van het ketelwater controleerde op organische vervuiling. Ook bleek de druk die op de warmtewisselaars stond veel hoger dan waarvoor ze ontworpen waren. Om dit soort procesverstoringen in de toekomst te voorkomen, hebben we dan ook de onderhoudsorganisatie van de warmtewisselaars aangepakt.’

Proceswater moet dus wel degelijk in het risicobeheer van bedrijven worden meegenomen. Soms kan zelfs een incident buiten het eigen bedrijfs-

terrein zijn weerslag hebben op de watervoorziening, zoals blijkt uit het derde voorbeeld van Pelle. ‘Een van onze fabrieken onttrekt grondwater uit een watervoerende laag. Een paar jaar geleden kreeg een aangrenzend mijnbouwbedrijf problemen met een lek in een afvalwaterpijpleiding. Het bedrijf had het lek zelf niet geconstateerd, maar de procesoperators van Cargill zagen de geleidbaarheid van het water toenemen.

Het gevolg was dat er noodvoorzieningen moesten worden getroffen en dus werden er anderhalve kilometer lange pijpleidingen aangelegd. De waterbron bleef nog zes maanden vervuild en ook de vegetatie in de omgeving had last van het zoute milieu dat was ontstaan.

Uiteraard kost dit veel geld en dus ook hier hebben we geleerd om de risico’s in kaart te brengen en maatregelen te nemen om ze zo veel mogelijk te voorkomen. Misschien nog wel de belangrijkste les is dat je de watervoorziening niet als vanzelfsprekend moet beschouwen.

Als je geen toegang hebt tot proceswater, moet je je processen stilleggen.’

Dat gold ook toen bij een fabriek in Brazilië een lek ontstond in de olieopslag. ‘Er was een lek in een afdichting ontstaan waardoor vervuilde olie uit een tank liep. De gelekte olie werd

opgevangen door een vergaarbak, maar de ventiel die de olie normaal gesproken tegen zou moeten houden, stond open. De olie stroomde uiteindelijk in de lokale rivier waardoor het drinkwaterbedrijf dertien uur lang geen water kon innemen. Dus ook afvalwater kan een risico vormen waar je rekening mee moet houden in de bedrijfsvoering.’

Als laatste wil Pelle ook benadrukken dat bedrijven een morele plicht hebben om verantwoord met water om te gaan.

Cargill formuleerde een waterdoelstelling voor 2015: een reductie van vijf procent. Inmiddels is al meer dan zeven procent gehaald. Het is dus mogelijk om duurzame doelen te verenigen met de bedrijfsstrategie. De samenwerking die Cargill is aangegaan met milieugroeperingen als Greenpeace en The Nature Conservancy laat zien dat het zijn opdracht serieus neemt. Neemt niet weg dat de consument ook moet blijven nadenken en voorgelicht moet worden over zijn waterverbruik. Pelle wilde het publiek nog meegeven dat voor de productie van de koffie die ze zouden gaan drinken 1680 liter water per kilo koffie is gebruikt. Wat dat aangaat was bier een duurzamer alternatief met driehonderd liter waterverbruik per kilo. Het werd nog een gezellige dag. n UTILITIES 23 nr. 1 - februari 2014

020_21_22_23_M_Katern_water.indd 23

28-01-14 10:54

Aquaver is tijdens het Watervisiecongres uitgeroepen tot Water Innovator of the Year 2013. CEO Rob Hollering ziet de prijs als aanmoediging om de ingeslagen weg voort te zetten, maar hij zoekt daarbij wel naar partners. ‘De installaties zijn inmiddels op verschillende plaatsen in de wereld succesvol getest. wellicht kunnen wij vanuit de Topsector Water ondersteuning krijgen om de technologie wereldwijd nog verder uit te rollen.’

WaTErVISIE

Tekst: Adriaan van Hooijdonk Beeld: Wim Raaijen

Vacuüm membraan distillatie verovert de wereld De toegang tot schoon water is een van de belangrijkste uitdagingen waar grote delen van de wereld nu en in de toekomst voor staan. De prijswinnende vacuüm membraan distillatietechnologie van Aquaver levert schoon water door slim gebruik te maken van laagwaardige restwarmte.

Ruim 2,5 jaar geleden zette Hollering zijn eerste schreden in de water-

ik Aquaver opgericht en mensen aangetrokken om de technologie verder te ontwikkelen en de producten in de markt te zetten.’

Simpel principe Het principe van vacuüm membraan distillatie is eenvoudig. Verontreinigd water met een temperatuur van zestig tot tachtig graden Celsius wordt in het

De prijswinnende vacuüm membraan distillatie-technologie van aquaver levert schoon water door slim gebruik te maken van laagwaardige restwarmte. technologiewereld. Dat gebeurde via een contact met Ecover Group, dat een klein belang in het Duitse bedrijf Memsys had genomen. ‘Deze onderneming heeft de technologie verder ontwikkeld op basis van jarenlang onderzoek door een voormalig medewerker van het Fraunhofer instituut’, licht Hollering toe. ‘Vervolgens heb ik Philips benaderd om ons te helpen er een echt commercieel product van te maken. Memsys had in feite alleen het motorblok ontwikkeld, maar er moest nog wel een carrosserie komen. Tegelijkertijd heb

systeem gezogen en tussen een folie en een waterafstotend (hydrofoob) membraan door geleid. Zo ontstaat een één millimeter dunne waterfilm die kookt vanwege de lage systeemdruk. Het waterafstotende membraan laat de stoom door, die vervolgens condenseert op een folie aan de andere zijde van het membraan. De condensatiewarmte die vrijkomt wordt opnieuw gebruikt om de volgende waterfilm op te warmen. Het condensaat (gedestilleerd water) en het concentraat worden opgevangen in separate tanks.

Onderscheidend Hollering omschrijft de vacuüm membraan distillatie als een ‘robuuste en simpele’ technologie, die onder meer allerlei soorten zout water kan reinigen. ‘Het apparaat kan verschillende soorten zout water aan, met concentraties tot wel 250 gram zout per liter. Er is geen voorbehandeling nodig en het apparaat draait op laagwaardige (industriële) restwarmte. Door de lage temperaturen raken de membranen minder snel vervuild, waardoor ze langer meegaan. Bovendien zijn alle componenten van kunststof zodat er geen corrosieproblemen ontstaan. Dagelijks kan de installatie zo’n honderd kubieke meter distillaat produceren.’

Toepassingen Naast het ontzilten van zeewater hebben de systemen inmiddels ook voor andere toepassingen hun waarde bewezen.

De verfindustrie kan het bijvoorbeeld gebruiken om waardevolle pigmenten terug te winnen uit afvalwater.

Bovendien snijdt het mes zo aan drie kanten, want één afvalstroom, waarvoor aanvankelijk afvalbelasting moet worden betaald, wordt nu omgezet in twee waardestromen: distillaat en con-

24 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

024_25_P_Katern_water.indd 24

28-01-14 12:32

Aquaver is tijdens het congres Watervisie 2013 uitgeroepen tot Water Innovator of the Year 2013. Een steuntje in de rug van het bedrijf dat hard op zoek is naar partners.

centraat. ‘Wij zijn inmiddels bezig met een internationaal opererende verffabrikant om deze applicatie verder in de praktijk te testen’, aldus Hollering.

Testen Aquaver heeft de technologie inmiddels op een tiental plaatsen in de wereld succesvol getest. ‘Zo hebben wij onder meer een installatie geplaatst op een van de eilanden van de Malediven. De bewoners moeten vrijwel alles importeren. Ook water dat in plastic flessen is verpakt. Na gebruik komen deze flesjes in het milieu terecht. De lokale autoriteiten willen daarom zelf drinkwater maken met behulp van onze technologie. De huidige RO-systemen hebben veel

voor nodig’, aldus Hollering.

Daarnaast zijn er in Masdar City, naast het vliegveld van Abu Dhabi, hoofdstad van de Verenigde Arabische Emiraten, drie installaties van Aquaver opgesteld. Binnen tien jaar moet Masdar City zijn uitgegroeid tot een hypermoderne stad die volledig CO2-neutraal is. Alle energie wordt opgewekt uit duurzame bronnen en uit het afval van de 50.000 toekomstige bewoners. De autoriteiten trekken vooral schone bedrijven aan, actief in duurzame technologie.

Samenwerking Hollering is overigens op zoek naar partners om de technologie verder te vermarkten.

‘Ik ben ervan overtuigd dat als wij zo doorgaan aquaver binnen vijf jaar is uitgegroeid tot een toonaangevend mkb-bedrijf in de waterbehandelingswereld.’ moeite met de wisselende samenstelling van het zeewater en zijn erg onderhoudsgevoelig. Daar heeft ons apparaat geen last van. Ook zijn er geen milieubelastende chemicaliën

‘Ik ben pas sinds 2,5 jaar actief in de watertechnologie-wereld, en het valt mij op dat een groot deel van de bedrijven in het noorden van het land is gevestigd. Daarom willen wij de

komende maanden onderzoeken of Aquaver eventueel kan samenwerken met gevestigde spelers die een groot internationaal netwerk hebben. Ook kunnen wij vanuit de Topsector Water wellicht ondersteuning krijgen om de technologie wereldwijd nog verder uit te rollen.’

Aquaver is inmiddels twee keer in de prijzen gevallen. Zo kreeg het bedrijf via de nauwe samenwerking met Plataforma Solar Almeria (PSA) tijdens de recente IDA-conferentie in China een prijs voor de beste wetenschappelijke bijdrage. En tijdens het Watervisie-congres op 12 december in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam werd het bedrijf uitgeroepen tot Water Innovator of the Year.

‘Beide prijzen hebben een gigantische olievlekwerking’, stelt een trotse Hollering. ‘Wij hebben ontzettend veel reacties en felicitaties ontvangen.

Het geeft ons een reden om relaties te benaderen en omgekeerd geldt natuurlijk hetzelfde. Ik ben ervan overtuigd dat als wij zo doorgaan Aquaver binnen vijf jaar is uitgegroeid tot een toonaangevend mkb-bedrijf in de waterbehandelingswereld.’ n UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2014

024_25_P_Katern_water.indd 25

28-01-14 12:32

technologie Organische batterij

Onderzoekers van Harvard hebben een organische batterij ontwikkeld gemaakt van materiaal vergelijkbaar met moleculen in rabarber. De organische batterij is een doorbraak in de opslag van hernieuwbare energie. De batterij maakt gebruik van de elektrochemie van organische moleculen in plaats van metalen.

Volgens de onderzoekers kan de batterij toegepast worden op een elektriciteitsnet en maakt het gebruik van kleine organische verbindingen genaamd chinonen. Dit blijkt goedkoper te zijn dan de elektrokatalysatoren uit metalen zoals platina. Chinonen zijn goedkoop en kunnen verkregen

worden uit groene planten en uit ruwe olie. De onderzoekers hebben gebruikgemaakt van een chinonenmolecuul dat identiek is aan een molecuul dat gevonden kan worden in rabarber.

Verder wordt er met het gebruik van organische moleculen tal aan mogelijkheden gecreëerd om hernieuwbare energie op te slaan. Momenteel worden voor de stroomopslag voornamelijk metaalionen gebruikt waarvan er slechts een beperkt aantal daadwerkelijk elektriciteit opslaat. Helaas is er nog geen één metaalion geschikt voor de opslag van grote hoeveelheden hernieuwbare energie.

‘De organische batterij van Harvard presteert net zo goed als de meeste commerciële ‘flowbatterijen’’, aldus de onderzoekers van Harvard.

Flowbatterijen verschillen van vaste batterijen, welke gebruik maken van metalen, doordat zij twee vloeibare chemische componenten bevatten.

De componenten worden opgeslagen in aparte tanks. ‘Hernieuwbare energie, zoals wind- en zonne-energie, zouden economisch gezien meer op kunnen leveren als de organische ‘flowbatterij’ wordt ingezet. Vooral wanneer er geen wind of zon is’, zegt Harvardwetenschapper Michael J. Aziz.

Afsluitdijk krijgt energiecentrale

De eerste ‘blauwe-energiecentrale’ ter wereld, draaiend op technologie van de Universiteit Twente, staat sinds kort midden op de Afsluitdijk. De vakgroep van Mesa+-onderzoeker Kitty Nijmeijer bedacht membranen die met ionentransport elektriciteit kunnen opwekken. De membranen halen energie uit het verschil in zoutgehalte van zout en zoet water. Momenteel draait de centrale warm, eind februari moet de eerste energie worden geleverd.

Op termijn moet er op de Afsluitdijk energie op te wekken zijn voor 500.000 Nederlandse huishoudens. Echt rendabel is de blauwe-energiecentrale nu nog niet. ‘Op het moment kunnen onze membranen in het lab een vermogen van ongeveer 1,3 Watt per vierkante meter leveren, waar 2 tot 3 Watt nodig is om het rendabel te maken.'

Duitse onderzoekers bedenken snelste waterkoker ooit Wetenschappers hebben een manier bedacht om een kleine hoeveelheid water in een halve picoseconde (een triljoenste van een seconde) te verwarmen tot een slordige zeshonderd graden Celsius. En daarmee zou de nieuwe manier om water te koken – die momenteel nog puur theoretisch is – de snelste ooit zijn.

Om water met die ongelofelijke snelheid te verwarmen, maken onderzoeker gebruik van terahertz-straling. Deze straling bestaat uit elektromagnetische

golven met een frequentie die tussen de frequentie van radio- en infrarode golven inzit. Een puls van deze straling verandert de interactie tussen watermoleculen in zeer korte tijd.

Met behulp van een supercomputer onderzochten onderzoekers de mogelijkheden van deze manier van water verwarmen. ‘We hebben berekend dat het mogelijk moet zijn om een vloeistof binnen een halve picoseconde te verwarmen tot ongeveer zeshonderd graden Celsius’, vertelt onderzoeker

Oriol Vendrell. En dat zonder dat de watermoleculen daarbij kapot gaan.

Wie al fantaseert over het razendsnel produceren van een kopje thee, moet nog even geduld hebben. Met de nieuwe methode kan slechts één nanoliter in één keer verwarmd worden. Dat is niet veel, maar voor het doeleinde dat de onderzoekers voor ogen hebben, is het genoeg. Ze willen de nieuwe methode namelijk gebruiken tijdens experimenten. En daarbij is een klein beetje water vaak al voldoende.

26 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

026_27_technologie.indd 26

27-01-14 16:42

Robot gebruikt uw urine als energiebron Wetenschappers hebben een robot ontwikkeld die al zijn energie haalt uit menselijke urine. De robot pompt de urine met behulp van een apparaatje dat ongeveer net zo werkt als het menselijk hart in een biobrandstofcel en die zet de urine om in elektriciteit.

De robot – aangeduid als EcoBot – beschikt over een apparaat dat ongeveer net zo functioneert als een menselijk hart. Met dat apparaat kan de robot urine in een biobrandstofcel pompen.

Eerder werden daarvoor ook wel gewone motorpompen gebruikt, maar die vallen gemakkelijk ten prooi aan verstoppingen en mechanische problemen.

De op het hart geïnspireerde pomp is een stuk degelijker en betrouwbaarder.

‘De kunstmatige hartslag is mechanisch gezien simpeler dan een conventionele door motoren aangedreven pomp doordat er gebruik gemaakt wordt van kunstmatige spieren in plaats van

een mechanisch ingewikkeldere elektrische motor voor het creëren van de pompbeweging’, legt onderzoeker Peter Walters uit. Zodra de pomp de vloeistof in de brandstofcel heeft gepompt, zet die de urine om in elektriciteit. 24 biobrandstofcellen die draaiden op urine

waren in staat om voldoende energie op te wekken om een condensator op te laden. De energie die in de condensator werd opgeslagen, kon weer worden gebruikt om het ‘hart’ een nieuwe ronde urine naar binnen te laten pompen, zo stellen de onderzoekers in hun paper.

Duurzame technologie gaat naar de maan ‘Concentrated Solar Power’ (CSP). De technologie maakt gebruik van Fresnelspiegels waarmee zonlicht geconcentreerd wordt om buizen gevuld met vloeistof te verhitten.

iLinqs App Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Onderzoekers van de Polytechnic University of Catalonia hebben een technologie ontwikkeld voor het opwekken van en opslaan van duurzame energie op de maan.

Prominente ruimtevaartorganisaties zoals NASA, ESA en de China National Space Administration hebben als doel om in het jaar 2020 weer mensen terug op de maan te krijgen.

Nieuwe ruimtemissies naar de maan vragen om (duurzame) energie voor

bijvoorbeeld maanvoertuigen en bemande ruimtestations. Het Spaanse onderzoeksteam bestaande uit natuuren sterrenkundigen werkt daarom aan een duurzame technologie voor energievoorziening op de maan.

De Spaanse onderzoekers richten zich vooralsnog op een techniek die CSP heet om de toekomstige bezoekers van de maan te voorzien van duurzame energie. Het zonovergoten Spanje is vrij bekend en ver met de ontwikkeling

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

UTILITIES 27 nr. 1 - februari 2014

026_27_technologie.indd 27

27-01-14 16:42

Energie Restwarmte is in opkomst. Steeds meer

bedrijven vinden nieuwe bestemmingen voor restwarmte uit hun productieprocessen. Vaak gaat het om restwarmte van zeventig graden, die direct in een ander proces inzetbaar is. Voor restwarmte met een fors lagere temperatuur zijn de oplossingen een stuk schaarser. Alles beter dan lozen, vond kunststofproducent Wavin, die mogelijkheden voor warmte-uitwisseling onderzocht.

Tekst: Imke Hamacher, in opdracht van RVO.nl Beeld: Aerophoto Eelde

Hogere bestemming voor laagwaardige restwarmte Het Wavin-bedrijventerrein in Hardenberg huist zeven kunststofverwerkende bedrijven. Zes hiervan zijn spin-offs van Wavin, dat besloot een aantal activiteiten af te stoten om terug te gaan naar de core business: de productie van kunststofleidingsystemen.

Wavin Diensten bleef wel beheerder van het terrein. Uit de zeven fabrieken rollen onder meer kunststof folieverpakkingen, profielen, granulaatkorrels, leidingsystemen, kratten en bakken. Bij de energie-intensieve productietechnieken komt veel (rest)warmte vrij, die Wavin in de zomer in de grond opslaat via een collectief WKO-systeem. In de winter wordt de restwarmte weggekoeld met grondwater. Zonde dat die warmte ’s winters gewoon de lucht en het water in verdwijnt, vond Wavin Diensten.

Locatiemanager Thom Cremer: ‘Het is slecht voor het milieu én de portemonnee. Helaas was in Nederland nog weinig bekend over laagwaardige restwarmte. Daarom hebben we adviesbureau KWA de opdracht gegeven tot een restwarmteonderzoek.’

Vlekkenplan KWA voerde het restwarmteonderzoek uit in samenwerking met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl, het voormalige 28 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

028_29_Q_artikel.indd 28

Agentschap NL). De eerste stap was het maken van een vlekkenplan, vertelt KWA-adviseur Fons Heuven. ‘Dat laat zien hoe energievraag en -aanbod zijn verdeeld over het terrein. Eerst bekijk je waar bedrijven intern hun warmte kunnen benutten. De volgende stap is onderzoeken of bedrijven onderling warmte kunnen uitwisselen – direct, of via het aanwezige collectieve WKOsysteem. Ter vergelijking hebben we ook mogelijkheden met duurzame energie uit wind en biomassa doorgerekend.’

Laagwaardige restwarmte De restwarmte is vooral afkomstig van ovens en hydrauliekkoeling, aldus Heuven. ‘Hoogwaardige restwarmte van veertig graden is nog direct herbruikbaar, laagwaardige restwarmte van zo’n twintig graden moet je eerst opwaarderen met een warmtepomp.

De restwarmte op het Wavin-terrein is vooral van lage temperatuur. Met warmteterugwinning en -opwaardering kan de restwarmte ingezet worden voor bijvoorbeeld de verwarming van ventilatielucht.’

Financiële plaatje Uit het onderzoek blijkt dat de financiële haalbaarheid van de meeste opties niet zo

rooskleurig is, met terugverdientijden van acht tot tien jaar. Heuven: ‘Voor het aanpassen van de verwarmingsinstallaties naar lage temperatuur en het inzetten van warmtepompen is een relatief hoge investering nodig.

Rechtstreekse warmte-uitwisseling tussen bedrijven is lastig vanwege de ongelijktijdigheid van vraag en aanbod.’

Ook investeren in duurzame energie uit wind en biomassa is financieel nog niet aantrekkelijk. Restwarmteopslag via het centrale WKO-systeem komt als meest interessant uit de bus. ‘Maar dit wordt pas aantrekkelijk als de bestaande verwarmingsinstallaties aan vervanging toe zijn’, aldus Heuven

Interessant bij vervanging Als de verwarmingsinstallatie toch moet worden vervangen, is de extra stap naar lagetemperatuurverwarming een stuk kleiner. Voordeel is dat het WKOsysteem voor de restwarmteopslag al aanwezig is. Hierdoor telt alleen de meerinvestering, waardoor de terugverdientijd daalt naar drie tot vier jaar.

Heuven: ‘De bedrijven moeten nu alleen nog over op lagetemperatuurinstallaties.

Als ze dat doen, levert dat een energiebesparing op van 31 procent, gelijk aan het verbruik van 320 woonhuizen.’

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

28-01-14 10:56

Kunststofproducent Wavin vond het zonde om zijn restwarmte van lage temperatuur te lozen. Met adviesbureau KWA en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland zocht het naar mogelijkheden om deze laagwaardige restwarmte toch te benutten.

Verrassend kansrijk Dat het

Vervolgstappen Natuurlijk zijn

Meer maatregelen Ondertussen

onderzoek uitwijst dat uitwisseling van laagwaardige restwarmte kansrijk is, had RVO.nl-adviseur Willem de Vries niet meteen verwacht. ‘Het gaat om restwarmte van hele lage temperatuur.

Ik had nog nooit restwarmte-uitwisseling onder de veertig graden gezien.

Dat intrigeerde me, maar ik had ook verwacht dat de conclusie zou zijn: dit is nog een brug te ver.’ Dat het gaat om een bestaande locatie is volgens hem een voordeel. ‘Op een nieuw terrein zijn nog geen bedrijven gevestigd die afspraken kunnen maken. Dan moet de gemeente bijvoorbeeld eisen stellen. Op het Wavin-terrein is al een collectief met gemeenschappelijke belangen. Voor andere locaties met een centraal opslagsysteem zie ik dan ook veel kansen.’

de verwarmingsinstallaties niet allemaal tegelijk aan vervanging toe. Dat hoeft ook niet, volgens Heuven. ‘Wel geldt: hoe meer bedrijven meedoen, hoe korter de terugverdientijd. Als er meer lage temperatuur restwarmte beschikbaar is, kunnen bedrijven ook meer besparen op hun energiekosten.’ Nu de basis er ligt, is het tijd voor vervolgstappen, aldus Cremer.

‘Een aantal dingen moeten we nog nader uitwerken. Hoe krijg je restwarmte nu het beste – met het minste verlies – van A naar B? Hierover komt een vervolgonderzoek. Ook gaan we inventariseren hoe oud alle installaties zijn, zodat we het verloop beter kunnen inschatten.’

verkent Wavin ook andere wegen.

‘We gaan een deel van de restwarmte aan een nieuw zwembad leveren’, vertelt Cremer. ‘Het zwembad krijgt geen gasleiding, maar warmtepompen en onze restwarmte.’ Binnen de meerjarenafspraak energie-efficiency (MJA) met de overheid nemen de bedrijven ook andere maatregelen. ‘We gebruiken zoveel mogelijk gerecycled materiaal.

Wavin zamelt oude leidingstukken in en vermaalt die voor hergebruik in nieuwe leidingen. Een ander bedrijf maakt huisvuilzakken van honderd procent gerecycled materiaal. Onze machines hebben frequentieregelaars en ook met ledverlichting doen we allerlei proeven.’

OvEr HET MJA-prOgrAMMA Hoe verbeteren we de energie-efficiency tussen 2005 en 2020 met dertig procent en verduurzamen we de energievoorziening? De Nederlandse overheid, bedrijven, instellingen en gemeenten maakten hierover afspraken in de Meerjarenafspraken Energie-efficiency (MJA3 en MEE).

Deelnemers krijgen ondersteuning van het MJA-programma, dat aanjaagt, begeleidt, adviseert, kennisnetwerken faciliteert en projecten (deels) financiert. Als resultaat verbeterde de energie-efficiency sinds 1992 jaarlijks met gemiddeld twee procent, dankzij maatregelen in bedrijfsprocessen en de keten. Het MJA-programma wordt uitgevoerd door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: www.rvo.nl/mja

Voorgesorteerd Hoewel nog niet duidelijk is wanneer het moment van vervanging van de verwarmingsinstallaties echt aanbreekt, is Cremer blij dat er al een plan ligt. ‘Het biedt perspectief. Als een installatie het begeeft en vervangen moet worden, heeft een bedrijf geen tijd om lang na te denken. Dan moet je snel actie ondernemen. Het moment suprême moet nog komen, maar we zijn wel alvast voorgesorteerd. Doel is om uiteindelijk alle gebouwen op het bedrijventerrein helemaal gasvrij te verwarmen.’ ■ UTILITIES 29 nr. 1 - februari 2014

028_29_Q_artikel.indd 29

28-01-14 10:56

HÉT JAARCONGRES VAN DE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR DOELMATIG ONDERHOUD EN HET IMAINTAIN PLATFORM

Winst door multidisciplinaire

samenwerking , logistiek, kennis, winst, asset management, on netwerkeconomie 20 MAART 2014 • DE KUIP • ROTTERDAM

waardeketen, winst, samenwerken , pain&gain sharing, social return, vertr Steeds meer bedrijven gaan terug naar hun ‘core competenties’.

Programma iMaintain 2014 Soms ontstaan er samenwerkingsverbanden waarbij de disciplines wen, consortium , kennisdeling, prestatiemanagement, winst, ervaring, delen van verschillende partijen elkaar aanvullen.

Ieder doet waar hij goed in is, gezamenlijk wordt het best haalbare gerealiseerd. Deze manier van samenwerking vereist openheid en vertrouwen en biedt kans voor innovatie. netwerkeconomie, logistiek, kennis, winst, asset mana frisse inzichten, kennisdeling en winst! Wat is haalbaar en wat moet voor gebeuren? Tijdens iMaintain 2014, het jaarcongres van de ment,daar ontwikkeling , waardeketen, winst NVDO en iMaintain, gaan specialisten en het publiek dieper in op,desamenwerken, pain&gain sharing, soc kansen die multidisciplinaire samenwerking biedt. turn, vertrouwen, consortium, kennisdeling, prestatiemanagement, winst, ervari Voor wie is er winst te halen op iMaintain 2014? delen, open innovatie. netwerkeconomie, logistiek, kennis, wins asset management, ontwikkeling, waardeketen, winst, samenwerken, pain&ga sharing, social return, vertrouwen, consortium, kennisdeling, management, winst, ervaring, delen, open innovatie. netwerkec nomie, logistiek, kennis, winst, asset management, ontwikkel u nu in hrij,fsamenwerken waardeketen,Scwinst , pain&gain sharing, social return, vertrouw consortium, kennisdeling, kennis, winst, asset management, ontwikke waardeketen, winst, samenwerken, pain&gain sharing, social return, vertrouw ling,

iMaintain is bedoeld voor beslissers en beleidsmakers van onderhoudsintensieve asset owners en aanbieders van onderhoudsdiensten en -producten.

Ook overheden en kennisinstituten die zich bezighouden met onderhoud kunnen winst behalen op het congres.

De avond is gereserveerd voor de verkiezing van de Maintenance Manager of the Year 2014.

Ton Merkx van Walibi Holland, Henk van Zuijlen van Heinz Nederland en Johan Wolt van AkzoNobel

Kijk op www.imaintain.info/winst voor meer informatie over bezoekers en deelnemende bedrijven Initiatiefnemers:

04_A4_iMaintain_2014.indd 2

Partners iMaintain Platform:

9.00 Masterclass door Platform Partners Onder andere door Mainnovation en SKF 10.30 Ontvangst en registratie 11.15 Opening door de dagvoorzitters Ton Huibers, Maintenance Manager bij Vlisco, Maintenance Manager of the Year 2013 Mark Oosterveer, hoofdredacteur iMaintain 11.20 Winst door multidisciplinaire samenwerking Prof. dr. Dirk Pieter van Donk, Rijksuniversiteit Groningen 12.15 Pauze: lunch en rondleiding 13.30 Jouw discipline/Mijn discipline Een videoverslag, gevolgd door een multidisciplinaire discussie Rogier de Mulder van BP en Robert Fletcher van BAM 14.00 Winst van toegespitste ketens John Blankendaal van Brainport Industries 14.30 Winst van een gezamenlijke ambitie Pier-Jan Hettema en Dick van Ekelenburg namens NAP SIG 2x2 OPEX 15.00 Pauze 15.30 Columns en discussie Ton Merkx van Walibi Holland, Henk van Zuijlen van Heinz Nederland en Johan Wolt van AkzoNobel, genomineerden MMY 16.00 Winst in de servicelogistieke keten Roel Okhuijsen, Manager TOD Delta Terminal van ECT 16.30 Samenwerking brengt je verder Een inspirerende bijdrage aan het inhoudelijke programma.

17.30 Afsluiting dagprogramma en netwerkborrel 18.15 Diner met verkiezing van de Maintenance Manager of the Year 2014

www.imaintain.info/winst Leden iMaintain Platform:

29-01-14 09:09

product & oplossing Filtercassette voor vochtige omgevingen Wiltec introduceert een nieuwe Z-line cassette die inzetbaar is in ruimtes met een hoge vochtigheidsgraad. Deze cassette heeft een omlijsting van polipropyleen, waardoor het frame waterafstotend is. Met name in een vochtige omgeving zorgt dit voor een zeer lange standtijd en een aanzienlijke kostenbesparing.

Bovendien behalen de filters een hoger rendement én een betere luchtreiniging dan standaard paneelfilters, regenereerbare filters of losse filtermedia in metalen frames. De Z-line cassette met polipropyleen frame is een ideaal filtermedium voor luchtbehandelingkasten in ruimtes met een hoge luchtvochtigheidsgraad. Luchtkanalen zijn vaak vochtig, waardoor klassieke filtercassettes met kartonnen frame niet lang meegaan. De voordelen: langere standtijd, wat scheelt in aanschaf- en wisselkosten, zeer hoog rendement waardoor luchtkanalen schoon blijven en ideaal voor luchtbehandelingkasten waar vocht kan toetreden. www.wiltec.nl

➧

Motorstarter met snelaansluittechniek De hybride motorstarter uit de productfamilie Contactron van Phoenix Contact voor het betrouwbaar schakelen en omkeren van motoren is nu ook leverbaar met push-in-aansluittechniek.

Bij de push-in-technologie kunnen aders direct en zonder gereedschap worden aangesloten. Door het invoeren van de ader wordt de contactveer automatisch geopend. Daarbij zorgen hoge contactkrachten, die de eisen van de relevante normen overtreffen, voor een betrouwbare en kwalitatief hoogwaardige aderaansluiting. Het losnemen van de aangesloten aders gebeurt met behulp van een vergrendeling die

met verschillende soorten gereedschap kan worden bediend. De vergrendeling brengt de kracht over aan de interne contactveer, die vervolgens altijd maximaal wordt geopend. De oranje kleur van de vergrendeling geeft aan dat het een bedieningselement betreft.

Onbedoelde en verkeerde bediening van de klem wordt hierdoor voorkomen.

Door toepassing van de push-inaansluittechniek wordt het efficiënte bedradingsconcept van Contactronhybride motorstarters nog verder doorgevoerd. www.phoenixcontact.nl/signaalaanpassing

➧

Snel en compact vision-systeem Met een high-speed beeld, een vieraderig verwerkingssysteem, een nieuw en bijzonder efficiënt vision-algoritme én snelle EtherCAT-communicatie, zet het compacte FH vision-systeem van Omron een nieuwe norm voor snelheid, prestaties en veelzijdigheid. Het FH vision-systeem is momenteel de snelste in zijn soort. Het betekent dat gebruikers kortere machinecyclustijden kunnen bereiken in combinatie met een nauwkeurige en betrouwbare werking, zelfs in moeilijke omstandigheden. De daaruit voortvloeiende efficiëntietoename van de machine vertaalt zich direct in lagere kosten en een verbeterd concurrentievoordeel. Het systeem is ontworpen voor een snelle efficiënte werking in elke fase van het vastleggen van beelden tot de data-output. De nieuwe FH visionsystemen van Omron zijn dan ook specifiek bestemd voor naadloze integratie met PLC’s, motion controllers en robots en bij uitstek geschikt voor toepassingen in alle typen high-speed productiemachines. industrial.omron.nl/xpectia_fh

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

031_33_G_product oplossing.indd 31

➧

UTILITIES 31 nr. 1 - februari 2014

27-01-14 16:42

Datum: 05|06|14 • Locatie: Rotterdam

Hét evenement voor de industrie in de Rijn/Schelde-delta

WINNENDE KETENS Ketenefficiëntie is de sterke troef van de Europese industrie. Hoe kan zij deze kaart optimaal uitspelen als antwoord op de schaliegasrevolutie in Amerika en de investeringen die daar naartoe gaan? Het Petrochem Platform brengt tijdens Deltavisie 2014 in kaart wat de winnende productieketens zijn in de Rijnmond en andere havengebieden. Hoe blijven zij overeind in het internationale geweld, en wat kunnen anderen daarvan leren?

En hoe kunnen industriële ketens duurzame alternatieven aanbieden en zo nieuwe markten creëren?

Toonaangevende bedrijven als Ikea, BMW,

tum

Reser veer de da

Coca Cola en Unilever zijn daar al mee bezig. Maar kijkt de industrie voldoende naar de duurzaamheid van haar toeleveranciers?

Deltavisie is het jaarlijkse evenement van het Petrochem Platform voor de industrie in Nederland en België.

Reserveer 5 juni 2014 alvast in uw agenda voor Deltavisie. Automatisch op de hoogte blijven?

Stuur dan een e-mail naar info@industrielinqs.nl of schrijf u in voor de nieuwsbrief van Petrochem via www.petrochem.nl

Meer Informatie Congresinformatie: Hilde Westerink • hilde@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 797

Deltavisie2014 is een samenwerkingsverband van:

Partners Petrochem Platform:

www.deltavisie2014.nl 01_A4_Deltavisie.indd 2

28-01-14 11:49

Vortexflowmeter Emerson Process Management breidt het assortiment vortexflowmeters uit met de Rosemount 8600 Utility Vortex flowmeter. Deze nieuwe flowmeter is leverbaar in een standaard en een multivariabele versie.

Het applicatiegerichte design vereenvoudigt onderhoud, verlaagt de installatiekosten en verhoogt de

beschikbaarheid. De uit één stuk gegoten constructie van de vortexflowmeter minimaliseert het aantal mogelijke lekkagepunten en het is niet nodig om impulsleidingen aan te leggen zoals bij DP-metingen. Dit zorgt voor een hogere betrouwbaarheid en lagere installatiekosten. www.rosemount.com/flow

Flexibele koelmachines De eisen die aan het gebruik van vloeistofsystemen (chillers) worden gesteld, zijn gevarieerd. Om nog beter in te spelen op de wensen van de diverse industriële branches, met name de wensen op het gebied van engineering en een hogere mate van beschikbaarheid, ontwikkelde Rittal een nieuwe generatie van zijn TopTherm chillers in het vermogensgebied tussen acht en veertig kilowatt. Met geoptimaliseerde thermodynamica en uitgebreide toebehorenpakketten – bijvoorbeeld met 24 DC stuurspanning, watergekoelde condensor of een watercircuit zonder non-ferrometalen, kan nu nog flexibeler aan wensen van klanten worden voldaan. www.rittal.nl

Gasdetector voor besloten ruimtes De nieuwe Gas-Pro draagbare gasdetector van Crowcon is ontwikkeld met slecht één doel: het garanderen van veiligheid in besloten ruimtes. Het is een robuust en betrouwbaar apparaat, eenvoudig in het gebruik, met een helder, gemakkelijk af te lezen scherm en een batterij met lange levensduur.

De gasdetector heeft een aantal speciale kenmerken die specifiek zijn voor werk in besloten ruimtes. Personeel dat deze ruimtes betreedt, kan zich nu richten op de kernactiviteiten, met het veilige gevoel dat de gasdetector zich ook met zijn kernactiviteit bezighoudt.

Officiële definities van beperkte ruimtes variëren, maar omvatten meestal alle plaatsen, inclusief alle kamers, tanks, vaten, silo’s, mijnen, geulen, leidingen, riolen, rookkanalen, putten of andere vergelijkbare ruimtes, waarin vanwege de besloten aard zich een redelijk voorzienbaar risico voordoet. Deze definitie betreft bijna alle industriële activiteiten, maar is onder andere toepasselijk voor de koolwaterstofexploratie en -verwerking, petrochemicaliën, scheepvaart en nooddiensten. www.crowcon.com

Magneetventiel SMC heeft onlangs de VT307, een driepoorts, direct werkend en snel sluitend magneetventiel, verbeterd. Dit levert lagere energie- en bedrijfskosten op.

De nieuwe VT307 verbruikt slechts 1,8 Watt vermogen. De VT307 is bijzonder veelzijdig en beschikt over een hele reeks opties (bijvoorbeeld continue bekrachtiging, vacuüm en een energiebesparingsoptie). Het ventiel is een flexibele oplossing, aangezien het gebruikt kan worden met verschillende schakelfuncties (bijvoorbeeld Normally Closed, Normally Open en wisselfunctie). De VT307 kan daardoor gebruikt worden voor zeer uiteenlopende toepassingen, zoals blazen, ontluchten, selecteren, een vacuüm creëren, verdelen en cilinders aandrijven. Het nieuwe VT307 ventiel is compatibel met het huidige assortiment van SMC. www.smcpneumatics.nl

Stroomverdelers Om behuizingen optimaal te kunnen voeden, is een goede verdeling van de energie essentieel. Legrand Nederland komt nu met een nieuw programma voor geoptimaliseerde verdeling. Dit verdeelsysteem bevat de series VX³, HX³ en IS. Het uitgebreide aanbod vervangt het bestaande assortiment XL-Part². Het biedt installateurs en paneelbouwers meer configuratiemogelijkheden en een oplossing voor alle Legrand-panelen. Van kasten met kleinere vermogens voor de woning- en utiliteitsbouw, tot de allergrootste kasten voor industriële toepassingen. De geoptimaliseerde vierpolige verbindingsrails VX³ auto (verticaal) en de verdeelklemmen HX³ auto (horizontaal) hebben een beschermingsgraad IP2x en zijn voorzien van steekklemmen voor het realiseren van de aftakkingen. VX³ auto is direct inklikbaar op de zijkant van de kast. De versie 63 A is geschikt voor de Plexo³, XL³ 125 en XL³ 160 behuizingen en de versie 125 A voor de XL³ 160 en XL³ 400 behuizingen. Montage van deze verdeler kan op de DIN-rail of op de wand. www.legrandservices.nl

Luchtbehandelingskast De TIME ec is een compacte luchtbehandelingskast met geïntegreerde regeling. De units zijn voorzien van efficiënte tegenstroomwisselaar of warmtewiel. Uiteraard zorgen de energie-efficiënte ventilatoren met moderne EC-technologie voor een aanzienlijke verlaging van het energieverbruik. Er zijn zes afmetingen leverbaar met een luchthoeveelheid variërend van 750 tot 11.400 m3/h.

De TIME ec kan als binnen- en als buitenopstelling geleverd worden en is Eurovent gecertificeerd en voorzien van Energielabel A. Dankzij een nieuwe productlijn in onze fabriek is de productietijd van de standaard TIME ec teruggebracht naar maximaal drie weken. www.systemair.com

UTILITIES 33 nr. 1 - februari 2014

031_33_G_product oplossing.indd 33

27-01-14 16:42

Your partner for E&I installations • Electrical

• Hydraulic systems

• HVAC control systems

• Instrumentation

• Fire & gas

• Commissioning

• Automation (PLC, Scada, DCS)

• Telecoms

• Hazop studies

• ESD systems

• Heattracing

• Safety cases

Sportlaan 53 • 3364 DK Sliedrecht • Postbus 125 • 3360 AC Sliedrecht Tel. 0184 43 39 00 • Fax 0184 43 39 99 • E-mail info@vageri.nl • Internet www.vageri.nl

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor 014_vageri_abo.indd 1 _adv_A5liggend_www_uilities.indd 43

27-01-14 16:31 27-01-14 12:30

Interview Terwijl Duitsland door zijn aandeel duurzame

stroom regelmatig kampt met een energieoverschot, loopt Nederland achter met zijn duurzame energiedoelstellingen.

Een betere afstemming met onze oosterburen zou beide problemen in één keer oplossen. Martijn Boelhouwer van Netbeheer Nederland pleit dan ook voor structureel overleg over het energiebeleid; op Europees niveau of tenminste met de ons omringende landen.

Tekst: David van Baarle

Stem Europees energiebeleid beter af ‘Door meer samen te werken kan worden voorkomen dat de verschillende energiesystemen - waarbij landen elk hun eigen subsidiesystemen, belastingregels en doelstellingen hebben - tegen elkaar inwerken’, zegt Martijn Boelhouwer. ‘De grote uitdagingen voor duurzame energie zitten niet zozeer in de opwekking van duurzame energie, maar in de afstemming van vraag en aanbod. Als het hard waait, als de zon schijnt of als dat beide gebeurt, ontstaat een piek in de productie. Nu gebeurt dat niet altijd op de momenten dat er veel vraag naar energie is.’

De afgelopen jaren is het al meermaals voorgekomen dat energie tegen negatieve prijzen werd aangeboden om

overtollige windenergie alsnog af te zetten en zo boetes te voorkomen. Zo’n situatie levert geen goede businesscase voor windenergie op.’

Opslag Een manier om die pieken op te vangen is opslag van energie.

Maar elektriciteit laat zich slecht opslaan. Boelhouwer: ‘Batterijen of accu’s zijn relatief duur en er ontstaat ook nog eens verlies. Beter zou zijn om de overtollige elektriciteit direct te gebruiken. Daarbij geldt uiteraard dat hoe meer gebruikers je kunt bereiken, hoe meer energie een nuttige bestemming vindt. Een solide Europees net faciliteert de verduurzaming van de energievoorziening. Ook lokaal kun je nog veel bereiken met uitwisseling van

EnErgIE- En kLImAATpAkkET 2030 Het lijkt of de Europese commissie het voorstel van veel partijen tot meer Europese samenwerking heeft gehoord. Onlangs presenteerde de EC een nieuw voorstel voor het energie- en klimaatbeleid tot 2030. De EU verplicht zich om in 2030 ten minste 27 procent van alle energie uit duurzame bronnen te halen. Dat doel is bindend voor de EU, maar de lidstaten krijgen geen bindende doelen voor duurzame energie opgelegd.

‘Zij houden daardoor flexibiliteit’, lichtte Connie Hedegaard toe.

De Commissie wil de doelen op nationale en EU-niveau met elkaar in verband brengen via een nieuwe structuur van rapportage door de lidstaten. De Commissie verwacht van de lidstaten periodiek ‘Nationale Energieplannen’ voor concurrerende, zekere en duurzame energie. Nu dienen lidstaten periodiek aparte plannen in voor energiebesparing en duurzame energie. Die rapporten moeten via een iteratieproces bij elkaar opgeteld de doelen op EU-niveau ondersteunen.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

035_L_artikel.indd 35

energie. Maar daarvoor zijn wel smart grids, intelligente netten die vraag en aanbod van energie optimaal op elkaar kunnen afstemmen, nodig. We zoeken daarbij constant naar de optimale balans, want je wilt ook weer niet te veel voor de troepen uitlopen en het risico lopen dat energie onnodig duur wordt.’

Afstemming Op dit moment functioneert de energiemarkt niet optimaal: de meest efficiënte gascentrales draaien nog maar zo’n twintig à dertig procent van hun vermogen omdat door de schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten de kolenprijs enorm is gedaald. Ook voor warmtekrachtkoppeling is de markt momenteel niet gunstig.

Boelhouwer vindt het vreemd dat er een gebrek is aan afstemming tussen de lidstaten onderling als het gaat om duurzaamheidsdoelstellingen. ‘De energiemarkt is internationaal. Energiebedrijven bepalen hun strategie op basis van ontwikkelingen in heel Europa en zelfs daarbuiten en ook de energiehandel is inmiddels Europees geworden. Meer internationale afstemming van beleidsdoelstellingen op het gebied van energie is daarom noodzakelijk. Ik denk dat structureel overleg tussen met name de West-Europese landen uiteindelijk meer winst voor de duurzame energievoorziening oplevert dan de landen individueel kunnen bereiken.’ ■ UTILITIES 35 nr. 1 - februari 2014

28-01-14 11:54

agenda Emerson Energy Day 13 februari Stadbroekermolen, Sittard www.emersonprocess.nl

Op 13 februari 2014 organiseert Emerson Process Management een Emerson Energy Day. Deze dag zal geheel in het teken staan van de aankomende European Energy Efficiency Directive die per juli 2014 van kracht wordt. De procesindustrie is erg energie intensief en daarom moeten de bedrijven op bijvoorbeeld Chemelot dit jaar rekening houden met aanvullende richtlijnen. Omdat niet altijd duidelijk is wat de grootste energieverbruikers zijn, hoe de energiestromen (tijdelijk) gemeten kunnen worden en hoe een energiemanagementplan geïmplementeerd dient te worden, organiseert Emerson een lokaal seminar waarop informatie en kennis gedeeld wordt.

Workhop SPiCE3 14 februari Deltalinqs, Rotterdam www.deltalinqsenergyforum.nl

Bij de workshop SPiCE3 van het Deltalinqs Energy Forum staat de uitwisseling van kennis en ervaringen centraal voor een hogere energie-efficiency in de industrie. SPiCE3 staat voor Sectoral Platform in Chemical Energy Efficiency Excellence en wordt uitgerold door de Europese koepelorganisatie CEFIC. Doel is om de energie-efficiency in de chemische industrie te verbeteren.

Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen 18 t/m 20 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl/ gorinchem

Evenementenhal Gorinchem staat tijdens deze editie compleet in het teken van de water- en rioleringssector. Bent u als organisatie actief op het gebied van riolering, afvalwaterbehandeling, leidingsystemen, pompen, desinfectie, legionellapreventie, meet- en regeltechniek, filters, membrane bioreactoren of waterbouw?

Dan is dit de kans om uw doelgroep te ontmoeten op Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen.

iMaintain 2014 20 maart De Kuip, Rotterdam www.imaintain.info/winst

Steeds meer bedrijven gaan terug naar hun ‘core competenties’. In de meest primitieve vorm is het afstoten van niet-primaire bedrijfsprocessen daar een verschijnsel van. Deze relatief nieuwe manier van samenwerking vereist openheid en vertrouwen en biedt kans voor frisse inzichten, kennisdeling en winst! Welke winst is haalbaar? En belangrijker nog; wat moet daar nog voor gebeuren? Tijdens iMaintain 2014, het jaarcongres van de NVDO en iMaintain, gaan specialisten en het publiek dieper in op de kansen die multidisciplinaire samenwerking biedt.

Offshore NL 25 t/m 27 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl

De vakbeurs Offshore NL is voor professionals in de olie- en gas-, duurzame, petrochemische en baggerindustrie. Zij treffen er toeleveranciers van producten, materialen en kennis die hen op de hoogte kunnen houden van noviteiten en ontwikkelingen.

Deltavisie 2014 5 juni Rotterdam www.deltavisie2014.nl

Ketenefficiëntie is de sterke troef van de Europese industrie. Hoe kan zij deze kaart optimaal uitspelen als antwoord op de schaliegasrevolutie in Amerika en de investeringen die daar naartoe gaan? Petrochem Platform brengt tijdens Deltavisie 2014 in kaart wat de winnende productieketens zijn in de Rijnmond en andere havengebieden. Hoe blijven zij overeind in het internationale geweld, en wat kunnen anderen daarvan leren? En hoe kunnen industriële ketens duurzame alternatieven aanbieden en zo nieuwe markten creëren?

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

36 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

036_F_agenda.indd 36

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

29-01-14 12:26

I N

HE T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

2 V ER S C HI JNT WEEK

11

Thema:Gas

LNG-revolutie

De poule des doods voor WKK?

Stond de Gate LNG-terminal in het begin van zijn bestaan nog voornamelijk leeg, inmiddels is het een komen en gaan van schepen die het vloeibare aardgas niet alleen lossen, maar ook weer laden. Ook meldde de onderneming van Vopak en Gasunie dat de eerste vrachtwagens met vloeibaar LNG zijn gevuld. Kortom: LNG begint aan een gestage opmars en zal wellicht een nog grotere rol krijgen nu het Groningengas een productieplafond heeft gekregen.

De omstandigheden voor warmtekrachtkoppeling zijn op zijn minst gezegd ongunstig. In het SER-akkoord werd nauwelijks een woord gesproken over het industriĂŤle antwoord op duurzame energieproductie en veel WKKinstallaties draaien nauwelijks rendabel. De sparkspread is zeer slecht en er wordt pas in 2018 herstel verwacht.

Betekent dit exit WKK? Of gloort er hoop aan de horizon?

H-gas springt uit de bandbreedte

THEMa'S 2014

De discussie over het verruimen van de bandbreedte van H-gas is al een tijd geleden losgebarsten. Inmiddels is wel meer bekend over wat de variatie in de Wobbe-index kan betekenen voor bijvoorbeeld stookinstallaties. U krijgt een overzicht van de laatste stand van zaken en weet meteen of u uw installaties binnenkort moet aanpassen of dat er andere mogelijkheden zijn om de variatie in toom te houden.

Utilities 3

Energie: Enlightenmentz en smart grids

Utilities 4

Water: afvalwater

Utilities 5

Gas: IndustriĂŤle gassen, kennis en innovatie

Utilities 6

Energie: Enlightenmentz en efficiency

Utilities 7

Water: Ketensamenwerking

Utilities 8

Gas: Nieuw gas

UTILITIES 37 nr. 1 - februari 2014

037_I_volgende_nummer.indd 37

29-01-14 11:31

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Jotem Waterbehandeling b.v.

Dalkia BV Postbus 2010 3430 CB nieuwegein tel: +31 (0) 30 - 60 96 111 Fax: +31 (0) 30 - 60 96 198 email: info@dalkia.nl Website: www.dalkia.nl

WATER

Diensten

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

WATER

PRODuCten

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Diensten

BERMAD Holland

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

STAR België Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met

sir Winston Churchilllaan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

STAR Oil Gas Power Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

Lubron Waterbehandeling BV

GAS

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV

Inspectie en Keuringen

DDM Demontage B.V. industriële verhuizingen Demontage – sloopwerken transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnees .................................................................................. 34 Deltavisie congres 2014 ............................................................ 32 Deutsche Messe AG ................................................................... 16 easyFairs UK Ltd......................................................................... 16 Esders .........................................................................................4 Euroforum ...........................................................................bijlage Evenementenhal Gorinchem .......................................................4 Evides ........................................................................................ 18 iMaintain congres 2014 .............................................................. 30 Logisticon ....................................................................................2 Market review ............................................................................ 38 MODELEC Data-Industrie .......................................................... 40 Vageri ....................................................................................... 34 Visser Assen .......................................................................bijlage Waterforum ................................................................................ 39

Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 38 UTILITIES nr. 1 - februari 2014

038_index_marketreview.indd 38

28-01-14 12:00

onafhankelijke onafhankelijke media media sinds sinds 2000!

2000!

waternieuws app

events

jobs!

vacatures vacatures

over water gesproken!

www.waterjobforum.nl

www.waterforum.net

advertentie .indd 1 039_IPPwaterforum.indd 1

21-01-14 11:23 27-01-14 16:29

www.moxa.com

Superieur in PoE Hoogwaardige PoE (voeding via ethernetbekabeling) IEEE 802.3af Ethernet Switches, geschikt voor toepassingen zoals IP-bewakingscamera’s, wireless toegangspunten en overige PoE apparatuur op moeilijk te bereiken plaatsen.

Managed- en unmanaged switches zijn leverbaar, evenals de PoE+ switches voor toepassingen waar grotere vermogens gevraagd worden.

IndustriĂŤle PoE switches Er is zoveel meer over te vertellen...

Meer weten? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

managed EDS-P510

r

Official

to

Distribu adv_MoxaA4nw_PoE.indd 1 040_modelec.indd 1

unmanaged EDS-P206A

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

20-12-12 09:19 27-01-14 16:29

www.bouwatch.nl

BouWatch tijdelijke beveiliging Beveiligt bijna alles - Opslagterreinen

- Havens

- Leegstaand vastgoed

- Bouwplaatsen

- Autodealers

- Energieparken

EfficiĂŤnt beveiligen - BouWatch is Plug & Play en binnen 1 uur operationeel. Altijd snel beveiligd.

- BouWatch detecteert alleen indringers en geeft geen valse alarmen. Nooit onnodige kosten.

- BouWatch is altijd goedkoper dan conventionele oplossingen zoals manbewaking.

- BouWatch is Kiwa-gecertificeerd. Elk project wordt opgeleverd met een Kiwa-certificaat. Kortom, kwaliteit gewaarborgd.

- Korting op uw verzekeringspremie of eigen risico behoort tot de mogelijkheden bij vele verzekeraars.

Een veilig gevoel Door onze koppeling met Live View kan de meldkamer van de politie rechtstreeks meekijken met de camerabeelden. Hierdoor kan de politie sneller en adequater reageren en wordt de pakkans vergroot.

Meer weten? Of direct een scherpe prijs?

088 - 1181872 Of ga naar www.bouwatch.nl

Snel & effectief Plug & Play - 24/7 beveiligd

BouWatch tijdelijke beveiliging

Koperslagerstraat 5 9403 VM Assen T: 088 - 1181872 E: info@bouwatch.nl

www.bouwatch.nl

Nationaal Energie Forum

Hèt enige onafhankelijk energieplatform in Nederland

TOP MANAGEMENT BRIEFING

2 7 M A A RT 2 014  H I LTO N D E N H A AG

HET ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST HOOR HOE WE DE TRANSITIE NAAR EEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING NU ECHT VAN DE GROND KRIJGEN!

ZOEKTOCHT NAAR HET NIEUWE VERDIENMODEL MET: > ENERGIETRANSITIE > SMART GRIDS > EXPERIMENTEN AMVB > INNOVATIE > NIEUWE ROL PROSUMENT > SLIMME ENERGIECOMMUNICATIE > DUURZAME SAMENWERKING > GAS > ELEKTRISCHE AUTO > ENERGIEAKKOORD > DUURZAME ZEEHAVENS > ENERGIEBESPARING > LOKALE ENERGIEPRODUCTIE > OMDENKEN > SCHALIEGAS > WETGEVINGSAGENDA STROOM > BIG DATA > CONCRETE TOEKOMSTPLANNEN > NIEUW TOEZICHT > CYBER SECURITY > SMART

LAAT U INSPIREREN DOOR O.A.:

John Di Stasio CEO, SMUD (California)

Ed Nijpels Voorzitter permanente commissie die toeziet op de uitwerking van het energieakkoord, SER

Hans Coenen

Bert van der Els

Bernard Fortuijn

Vice president corporate strategy, N.V. Nederlandse Gasunie

CEO, Heijmans

Lid Raad van Bestuur en energie-verantwoordelijke, Siemens

W W W. E N E RG I E FO RU M . N L

Nationaal Energie Forum

HET EN

TOP MANAGEMENT BRIEFING

PROGRAMMA Op weg naar een nieuw energiesysteem De energiemarkt maakt roerige tijden door! Al jaren is er de roep om de transitie naar een duurzame energievoorziening. Heel veel gepraat is er al, maar de realisatie is lastig. Mede doordat het politieke klimaat rondom ons steeds aan veranderingen onderhevig is. De vraag naar nieuwe, onafhankelijke verdienmodellen in de duurzame energiemarkt is nog nooit zo groot geweest. Het energieakkoord is een begin. Maar er is steeds meer roep om een nieuw energiesysteem...

Uniek: vernieuwende en inspirerende opzet! > Co-creatie staat centraal: er staat iets te gebeuren op dit congres! Diverse co-creatie fora met afgevaardigden vanuit diverse invalshoeken en co-creatie sessies, in kleinere setting, staan garant voor nieuwe inzichten en inspiratie voor iedereen die werkzaam is in de energiesector. Laat uw stem horen en denk mee! > Buitenlandse keynote speech: speciaal voor u komt John Di Stasio, General Manager & CEO van het Sacramento Municipal Utility District (SMUD) naar Nederland om u te inspireren met hun wereldwijd erkende leiderschap in hernieuwbare en duurzame energie, energieefficiëntie en handhaving van de klanttevredenheid. > De energiemarkt door een andere bril: de visie van Bert van der Els, CEO van Heijmans. Leer van deze inzichten vanuit een andere branche!

En natuurlijk de laatste actualiteiten: > Zicht op de uitwerking van het energieakkoord in de praktijk > De veranderende relatie met de (eind)consument > Het verkrijgen en behouden van grip op regelgeving > Slimme energiecommunicatie > De rol van tweerichtingverkeer op het net > big data, cyber security, het nieuwe toezicht > En nog veel meer….

Een unieke opzet die u gegarandeerde nieuwe Werkzaam bij inzichten en inspiratie oplevert! een energiebedrijf?

Graag tot ziens op 27 maart a.s.!

Maayke Pol-Berndsen

Dan geldt 2 voor de prijs van 1!

Meer informatie?

Neem contact op met Nancy Kager, 040 - 2 972 774, n.kager@euroforum.nl

W W W. E N E R G I E F O R U M . N L

09.30 Ontvangst met koffie en thee 10.00

Opening van het congres en inleiding op de thematiek door de dagvoorzitter Donatello Piras, bevlogen, scherp en betrokken presentator, dagvoorzitter en journalist

KEYNOTE 10.15

Visie op energievoorziening in de toekomst Speker wordt later bekend gemaakt

10.45

Het roer moet om! Wat gaan we nu echt doen? > Hoe kunnen we onze energievoorziening voorbereiden op de toekomst? > Wat is daar precies voor nodig? > Welke verandering in mindset moeten we daarvoor maken? > Wat verandert er in de relatie met de consument? > Waar liggen marktkansen?

Met o.a.

Hans Coenen, Vice president corporate strategy, N.V. Nederlandse Gasunie Bert van der Els, CEO, Heijmans Bert den Ouden, Managing Director Energy & Sustainability, Berenschot en General Director, Flexiblepower Alliance Network (FAN) Peter Molengraaf, voorzitter, Netbeheer Nederland

11.30

Koffie- en theepauze met meet & greets

KEYNOTE 12.00

The energy corporation of the future > Integrated systems thinking > community-owned and not-for-profit electric service > an industry leader, but never forgotten the obligation to be a good neighbor John Di Stasio, General Manager & CEO, Sacramento Municipal Utility District (SMUD), wereldwijd erkend als leider in hernieuwbare en duurzame energie, energieefficiëntie en handhaving van de klanttevredenheid

NERGIESYSTEEM VAN DE 28 NOVEMBER 2013 – HILTON DEN HAAG MEER GRIP OP REGELGEVING - DEBAT 12.30

Hoe kan de regelgeving worden ingezet in het transitieproces?

De invloed van nieuwe regelgeving/het uitblijven van regelgeving groot en belemmert partijen om te investeren in de toekomst. De afgelopen jaren zijn verschillende modellen ingezet: eerst doen, dan regelen (groen gas), eerst regelen, dan doen (leveranciersmodel), beetje regelen, dan doen en daarna meer regelen (Liberalisering markt). > Hoe kan de markt meer grip krijgen op de snelheid van de regelgeving, aansluiting op de praktijk, invloed op het wetstraject en implementatierisico’s? > Hoe beoordelen we deze modellen en kunnen we er lering uit trekken voor toekomstige trajecten over de wijze van consultatie? > Wie worden er bij betrokken? > Wat moet het detailniveau van de regelgeving zijn? En wat is de rol van risico management en beleidsmaker EZ? > Is de Experimenten AMvB een methode die een oplossing biedt, waarmee innovatie en ondernemerschap worden verzoend met een gedegen reguleringskader? > Hoe wordt er met concrete voorbeelden omgegaan, zoals de onderwerpen uit het SER Energieakkoord en uit STROOM II, en hoe zouden we er mee om moeten gaan?

Met o.a.

Erwin van Laethem, CEO, Essent Bernard Fortuijn, Lid Raad van Bestuur en energieverantwoordelijke, Siemens Michelle de Rijke, Partner & Advocaat, Bird & Bird

13.15

Lunchpauze

14.15

Visie op uitwerking in de praktijk Ed Nijpels, voorzitter permanente commissie die toeziet op de uitwerking van het energieakkoord, SER

CO-CREATIE SESSIES 14.45

Formuleer oplossingen en strategieën U kiest een tafel. Aan iedere tafel staat een bestuurlijk thema centraal. Samen met vooraanstaande tafelleiders en vakgenoten gaat u in een co-creatie sessie kennis en ervaringen delen, oplossingen genereren en nieuwe ideeën opdoen. Praktijk en inspiratie zijn gegarandeerd! Ondanks dat u een keuze maakt uit de tafels, hoeft u niets te missen!

U ontvangt namelijk na afloop van het congres per thema de belangrijkste uitkomsten en ideeën.

14.45

Ronde 1

15.20

Ronde 2

16.00

Ronde 3

POLITIEK DEBAT 16.30

Wat heeft de energiemarkt nodig om doelstellingen in 2020 en 2050 te gaan halen?

Met o.a.

René Leegte, Tweede Kamerlid, VVD Stientje van Veldhoven, Tweede Kamerlid, D66 Paulus Jansen, Tweede Kamerlid, SP Kamerleden zijn aanwezig onder voorbehoud van kameragenda

17.00

Samenvatting van de dag door onze dagvoorzitter, gevolgd door een netwerkborrel

18.00

Aanvang bestuurdersdiner (exclusief op uitnodiging)

TOEKOMST CO-CREATIE SESSIES 14.45

Ronde 1

15.20

Ronde 2

16.00

Ronde 3

HET NIEUWE MARKTSYSTEEM

DECENTRALE ENERGIE

ACTUALITEIT

Tweerichtingverkeer op het net > Het nieuwe marktmodel > Actieplan Duurzame Energievoorziening > Rol IT bedrijven Rens Knegt, Directeur, Netbeheer Nederland

Het energiesysteem op de kop --> bottom-up > Hoe beïnvloedt de energieke samenleving het energiesysteem van de toekomst Remko Cremers, projectmanager energiebesparing, Alliander

Marktkansen nieuwe Energieakkoord Hans van der Spek, Programmadirecteur, FME-CWM

Slimme energiecommunicatie Bert den Ouden, CEO, General Director, Flexiblepower Alliance Network (FAN)

Duurzame Zeehavens > Grootschalig zonne-energie opwekken in Zeeuwse havengebied > lokaal opgewekte energie aanwenden voor uitvoering van (logistieke) handelingen in omgeving Jacco Vader, projectleider Ontwikkeling & Realisatie, Zeeland Seaports (ovb)

Big data en energietransitie > Succesvolle big data stragegie > Businesswaarde verkrijgen uit ongestructureerde data

Samen bouwen aan toekomstige energievraag in Nederland > Duurzame samenwerking > Optimalisering proces en project ontwerp, (ver)bouw, inbedrijfstelling en onderhoud Ferry de Bruin, General Manager, BAM Energie

Energiebesparing > ism strategische partner > Investeren voor CO2 winst > Monitoren/begeleiden energiegebruik Hans Grünfeld, Directeur, VEMW

Het nieuwe toezicht > Wijzigingen E- en G-wet > Impact op rollen en verantwoordelijkheden diverse partijen

U maakt een keuze uit drie tafels, maar hoeft niets te missen!

U ontvangt de belangrijkste uitkomsten en ideeën.

WIE ONTMOET U?

EXTRA AANDACHT VOOR:

Het Nationaal Energie Forum is uitgegroeid tot hét grootste onafhankelijke energie-platform in Nederland. Het is een jaarlijkse ontmoetingsplaats voor iedereen die zich bezig houdt met energie of die deze markt wil betreden.

> > > >

> Topmanagement uit de energiesector: productie, transport, handel, levering en distributie, (groot)verbruikers en overheid > Grootverbruikers > Bestuurders van woningcorporaties, VVE’s > (Toekomstige) toeleveranciers van energieproducten en –diensten > Specialisten op het gebied van organisatie, financiën, belastingen, marktwerking en systemen

>

> > >

Concrete plannen: discussie op het scherpst van de snede Eéndaags event – kort & krachtig programma (internationale) topspreker van formaat!

Rondetafel co-creatie gesprekken waarin vakgenoten samen hun nieuwe strategie formuleren U discussieert mee! Tijdens interactieve sessies, live twitter, rondetafelgesprekken, pauzes en adviezen aan de politiek Nieuw! Matchmaking – mogelijkheid tot één-op-één afspraken in speciale lounge Uitgebreide netwerkmogelijkheden tijdens pauzes, lunch en het beroemde Energie Forum Diner en veel meer…

W W W. E N E R G I E F O R U M . N L

Nationaal Energie Forum TOP MANAGEMENT BRIEFING

PRESENTEER UW ORGANISATIE Het Nationaal Energie Forum is dé plek om te netwerken in de energiemarkt! Sprekers, bezoekers en congrespartners treffen elkaar in een rustige en ontspannen setting. Wilt u ook aanwezig zijn op de kennismarkt? Of net op een andere manier onder de aandacht komen? Neem dan geheel vrijblijvend contact op om de mogelijkheden door te spreken.

Partners:

Er zijn profileringsmogelijkheden om uw organisatie te presenteren voorafgaand aan en tijdens het congres. Denk hierbij aan logovermeldingen, het aanbieden van whitepapers, ontbijt, borrel of diner en andere verrassende eye-openers.

Mediapartners:

energie in beweging

Het is een unieke mogelijkheid om: > uw positie in de markt te verstevigen > uw naamsbekendheid te vergroten > uw doelgroep te ontmoeten en te netwerken Maak gebruik van deze kan en presenteer uw organisatie op een unieke en creatieve manier!

Werkzaam bij een energiebedrijf?

Dan geldt 2 voor de prijs van 1!

Meer informatie?

Neem contact op met Nancy Kager, 040 - 2 972 774, n.kager@euroforum.nl

Voor meer informatie: Joris van Boxtel, Manager Sales & Event Exhibitions Tel. +31 (0)40 2 974 935 | +31 (0)6 45 41 86 41 Email: j.van.boxtel@euroforum.nl

IN 17 JAAR BEZOCHT DOOR MEER DAN 4000 COLLEGA’S 4gas A Hak A T Kearney Abb BV ABN AMRO Bank Accenture Achmea Corporate Accounts Afval Energiebedrijf Agentschap NL Air Liquide Industrie Air Products Nederland Akzo Nobel Energy Alcatel Lucent Nederland Algemene Energieraad Algemene Rekenkamer Allen & Overy Alliander Netbeheer Alpiq Suisse Alstom Power Nederland Aluminium Delfzijl Apercu Apx Arcadis Nederland Arn bv At Kearney At Osborne Atos Consulting Ballast Nedam

Bam Civiel Berenschot Groep Biox Group Bird & Bird Bizz Energy BNG Bnp Paribas Boer & Croon Booz & Company Brabers Corporate Counsel Bredenoord Aggregaten Britned Development Capgemini Nederland Cargill CE Delft Cefin bv Cegelec bv CBS Centrica Plc Certiq Cofely Cogas Energie Cogen Nederland Coöperatie Deltawind Corus Credit Suisse Cumae Danone Nederland

De Vrije Energie Producent Delft Toptech/Tu Delft Deloitte Delta nv Deutsche Bank Dsm Dura Vermeer Dwa E.ON EBN ECN Ecofys Netherlands bv Edsn Electrabel Nederland Endinet Eneco Energie Data Services Energie Nederland Energiekamer Energiekeuze Enexis Essent Esso Nederland Euronext Exxonmobil Chemical Holland Ferroli Nederland Fontys Hogescholen Gas Transport Services

Gastec Certification Gasterra Gastransport Services Gazprom Ep Internatonal Gdf Suez E&P Gemeente Amsterdam Havenbedrijf Rotterdam ING Intergas Energie Joulz KDE Energy Kema Kiwa Gastec Technology Koninklijke Nedalco Koop Holding KPMG KPN Liander Linde Gas Benelux Lloyds Register Nederland Logica Nederland Loyens & Loeff Mckinsey Ministerie van Defensie Ministerie van ELI Nalco Netherlands NAM Nederlandse Energie

W W W. E N E RG I E FO RU M . N L

Maatschappij NV Nederlandse Gasunie NMA Netbeheer Nederland Neville Chemical Europe Nibc Bank Norsk Hydro NS Nuon NV EPZ Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam Oxxio Nederland Philips Electronics Nederland Powerhouse Productschap Tuinbouw Prorail Provincie Groningen Provincie Limburg Provincie Noord Brabant Provincie Zeeland Raad Voor De Wadden Rabobank International Rendo Energie Rijksuniversiteit Groningen RWE Sabic Petrochemicals bv Sara Lee/Douwe Egberts

Schiphol Group Sequoia Business Services Shell Siemens Nederland Sita Remediation Smart Energy Solutions Staatstoezicht Op De Mijnen Stadshavens Rotterdam Statoilhydro Stedin Netbeheer Stork Power Services Taqa Energy Tennet Tso The Royal Bank Of Scotland Thermaflex Nederland Tnt Post Total E&P Nederland Twence Vattenfall Vemw VNPI VNO NCW Visser & Smit Hanab Vnci Vopak Chemicals Logistics Waterschapsbedrijf Limburg Westland Infra Woonenergie

REACTIES VORIG JAAR: > “Ik kreeg een goed inzicht in de standpunten in de markt m.b.t. de energietransitite van Nederland (en de wereld)” > “De diversiteit aan bezoekers was perfect” > “Door de nabijheid van andere deelnemers tijdens de co-creaties was er veel meer interactie en discussie tijdens netwerken” > “De dagvoorzitter weet net iets meer informatie uit de sprekers te halen” > “Collega’s uit heel de markt waren aanwezig, dat was fijn” > “De co-creaties gaven nieuwe inzichten en daar kwam ik voor!”

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

Gegevens onjuist? Retourneren is niet nodig.

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl

2 7 M A A RT 2 014  H I LTO N D E N H A AG

HET ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST ZOEKTOCHT NAAR HET NIEUWE VERDIENMODEL MET: > ENERGIETRANSITIE > SMART GRIDS > EXPERIMENTEN AMVB > INNOVATIE > NIEUWE ROL PROSUMENT > SLIMME ENERGIECOMMUNICATIE > DUURZAME SAMENWERKING > GAS > ELEKTRISCHE AUTO > ENERGIEAKKOORD > DUURZAME ZEEHAVENS > ENERGIEBESPARING > LOKALE ENERGIEPRODUCTIE > OMDENKEN > SCHALIEGAS > WETGEVINGSAGENDA STROOM > BIG DATA > CONCRETE TOEKOMSTPLANNEN > NIEUW TOEZICHT > CYBER SECURITY > SMART > NIEUW MARKTMODEL

MEER INFORMATIE

3 MAKKELIJKE MANIEREN OM U AAN TE MELDEN!

Klantenservice: 040 - 2 974 974

Via internet: Via e-mail: Telefonisch:

PERSOONLIJK CONGRESADVIES

Bij aanmelding via telefoon of internet verzoeken wij u vriendelijk uw persoonlijke code (geprint bij uw adressering) te vermelden.

Voor inhoudelijke vragen belt u met: Nancy Kager Tel. 040 - 2 972 774 | n.kager@euroforum.nl

DATUM EN LOCATIE 27 maart 2014 Hilton Den Haag Voor routebeschrijving zie: www.energieforum.nl

Werkzaam bij een energiebedrijf?

Dan geldt 2 voor de prijs van 1!

Meer informatie?

Neem contact op met Nancy Kager, 040 - 2 972 774, n.kager@euroforum.nl

W W W. E N E RG I E FO RU M . N L

www.energieforum.nl inschrijving@euroforum.nl 040 - 2 972 774

Uw inschrijvingsbewijs sturen we u zo snel mogelijk toe.

Als uw e-mailadres bij ons bekend is, ontvangt u de bevestiging van uw deelname binnen een werkdag via e-mail.

Uw gegevens Wij houden u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in uw vakgebied. U bent daartoe opgenomen in ons adressenbestand of in een bestand dat wij van derden betrekken. Uw gegevens kunnen verstrekt worden aan derden voor marketingdoeleinden. Kloppen uw gegevens niet of wilt u niet dat anderen deze gebruiken? Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl Over Euroforum Euroforum is marktleider op het gebied van congressen, cursussen en trainingen voor professionals en managers bij bedrijven, overheden en non-profit organisaties. Euroforum maakt deel uit van Informa, een wereldwijd congres- en uitgeefconcern genoteerd aan de beurs in Londen. Meer informatie op: www.euroforum.nl.

Uw investering De deelnamekosten bedragen € 599,- p.p. (excl. btw) Bent u werkzaam bij een energiebedrijf dan geldt 2 voor de prijs van 1.

Bent u werkzaam bij een grootverbruiker of neemt u deel met een groep?

Neem dan contact op met Nancy Kager!