Utilities 01 2013 klikbaar

UTILITIES NUMMER 1 • februari 2013 • VEERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,00

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Energy 4 Next Generations: de toekomst is duurzaam Industrie toont waterbewustzijn op Watervisie

www.utilities.nl

001_A_Cover.indd 1

30-01-13 15:07

(ADVERTENTIE)

Bijeenkomsten installatieverantwoordelijkheid maken noodzaak vervolgacties duidelijk

Onderhoud en beheer elektrische installaties steeds groter probleem voor zorginstellingen, bedrijven en overheden Beheerders van veel Nederlandse zorginstellingen en overheidsgebouwen maken zich grote zorgen over het beheer en onderhoud van elektrische installaties.

“Vaak is er ook onduidelijkheid over wie nu eigenlijk binnen de organisaties en instanties ‘elektrisch’ verantwoordelijk is”, aldus Mike Sterkenburg van Joulz.

Dezelfde problemen doen zich voor in andere sectoren, waaronder de glastuinbouw, de spoorwegen en neten energiebeheer. Dit alles kwam naar voren tijdens de druk bezochte landelijke informatiebijeenkomsten die Joulz, specialist in energie-infrastructuren, eind 2012 heeft gehouden. Doel: verschillende branches informeren over het nut en de noodzaak van goed en veilig beheer en onderhoud. “En dat bleek dus geen overbodige luxe”, aldus Sterkenburg.

Mike Sterkenburg: “Waar het nu om gaat, is de vertaalslag naar de dagelijkse praktijk.

De lichtzinnige houding - vaak onbewust en uit onwetendheid - van veel bestuurders en managers ten aanzien van goed en veilig beheer en onderhoud moet plaatsmaken voor bewustwording, veiligheidsdenken en implementatie van een continue bedrijfsvoering voor elektrische installaties.

Dit om (ernstige) ongevallen nu, maar ook in de toekomst te voorkomen.”

Kostenbesparing en bedrijfszekerheid Joulz is inmiddels door verschillende deelnemers aan de bijeenkomsten benaderd voor advies en ondersteuning vanuit de expertise op het gebied van installatieverantwoordelijkheid en energiemanagement.

Via intake-gesprekken, quick scans, incompany-trainingen en instructies voor medewerkers, wordt hier gehoor aan gegeven.

Mike Sterkenburg: “Het gaat niet alleen om het aantal risicovolle situaties te voorkomen en terug te dringen, maar ook om zaken als kostenbesparing en bedrijfszekerheid. Goed onderhoud zorgt bijvoorbeeld ook voor meer continuïteit van de bedrijfsvoering. Als de continuïteit en veiligheid zijn geborgd, kan bovendien ook worden begonnen met een duurzamer energiemanagement.

Laten we ook niet vergeten dat het zorgen voor een veilige werkplek is vastgelegd in de arbowet en er duidelijke normen zijn als het gaat om het werken met elektrische laagen hoogspanningsinstallaties. Werkgevers hebben dus een plicht om hun ‘elektrische’ zaakjes op orde te hebben en te zorgen dat er duidelijkheid is binnen hun organisatie over wie er nu eigenlijk verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud van de installaties.

Of je het dan zelf regelt of eventueel uitbesteedt, is bijzaak. Als je het maar goed en veilig doet binnen en volgens de bestaande wet- en regelgeving.”

Grijs gebied Dat er nog veel werk aan de winkel is, tonen de reacties van deelnemers aan. “Het is mij tot op heden niet gelukt om de noodzaak van installatie-verantwoordelijkheid tussen de oren te krijgen van mijn gemeentebestuur.

Misschien – en dat hoop ik natuurlijk niet – moet er eerst iets mis gaan”, aldus een vertegenwoordiger van een Noord-Hollandse gemeente. “Met alle reacties en de uitkomsten van de bijeenkomsten gaan we dus nu concreet aan de slag”, aldus Sterkenburg.

Over Joulz Joulz is dé specialist in energie-infrastructuren en onderdeel van Eneco, met een compleet pakket van advies, engineering, aanleg en beheer van duurzame energieinfrastructuren. Joulz is met 2.500 medewerkers actief in heel Nederland, met vestigingen in Rotterdam, Delft, Utrecht, Alblasserdam, Haarlem, Dokkum en Weert.

Kijk voor meer informatie op www.joulz.nl

002_joulz.indd 1

29-01-13 14:33

i n h o u d

V E R D E R

Snel schakelen

En de winnaar is …

18

Chemie stelt ambities bij

20

Luister naar de kritische consument

22

Een krachtenspel tussen sociale verandering en innovatie

24

Water uit wind op keerpunt

26

Rendementslimieten zonnecellen nog lang niet bereikt

28

The Water Innovator of the Year

31

Multinationals halen druk van de waterketel

34

Duurzaam hergebruik van water

37

Samenwerking tussen agro en food

39

Effluent ingezet tegen waterschaarste

40

12

Energieopslag met pompaccumulatiecentrales en snel schakelende elektriciteitscentrales, zo reguleert Portugal het wisselende aanbod van elektriciteit uit duurzame bronnen. In ons land zou op termijn het gebruik van waterstof als opslagmedium wel eens een goede uitkomst kunnen bieden.

Energy 4 Next Generations II Designing a Sustainable Future

2012

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Technologie Wervelingen Product en oplossing Agenda In het volgende nummer

5 7 10 14 41 43 45 46

Energy 4 Next Generations

17

Utilities doet uitgebreid verslag van het congres Energy 4 Next Generations. In een grote diversiteit aan lezingen, pitches en deelnemers is gesproken over hoe we samen een duurzame toekomst tegemoet kunnen gaan. Onder meer met de verkiezing van Enlightenmentz of the Year 2012.

Watervisie

29

Eind 2012 werd het congres Watervisie gehouden. In het kader van het thema ‘waterbewust’ werden vragen beantwoord als ‘Hoe kunnen we door bewuster om te gaan met water, oplossingen bieden voor dreigende schaarste?’ en ‘Hoe worden grote waterverbruikers geholpen om stappen te zetten naar duurzaam waterbeheer?’ In Utilities leest u het verslag.

waterbewust UTILITIES 3 nr. 1 - februari 2013

003_C_inhoud.indd 3

30-01-13 15:07

004_aerzen.indd 1

30-01-13 15:23

Dit is geen vakblad U kent hem vast, het schilderij van de surrealistische schilder René Magritte met de titel: Ceci n’est pas une pipe. Op het doek een afbeelding van iets wat wel heel realistisch op een pijp lijkt. De woorden van de kunstenaar conflicteren met het beeld dat de toeschouwer voor zich ziet en laten ons nadenken over wat echt is en wat niet. Nu heb ik niet de pretenties de grootmeester te kunnen evenaren, maar ik hoop stiekem met dit commentaar een beetje hetzelfde effect te bereiken. Want hoewel deze editie van Utilities ogenschijnlijk de volgende is in een serie bladen die we al dertien jaar maken, is hij wel degelijk anders. Het begint al bij deze column, die ik nu schrijf, maar die tot leven komt zodra u met uw smartphone of tablet mijn foto scant. En overal waar u het symbool aantreft dat bij mijn foto staat, kunt u hetzelfde doen.

Om dat te kunnen doen, moet u nog wel even de iLinqs app downloaden. Vervolgens dus een scan van mijn foto maken en er gaat een nieuwe wereld voor u open.

Na jaren commentaar te hebben gegeven op uw sector, zou ik nu wat inzicht willen verschaffen in mijn sector: de uitgeverijbranche. Want de informatietechnologie heeft onze branche enorm verrijkt. Waar de communicatie vroeger vooral één kant op ging en via één mediakanaal, kunnen we nu interactief en via vele kanalen met u communiceren. We gebruiken onze internetsite voor het actuele nieuws, tweeten de belangrijkste ontwikkelingen naar onze volgers, discussiëren waar mogelijk via LinkedIn en op onze congressen

en als een onderwerp echt om diepgang vraagt, publiceren we het in het blad, dat overigens ook digitaal is in te zien.

Film is in deze mediamix een nieuwe vorm die we steeds vaker gaan inzetten. We hebben bijvoorbeeld twee wedstrijden georganiseerd tijdens de congressen Energy 4 Next Generations en Watervisie. Een onderdeel van de wedstrijd was het maken van een filmpje van 56 seconden. Behalve dat we u die films niet willen onthouden, verrijken we ze ook met verwijzingen naar locaties, interessante achtergrondartikelen, andere films over hetzelfde onderwerp en ga zo maar door. U kunt zelf dus de diepgang opzoeken door te klikken en stoppen wanneer u genoeg informatie heeft.

U krijgt dus geen vakblad meer, maar toegang tot een platform waar informatie wordt gedeeld, waar u met vakgenoten virtueel of in levenden lijve kunt communiceren en waar u wordt geïnspireerd om energie, water en gas zo duurzaam mogelijk in uw processen in te zetten.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON veertiende jaargang nummer 1 - februari 2013 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Cover Dutch Rainmaker Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. BTW) Nederland/België € 128,– Introductie NL/B 25% € 96,– per jaar Overig buitenland € 152,– Proefabonnement 3 mnd € 26,50 Studenten € 37,75 Losse verkoopprijs € 18,–

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonOPZEGGEN neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden. kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2013 na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per

UTILITIES 5 nr. 1 - februari 2013

005_B_commentaar.indd 5

30-01-13 16:03

(ADVERTORIAL)

Waterbewust 25 jaar Logisticon Logisticon Water Treatment is een familiebedrijf uit GrootAmmers dat in 1988 werd opgericht. De onderneming legde zich aanvankelijk vooral toe op milieusystemen voor bodemsanering en grondwaterzuivering, maar breidde haar diensten in de loop der jaren uit tot twee diensten: verkoop en verhuur van waterbehandeling. Tegenwoordig levert Logisticon naast bodemsanering en grondwaterzuiveringen oplossingen op maat voor industrie en overheid voor drinkwater-, proceswater- en afvalwatertoepassingen.

Water wordt steeds belangijker voor de industrie. En daarbij zijn schaarste, kwaliteit bij aanvoer en impact op de omgeving bij lozing belangrijke drivers. Wet- en regelgeving worden strenger en de aanvoer van schoon water wordt minder vanzelfsprekend. Logisticon Waterbehandeling ontwerpt en bouwt al 25 jaar complete waterzuiveringsinstallaties in eigen fabriek en merkt dat haar klanten steeds bewuster met water omgaan.

‘De eisen voor lozing van afvalwater worden geleidelijk strenger. En wanneer het afvalwater van een proces moet worden verbeterd om te voldoen aan de geldende eisen voor lozing, dan kijken bedrijven tegenwoordig steeds vaker naar de mogelijkheid om dat water zodanig op te waarderen dat het geschikt is voor hergebruik.’ Pieter van Staveren, verantwoordelijk voor business development bij Logisticon, bemerkt de trend dat hergebruik van afvalwater belangrijker wordt.

NieuWater Al enkele jaren terug leverde Logisticon een installatie op voor de puurwaterfabriek van NieuWater in NieuwAmsterdam. NieuWater bv is een samenwerkingsverband van Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) en Waterschap Velt en Vecht. De puurwaterfabriek werkt gezuiverd rioolwater op tot ultrapuur water. De bronkeuze, de omvang van de productie en de innovatieve combinatie van zuiveringstechnieken maken de fabriek uniek. NieuWater levert ultrapuur water aan de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM). De NAM verwerkt het water tot stoom om opnieuw olie te winnen uit het Schoonebeekveld. Van Staveren: ‘We hebben jaren ervaring in huis om dit soort innovatieve projecten aan te pakken.

Inmiddels is dat 25 jaar knowhow. En die kennis en ervaring zetten we weer in voor nieuwe projecten.’

TengizChevrOil Een van die projecten is TCO in Kazakstan. TCO staat voor TengizChevrOil. In Tengiz, Kazachstan, is weinig tot geen natuurlijk zoet water. Het grondwater is zelfs zout. Zoetwater wordt met een honderden kilometers lange pijpleiding vanaf

006_advertorialLOGISTICON.indd 34

de rivier de Volga aangevoerd en is daardoor kostbaar. Ook het lozen van afvalwater is een probleem in een dergelijke omgeving. Daarom is een afvalwaterzuivering ontworpen voor het behandelen van het huishoudelijke afvalwater van het omvangrijke compound op deze afgelegen locatie. Het afvalwater wordt daarbij in enkele stappen zoveel mogelijk gerecycled en hergebruikt als voedingswater voor de industriële installaties (onder andere stoomvoorziening). Van Staveren: ‘Logisticon Waterbehandeling heeft de opdracht gekregen voor zogeheten skid mounted omgekeerde osmose-installaties. Deze werken het water, na voorbehandeling met actieve kool, op voor hergebruik. De hele installatie moet voldoen aan de zeer strenge en uitgebreide eisen van TCO en heeft een capaciteit van 5.000 kubieke meter per dag.’ De levering van de installatie staat gepland voor het eerste kwartaal van 2013.

Veel van de kennis van het NieuWater project wordt hergebruikt in het TCO-project. Want ook voor kennis en ervaring is hergebruik efficiënt. Voor nieuwe toepassingen bij de relaties van Logisticon worden soms pilotinstallaties gemaakt. Van Staveren: ‘Dat doen we soms kleinschalig, soms echt full scale.

En daar kunnen we snel schakelen omdat we de installaties modulair op kunnen bouwen. En dat doen we met systemen die we vanuit Logisticon Verhuur kunnen leveren.’ De complete dienstverlening van analyse, ontwerp, pilotfase en definitieve installatie zorgt voor Logisticon voor een duurzame benadering van de markt voor (industrie)water. Daarbij staat duurzaam voor hergebruik van kennis, innovatie en een langdurige relatie met de klanten.

Logisticon Water Treatment bv Energieweg 2 2964 LE Groot-Ammers Tel.: 0184 608 260 water@logisticon.com www.logisticon.com

30-01-13 15:15

infostroom Kennis energieprojecten gebundeld Agentschap NL heeft kennis uit projecten op het gebied van energie-innovatie in Nederland gebundeld in de digitale Energie-Innovatiecatalogus. Zo’n zevenhonderd samenvattingen van demonstraties en onderzoeksprojecten uit de beleidsprogramma’s Energie Onderzoek Subsidie (EOS) en Innovatieagenda Energie (IAE) zijn in de catalogus opgenomen. De eindrapporten van de ruim driehonderd afgeronde projecten zijn ook in de catalogus te vinden. Van enkele projecten die al een paar jaar geleden zijn afgerond, is een update opgenomen.

Verder zijn binnenkort ook de projecten die onder het topsectorenbeleid zijn gestart in de catalogus te raadplegen.

Het energiegebruik in Nederland moet in 2020 voor minimaal zestien procent bestaan uit hernieuwbare bronnen. ‘We willen met de kennis uit al deze projecten een sneeuwbaleffect bereiken’, zegt Hugo Brouwer, manager energieinnovatie bij het ministerie van Economische Zaken. ‘Als een onderzoek succesvol is gebleken, liggen er mooie kansen voor verder onderzoek en toepassing. Maar we kunnen ook leren van onderzoeken die mislukt zijn. Een onderzoek is namelijk nooit opgezet om te mislukken, dus het is altijd goed om te weten waar iets is misgegaan, zodat we er lering uit kunnen trekken voor toekomstige projecten.

Meer informatie: www.agentschapnl.nl/energie-innovatie.

België wil energie-eiland in Noordzee België wil een kunstmatig eiland aanleggen in de Noordzee om energie op te slaan. Ook moet het eiland meeuwen een plek geven. Een ringvormig eiland op ongeveer drie kilometer van de kust. Zo ziet het eiland in de plannen eruit.

Het idee komt van de Belgische minister van Noordzee, Johan van de Lanotte. ‘Het zal een grote zandbank worden, met een meer dat bijna het hele eiland beslaat’, vertelt hij.

Windmolens produceren ‘s nachts energie om water uit zee te pompen.

Als er ‘s ochtends veel behoefte is aan elektriciteit, dan wordt het water

in het meer ‘gestort’. Met die waterkrachtenergie kan flink wat elektriciteit worden geleverd.

Van de Lanotte: ‘We gebruiken de goedkope elektriciteit in de nacht om met het zeewater elektriciteit te leveren als de vraag piekt.’ De minister hoopt ook dat meeuwen het eiland uitkiezen als nieuw leefgebied. ‘Steden zijn niet de natuurlijke biotoop voor meeuwen.’ Als je een meer creëert met veel zandvlaktes daar omheen, dán maak je volgens Van de Lanotte een ‘veel natuurlijkere biotoop’. ‘Ik ben ervan overtuigd dat die populaties zich verplaatsen.’

Energiecentrale Eemshaven uitgesteld De bouw van een energiecentrale in de Eemshaven is voorlopig van de baan.

De bij het project betrokken bedrijven, het Zwitserse Advanced Power en het Duitse Siemens, hebben de bouw uitgesteld vanwege de slechte economische omstandigheden. Met de bouw van de STEG-centrale zou in 2014 worden begonnen. Er is een investering van 1,2 miljard euro mee gemoeid. Advanced Power is nog steeds van plan de centrale te bouwen, zodra de omstandigheden verbeteren. Eemsmond Energie tekende in 2009 een overeenkomst met Groningen Seaports, waarmee de onderneming het recht kreeg de terreinen voor het project te kopen. Dit exclusieve optierecht wordt na 2012 niet verlengd.

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

007_9_D_infostroom.indd 7

UTILITIES 7 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:05

We create chemistry that lets cosy homes love windy days.

Wind turbines produced with innovative solutions from BASF can withstand high-speed winds and severe weather conditions. Our products help make the production and installation of wind turbines more efficient, as well as making them durable – from the foundations to the very tips of the blades. In this way, we support the development of wind power as a climate-friendly source of energy. When high winds mean clean energy, it’s because at BASF, we create chemistry. www.wecreatechemistry.com

Taqa start boringen Bergermeer Taqa Energy is begonnen met het boren van veertien putten voor de gasopslag in het gebied Bergermeer bij Alkmaar. Dit zei een woordvoerster van het bedrijf dinsdag. Het slaan van de putten is het feitelijke startsignaal voor de gasopslag.

De ondergrondse gasopslag heeft van meet af aan veel weerstand en verzet opgeroepen in de Alkmaarse regio, met name vanwege het vermeende gevaar op aardbevingen. In mei 2012 zette de Raad van State echter alle lichten definitief op groen.

Van de vier gemeenten die aanvankelijk protesteerden tegen de plannen had-

den drie (Alkmaar, Heiloo, Schermer) zich toen al neergelegd bij de komst van het veld. Zij gingen akkoord met een pakket compensatieregelingen dat het Rijk aanbood. Alleen Bergen verzette zich nog. De afgelopen maanden stonden voor Taqa Energy in het teken van voorbereidingen, waaronder de bouw van een geluidsarme boortoren voor het boren van de veertien nieuwe gasputten die nodig zijn. Om het gas in de bodem te pompen en eruit te halen worden stalen leidingen tot meer dan twee kilometer diepte de aardkorst ingebracht. Het boren van alle putten duurt ongeveer twee jaar.

Brabant: wacht met fraccen De provincie Noord-Brabant wil dat er voorlopig geen vergunningen worden verleend voor proefboringen naar aardwarmte als initiatiefnemers mogelijk gaan ‘fraccen’ (kraken van steen). Brabant wil dat eerst vaststaat dat risico’s van fraccen acceptabel zijn. De provincie schrijft dat in een conceptadvies aan minister Henk Kamp (Economische Zaken). Op dit moment loopt er een onderzoek naar de mogelijke risico’s en gevolgen van de omstreden boormethode bij de winning van schaliegas. Bij fraccen worden onder grote druk zand, water en chemicaliën in de boorput gespoten. In Brabant hebben twee partijen vergunning aangevraagd voor de opsporing van aardwarmte. Vanwege de weerstand tegen proefboringen naar schaliegas adviseert Brabant de minister om de bedrijven te wijzen op het belang van draagvlak in de regio.

Herstart kernreactors België uitgesteld Een besluit over de eventuele herstart van twee Belgische kernreactors is uitgesteld. De Belgische nucleaire waakhond FANC vraagt meer informatie van de exploitant voordat de knoop wordt doorgehakt. Een definitieve sluiting van de kernreactors wegens onregelmatigheden lijkt op dit moment

niet nodig, aldus het FANC. De toezichthouder bekijkt sinds maanden of de reactors van respectievelijk de kerncentrales Doel en Tihange nog wel veilig genoeg zijn. Tijdens een routineinspectie vorig jaar waren ‘fouten’ in het materiaal van de reactorvaten ontdekt.

Taken Agentschap naar Rijkswaterstaat Vanaf 1 januari 2013 gaat een groot deel van de kennis- en uitvoeringstaken van Agentschap NL op het gebied van milieu en leefomgeving naar Rijkswaterstaat. Met de komst van diverse taken van Agentschap NL gaan beide partijen de beleidsontwikkeling en beleidsuitvoering op het gebied van milieu en leefomgeving verder ondersteunen. Rijkswaterstaat gaat met het nieuwe onderdeel Leefomgeving ook programma’s uitvoeren voor andere opdrachtgevers dan het ministerie van Infrastructuur en Milieu, zoals decentrale overheden.

Het Japanse industrie- en technologieconcern Toshiba overweegt een bod uit te brengen op de producent van nucleaire brandstof Urenco. Dat meldde de Britse krant The Sunday Times, zonder bronnen te vermelden. Urenco is voor een derde eigendom van de Nederlandse staat. De overige aandeelhouders zijn Groot-Brittannië en de Duitse private energiebedrijven E.ON en RWE. Een eventuele verkoop zou tot tien miljard pond (bijna twaalf miljard euro) kunnen opleveren, aldus The Sunday Times.

Elektriciteitsnetbeheerder TenneT en Mitsubishi hebben hun samenwerking op het gebied van windenergie verder bekrachtigd met investeringen van het Japanse concern in vier Duitse offshorenetaansluitingen. Mitsubishi krijgt een belang van 49 procent in twee offshorehoogspanningskabelprojecten genaamd BorWin1 en BorWin2, in ruil voor een kapitaalinjectie van 240 miljoen euro.

Ook hebben de bedrijven een deal gesloten voor een investering in twee andere offshore-projecten, HelWin2 en DolWin2. Daarin krijgt Mitsubishi eveneens een belang van 49 procent.

DNV, moederbedrijf van energiekennisbedrijf DNV KEMA, en GL (Germanischer Lloyd) hebben een overeenkomst ondertekend om te fuseren tot de combinatie DNV GL Group.

Als onderdeel van de fusie zullen de activiteiten van DNV KEMA samengevoegd worden met de duurzame energietak van GL. Hierdoor ontstaat een bedrijf dat klanten ondersteunt bij het realiseren van een betrouwbare en duurzame energievoorziening.

Zonnepanelen op eigen dak zijn zeventien procent goedkoper dan grijze stroom van een energieleverancier. Dat blijkt uit onderzoek van natuurbeschermingsorganisatie Natuur & Milieu. De stichting ontdekte dat zonne-energie op eigen dak 19 cent per kilowattuur kost, terwijl bedrijven als Nuon, Essent en Eneco gemiddeld 22,5 cent per kilowattuur rekenen.

007_9_D_infostroom.indd 9

UTILITIES 9 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:05

Trending news op www.utilities.nl

1 Olifantsgras voor biomassa en tegen ganzen bij Schiphol Maandag 26 november

In de Haarlemmermeer wordt als proef tenminste zestig hectare olifantsgras aangeplant als grondstof voor energie en chemie. Tegelijkertijd biedt het een natuurlijke verhoging van de vliegveiligheid omdat het een onaantrekkelijk gewas is voor ganzen. Boeren uit de Haarlemmermeer, de Wageningen UR en GEM A4 zone west hebben hiervoor een samenwerkingsovereenkomst getekend.

Wjvandermeer Interessante ontwikkeling proef met olifantsgras bij Schiphol #utilities.nl

2 Six/CeraMac wint Water Innovator of the Year 2012 Donderdag 13 december

De Six/CeraMac-technologie van PWN Technologies is verkozen tot Water Innovator of the Year 2012. De combinatie van ionenwisseling (SIX) en keramische membranen (CeraMac) maakt water helder en verwijdert opgeloste organische stoffen als nitraat en sulfaat. De jury vond de combinatie van bestaande en onder patent liggende technieken dermate innovatief dat zij PWN Technologies de titel Water Innovator of the Year 2012 toekende.

Davidvanbaarle Goede combinatie van innovatie en ondernemerschap #watervisie2012

3 Sabic bestelt zeegaande tankers op LNG Sabic heeft opdracht gegeven voor de bouw van twee zeegaande tankers, aangedreven door motoren op aardgas (LNG), voor het vervoer van Sabics

Maandag 12 november

olefineproducten. De opdracht tot de bouw loopt vooruit op Europese wetgeving. Doel van deze wetgeving is om de emissie van zwavel door schepen op de Noordzee tegen 2015 drastisch te verminderen. Het overstappen op andere brandstoffen, zoals LNG dat veel milieuvriendelijker is dan traditionele diesel, is ĂŠĂŠn van de mogelijkheden om aan de toekomstige Europese wetgeving te voldoen.

Wilkoprodex Chemie in de media #petrochem.nl

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

10 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

010_11_E_topics.indd 10

30-01-13 15:05

Nederland krijgt CO 4 intensiteit niet omlaag

en Solar Green Point 7 Eneco starten partnerschap

Het lukt Nederland niet om de CO2-intensiteit terug te dringen. In 2050 moet dat getal met 5,2 procent gedaald zijn, maar de afgelopen twaalf jaar is de daling bij 0,7 procent gebleven. Dat staat in schril contrast met andere landen, blijkt uit een internationaal onderzoek van PriceWaterhouseCoopers (PWC).

Eneco en Solar Green Point hebben een contract getekend voor de afname van alle stroom die met de nieuwe zonnepanelen op de Haagse Caballero Fabriek wordt opgewekt én voor de verrekening van de opbrengst met de leden van de coöperatie.

2

Woensdag 21 november

Schmidtrg Zal dit met huidige kabinet wel omlaag gaan!? #co2

Dinsdag 20 november

Veh_energienl De oude Caballero Fabriek in #DenHaag omgetoverd in een verzamel gebouw met zo’n 100 bedrijfjes en 1.000 #zonnepanelen

neemt 5 Wintershall Q8-terminal in gebruik

van windenergie 8Opslag stapje dichterbij

Vlak voor de jaarwisseling heeft Wintershall Noordzee de Q8-gasterminal na een uitgebreide renovatie opnieuw in gebruik genomen. Door dit gasontvangst- en behandelingsstation werd voorheen gas uit het Q8-blok verwerkt. Nadat de velden in dit blok waren leeggeproduceerd, kwam de gasterminal ruim vier jaar geleden stil te liggen.

Op de site van de Niederaussem elektriciteitscentrale van RWE in Duitsland wordt momenteel een proefinstallatie opgebouwd en getest, die met windenergie water kan omzetten in waterstof en zuurstof.

Woensdag 9 januari

6

Handreiking voor

uitwisseling restwarmte Dinsdag 6 november

Agentschap NL heeft een handreiking gepresenteerd die het gebruik van industriële warmte moet bevorderen.

Volgens het agentschap kan Nederland veel meer van deze warmte benutten dan nu het geval is. Dit is niet alleen een technisch vraagstuk, maar vooral een organisatorische uitdaging die vraagt om een sterke procesmatige aanpak. De Handreiking gebiedsgerichte warmte-uitwisseling moet ertoe leiden dat afnemers en producenten van warmte vaker succesvol de handen ineenslaan.

Laurastutz1 VEMW verheugd over handreiking uitwisseling industriële restwarmte #utilities.nl

Maandag 21 januari

Schaduwstaten LOL! Omzetten in methaan, nóg schadelijker dan CO2 #utilities.nl

9 Subsidie biomassa Delfzijl

Woensdag 19 december

Het samenwerkingsverband Woodspirit heeft 199 miljoen euro Europese subsidie ontvangen voor de bouw van een biomassa-raffinaderij in Delfzijl.

10 Groengasovereenkomst

Vrijdag 23 november

De bedrijven Suiker Unie, GasTerra en BioMCN hebben een afnameovereenkomst voor groen gas ondertekend. De overeenkomst omvat de productie van groen gas door Suiker Unie, de logistiek en levering door GasTerra en de afname ervan door BioMCN. Dgeproduceerd Na opening tweede biovergister levert Suiker Unie 10 miljoen m3 groen gas aan BioMCN #duurzaam

010_11_E_topics.indd 11

UTILITIES 11 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:05

Energie Energieopslag met pompaccumulatiecentrales

en snel schakelende elektriciteitscentrales, zo reguleert Portugal het wisselende aanbod van elektriciteit uit duurzame bronnen. In ons land zou op termijn het gebruik van waterstof als opslagmedium wel eens een goede uitkomst kunnen bieden.

Tekst: Rijkert Knoppers

Snel schakelen voor opvang duurzame elektriciteit Wanneer de 25 windturbines van het Terra Fria windpark bij de stad Chaves in het uiterste noorden van Portugal meer elektriciteit produceren dan het net kan verwerken, gaat de overtollige elektrische stroom naar de 70 kilometer verder gelegen pompaccumulatiecentrale (PAC) van Frades. Daar, op een diepte van 350 meter onder de grond, beginnen twee zogeheten Francis-turbines water afkomstig van het Salamonde stuwmeer omhoog te pompen naar het Venda Nova stuwmeer. Dit 200 meter hoger gelegen meer functioneert op deze manier als een soort accu, als er weer behoefte aan elektriciteit is, stroomt het omhoog gepompte water naar beneden en genereren dezelfde Francis-turbines elektriciteit.

Het geïnstalleerde vermogen van deze PAC is ruim 190 megawatt, de jaarlijkse elektriciteitsproductie ligt gemiddeld op 220 gigawattuur. Op dit moment bouwt turbinefabrikant Voith Nova samen met Siemens Portugal in het gebied een nieuwe PAC, die het vermogen van dit complex van de hier al aanwezige waterkrachtcentrales met 760 megawatt moet vergroten. ‘We willen de toegang tot energiebronnen diversificeren en het gebruik van binnenlandse energiebronnen vergroten’, zo licht Eduardo de Oliveira Fernandes het Portugese energiebeleid toe. ‘Een dergelijke 12 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

012_13_L_artikel.indd 12

doelstelling draagt er ook toe bij dat de structurele onbalans van de energiesector zal verbeteren.’ Volgens Oliveira Fernandes, die als hoogleraar verbonden is aan de Universiteit van Porto, is het aantal decentrale energie-opwekkers in het kader van het overheidsprogramma E4 (Energy Efficiency and Endogenous Energies) de afgelopen tien jaar onstuimig gegroeid, er is in deze periode een vermogen van 4.000 megawatt aan nieuwe duurzame installaties bijgekomen, 500 megawatt aan warmtekrachtcentrales en 1 miljoen vierkante meter aan zonne-installaties.

Het inpassen van het fluctuerende aanbod van duurzame energiebronnen vraagt in toenemende mate om opslagfaciliteiten voor overtollige elektriciteit en om mogelijkheden om snel stroom te kunnen leveren.

watt opgesteld vermogen aan duurzame energie.

STEG Naast het gebruik van pompaccumulatiecentrales spelen ook snel schakelende STEG-(Stoom- en Gasturbine) centrales een belangrijke rol in de Portugese elektriciteitsvoorziening. In Pego, in de gemeente Abrantes bij Lissabon, staat bijvoorbeeld een dergelijke centrale van 840 megawatt. Een STEG-centrale gebruikt de warmte van de afvalgassen van de gasturbine om een stoomturbine aan te drijven, waardoor de centrale een hoger rendement kan halen. Deze door Siemens ontworpen installatie is gebaseerd op het enkelas ontwerp, dat het Duitse bedrijf in begin jaren 90 ontwikkelde. Hierbij zijn de gasturbine, de generator, de koppeling en de stoommachine ver-

Ook in ons land neemt de behoefte aan opslagmogelijkheden van het fluctuerende aanbod aan elektriciteit toe. Een van de opslagmogelijkheden betreft het gebruik van waterstof.

Momenteel betrekt Portugal ongeveer veertig procent van haar elektriciteit uit duurzame bronnen, windenergie is met een opgesteld vermogen van 4.310 megawatt goed voor bijna de helft van het in totaal 10.367 mega-

bonden door een enkele as, iets wat niet alleen de efficiency ten goede komt, maar wat ook de flexibiliteit vergroot.

Hoe de opslag van een fluctuerend aanbod aan opgewekte elektrici-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

30-01-13 15:05

teit ook kan gebeuren, is te zien in Duitsland, waar regelmatig een overschot aan windenergie ontstaat. Behalve dat het in die situaties voorkomt dat de beheerders van windparken de windturbines uit de wind draaien, gaat ook regelmatig het overschot aan windenergie de grens over naar landen als Polen en Tsjechië plaats. Maar door de geïmporteerde energie komen deze Oost-Europese landen zelf in de problemen, doordat hun elektriciteitsnet overbelast dreigt te raken.

Onderzoek Ook in ons land neemt de behoefte aan opslagmogelijkheden van het fluctuerende aanbod aan elektriciteit toe. Het gebruik van een pompaccumulatiecentrale ligt in ons vlakke land niet direct voor de hand, hoewel onder meer plannen van Wubbo Ockels en van Bureau Lievense voor de constructie van valmeren toch wijzen op mogelijkheden op dit gebied. Een van de opslagmogelijkheden betreft het gebruik van waterstof. Het idee is eenvoudig: maak met het overschot aan elektriciteit via elektrolyse uit water waterstof, en gebruik deze energiedrager op een later tijdstip vervolgens weer als energiebron. Bijvoorbeeld als brandstof in brandstofcelauto’s, als chemische grondstof, of door de geproduceerde waterstof te injecte-

ren in het aardgasnetwerk. Dit laatste idee staat bekend als het Power2Gasconcept. ‘In het kader van het Europese NaturalHy-project hebben wij onderzocht of er belemmeringen bestaan, die het gebruik van waterstof als energiedrager bijgemengd met aardgas dwarsbomen’, vertelt Onno Florisson van DNV Kema, die namens Gasunie het project heeft gecoördineerd. ‘We hebben hiertoe de invloed van waterstof onderzocht op de levensduur van de aardgasinfrastructuur, de veiligheid en het functioneren van eindgebruikerapparatuur.

Deze aspecten zijn cruciaal bij de overweging om waterstof aan aardgas toe te voegen. Als bijvoorbeeld het leidingenstelsel niet geschikt zou zijn voor het transport van waterstof of aardgasmengsels houdt alles op. Maar er blijken geen technische showstoppers op dit gebied te zijn, al hangt de toegevoegde hoeveelheid waterstof in aardgas wel af van de specifieke situatie in het aardgasnet.’

Binnen diverse landen vindt onderzoek naar de mogelijkheden van Power2Gas-varianten. ‘Je kunt op vele manieren een overschot aan elektriciteit opslaan, bijvoorbeeld in vliegwielen, accu’s, stuwmeren en waterstof,’ stelt Florisson. ‘De nu uitgevoerde onderzoek- en demonstratieprojecten op het gebied van Power2Gas zijn belangrijk om inzicht te krijgen in de

technische en economische aspecten van de diverse varianten in verschillende situaties.’

Capaciteitsproblemen Volgens Harry Crijns, secretaris van de Energy Services Network Association (ESNA), een internationale vereniging van (energie)bedrijven die zich toelegt op de ontwikkeling en realisatie van slimme meters en smart grid-toepassingen, zou het elektriciteitsnet in ons land de wisselende belasting voorlopig goed aan kunnen. ‘Het zal zeker nog zo’n tien jaar duren voordat we op dit gebied in de problemen komen’, aldus Crijns. ‘Een belangrijke rol speelt de onderzeese NorNed-kabel naar Noorwegen, waarmee we voorlopig het fluctuerende aanbod aan elektriciteit van duurzame bronnen kunnen opvangen.’

Volgens Crijns zal pas bij een aandeel van tien procent aan duurzame bronnen het elektriciteitsnet problemen krijgen. ‘We zitten momenteel op ongeveer vier procent’, verduidelijkt Crijns. ‘Mogelijk dat over enkele jaren de elektrische auto ook een regulerende rol kan spelen. Maar of de inzet van elektrische auto’s gunstig zal zijn, moet nog blijken. Het produceren van een dergelijke auto kost nu nog drie keer meer energie dan van een dieselauto, dus of je hiermee veel milieuwinst haalt, blijft de vraag.’ ■

012_13_L_artikel.indd 13

UTILITIES 13 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:05

technologie Doorbraak in rijden op magnetisme en zonne-energie Wetenschappers van de Japanse Universiteit van Kanagawa hebben een ontdekking gedaan die mogelijk kan zorgen voor een revolutie op het gebied van transport en elektriciteitsopwekking. De ontdekking kan zorgen voor een nieuw soort zonne-energie.

Professoren Jiro Abe en Masayuki Kobayashi presenteerden hun bevindingen in het decembernummer van Journal of the American Chemical Society.

De onderzoekers toonden een schijf die met tweehonderd omwentelingen per minuut ronddraait wanneer ze in direct zonlicht boven een magneet wordt geplaatst. In de publicatie wordt uitgelegd dat het zonlicht de temperatuur van het grafiet verandert waardoor subtiele

fluctuaties optreden in de magnetische susceptibiliteit van het materiaal.

In een video die eerder deze maand op YouTube werd gepubliceerd, is te zien hoe wetenschappers een kleine schijf boven een aantal magneten plaatsen door er een laser op te richten. De schijf kan boven een enkele magneet zweven en op één specifieke plek rond-

Nieuw record voor flexibele zonnecellen

Wetenschappers van een Zwitsers laboratorium zijn er in geslaagd om zogenaamde flexibele zonnecellen te ontwikkelen met een recordrendement. Dat melden de makers van het Zwitsers Federaal Laboratorium voor Materiaalkunde en Technologie.

Bij de ontwikkeling van de cellen maakten ze gebruik van halfgeleidermateriaal dat bestaat uit koper, indium, gallium

en seleen. De efficiëntie van de nieuwe flexibele zonnecellen is een grote vooruitgang ten opzichte van het oude record, dat op 18,7 procent stond en in mei 2011 door dezelfde onderzoekers werd bereikt.

Flexibele zonnecellen zijn lichter en buigzamer zijn dan traditionele zonnepanelen. De cellen kunnen daardoor relatief eenvoudig worden verwerkt in andere producten zoals dakpannen, gevels, of zelfs zonneschermen. Tot nu toe waren flexibele zonnecellen nog veel minder efficiënt dan traditionele zonnepanelen die bijvoorbeeld een fundament van glas hebben. Het in Zwitserland ontwikkelde flexibele materiaal overtreft voor het eerst de efficiëntie van panelen met zo'n glazen fundering.

De meest efficiënte zonnepanelen ter wereld zijn gebaseerd op zogenaamde SJ3-zonnecellen. Deze zijn niet flexibel en behalen een rendement van 44 procent.

draaien wanneer er zonlicht op schijnt.

Omdat deze techniek heel eenvoudig is zijn de toepassingen oneindig. De techniek kan bijvoorbeeld worden toegepast in transportsystemen of systemen die licht omzetten in energie.

Het is nog onduidelijk wanneer de doorbraak kan worden geïmplementeerd in praktische transportsystemen.

Praktijkproef met brandstofceltechnologie Het lokaal opwekken van energie neemt een hoge vlucht en dan gaat het niet om zonnepanelen alleen. Bij EnTranCe in Groningen, onderdeel van de recent opgerichte Energy Academy Europe, worden negen brandstofcellen geplaatst. Deze minicentrales, ter grootte van een wasmachine, draaien op aardgas en produceren waterstof om er vervolgens elektriciteit van te maken. Het is door zijn hoge omzettingsefficiëntie van 90 procent (60 procent stroom en 30 procent warmte) een zeer duurzaam concept.

EnTranCe is de proeftuin van de Energy Academy Europe, waar marktpartijen en kennisinstelling samen komen. EnTrance is een initiatief van de Hanzehogeschool Groningen, BAM GasTerra, Gasunie en Imtech. In deze omgeving voor co-innovatie wordt onderzoek gedaan naar vele energiesystemen van de toekomst.

14 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

014_15_K_technologie.indd 14

30-01-13 15:04

Nicaragua tapt energie uit vulkanen

Nicaragua wil binnen vijf jaar 94 procent van de benodigde elektriciteit uit hernieuwbare bronnen halen.

Aardwarmte uit vulkanische reservoirs moet daarbij helpen.

Het land moest het tot nog toe stellen zonder de energiereserves waar andere landen in de regio over kunnen beschikken. Elektriciteit was daardoor grotendeels afkomstig uit geïmporteerde olie, en maar een fractie uit geothermische energie en waterkracht. Dat wordt precies omgekeerd met een nieuw, bijzonder

ambitieus plan: het land wil 94 procent van de elektriciteit opwekken uit hernieuwbare bronnen. Nicaragua mag dan al geen petroleumreserves bezitten, het beschikt wel over aardwarmte uit grote vulkanische reservoirs.

Cruciaal in de plannen is dan ook het San Jacinto Project, een enorme geothermische installatie van 40 vierkante kilometer groot met een capaciteit van 72 megawatt. De centrale levert al stroom maar wordt de volgende jaren uitgebreid met nog eens 10 megawatt.

Nicaragua is niet het enige land in de regio dat inzet op hernieuwbare energie. Buurland Costa Rica bouwt een grote waterkrachtcentrale op de rivier de Reventazón met een capaciteit van 306,5 megawatt.

In Honduras werken het Britse energiebedrijf Globeleq en Mesoamericana Energy, een CentraalAmerikaans bedrijf, aan een windmolenpark van 173 miljoen euro in Cerro de Hula, 24 kilometer ten zuiden van Tegucigalpa. Het park zal een capaciteit van 102 megawatt hebben.

Energie uit waterdamp We hebben er genoeg van: waterdamp.

En nu blijkt dat we er ook nog eens iets uit kunnen halen wat we tekort komen: energie. Wetenschappers hebben een polymeren vlies ontwikkeld dat genoeg energie uit waterdamp kan halen om hele kleine apparaatjes draaiende te houden. Het vlies verandert van vorm wanneer het kleine hoeveelheden waterdamp opslurpt. Het vlies krult daarbij op, strekt en draait zich.

Die voortdurende bewegingen kunnen elektriciteit genereren. Niet heel veel, maar genoeg om micro- en nano-elektronische apparaatjes aan te drijven.

Het vliesje bestaat uit twee verschillende polymeren. De één is hard, maar flexibel en geeft het vlies stevigheid.

De ander is zacht en zwelt op wanneer deze water absorbeert. Het vlies onderscheidt zich daarmee van eerdere elektriciteitopwekkende vliezen die enkel uit harde polymeren bestonden en niet zo sterk in beweging kwamen.

‘Door de twee verschillende soorten polymeren in het vlies op te nemen, kun je een veel grotere verplaatsing en dus een grotere kracht genereren’, legt onderzoeker Liang Guo uit.

Duurzame energie kan een smart grid 99,9% van de tijd van stroom voorzien Nog voor 2030 zou duurzame energie een groot elektriciteitsnetwerk 99,9 procent van de tijd volledig van stroom kunnen voorzien tegen een gelijke of lagere prijs van de huidige elektriciteitskosten. Dat stelt nieuw onderzoek van de University of Delaware Technical Community College.

Een goed ontwikkelde combinatie van windenergie, zonne-energie en opslag in accu’s en brandstofcellen zou vrijwel altijd aan de vraag naar elektriciteit kunnen voldoen en tegelijkertijd de kosten laag houden, aldus de wetenschappers.

‘Deze resultaten zijn in strijd met de conventionele gedachte dat duurzame energie te onbetrouwbaar en te duur is’, zegt co-auteur Willett Kempton, professor in de School of Marine

Science and Policy in UD’s College van Earth, Ocean, and Environment.

‘De sleutel is om de juiste combinatie te vinden van energiebronnen en opslag – wat wij met een uitgebreide zoektocht hebben gedaan – en om de kosten correct te berekenen.’ De auteurs hebben een computermodel ontwikkeld dat 28 miljard combinaties

van duurzame energiebronnen en opslagmechanismen overweegt, die allemaal getoetst worden aan weerdata en de vraag naar elektriciteit, die beiden de afgelopen vier jaar ieder uur zijn gemeten. Het model heeft data opgenomen van een groot regionaal netwerk, dat dertien staten van New Jersey tot Illinois omvat.

014_15_K_technologie.indd 15

UTILITIES 15 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:04

Welke innovaties geven uw bedrijf een boost?

Op de HANNOVER MESSE profiteert u van 11 toonaangevende beurzen die u een compleet overzicht geven van de wereldmarkt.

Ontdek de nieuwste en meest geavanceerde technologieën die waarde kunnen toevoegen in de gehele industriële keten.

Verschaf u inzicht in de kernsectoren industriële automatisering en IT, energie- en milieutechnieken, aandrijftechniek, industriële toelevering, productietechnologieën en diensten, en onderzoek en ontwikkeling.

ENGINEER SUCCESS New technologies New solutions New networks

Bezoek ‘s werelds meest toonaangevende technologie-event. Meer informatie vindt u op hannovermesse.com

da: Zet in u agen 3 01 2 l ri 8 –12 Ap

Hannover Consultancy B.V. Tel. +31 18 4 69 30 50 • info@hfnetherlands.com

Start 6 maart 2013 Schrijf nu in!

NEW TECHNOLOGY FIRST 8–12 April 2013 · Hannover · Germany

Master of Business in Energy systems De verduurzaming van de energievoorziening is een transitieproces met vele technische, financiële en business aspecten. Bent u verantwoordelijk voor het begeleiden van dit proces binnen uw organisatie? Heeft u in uw huidige baan

kennis nodig van de veranderende energiesector?

Deze Engelstalige deeltijd masteropleiding geeft u de benodigde kennis en vaardigheden om uw verantwoordelijkheden in de praktijk te brengen.

Het programma staat onder leiding van Prof.dr. Ad van Wijk, één van de meest invloedrijke duurzame energie ondernemers en vernieuwers in Europa.

Voor meer informatie bel of mail met René Tamboer 015 278 38 92 of r.tamboer@tudelft.nl Delft TopTech | School of Executive Education TU Delft | +31 (0)15 278 80 19 | delfttoptech@tudelft.nl | www.delfttoptech.nl/energy

016_delft_deutschemesse.indd 1

29-01-13 14:32

ENLIGHTENMENTZ

017_BB_katern_enlightenmentz_cover.indd 17

UTILITIES 17 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:04

ENERGY 4 NEXT GENERATIONS In Science Center

NEMO in Amsterdam werden tijdens het congres Energy 4 Next Generations de eerste Enlightenmentz of the Year uitgereikt. Enlightenmentz zijn lichtende voorbeelden voor een duurzame toekomst. Niet alleen duurzaam maar ook mooi, comfortabel en intuïtief.

Samen kunnen ze de groene industriële revolutie veroorzaken. De vijf categorieën waar om de titel werd gestreden, waren process, product, social, urban en Amsterdam.

Tekst: Evi Husson

En de winnaar is …

Winnaars van deze eerste editie van Enlightenmentz of the Year zijn BASF met magnetisch koelen, de zuiverende windmolens van Dutch Rainmaker, de Wakawaka-lamp van WakaWaka Foundation, Vleesvervangers met een real bite van ProViand en Car2go van Daimler. De winnaars werden bepaald door de resultaten van een stemronde op internet, het oordeel van het publiek tijdens het congres en het oordeel van een deskundige jury: topexpert op het gebied van zonne-energie Wim Sinke, vpro-programmamaker Rob van Hattum, Colette Alma (direc-

teur VNCI), Ad Van Wijk, (hoogleraar Future Energy Systems), Ilse van den Breemer (programmamanager Duurzaamheid Amsterdam) en hoofdredacteur Petrochem en Utilities, Wim Raaijen (secretaris).

De verkiezing van the Enlightenmentz of the Year is een initiatief van Science Center NEMO, het energieblad Utilities en verschillende organisaties op het gebied van duurzaamheid, wetenschap en industrie. De winnaars in de vijf verschillende categorieën mogen een jaar lang het geschilderde logo van Enlightenmentz voeren.

ILINQS Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

Process Enlightenment

Winnaar in de categorie process is Magnetisch koelen van BASF. Met magnetisch koelen kunnen koelkasten en airco’s in de toekomst mogelijk 50 procent energiezuiniger hun werk doen. Chemiereus BASF en verschillende wetenschappers werken aan de eerste toepassingen. Hoewel er nog wat stappen nodig zijn voordat er koelapparaten op de markt komen met deze technologie, was de jury erg gecharmeerd van deze ontwikkeling.

18 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

018_19_T_BB_Katern_enlightenmentz 6.indd 18

30-01-13 15:04

Product Enlightenment

ENLIGHTENMENTZ Enlightenmentz zijn lichtende voorbeelden voor een duurzame toekomst.

Kent u ook een Enlightenment en wilt u deze aandragen? Stuur dan een bericht naar redactie@industrielinqs.nl met in het

onderwerp ‘ENLIGHTENMENT’.

In de categorie product wint Zuiverende windmolens van Dutch Rainmaker. Een windmolen die water uit de lucht wint. Dutch Rainmaker ziet grote kansen in de landbouw, maar ook in ontwikkelingslanden en Zuid-Europa. Een mooier lichtend voorbeeld is haast niet te vinden.

Dutch Rainmaker biedt een oplossing op twee belangrijke gebieden: de verduurzaming van de energievoorziening en het winnen van water op plaatsen waar water schaars is.

De Social Enlightenment of the Year is Wakawaka van WakaWaka Foundation. De Wakawaka-lamp (wakawaka is Swahili voor schitterend licht) is een bijzonder efficiënte solar LED lamp. De lamp biedt volgens WakaWaka Foundation licht aan de 1,6 miljard mensen die het zonder elektriciteit moeten stellen. Een initiatief dat uitblinkt door haar eenvoud, vindt de jury. Geweldig dat hier ook duurzame technologie wordt gekoppeld aan de behoefte bij grote groepen mensen om verlichting te hebben.

Decentraal en duurzaam!

ciale pas één van de driehonderd Smarts gebruiken als auto. Kosten: 29 cent per minuut. Car2go in Amsterdam blinkt uit door de combinatie van nieuw beschikbare technologie. Elektrische Smarts en de opkomst van apps en smartphones, maken het mogelijk om snel een auto te regelen en die op de plaats van bestemming achter te laten voor de volgende gebruiker. Een hoopgevend concept voor stedelijke mobiliteit.

Amsterdam Enlightenment

Urban Enlightenment

Social Enlightenment

In de categorie urban wint Car2go van Daimler. Autofabrikant Daimler heeft in Amsterdam eind 2011 een slim concept van autodelen met elektrische Smarts geïntroduceerd.

Een gebruiker kan met een spe-

En is er een zeer sterke Amsterdam Enlightenment uit de bus gekomen: vleesvervangers met een real bite van ProViand. Er bestaan al veel vleesvervangers, maar die van ProViand zijn gebaseerd op groente in plaats van soja. En wat misschien nog belangrijker is: het bevat dezelfde voedingsstoffen als echt vlees en het heeft een real bite. Belangrijke eigenschappen die mensen van hun vleesverslaving af kunnen helpen. ■ UTILITIES 19 nr. 1 - februari 2013

018_19_T_BB_Katern_enlightenmentz 6.indd 19

30-01-13 15:04

energy 4 next generations Gerard van Harten,

boegbeeld van de Topsector Chemie, stelt aan het begin van zijn lezing tijdens Energy for the Next Generations schertsend voor het congres te herbenoemen in Chemistry for the Next Generations. ‘Want zonder chemie zal er niet veel gebeuren op deze wereld.

En er is geen duurzame samenleving zonder chemie mogelijk.’

Tekst: Liesbeth Schipper Beeld: Wim Raaijen

Chemie stelt ambities bij Er wordt veel gesproken over duurzaamheid, maar er worden nou niet bepaald grote stappen gezet, stelt Gerard van Harten, boegbeeld van de Topsector Chemie. ‘Het is heel moeilijk om op wereldniveau afspraken te maken over bijvoorbeeld het beperken van de CO2-uitstoot. De industrie kijkt echter wat het kan doen om te verduurzamen. Bedrijven worden zich ervan bewust dat ze oplossingen moeten gaan verzinnen, intern maar ook extern.’

Een goed voorbeeld van een doorbraak op dat gebied is een project van Akzo Nobel, stelt Van Harten.

‘Zij maken een product dat kan worden toegepast bij leerlooierijen. Het zal een fundamentele verandering van die industrie tot gevolg hebben. Het project laat zien wat de toekomst van de chemie kan zijn; het aanreiken van oplossingen. Niet binnen het hek van een chemiebedrijf, maar over dat hek heen in sectoren waarmee de chemie soms niet eens een raakvlak heeft.’

Aandacht De chemie is een indus­try of industries. Daarom kan de chemie een aanjager zijn van innova-

ties. ‘Maar er zit ook een nadeel aan industry of industries zijn, want bij een groot publiek is chemie daardoor redelijk onbekend. In een kledingstuk dat u koopt, zit geen labeltje waarop staat hoeveel chemie erin zit.’

Tegelijkertijd bevestigen milieu-inci-

die midden in de samenleving staat.

Door naar binnen gekeerd te zijn, is het niet goed gelukt het belang van de chemie onder de aandacht te brengen.’

Er worden nog steeds grote stappen gezet om de chemie steeds veiliger te

‘We wachten niet op regelgeving van de overheid.

We weten heel goed zelf wat we in onze bedrijfstak kunnen doen om veiligheid op een hoger plan te brengen.’ denten, ongelukken en zelfs rampen een negatief beeld van de chemie in de samenleving. ‘De Club van Rome heeft duidelijk gemaakt dat naast alle mooie dingen die de chemie doet er ook een keerzijde aan kleeft. Als ik terugkijk, zie ik dat dit gevolgen heeft gehad voor de manier waarop naar buiten is getreden. Vaak staan om chemiebedrijven hoge hekken, en als het even kan zetten we er ook nog hoge bomen omheen zodat je niets ziet. Dat is niet bepaald een sector

maken, stelt Van Harten. En terwijl hij een foto van Chemie-Pack toont, zegt hij droog: ‘U heeft wellicht een ander beeld voor ogen. We kunnen natuurlijk niet ontkennen dat dit soort incidenten ook een deel is van de sector.

Daar moeten dan ook niet voor weglopen. Ik ben daarom heel blij met het initiatief Veiligheid Voorop.

We hebben een gezamenlijk actieplan opgesteld en hebben daarin gezegd: we wachten niet op regelgeving van de overheid. We weten heel goed zelf

20 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

020_21_W_BB_Katern_enlightenmentz.indd 20

30-01-13 15:03

wat we in onze bedrijfstak kunnen doen om veiligheid op een hoger plan te brengen.’

Mantra Dit soort incidenten moet de chemische industrie er niet van weerhouden naar buiten te treden en als sector te laten zien wat het kan betekenen voor duurzaamheid, vindt Van Harten. ‘Als de chemie geen oplossingen had geboden, hadden we op dat gebied geen ontwikkelingen kunnen zien.’ Als voorbeeld neemt hij de toegenomen lengte van de wieken van grote windmolens.

‘De communicatie naar buiten moet groter worden, maar ook het werken in de keten moet belangrijker worden’, gaat Van Harten verder. ‘Hoe kun je elkaar motiveren om nieuwe wegen in te slaan? Om vragen neer te leggen in de keten, over de traditionele grenzen van bedrijven heen.’

Ook daarvan geeft Van Harten een voorbeeld: ‘Teijin Aramid heeft een recyclingketen opgezet voor arami-

devezels. Een waardevol product dat wereldwijd terug wordt gehaald naar Nederland, gerecycled en opnieuw gebruikt. Dat levert ongeveer een halvering op van de CO2-footprint vanTeijin. En dat laat ook zien hoe een bedrijf andere wegen kan inslaan en niet alleen gebaat is bij het maken, maar ook bij het terugvoeren en hergebruiken van producten.’

Van Harten noemt dit het mantra van de chemie in de toekomst: duurzame oplossingen ergens in de keten tot stand brengen. ‘We hebben dat verwoord in wat we noemen de routekaart. Het was natuurlijk leuk om te kunnen zeggen dat de chemie vijftig procent CO2 gaat reduceren, maar we hebben dat eens bottom up in kaart proberen te brengen. En daaruit is gebleken dat die vijftig procent geen vijftig is, maar veertig. Het heeft tegelijkertijd aangegeven wat al die stappen zijn, die we moeten doen: energie-efficiency, vervanging van fossiele grondstoffen, carbon capture &

storage, het sluiten van de materiaalketen, duurzame producten bij de eindgebruiker, en natuurlijk duurzame energie.

Ambities De chemie raakt hierbij een heleboel sectoren die nodig zijn om uiteindelijk de ambities ook waar te maken, brengt Van Harten nog eens onder de aandacht. ‘Welke ambities voor 2050 moet de chemie nu hebben? We hebben er twee geformuleerd: Nederland is in 2050 het land van de groene chemie en Nederland zit dan in de top drie van producenten van slimme materialen. Die ambities kun je alleen maar waarmaken als je blijft investeren in fundamenteel onderzoek, nieuwsgierigheidsonderzoek. Soms is niet duidelijk waar een onderzoek voor dient maar daardoor ontstaan wel vaak nieuwe ideeën. En die nieuwe ideeën kunnen opeens een doorbraak betekenen op het gebied van nieuwe producten.’ n

020_21_W_BB_Katern_enlightenmentz.indd 21

UTILITIES 21 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:03

energy 4 next generations De kritische consu-

ment wil duurzame producten. De marktleiders weten dat en spelen in op de trend van duurzaam ondernemen. Toch is de motivatie van Coca-Cola om over te gaan op plantaardige grondstoffen voor zijn flessen ook praktisch van aard: die grondstof raakt immers nooit op. Ad van Wijk van de TU Delft ziet dat die kritische consument nieuwe technologie wel omarmt, als je ze maar zelf de controle geeft.

Tekst: David van Baarle

Luister naar de kritische consument Fans van ‘The real thing’ weten dat de fles van Coca-Cola in de loop der jaren steeds een beetje is veranderd.

De grootste verandering van de afgelopen jaren was waarschijnlijk wel de overgang van een glazen fles naar een kunststof exemplaar. Hoewel de volgende fase in de evolutie van de Coca-Cola-fles wellicht minder zichtbaar is, is de impact ervan op energie- en milieugebied wel degelijk revolutionair te noemen. Het bedrijf wil zijn kunststof flessen namelijk op den duur van honderd procent hernieuwbare grondstoffen maken. Of om precies te zijn: kunststof gemaakt uit C6 suiker. De technologie om de PEF-fles te maken (PEF staat voor polyethyleen furaonaat) is ontwikkeld door het Nederlandse bedrijf Avantium. Jan Burger van Coca-Cola Company ziet de keuzes van het bedrijf niet eens zozeer gedreven door zorgen om het milieu als wel om mogelijke schaarste van grondstoffen. ‘Kunststof op basis van olie is allesbehalve duurzaam’, zegt Burger.

‘De grondstof is eindig en al ruim voordat de olievoorraden opraken, zal het voor ons onbetaalbaar wor-

den om het nog te blijven gebruiken.

Vandaar dat we de PET-flessen al geruime tijd proberen te hergebruiken, de hoeveelheid grondstof zoveel mogelijk te reduceren, waar mogelijk te recyclen of op een andere manier nuttig in te zetten. Uiteraard nemen we daarbij de milieuvoordelen ook heel serieus. We verzekeren er ons dan ook van dat de grondstoffen voor de PEF-productie op verantwoordelijke wijze worden geproduceerd en dat we de milieuprestaties voor de gehele levenscyclus meten. De nieuwe stap in die strategie is het gebruiken van hernieuwbare grondstoffen.’

PEF-fles De huidige fles is voor 75 procent van kunststof gemaakt op basis van aardolie en 25 procent van gerecycled materiaal, de eerstvolgende uitdaging is om die 75 procent met 22,5 procent terug te dringen door het te vervangen voor kunststof op plantaardige basis. ‘Daarna is het de kunst om de flessen steeds iets lichter te maken en fossiele grondstoffen zoveel mogelijk te vervangen voor plantaardige.’ Het doel dat het bedrijf zich dan ook heeft gesteld, is

om in 2030 een PEF-fles te maken die nog maar tien gram weegt en die voor vijftig procent uit gerecycled PET bestaat.’ Dat Coca-Cola serieus is in zijn missie, blijkt wel uit de open houding die het bedrijf heeft ten opzichte van andere spelers in en buiten de voedingsmiddelenmarkt. ‘We hebben al een strategische licentieovereenkomst met Heinz afgesloten en werken samen met Ford, Nike en Procter & Gamble om de introductie van kunststoffen op plantaardige basis te versnellen.’ Zelfs als Pepsi Cola mee zou willen doen met het initiatief, zou Burger daar geen enkele moeite hebben. ‘De technologie staat nog in zijn kinderschoenen. Alleen als we gezamenlijk optrekken, kunnen we de verduurzaming van onze verpakkingen versnellen.’

Bron en doel De lowtechwereld van verpakkingen staat in schril contrast met de hightech die Ad van Wijk de bezoeker van Energy 4 Next Generations voorspiegelt. De buitengewoon deeltijdhoogleraar future energy systems aan de TU Delft denkt dat de technologie die

22 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

022_23_S_BB_Katern_enlightenmentz 5.indd 22

30-01-13 15:03

nodig is om energie op een duurzame wijze te benutten steeds meer wordt geïntegreerd in de samenleving. ‘Wie denkt dat er een energieprobleem is, zou vaker omhoog moeten kijken’, zegt Van Wijk. ‘De hoeveelheid energie die de zon dagelijks levert, overschrijdt ons energieverbruik vele malen. We kunnen niet alles nuttig gebruiken, maar we hebben ook maar een fractie nodig.

We hebben het gevoel dat energie schaars is en toch gooien we er veel van weg. Neem bijvoorbeeld de manier waarop wij een ruimte verlichten. Want wat kost het meeste energie… De afstand tussen de bron en het doel. We hebben het licht op ooghoogte nodig, terwijl de bron vaak ver boven ons hangt. Je zult de afstand dus moeten verkleinen. Dat probleem is overigens eenvoudig op te lossen door verlichting te integreren in bijvoorbeeld vloeren, tafels of stoelen, maar ook in fiets- en wandelpaden. De ontwikkelingen op het gebied van LEDtechnologie gaan heel snel en de techniek wordt steeds meer geïntegreerd in gebouwen en de omgeving. LED is niet alleen een nieuwe lichtbron, maar ook een nieuwe manier om informatie te delen. De technologie bestaat al, nu is het aan de ontwerpers om slimme toepassingen te vinden’, aldus Van Wijk

De Harp Een iets futuristischer plan van Van Wijk is die van de Harp; een multifunctioneel gebouw, annex congreszaal waar de duurzame energievoorziening onderdeel is van de constructie. De liervormige windmolen moet een icoon worden van duurzame energie. De ‘snaren’ van de Harp zullen worden bekleed met zonnepanelen die op de zon kunnen worden gericht. De achterkant van die panelen kan worden bekleed met LED’s zodat een gigantisch bioscoopscherm ontstaat. Ook aan de buitenkant worden LED’s gebruikt: voor het tonen van reclameboodschappen. Het gebouw biedt onderdak aan winkels, expositieruimten, restaurants en cafés en Van Wijk denkt zelfs aan een

discotheek met energieopwekkende dansvloer. ‘ Of wat te denken van een parkeergarage annex elektriciteitscentrale?

‘Op de laatste autobeurzen worden al auto’s getoond met een brandstofcel.

Als deze technologie straks op de markt komt, wordt de auto eigenlijk een kleine elektriciteitscentrale. De efficiency van een brandstofcel is zo’n zestig procent, terwijl de gemiddelde elektriciteitscentrale net veertig procent redt. Iedere auto wordt daarmee een honderd kilowatt powerplant, waarmee je honderd woningen van elektriciteit zou kunnen voorzien. In ogenschouw nemend dat een auto slechts zeven procent van de tijd wordt gebruikt, kun je die overige 93 procent beschikbaarheid gebruiken om de energievoorziening te balanceren. Een garage met vijfhonderd auto’s wordt zo een energiecentrale van vijftig megawatt, waarmee je de hele stad Delft van energie kunt voorzien. De auto’s kunnen zowel op een waterstofnet als het elektriciteitsnet worden aangesloten. Het waterstofgas wordt ter plekke geproduceerd uit aardgas of via elektrolyse gemaakt met overtollige windenergie.

Als de stroomprijs hoog is, kunnen de auto’s elektriciteit leveren aan het net en is deze laag, dan slaan ze de energie op in hun tank.’

Hoewel Van Wijk zich ook beseft dat zijn plannen futuristisch aandoen, is hij bloedserieus. ‘Mensen hebben nu nog het gevoel dat duurzame oplossingen ze worden opgedrongen.

Dat is straks voorbij. We hebben nu eindeloze discussies over slimme meters, terwijl straks alle apparaten die we gebruiken slim worden en hun eigen energiemanagement voor hun rekening nemen. Het verschil is dat we die apparaten willen omdat ze meerwaarde bieden en de consument zelf de controle blijft houden. Een slimme meter is wat mij betreft een technologie uit 2002. Straks schuiven transport, energie, wonen en werken allemaal in elkaar en kunnen we alles overal bedienen en hebben we zelf grip op welke informatie we wel of niet willen delen. De vernieuwing komt niet van de energiebedrijven, dat zijn dinosaurussen. Maar als grote merken als Coca-Cola of Google zich met deze technologie gaan bemoeien, zal het veel sneller geaccepteerd worden.’ n

022_23_S_BB_Katern_enlightenmentz 5.indd 23

UTILITIES 23 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:03

energy 4 next generations Vaak wordt er bij het

woord innovatie aan techniek gedacht. Er zijn echter ook niet-technische innovaties en er zitten ook niettechnische aspecten aan technische innovaties. Zelfs op het eerste gezicht zeer technische innovaties, kunnen baat hebben bij het besef dat niet-technische aspecten belangrijk zijn voor het uiteindelijke succes van de innovatie.

Tekst: Han Slootweg

Krachtenspel tussen sociale verandering en innovatie Een smart grid klinkt als een technische innovatie en lijkt alleen impact te hebben op energienetwerken. Met de implementatie van smart grids komen echter normen en de actuele gang van zaken in de energievoorziening ter discussie te staan en worden nieuwe diensten mogelijk. De consument wordt betrokken in het verduurzamen van de energievoorziening om zo de betaalbaarheid van energie en de kwaliteit van leven positief te beïnvloeden.

Deels gaat het betrekken van de consument in de verduurzaming ‘vanzelf’. Steeds meer consumenten kiezen voor eigen (of gezamenlijke) duurzame productie, een efficiëntere warmtevoorziening en elektrisch vervoer. Omdat deze technische innovaties financieel steeds aantrekkelijker worden en toegankelijker worden, maar ook om emotionele redenen.

Men heeft bijvoorbeeld de behoefte om onafhankelijk te zijn en een goede toekomst achter te laten voor de volgende generatie(s).

Deze sociale verandering heeft een aantal belangrijke gevolgen voor de inrichting van onze energievoorziening. Het eenrichtingsverkeer van centrale producenten naar consu-

menten wordt tweerichtingsverkeer tussen ‘prosumenten’ onderling. Het belang van elektriciteit als energiedrager neemt toe, ten koste van gas en vloeibare brandstoffen. Als laatste wordt productie minder stuurbaar.

De zon schijnt immers, wanneer de zon schijnt en de wind waait, wanneer de wind waait. Er ontstaan hiermee nieuwe uitdagingen in het balanceren van vraag naar en aanbod van energie. Met een smart grid kunnen deze uitdagingen efficiënt worden aangepakt.

Opslag van elektriciteit In het project Smart Storage in een wijk in Etten-Leur onderzoekt Enexis hoe stroom kan worden opgeslagen, zodat er op een later moment gebruik van kan worden gemaakt.

Opslag van elektriciteit in het net is een technische innovatie, waar de consument minder van merkt. En zo is het ook ontworpen. Het station is deels ingegraven, zodat het ongeveer net zoveel ruimte inneemt als een compact station, een object in de openbare ruimte waar men aan gewend is. Hoewel dit technisch gezien een mooie oplossing is, is opslag van energie vooralsnog erg

duur. Het is dus belangrijk kritisch te kijken naar het principe van ‘u vraagt, wij draaien’, zoals dat een eeuw lang het uitgangspunt heeft gevormd voor het handhaven van de balans. Enexis heeft het initiatief genomen om verschillende pilots op te zetten om de (on)mogelijkheden te onderzoeken. In deze pilots is de hoofdvraag: ‘Willen, kunnen en zullen consumenten een deel van hun elektriciteitsgebruik aanpassen aan het aanbod?’

Eén aanpak is autonome systemen in huis implementeren. Een voorbeeld is een koelkast die naar een lagere temperatuur gaat als de zon schijnt, zodat deze een buffer heeft wanneer de tv’s en kookplaten ‘s avonds aangaan. Maar hoe maken we dit aantrekkelijk? Het is belangrijk om in dat kader niet alleen naar een rationele kosten-batenanalyse te kijken. Uit een kwalitatieve studie blijkt bijvoorbeeld dat men bang is dat het eten sneller bederft met een ‘slimme’ koelkast.

Alleen als we deze onderliggende behoeftes begrijpen, kunnen we er met de juiste producten en diensten op inspelen.

Verder staat er veel apparatuur in huis die niet volledig autonoom aan te sturen is, omdat het gebruik ervan

24 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

024_25_Q_BB_Katern_enlightenmentz 3.indd 24

30-01-13 15:03

niet continu is. Deze consumptiepatronen zijn alleen te veranderen door menselijke routines te veranderen.

Maar … het veranderen van routines is lastig. Een energieconsument verbruikt namelijk niet bewust energie, maar gebruikt zijn auto als hij zich wil verplaatsen, doet de was wanneer de wasmand vol is of zet thee wanneer hij dorst heeft. Voor het veranderen van patronen van energieconsumptie is het nodig deze dagelijkse praktijken, die ten grondslag liggen aan het energieverbruik, goed te begrijpen.

Innovaties om energieverbruik te veranderen, moeten aansluiten bij de behoeftes en bestaande routines in de bestaande context van de consument, om de kans van slagen van deze innovaties te vergroten.

Behoeftes en barrières De eerste pilot van Enexis om inzicht te krijgen in het veranderen van consumptiepatronen heet Smart Wash.

Deze pilot draait reeds anderhalf jaar.

24 medewerkers van Enexis hebben de beschikking gekregen over een energiecomputer, een slimme wasmachine en zonnepanelen om te onderzoeken of men bereid en in staat is in een huishouden te wassen wanneer de zon schijnt. Aan het begin van de dag of de dag ervoor kan de deelnemer de was in de machine doen en aangeven hoe laat deze in elk geval gedaan moet zijn. De energiecomputer rekent vervolgens aan de hand van het weerbericht uit wat het meest optimale moment is om de was te draaien binnen de door de consument gestelde voorwaarden. Deze

huishoudens zijn geïnterviewd om te onderzoeken wat de motivaties zijn om hiermee te werken en wat barrières zijn. Zo hebben deze deelnemers voor veel inzicht gezorgd in de ontwerpeisen van dergelijke producten.

De belangrijkste leerervaringen zijn dat bijna alle deelnemende huishoudens in staat zijn te wassen wanneer de zon schijnt, waarbij ze niet altijd gebruik maakten van de technologie, maar zoals zij dat dan noemden, van ‘boerenverstand’. Dit geeft al aan dat dezelfde innovatie op verschillende manieren aansluiting vindt, of afgewezen wordt. Wat algemene leerervaringen zijn dat het programmeren van een dergelijk slim apparaat beperkte extra handelingen met zich mee mag nemen en moet passen bij de huidige huishoudelijke routine. Men wil kunnen begrijpen wat het voordeel is van plannen. Daarom moet er feedback gegeven worden over behaalde resultaten en feedforward over een gedragsalternatief. Daarbij zorgde een beloning voor goed gedrag (groene waspunten) dat men nieuw gedrag volhield en het een nieuwe routine wordt. De deelnemers wilden controle houden, omdat ‘je maar nooit weet …’ Het systeem moet daarom te allen tijde te ‘overrulen’ zijn.

Jouw Energie Moment Deze kwalitatieve inzichten zijn erg belangrijk geweest in het ontwikkelen van de pilots onder de naam Jouw Energie Moment. Deze zullen plaatsvinden in de nieuwbouwwijken Meulenspie en Easy Street in Breda en de Muziekwijk in Zwolle. Inmiddels zijn er 240 deel-

nemers geworven, hangen de eerste energiecomputers aan de muur en zijn de slimme wasmachines geplaatst.

Ook deze deelnemers produceren energie. Verder wordt hen een veranderlijk, dynamisch tarief voor de levering van energie en voor het gebruik van het elektriciteitsnet in rekening gebracht. De energiecomputer maakt het vervolgens mogelijk om te kiezen of ze zo goedkoop of zo duurzaam mogelijk energie willen verbruiken.

Deze keuze bepaalt welke feedback en feedforward wordt gegeven en hoe de energiecomputer de wasmachine inplant. De inzichten die uit de pilot komen, zijn van belang omdat met name met de introductie van forse verbruikers als elektrisch vervoer en warmtepompen het afstemmen van verbruikspatronen interessant wordt. We zorgen zo dat we energie gebruiken op het moment dat die beschikbaar is. Het vraagt om innovaties, producten en diensten die dit faciliteren en stimuleren. Het is daarbij essentieel om rekening te houden met de dagelijkse context waarin men energie consumeert en de onderliggende behoeftes en motivaties.

Consumenten moeten de meerwaarde herkennen en waarderen wil het leiden tot een sociale verandering die nodig is voor de energietransitie.

Als laatste, om deze producten en diensten op de markt te zetten dienen betrokkenen ervan doordrongen te zijn dat we ook niet-technische innovaties nodig hebben: nieuwe rollen bij verschillende nieuwe en oude verantwoordelijke partijen en nieuwe businessmodellen. n

024_25_Q_BB_Katern_enlightenmentz 3.indd 25

UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 15:03

ENERGY 4 NEXT GENERATIONS Zes- tot zevenduizend

liter per dag, gewonnen uit lucht. Dat is wat de windmolen van Dutch Rainmaker produceert. Het is een uitkomst voor droge streken in Afrika en het MiddenOosten waar waterschaarste heerst. De Friese producent heeft dit jaar al aan veel zwakke plekken uit het ontwerp gevijld en hoopt binnenkort enkele orders binnen te slepen. Na een zeer moeilijke fase dankzij herfinanciering overwonnen te hebben, spant het er nu om.

Tekst: Tseard Zoethout

Water uit wind op keerpunt Een exemplaar van de windmolen staat op een industrieterrein in Leeuwarden. Op het eerste gezicht lijkt dit de zoveelste kleine windturbine van honderd kilowatt. Wie de molen echter beter in ogenschouw neemt, ziet aan weerszijden van de mast twee grote containers. Ondanks het slechte weer – het is koud, regenachtig en waait stevig – loopt uit een buis aan de onderkant van de containers toch nog wat water, meer dan de aanwezige technicus had verwacht.

Het principe van de Dutch Rainmaker is betrekkelijk eenvoudig: op de wind regelbare turbinebladen zetten energie uit de wind in druk middels compressoren om. Die zorgen er vervolgens voor dat warme, vochtige lucht uit de atmosfeer tot het dauwpunt wordt gebracht en in de vorm van waterdruppels neerslaat.

‘Daarvoor laten we lucht over twee series warmtewisselaars lopen, de containers die je aan weerszijden zag’, licht directeur André Schoute toe. ‘Vergelijk het maar met een koelkast. Daarin zie je ook waterdamp optreden als je de koelkastdeur laat openstaan. Het ontwerp is gebaseerd

op bestaande technologie. Het is echter de combinatie van uitvoering en toepassing van technieken die van de Dutch Rainmaker een uniek product maakt. Op de machine rust nu een patent terwijl drie andere patenten beoordeeld worden en er nog een groter aantal in de pijplijn zit.’

Hobbels Het basisontwerp van Dutch Rainmaker is afkomstig van Piet Oosterling, een ingenieur uit Zeeuws-Vlaanderen die gefascineerd is door wind- en watertechnologie. In 2008 kwam de uitvinder op de watercampus van Leeuwarden in contact met Gerard Schouten, voorganger van de huidige directeur en business development manager. Met kapitaal van Icos Capital, een cleantech venture capitalist, verkende Dutch Rainmaker de markt.

Inmiddels begon de crisis ook gaten in de ontwikkeling van Dutch Rainmaker te slaan terwijl landen in Afrika en het Midden-Oosten het gemakkelijker vinden om water via leidingen en tankwagens te vervoeren. In 2010 kende de ontwikkeling van de watermolen, door de Crisis- en Herstelwet, een

kleine opleving. Leeuwarden, dat zich als waterstad van Europa profileert, trok er toen twee ton subsidie voor uit. Vanaf de herfst van 2011 tot afgelopen voorjaar stond de machine echter stil. Faillissement dreigde. Ruim een dozijn medewerkers werd eerst op non-actief gesteld. Herfinanciering vanuit Icos Capital volgde. In afge-

ILINQS

Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

26 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

026_27_V_BB_Katern_enlightenmentz 8.indd 26

30-01-13 15:02

slankte vorm en met een tijdslimiet ging het bedrijf verder. Ook veranderde het management: in juni 2012 nam André Schoute het stokje over, een manager afkomstig uit de olie- en gasindustrie die als geen ander weet hoe complexe industriële processen het beste vormgegeven kunnen worden. Hij heeft zich dit jaar vooral op het Midden-Oosten gericht terwijl hij tegelijkertijd de huidige vier tot zes werknemers tot verlaging van de kostprijs van de Dutch Rainmaker aanspoort.

‘Dit is ‘too good to fail’’, zegt hij.

‘Onze turbine heeft een hoogst maatschappelijke relevantie. Bij dertig graden Celsius en vijftig procent vochtigheid bevat lucht veertien gram water. Dat maakt de molen bij uitstek geschikt voor warme gebieden met waterschaarste, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten, Tenerife of het Caribisch gebied. Een Dutch Rainmaker draait al enkele jaren in Koeweit. Daar hebben we ook een partnerschap afgesloten met een ingenieursbureau dat actief is in Qatar, Saoedi-Arabië en Koeweit. Zonder lokale partners en overheden gaat het

immers niet. Daarop richten we ons.

Bovendien kan het prototype zowel robuuster als goedkoper worden. Bij temperaturen boven de veertig graden Celsius functioneren de sensoren niet meer zo goed. Daarvoor zijn zwaardere industriële standaarden noodzakelijk.’

Opschaling Voor Schoute komt het er nu op aan om de offertes die hij heeft uitstaan – in totaal vijftig in getal – tot beklonken orders te brengen. Zonder opschaling naar

‘Onze turbine heeft een hoogst maatschappelijke relevantie.’ commerciële producten kan het immers niet. ‘Bij enkele tientallen stuks kunnen we de kostprijs van de turbines aantrekkelijk maken’, verklaart hij. ‘Dan is het ook mogelijk om een lokale grote aannemer in de arm te nemen die mallen ontwerpt en zo de kostprijs halveert. We zijn daarvoor in gesprek met overheden

rond de kreeftskeerkring waar drinkwater duur of schaars is. Landen als Brazilië, Bangladesh, Spanje en Cyprus tonen veel belangstelling. De technische zaken zijn bijna opgelost.’

De watermolen kan volgens Schoute wellicht ook worden ingezet bij de bestrijding van bosbranden waar Zuid-Europese landen (zoals Griekenland, Portugal en Spanje) in verhevigde mate mee te maken krijgen. Een literatuurstudie naar de potentie daarvan is inmiddels opgestart. De watermolen vervult in dat geval een dubbele functie: enerzijds als wateropslag voor bijvoorbeeld resorts of golfclubs met grote waterbehoefte, anderzijds als reservoir bij brandbestrijding. ‘Maar voordat we van start gaan, moeten we wel eerst weten wat kosten, baten en mogelijkheden in die landen zijn’, nuanceert hij. Een andere ontwikkelrichting is om de ontstane warmte bij de molen voor ontzilting te gebruiken. Als alles meezit en de Dutch Rainmaker uiteindelijk die veelgewenste order(s) krijgt om te overleven, zal dat soort watermolen medio 2013 ook op de markt komen. ■ UTILITIES 27 nr. 1 - februari 2013

026_27_V_BB_Katern_enlightenmentz 8.indd 27

30-01-13 16:04

energy 4 next generations De rendementslimie-

ten van zonnecellen zijn nog lang niet gehaald, als we Albert Polman mogen geloven. De directeur van het FOM AMOLF-instituut doet fundamenteel onderzoek naar nanostructuren die het licht dat op zonnecellen valt, efficiënter moeten sturen. ‘Ik ben ervan overtuigd dat we rendementen tot zeventig procent kunnen halen’, zegt hij tijdens Energy 4 Next Generations.

Daarmee wordt zonne-energie wel heel aantrekkelijk.

Tekst: David van Baarle

Rendementslimieten zonnecellen nog niet in zicht Als het ons lukt om 0,02 procent van de energie die de zon naar de aarde stuurt om te zetten in elektriciteit, warmte en brandstof, is ons energieprobleem opgelost. Albert Polman wetenschapper bij het FOM-instituut en hoogleraar aan de Universiteit van Utrecht is ervan overtuigd dat de grenzen van het rendement van zonnecellen nog niet zijn bereikt.

Polman is een van de pioniers van het onderzoeksveld der nanophotonics, de wetenschap die het licht op nanoschaal bestudeert. Hij is het bekendste van de uitvinding van de zogenaamde optische doping, wat staat voor de incorporatie en optische activering van optisch actieve ionen in dun filmmateriaal door implantatie van ionen. ‘Om duurzame energie van zonnepanelen te kunnen laten concurreren met conventionele energie, moet de prijs per watt met een factor twee tot vijf worden gereduceerd’, zegt Polman. ‘Dat kan door de materiaalkosten omlaag te brengen of door de efficiency per vierkante meter te vergroten. De huidige zonne­panelen zetten nog maar zo’n twintig procent van de energie die ze van de zon krijgen om in elektriciteit.

Daar is nog veel te winnen.’

Hoog rendement Lang is gedacht dat het rendement van zonnecellen niet hoger kon zijn dan 34 procent. Een thermodynamische limiet is verantwoordelijk voor deze praktische beperking. Door echter het licht in de zonnecel op een slimme manier te managen is volgens Polman zelfs een rendement van zeventig procent haalbaar.

Polman: ‘Een zonnecel zet zonlicht om in elektrische stroom. Dat is echter geen efficiënt proces: in een conventionele zonnecel van silicium gaat een groot deel van de energie van het licht verloren. Blauw en groen licht worden voor minder dan de helft in stroom omgezet en infrarood licht van de zon wordt zelfs helemaal niet door de zonnecel geabsorbeerd.

Daarom is het hoogst gerealiseerde rendement door een silicium zonnecel slechts 27 procent.’

Hij vervolgt: ‘Licht dat niet in de zonnecel wordt omgezet, leidt tot thermodynamische wanorde in de zonnecel en daarmee tot een verlaging van de elektrische spanning.

Het maximaal haalbare rendement, de zogenaamde Shockley-Queisser limiet, blijft daarom steken op 34 procent. Ook het inefficiënt opslui-

ten van licht en defecten in het kristallijne zonnecelmateriaal zorgen voor energieverlies. Door het licht in de zonnecel op een slimmere manier te managen is het mogelijk een groot deel van deze problemen op te lossen. Met uitgekiende, op de zonnecel geprinte nanostructuren kan het licht beter worden opgesloten. Daarbij voorkomt het gebruik van superschone halfgeleiders ook de problemen met defecten.’

Complexer Polman: ‘De zonnecelwereld is erg conservatief. Men gaat ervan uit dat alleen extreem simpele zonnecellen goedkoop te fabriceren zijn. Maar als je een rendement van meer dan vijftig procent kunt halen, dan mag een zonnecel ook wat kosten. Met zonnepanelen met een hoger rendement heb je veel minder ruimte nodig voor installatie, omdat je er minder nodig hebt om hetzelfde rendement te bereiken.

Dat scheelt kosten van de grond, de installatie en de infrastructuur. Met een iets complexere zonnecel wordt het mogelijk alle kleuren van de zon efficiënt in stroom om te zetten. Een rendement van zeventig procent is haalbaar.’ n

28 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

028_R_BB_Katern_enlightenmentz 4.indd 28

30-01-13 15:02

2012

waterbewust 029_cover_watervisie.indd 29

30-01-13 15:02

HÉT JAARCONGRES VAN DE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR DOELMATIG ONDERHOUD EN HET VAKBLAD IMAINTAIN

/SCHRIJF

FINALISTEN VERKIEZING MAINTENANCE MANAGER OF THE YEAR 2013:

PROGRAMMA

Mieke van Zon, Heijmans Infra Services Arjen van Broekhoven, Volker Infra Ton Huibers, Vlisco Nederland

11.15 uur Opening 11.30 uur De Kracht van samenwerking Wat krijgt de sector voor elkaar als krachten worden gebundeld?

12.15 uur Lunch 13.15 uur De Kracht van techniek

Door Martin van Pernis, Kivi Niria 13.45 uur De Kracht van het oude Ervaar het succes van vergrijzing

door Francel Vos, TNO 14.15 uur Pitches van de drie genomineerden voor de Maintenance Manager of the Year-verkiezing 2013

15.15 uur Pauze 15.45 uur De Kracht van het nieuwe Welke innovaties versterken de onderhoudssector van morgen?

met onder anderen Leo van Dongen, Universiteit Twente 16.45 uur De Kracht van een vraag

Wat krijg je voor elkaar door de juiste vraag te stellen?

door Juul Martin van #Durftevragen 17.30 uur Afsluiting van het dagdeel met een netwerkborrel 18.15 uur Diner met de verkiezing van de Maintenance Manager of the Year 2013 Initiatiefnemers:

Organisatie:

U NU IN

/

KRACHT

21 maart 2013 • De Kuip • Rotterdam KRACHT Goed onderhoud zorgt dat de zaken die er toe doen, hun kracht behouden. Dat geldt van een losse machine tot aan de hele onderhoudsindustrie. Van food tot process en van infra tot hightech. De Nederlandse onderhoudsindustrie is volgens het NVDO Onderhouds­ kompas goed voor ruim dertig miljard euro omzet per jaar. Houdt die industrie het vermogen om aan de vraag te blijven voldoen? En wat is daarbij de kracht van een goed besluit, een nieuwe collega, de kracht van kennis of de kracht van innovatie? Tijdens iMaintain 2013 staat kracht centraal.

CONGRESINFORMATIE Kiki Nelson kiki@industrielinqs.nl 020-31 22 791

MEDIA ADVIES Anouk Bouwmeester anouk@industrielinqs.nl 020-31 22 797

www.i-maintain.nl/kracht Mediapartners:

Partner: SKF Asset Management Services

02_iMaintain_adv_A4.indd 2

29-01-13 14:37

2012

The Water Innovator of the Year De Six/CeraMac-technologie van PWN Technologies is verkozen tot Water Innovator of the Year 2012. De combinatie van ionenwisseling (SIX) en keramische membranen (CeraMac) maakt water helder en verwijdert opgeloste organische stoffen zoals nitraat en sulfaat. De jury vond de combinatie van reeds bestaande en onder patent liggende technieken dermate innovatief dat zij PWN Technologies de titel Water Innovator of the Year 2012 toekende.

Tekst: Evi Husson BEELD: RIESJARD SCHROPP

Tijdens Watervisie 2012 streden vijf kandidaten in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam om de titel Water Innovator of the Year 2012. Deze waterinnovators hebben het afgelopen jaar een innovatieve technologie of methodiek ontwikkeld die een grote invloed kan hebben op efficiënter en rationeel watergebruik in Nederland en mogelijk internationaal. Peer Kamp, Innovation Officer van PWN Technologies ontving de Water Award 2012 uit handen van juryvoorzitter Cees Buisman en is een jaar lang boegbeeld van de waterindustrie. The Water Innovator of the Year is een initiatief van Utilities, Petrochem en Evides Industriewater.

De deskundige jury bestond uit Cees Buisman (Wetsus), Johan Raap (Cosun) en Jan Willem Mulder (Evides). Zij selecteerden vijf kandidaten die konden meedingen naar de titel Water Innovator of the Year. De kandidaten probeerden jury en publiek te overtuigen met pitches en met filmpjes van 56 seconden waarin ze in een korte boodschap hun innovatiekracht onderstreepten. Bij het bepalen

van de uiteindelijke winnaars werden naast het oordeel van de jury ook de resultaten van een stemronde op internet meegenomen, evenals het oordeel van het publiek tijdens het congres.

Innovatief De uiteindelijke winnaar, PWN Technologies, wist volgens de jury niet alleen een innovatief nieuw idee te bedenken, maar daar ook een business case van te maken die Nederland een nieuw exportproduct oplevert. De belangstelling voor Six/CeraMac is erg groot en PWN Technologies ontvangt dan ook geregeld delegaties uit landen over de hele wereld om zijn technologie te tonen. Hoewel keramische membranen niet nieuw zijn, is de manier van voorzuivering van het te reinigen water via ionenwisseling echter nooit eerder toegepast. Bij conventionele voorzuivering kapselen chemicaliën zwevende deeltjes in zodat ze zinken.

Het resterende deel wordt gefiltreerd door zand waarna het vervuilde slib wordt afgevoerd. Deze methode is

niet in staat om alle stoffen te weren die tot kwaliteitsproblemen kunnen leiden. Onderzoek resulteerde in een combinatie van ionenwisseling (SIX) en keramische membranen (CeraMac).

Het SIX-proces maakt water helder en verwijdert opgeloste organische stoffen zoals nitraat en sulfaat. De ongewenste stoffen hechten zich aan harskorrels, die na te zijn gereinigd met zout, opnieuw zijn te gebruiken. Door deze voorzuivering voorkomt men dat de keramische membranen bij het CeraMac-proces snel vervuild raken. ●

Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of

DE OVERIGE FINALISTEN WAREN: • Dutch Rainmaker – Hoe haal je met windmolens water uit de lucht?

• Forward Osmose pilot – Osmotisch afvalstoffen uit rioolwater scheiden • H2OBox – Beproefde technologie levert drinkwater aan de allerarmsten

tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

• Nereda – Aëroob korrelslib verovert de waterwereld

UTILITIES 31 nr. 1 - februari 2013

031_O_watervisie_basis.indd 31

30-01-13 15:01

Duurzame zuivering met keramische membranen Hoewel keramische membranen niet geheel nieuw zijn, worden ze nog maar schaars toegepast. De technologie blijkt moeilijk op te schalen en de dagelijkse praktijk is toch net iets anders dan de laboratoriumsituatie. Toch lukte het PWN Technologies het zuiveringsproces zo in te richten dat de membranen hun werk doen.

Tekst: David van Baarle

Bij conventionele voorzuivering kapselen chemicaliën zwevende deeltjes in zodat ze zinken. Het resterende deel wordt gefiltreerd door zand waarna het vervuilde slib wordt afgevoerd. Deze methode is weinig duurzaam en niet in staat om alle stoffen te weren die tot kwaliteitsproblemen kunnen leiden.

Onderzoek naar een beter, duurzamer en betaalbaar alternatief resulteerde in een combinatie van ionenwisseling (SIX) en keramische membranen (CeraMac). Het SIX-proces maakt water helder en verwijdert opgeloste organische stoffen zoals nitraat en sulfaat. De ongewenste stoffen hechten zich aan harskorrels die, na te zijn gereinigd met zout, opnieuw te gebruiken zijn. Door deze voorzuivering voorkomt men dat de keramische membranen bij het CeraMac-proces snel vervuild raken.

De passage door keramische membranen verwijdert alle deeltjes die groter zijn dan één tot tienduizendste per millimeter. Het is algemeen bekend dat keramische membranen duurzamer en betrouwbaarder zijn, maar de hoge prijs stond tot dusver een marktdoorbraak in de weg. Door de combinatie die PWN Technologies bedacht, kunnen de keramische membranen ook economisch rendabel worden ingezet.

De technologie wordt voor het eerst toegepast in ’s werelds modernste waterzui-

vering die momenteel wordt gebouwd in Andijk. De voordelen van de installatie ten opzichte van de conventionele zuivering zijn groot: een hogere waterkwaliteit; lagere kosten; minder milieubelasting en een lager energieverbruik.

Belangstelling De innovatie is nieuw en origineel voor zowel voor de (internationale) drinkwatersector als de samenleving. De nieuwe installatie maakt daarmee een eind aan waterkwaliteitsproblemen in een deel van het verzorgingsgebied van waterleidingbedrijf PWN die niet adequaat zijn op te lossen met de conventionele techniek. Internationale waterbedrijven met moeilijke zuiveringsvraagstukken hebben daarom reeds interesse getoond en er wordt reeds getest in Singapore en Australië.

Keramische membranen kennen een aantal voordelen boven polymeermembraaninstallaties. Er is geen risico op vezelbreuk, de poriëngrootteverdeling is kleiner en de levensduur onbeperkt.

Toepassing van de nieuwe technologieën maakt het doseren van 11.500 ton aan chemicaliën per jaar overbodig, dat nu nog tienduizend ton droog en vervuild slib oplevert. De hoeveelheid te gebruiken zout is ongeveer 2200 ton per jaar wat ongeveer één vijfde is van

de hoeveelheid die zou worden gebruikt in het geval van coagulatie. Daarbij is het zout te regenereren dus opnieuw te gebruiken.

De efficiënte voorzuivering heeft tot gevolg dat het energieverbruik gemiddeld dertig procent daalt, omdat er minder energie nodig is in het resterende deel van het zuiveringsproces. Dit is het gevolg van een betere lichtdoorlatendheid van het water, waardoor er minder UV nodig is om het water te behandelen (desinfecteren). Daarnaast is er sprake van minder transportbewegingen door afname van het gebruik van chemicaliën en hulpstoffen. De keramische membranen hebben een langere levensduur dan polymeer membranen.

Bijkomend voordeel is dat door het compacte ontwerp met kleine footprint de zuiveringsinstallatie weinig ruimtebeslag kent.

Uitrol Drinkwater dat op basis van deze nieuwe technologieën is geproduceerd, wordt vanaf 2014 in het oostelijk deel van Noord-Holland gedistribueerd.

PWN Technologies bouwt in Andijk in opdracht van waterleidingbedrijf PWN de eerste full-scale drinkwaterzuivering met deze technologie: Andijk III. Dit is een zuiveringsinstallatie voor de productie

32 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

032_33_P_watervisie_basis.indd 32

30-01-13 16:24

2012

DE OVERIGE KANDIDATEN Energie terugwinnen met forward osmose

In vele gebieden in de wereld is de toegang tot schoon drinkwater niet vanzelfsprekend. Voor die gebieden ontwikkelde Alfred Mutsaars de H2O Box: een drinkwaterinstallatie in een zeecontainer.

Via een proces van microfiltratie, ultrafiltratie, nanofiltratie en omgekeerde osmose kan zo'n één kuub drinkwater per uur worden geproduceerd. Voordeel van de installatie is dat hij eenvoudig is te bedienen en ook vrijwel geen onderhoud nodig heeft. De toegepaste technieken zijn weliswaar beproefd, maar door het eenvoudige standaard ontwerp, kan de H2O Box wel eenvoudig daar worden gebracht en gebruikt waar hij het hardste nodig is.

In afvalwater zitten vaak nog veel organische stoffen die kunnen worden omgezet in biogas. Met forward osmose kan men de

Compacte korrels bezinken snel

nutriënten eenvoudig scheiden van het water. Het water wordt vervolgens met behulp van energie uit het biogas weer ontzilt en opgewerkt tot schoon water. Centraal in het sewer miningconcept staat het innovatieve membraanproces Forward Osmose. Dit proces werkt met een osmotische oplossing (zout water) als drijvende kracht om afvalstoffen uit afvalwater, in dit geval rioolwater, te scheiden. Door deze geconcentreerde afvalstoffen vervolgens te vergisten, ontstaat energie (biogas) die gebruikt wordt voor het maken van schoon water uit het zoute water (osmotische oplossing). Tevens bestaat de mogelijkheid om nutriënten terug te winnen.

In de eerste fase zijn diverse processtappen doorontwikkeld en getest door de projectpartners TU Delft, KWR Watercycle

Nereda is een doorbraaktechnologie die ervoor zorgt dat het huis-

Research, Waternet, Triqua en het Amerikaanse HTI. Met de bouw

houdelijke afvalwater vergaand wordt gezuiverd. Met Nereda zuive-

van een forward osmose proefinstallatie breekt een nieuwe fase

ren micro-organismen het afvalwater zodat het ruimschoots vol-

aan in het sewer mining-project.

doet aan de wettelijke eisen. De doorbraak zit in de micro-organismen die zich concentreren in compacte korrels die

H2O Box brengt schoon water naar ontwikkelingsgebieden

snel bezinken en daardoor eenvoudig te scheiden zijn van het gezuiverde water.

Het afvalwater uit de persleidingen wordt in de waterzuivering eerst ontdaan van grof vuil. Door in één reactor de juiste procescondities te scheppen, groeien de bacteriën niet meer in vlokken, maar in korrels. De aërobe bacteriën in compacte slibkorrels die Nerada inzet, hebben door hun samenstelling een zuurstofrijke buitenkant en een zuurstofarme kern. Daardoor zijn er meerdere zuiveringscondities en vinden er meerdere zuiveringsstappen in één korrel plaats. Dat scheelt een waterzuivering veel ruimte want in een gangbare zuiveringsinstallatie vinden het zuurstofrijke en het zuurstofarme proces in meerdere tanks plaats. Die aanpak versimpelt en verkort het zuiveringsproces aanzienlijk.

van drinkwater uit oppervlaktewater. De huidige voorzuivering is technisch verouderd en de capaciteit (3.200 kubieke meter per uur) is op termijn ontoereikend. Andijk III, met een capaciteit van 5.000 kubieke meter per uur, wordt eind 2013 opgeleverd en vergt een investe-

ring van 45 tot 55 miljoen euro.

Daarnaast zijn er diverse proefprojecten gestart. PWN Technologies heeft in opdracht van het waterbedrijf van Singapore al een CeraMac demoinstallatie gebouwd als onderdeel van hun drinkwaterproductieproces.

In Melbourne wordt een CeraMac pilot plant getest en begin 2013 zal in Zuidwest Engeland een proefinstallatie in gebruik worden genomen. De investeringen in deze projecten bedraagt enkele miljoenen euro’s, die samen met de opdrachtgevers worden opgebracht. ●

UTILITIES 33 nr. 1 - februari 2013

032_33_P_watervisie_basis.indd 33

30-01-13 16:24

Multinationals halen druk van de waterketel De waterstress mag in Nederland en België nog niet zo te voelen zijn, in een groot deel van de wereld is het aan de orde van de dag. De Europese multinationals BASF en Unilever nemen dan ook hun verantwoordelijkheid en reduceren niet alleen hun eigen waterverbruik, maar helpen ook waar mogelijk anderen om hun waterverbruik te beperken.

Tekst: David van Baarle

BASF is zowel onderdeel van het waterprobleem als oplossing ervan. Het wereldwijd opererende chemiebedrijf verbruikt jaarlijks op zijn sites zo’n 2,130 miljoen kubieke meter water. Niet geheel onverwacht wordt het grootste deel van dat water gebruikt voor koelprocessen.

Marc van Breda is Vice president safety, environment & energy policy bij de Verbundsite van BASF Antwerpen en in die functie onder meer verantwoordelijk voor het watermanagement van de site.

‘Het grootste deel van het water dat wij jaarlijks gebruiken, onttrekken we uit rivieren of meren’, zegt Van Breda. ‘Toch gebruiken we ook nog 4,4 procent drinkwater en 1,1 procent drinkwater. Het doel is dan ook om met name het drinkwatergebruik tot een minimum te reduceren.’

Dat geldt zeker voor de gebieden die te maken hebben met waterstress. ‘Daar waar water al schaars is, zul je moeten zoeken naar duurzame alternatieven voor het beetje beschikbare water dat er is.’ Het bedrijf heeft maar liefst 64 sites wereldwijd in dit soort waterstressgebieden. Opvallend is dat hoewel dit ongeveer een vijfde is van het totale aantal sites wereldwijd, het watergebruik op deze sites maar 6,5 procent is van het totale waterverbruik. Er wordt dus wel degelijk rekening gehouden met de omgevingsfactoren.

Tegelijkertijd is de watersector een

belangrijke doelgroep voor de producten die het bedrijf maakt. BASF produceert onder meer flocculanten, corrosieremmers en ontharders voor industrieel water. Daarnaast levert het bedrijf membraantechnologie voor ultrafiltratie, als ook chemicaliën voor het spoelen ervan.

‘We nemen de dreigende watercrisis zeer serieus’, zegt Van Breda. ‘Het onderzoeksbudget van BASF voor watertechnologie is inmiddels van een paar miljoen opgehoogd naar 1,5 miljard. Dat geld wordt besteed aan fundamenteel onderzoek, maar ook aan de inrichting van pilotinstallaties. We kunnen zelf immers ook profiteren van de technieken die we hier bedenken. Onze producten helpen onze klanten water te besparen’, vervolgt Van

Marc van Breda

Breda. ‘We maken producten die fosfaten vervangen in vaatwastabletten en daarmee tachtig procent minder afvalwater produceren. Hetzelfde geldt voor een ingrediënt voor wasmiddelen dat wij maken. Door dat toe te voegen, zijn er niet vier, maar twee nabehandelingen nodig. Op die manier bespaar je veertig procent water.’

Biesbosch Hoewel de waterstress in Antwerpen nog wel meevalt, kijkt men ook op de site daar wel degelijk naar de waterfootprint. ‘In 2010 gebruikten we op de Antwerpse site nog zo’n dertig miljoen kubieke meter drinkwater voor de productie. In 2020 moet dit zijn teruggebracht tot vijftien

BEELD: RIESJARD SCHROPP

34 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

034_35_L_watervisie_basis.indd 34

30-01-13 15:00

2012

miljoen kuub. Om dit te kunnen doen, zijn we een partnership aangegaan met Evides Industriewater. We wisten dat Dow Terneuzen ook een dergelijk project had afgerond en konden de geleerde lessen direct vertalen naar onze praktijk. Nu gebruiken we oppervlaktewater uit de Nederlandse Biesbosch, feitelijk rivierwater afkomstig uit de Maas. Hiervoor heeft Evides Industriewater op Nederlands grondgebied een proceswaterinstallatie gebouwd met een capaciteit van tweeduizend kubieke meter per uur. Dat water wordt vervolgens via een pijpleiding naar de site in Antwerpen vervoerd. Het feit dat we nu oppervlaktewater in plaats van drinkwater gebruiken, heeft een enorme impact op de verduurzaming van de waterportefeuille. Wie weet komt er dan ook nog een vervolg; we krijgen er immers volgend jaar een nieuwe installatie bij die ook proceswater nodig heeft.’

Halveren Unilever lijkt in zoverre op BASF dat het bedrijf eveneens een groot watergebruiker is, terwijl het ook producten levert die het watergebruik kunnen beperken.

Paul Birker waarschuwt dan ook van tevoren dat de waterfootprint van het voedings- en levensmiddelenconcern aanzienlijk mag zijn, de indirecte voetafdruk is nog vele malen groter. Zo’n uitspraak vereist uitleg, die Birker dan ook graag geeft. ‘Unilever produceert grofweg twee soorten producten: voedingsmiddelen en zogenaamde non-foods.

Om de grondstoffen die wij tot voedingsproducten verwerken te laten groeien, worden de meeste liters water gebruikt.

Voor met name wasmiddelen en producten voor persoonlijke hygiëne zoals shampoo geldt weer dat het meeste water wordt gebruikt nadat de consument het product heeft aangeschaft.’

De lijst die Birker toont over de waterfootprint per voedingsproduct is confronterend genoeg om enige verbaasde geluiden aan het publiek te ontlokken.

De aanvoerder van de lijst is een kilo rundvlees, waar per kilo vlees 15.415 liter water wordt geconsumeerd. Melk is iets minder waterintensief, maar er is toch

Paul Birker

nog 1.020 liter water nodig om een liter melk te kunnen maken. De gewassen doen het een stuk beter, met suiker als aanvoerder, hoewel daar ook nog 197 liter per kilo nodig is. ‘Als je de wereldkaart zou indelen in waterverbruik, zou Nederland ineens een stuk groter land zijn’, vervolgt Birker. ‘Wij zijn de grootste exporteur van melk en melkproducten en ook onze vleesexport doet een aardige duit in het zakje.’

Dat Unilever zijn aandeel in de waterketen serieus neemt, blijkt wel uit de doelstellingen die het bedrijf zichzelf heeft opgelegd. Birker: ‘Streven is om in 2020 de milieudruk van onze producten te halveren. Dus behalve vijftig procent minder waterverbruik, ook vijftig procent minder uitstoot van broeikasgassen en vijftig procent minder afval.’ Om dat voor elkaar te krijgen, ontkomt het bedrijf er niet aan om zich te bemoeien met de keten.

Op het lijstje met doelen staat dan ook het terugdringen van het watergebruik in de agrarische sector, in wasprocessen, bij het wassen van huid en haar en als laatste in de eigen processen. Het bedrijf vraagt aan zijn toeleveranciers hun uiterste best te doen om de duurzaamheidsdoelstellingen van Unilever na te leven.

Gebruikers Ondanks de relatief kleine bijdrage van het eigen proces aan de waterfootprint, zoekt men wel degelijk naar reducties. ‘In 2020 zullen onze wereldwijde fabrieken evenveel of zelfs minder water gebrui-

ken dan ze deden in 2008. Fabrieken die nieuw worden gebouwd, streven dan ook naar een halvering van het waterverbruik van reeds bestaande fabrieken.

En dan hebben we al heel wat water bespaard sinds 1995.’ Een grafiek toont een waterreductie van 78 procent per ton product tussen 1995 en 2009.

De getallen mogen dan imposant zijn, de besparing bij de gebruikers kan veel meer opleveren. ‘In India wordt nog veel was met de hand gedaan. Normaal gesproken gebruikte men daarvoor zeep die nogal schuimde. Het uitspoelen van dat schuim kostte veel meer water dan het wassen zelf. Nu maken we een wasmiddel dat even goed reinigt, maar minder schuimt, waardoor veel minder spoelwater nodig is. Dat scheelt jaarlijks vijfhonderd miljard liter water, of zoals de reclame zegt: twee emmers per dag.’

Voordat Birker zijn betoog eindigt, wil hij nog even de aandacht vestigen op een nieuw product van Unilever: de Pureit. Een waterreinigingsunit die op goedkope en eenvoudige wijze bijna alle kwaliteiten water zuivert tot drinkwater.

‘Darminfectie door vervuild water is nog steeds een van de grootste doodsoorzaken in ontwikkelingslanden. Door de armen van de wereld toegang te geven tot parasiet-, bacterie- en virusvrij water red je letterlijk levens. Het andere doel van Unilver is om in 2020 de gezondheid en het welzijn van één miljard mensen te verbeteren. Producten zoals dit, kunnen daaraan een grote bijdrage leveren.’ ●

UTILITIES 35 nr. 1 - februari 2013

034_35_L_watervisie_basis.indd 35

30-01-13 15:00

Datum: 06|06|13 • Locatie: RDM Campus Rotterdam

Hét evenement voor de industrie in de Rijn/Schelde-delta

INNOVEREN, COMBINEREN en COMMUNICEREN

Innoveren, combineren en communiceren Door het combineren van ideeën en technologieën ontstaan vaak nieuwe en waardevolle oplossingen.

Deltavisie 2013 inspireert beslissers uit de industrie, politiek en wetenschap om die combinaties te zoeken.

Innovaties in energie-efficiëntie, ketendenken en milieueffecten liggen binnen bereik. En ook innovaties in veiligheid en continuïteit zijn bijna voelbaar. Een onmisbare schakel in het zoeken naar die combinaties is open communicatie. Communicatie met elkaar en met de samenleving, want innoveren doe je samen. Tijdens Deltavisie 2013 onderzoeken we daarom met sprekers én congresdeelnemers hoe de industrie in de Rijn/Scheldedelta stappen voorwaarts kan maken door te combineren, te communiceren en daardoor proactief te innoveren.

Programma 11.00 11.45 12.30 13.00 14.00 14.30

uur uur uur uur uur uur

15.30 16.30 17.00 18.00 19.00

uur uur uur uur uur

21.30 uur

Partner cases Registratie Plenaire opening Masterclasses Pauze Plenaire discussie met kandidaten Plant Manager of the Year-verkiezing Masterclasses Pauze Plenair debat Borrel Diner en Plant Manager of the Year-verkiezing 2013 Sluiting

Congresinformatie: Kiki Nelson kiki@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 791 Media advies: Anouk Bouwmeester anouk@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 797

Deltavisie2013 is een samenwerkingsverband van:

Partner Petrochem Platform:

www.deltavisie2013.nl 02_A4_Deltavisie.indd 2

29-01-13 14:41

2012

Duurzaam hergebruik van water Tijdens Watervisie 2012 sprak Niels Groot, Waterspecialist van Dow Benelux, over het watergebruik bij deze chemiegigant. Het concern heeft 197 productielocaties met daarbij een aantal honderden installaties. Om de productie wereldwijd draaiende te houden, is water nodig. Veel water. Een goed watermanagement is daarom van bijzonder groot belang.

Tekst: Evi Husson

BEELD: DOW

‘We moeten onze verantwoordelijkheid durven nemen. Wat water betreft, willen we nieuwe stappen zetten in watergebruik, niet alleen in onze eigen processen, maar ook om ons heen. We willen binnen onze locaties efficiëntere en goedkopere technologie ontwikkelen.

Deze technologie moet naast onszelf ook anderen die het moeilijker hebben, helpen, bijvoorbeeld de derdewereldlanden.

Daarnaast is het van belang zaken samen met anderen te doen.’ Zo begon Niels Groot, waterspecialist bij Dow Benelux, zijn betoog tijdens Watervisie 2012.

Freeport The Dow Chemical Company heeft op diverse locaties verschillende waterstrategieën. ‘Hoe de waterstrategie eruit moet zien, daar is geen blauwdruk voor’, zegt Groot. ‘Het wordt overgelaten aan iedere locatie specifiek. De situatie is per locatie bovendien heel verschillend. Of een bedrijf in het binnenland ligt, aan een rivier of dicht bij de zee heeft invloed op het watermanagement. Een paar voorbeelden. In Freeport Texas waar rond de zeventig koeltorens aanwezig zijn, is er de afgelopen vijf jaar een programma geweest om op een eenduidigere manier te opereren. Al deze koeltorens zijn op een standaard controlesysteem geplaatst wat heeft geleid tot enorme besparingen wat betreft kosten en zoetwaterinname. Nalco’s 3D Trasar Cooling

Water-technologie heeft Dows locatie in Freeport een besparing van meer dan vier miljoen kubieke meter water per jaar opgeleverd.’

Samenwerking Een ander voorbeeld dichter bij huis is de samenwerking tussen BASF en Dow. Samen met BASF heeft Dow gewerkt aan een nieuw proces voor de productie van propyleenoxide. ‘Het originele Dowproces dat veel op onze locaties werd gebruikt, was goed voor 4 à 5.000 kubieke meter per uur aan zoetwaterinname. Dat is een gigantische hoeveelheid. Door een technologie te ontwikkelen waarbij je direct propyleen oxideert met waterstofperoxide kon dit een lagere waterfootprint opleveren: zeventig tot tachtig procent waterreductie. Daarnaast leverde deze technologie ook een energiebesparing op van 35 procent en werd het proces goedkoper. Het zoeken van goede partners kan met andere woorden eveneens zorgen voor een beter watermanagement.’

Terneuzen Bij Dow in Terneuzen is gekozen voor een verregaand hergebruik van water.

Dow gebruikt ongeveer 22 miljoen kuub zoet water per jaar wat overeenkomt met ongeveer vijf keer de hoeveelheid die men in Zeeuws-Vlaanderen nodig heeft. Om het water zoveel mogelijk te hergebruiken, heeft Dow in de eerste

plaats de watervervuiling op het terrein zelf aangepakt door gebruik te maken van diverse technologieën en strategieën.

‘Schijnbaar kleine besparingen leveren uiteindelijk op jaarbasis al veel op. Het lijken misschien open deuren, maar iedere besparing levert een bijdrage in het totale watermanagement.’ Daarnaast is onderzocht welke samenwerkings- en integratiemogelijkheden het watermanagement konden verbeteren. ‘Door een samenwerking met Evides, de gemeentelijke rioolwaterzuivering Terneuzen en Waterschap Scheldestromen konden we het afvalwater van de gemeente Terneuzen hergebruiken.

De rioolwaterzuivering werkt het afvalwater zodanig op dat het geschikt is voor de industriële processen.’ Dows eigen biologische waterzuivering werkt dit vervolgens op tot koelwater voor de koeltorens.

Deze strategie bespaart veel water, maar daarnaast is sprake van energiebesparing en een lager gebruik van chemicaliën in vergelijking met het opwerken van zout water uit de Westerschelde.

Door dergelijke plannen en projecten wordt het watermanagement bij Dow Terneuzen geleidelijk aan steeds duurzamer. De doelstelling die in Terneuzen is neergelegd is in 2020 volledig opereren op hergebruik van water. ‘We zitten nu nog op ongeveer tweederde hergebruik en een derde Biesbosch’, aldus Groot. ‘We zijn er nog niet maar zijn wel al een eind op weg.’ ●

UTILITIES 37 nr. 1 - februari 2013

037_M_watervisie_1p_basis.indd 37

30-01-13 15:00

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

CONTACTVRIJE FLOWMETING Draagbaar en explosieveilig voor vloeistoffen en gassen

FLUXUS® F608 en G608 Geen heetwerkvergunning nodig  Robuust  Betrouwbaar  Nauwkeurig  Breed inzetbaar Inzetbaar bij o.a.:  Offshore  Chemische industrie  Raffinaderijen  Gasopslag en transport  Elektriciteitscentrales

Meer nieuws dan ooit • Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Online catalogi met producten en diensten • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse nieuwsbrief • Live twitter updates • LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Vraag een demo aan:

Benelux@flexim.com Tel.: +31(0)10 24 92 333

Flexim Instruments Benelux BV www.flexim.com

038_abo_flexim.indd 1

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

29-01-13 14:32

2012

Samenwerking tussen agro en food Milieutechnoloog Johan Raap van Cosun sprak tijdens Watervisie 2012 over watergebruik in suikerfabrieken. Een suikerfabriek heeft een positieve waterbalans. Niets met dit water doen zou zonde zijn voor het milieu. Een kruisbestuiving tussen de suikerfabriek en de agrarische bedrijven in de omgeving kan een oplossing bieden.

Tekst: Evi Husson

‘We verwerken nu zo’n 24.000 ton per dag en zullen over een paar jaar wellicht op 28.000 ton schone bieten per dag zitten. In het proces om hiervan suiker te maken – zo’n 300.000 ton kristalsuiker per jaar – is water nodig. Veel water.’

Dat zei milieutechnoloog Johan Raap van Cosun tijdens het watercongres Watervisie 2012. ‘Een suikerfabriek maakt water, maar waarom zou je dit water geen vervolgbestemming geven? Lozen is het meest bekend en gangbaar. Maar het water kan ook worden gebruikt als opstartwater voor eigen processen. Of als drink- of proceswater van het AFC (Agri & Food Cluster, red.) of gietwater voor tuinbouw.’

Gietwaterinstallatie Eén op één het water doorsluizen naar de glastuinbouw lijkt echter eenvoudiger dan het werkelijk is. In de suikerfabriek is er bijvoorbeeld veel watergebruik van september tot januari en de waterbehoefte in de glastuinbouw is er voornamelijk in het voorjaar, waardoor bufferen noodzakelijk is. Ook komen de eigenschappen van het proceswater niet overeen met de specifieke eisen van het gietwater voor de glastuinbouw. Daarnaast is de tuinbouwsector in eerste instantie ook enigszins argwanend, vertelt Raap.

De sector is beducht op virussen voor hun gewassen. ‘Een crisis als EHEC heeft ons daarbij geen voordeel gedaan’, vertelt Raap. ‘In feite wil men niets. Dat is

‘Een suikerfabriek maakt water, maar waarom zou je dit water geen vervolgbestemming geven?’ het vertrekpunt. Maar samenwerken is wel belangrijk en dat bestaat uit geven en nemen.’

Er is uiteindelijk besloten om het proceswater, dat normaal gesproken wordt afgevoerd, op te werken tot gietwater voor de lokale glastuinbouwbedrijven.

De gietwaterinstallatie die nu wordt gebouwd zal aanvullend water leveren voor de glastuinbouwbedrijven volgens de specifieke eisen van de sector om hun waterbehoefte te kunnen dekken. Suiker Unie financiert niet mee in dit project, maar biedt wel het finale water en de ruimte aan. De Tuinbouwontwikkelingsmaatschappij (TOM) voert het project uit en de Combinatie RBB (watertechnologiele-

verancier Bruine de Bruin bv en Veolia Water Solutions) zorgt voor het leveren en onderhouden van de gietwaterinstallatie. Advies komt van Witteveen & Bos.

In gebruik De verwachting is dat op jaarbasis 270.000 kubieke meter proceswater van de suikerfabriek kan worden omgezet naar 200.000 kubieke meter gietwater per jaar. ‘De installatie die door RBB wordt geleverd bestaat uit een innovatieve voorzuivering en een omgekeerde osmose-installatie en is uniek in zijn soort voor een glastuinbouwgebied. De oplevering is gepland voor medio 2013.’

In het najaar van 2013, als blijkt dat de waterfabriek goed functioneert, wordt deze overgedragen aan de Coöperatieve Vereniging Glastuinbouw Nieuw Prinsenland. Uit de kruisbestuiving tussen de suikerfabriek en de agrarische bedrijven in de omgeving ontstaat een meerwaarde voor mens en milieu. ●

UTILITIES 39 nr. 1 - februari 2013

039_N_watervisie_1p_basis.indd 39

30-01-13 15:00

2012

Effluent ingezet tegen waterschaarste De afvalwaterzuivering Harnaschpolder moet een waterfabriek worden.

Het consortium Delft Blue Water doet onderzoek naar duurzame en rendabele methoden om het effluent van Harnaschpolder - dat nu nog wordt geloosd op de Noordzee - te zuiveren tot zoet water. Onder meer voor de zeer waterbehoevende glastuinbouw, maar uiteindelijk kan ook de consument dit water uit de kraan tappen. Oscar Helsen vertelt op Watervisie hoe het project ervoor staat.

Tekst: Elise Quaden

Harnaschpolder zuivert water voor de hele regio Den Haag. Dat zijn 1,3 miljoen huishoudens en veel bedrijven, waaronder de glastuinbouw in het Westland.

Het gezuiverde stedelijke water wordt geloosd op de Noordzee. Zou je dat water niet kunnen gebruiken, was de suggestie van het Hoogheemraadschap.

De Westlandse glastuinbouw gebruikt meestal regenwater om de gewassen te bewateren. Maar in langere periodes van droogte, is dat niet voldoende voorhanden. Dan wordt water gebruikt uit het nabijgelegen Brielse Meer. Deze bron staat onder druk. Nieuwe regels gaan in de toekomst het gebruik van dit water beperken. Ook klimaatveranderingen nopen tot het vinden van nieuwe zoetwaterbronnen. Behalve droogte, hebben ook zoutwaterintrusie vanuit zee en een lagere rivierafvoer invloed op het wateraanbod. De derde beperking die de toekomst brengt, is het verbod op brijnlozing dat zal worden opgelegd door Europa. In eerste instantie zou de glastuinbouw vanaf 2013 geen grondwater meer mogen gebruiken en geen zoute stroom terug de grond in mogen stoppen. Invoering van deze wet is uitgesteld, maar uiteindelijk zullen deze verboden wel in werking treden. Genoeg redenen om te onderzoeken of de effluent van de rzwi kan dienen als alternatieve zoetwatervoorziening.

Oscar Helsen is beleidsadviseur afvalwaterketen bij Hoogheemraadschap Delfland en betrokken bij Delft Blue Water. ‘De Harnaschpolder is een publiekprivate samenwerking tussen een aantal partners. Zij zijn aan de slag gegaan met het idee om effluent te zuiveren tot oppervlaktewater en gietwater. Ook de TU Delft en Delfland zijn hierbij betrokken.’

‘In ons concept gaat het zoet water dat geproduceerd wordt in de rzwi Harnaschpolder naar de glastuinbouw in tijden van droogte. Gebruik van grondwater is dan niet meer nodig. Ook kan het water uit de waterfabriek dienen als aanvullend zoet water voor de rest van de regio. En als er veel regen is gevallen, kan het effluent alsnog worden geloosd op zee.’ In een demohal worden momenteel pilotinstallaties getest voor de productie van oppervlaktewater en gietwater. ‘De TU Delft stelde voor om naast de innovatieve lijn een referentielijn te plaatsen. De innovatieve zuiveringsinstallatie produceert in eerste instantie oppervlaktewater, dat tot gietwater wordt gezuiverd’, aldus Helsen.

Filtratie Het onderzoek vergt veel doorzettingsvermogen omdat het succes niet meteen daar was. Helsen: ‘De eerste filtratiemethoden van de innovatieve zuiveringslijn

BEELD: RIESJARD SCHROPP

gaven niet de gewenste resultaten. Er is toen een nieuwe opzet ontworpen waarbij vanuit effluent met één filter oppervlaktewater wordt verkregen. Stikstof en fosfaat worden door dit filter tegelijk uit het water gefiltreerd. Uiteindelijk werd een innovatieve methode gevonden die op de parameters stikstof en fosfaat voldoende scoorde. De hoeveelheid aanwezige fosfaat in het water ligt hier nog iets hoger dan de streefwaarde, maar dat probleem is goed te overwinnen. Het stikstofniveau was ruim laag genoeg.’

Daarna volgt de fase waarin gietwater wordt geproduceerd, al gaat dit niet zonder slag of stoot: ‘Direct van oppervlaktewater naar gietwater gaan, geeft veel membraanvervuiling. Met verticaal omgekeerde osmose (VRO, red.) was het mogelijk gietwater van zeer hoge kwaliteit te maken’, aldus Helsen.

Momenteel zitten de onderzoekers nog met de economische haalbaarheid van hun plan. Om het concept naar de markt te brengen, is sowieso nog een flinke slag nodig, zegt Helsen. ‘Enkele voorbeelden van thema’s die uitwerking behoeven zijn nóg efficiëntere waterproductie en slimmere distributie. Maar we willen ook onderzoeken of effluent gebruikt kan worden voor oppervlaktewatersuppletie. Tot slot verdient acceptatie van het principe door tuinders en consumenten ook aandacht.’ ●

40 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

040_M2_watervisie_1p_basis.indd 40

30-01-13 15:00

Shell gebruikt zon voor winnen olie Het Amerikaanse GlassPoint Solar bouwt de eerste olie-installaties in het MiddenOosten die zonne-energie gebruiken om ruwe olie uit de grond te halen. Onder andere Shell investeert in het miljoenenproject. Het gaat om een installatie die ervoor moet zorgen dat er meer olie uit Koeweit, Bahrein en Oman naar boven komt. Ongeveer 26 miljoen dollar zou zijn geïnvesteerd in de ontwikkeling De installatie moet worden gebouwd omdat er in de landen in de Golf een tekort aan gas is. Het gas is nodig om stoom van te maken, dat op zijn beurt hevig vastzittende olie in velden los moet blazen zodat het eenvoudiger kan worden gewonnen.

Door zonnespiegels op een groot vat met water te richten, wordt stoom gemaakt.

Oman gebruikt nu al 22 procent van zijn gasreserves om stoom in olievelden te blazen. De Golflanden willen besparen omdat zij veel gas moeten importeren.

Citaten ‘Duurzame energie heeft geen subsidie nodig, alleen een eerlijk speelveld.’

Prof. Ad van Wijk, buitengewoon hoogleraar Future Energy Systems aan de TU Delft in Shell Venster ‘De Nederlander weet heel goed aan welke kant de boterham geboterd is. In vijf minuten is uit te leggen dat wij onze welvaart voor 70

Aannemer steelt 7,2 miljoen liter water

procent in het buitenland verdie-

De politie van het Belgische Zwijndrecht heeft acht Poolse en Bulgaarse werknemers van een Oost-Vlaamse aannemer betrapt die maar liefst 7,2 miljoen liter water uit het openbare net hebben gestolen.

In de straat van hun politiekantoor betrapten enkele agenten acht personen met een tankwagen nabij een aansluiting op het openbare drinkwaternet. Uit de ondervraging bleek dat de mannen al wekenlang elke nacht hun tankwagens vullen met water. Dat gebruikten ze om verstopte rioleringen te reinigen op de Antwerpse ring. De afgelopen weken reden twee tankwagens elk gemiddeld zes keer heen en weer. De Antwerpse watermaatschappij sloeg vervolgens aan het rekenen en constateerde dat 7,2 miljoen liter water was gestolen. Dat komt neer op 180 volle tankwagens of het dagverbruik van een stad als Oostende. De aannemer zou zo 20.000 euro winst hebben gemaakt.

landen uit de EU.’

nen en daarvan weer 70 procent in Oud-minister Ben Bot, in Chemie Magazine ‘Naast fundamenteel en toegepast onderzoek zijn er ondernemers nodig die weten wat de markt wil.

Een technologie zonder bedrijf is als een zeilschip zonder zeil: het gaat letterlijk nergens heen.’

Jos Pâques, directeur Externe Betrekkingen, Paques Holding, in De Ingenieur

Scheve wilgen leveren meer biobrandstof Uit scheefgroeiende wilgen kan tot vijf keer meer biobrandstof worden gewonnen, vergeleken met wilgen die recht omhoog groeien. Scheve wilgen maken extra suikermoleculen aan en die zijn prima te gebruiken als biobrandstof, volgens Brits onderzoek. Scheve wilgen maken extra suikermoleculen aan om de stam te verstevigen in een poging de scheefgroei weer om te buigen. Die suikers kunnen met behulp van fermentatie worden omgezet in bijvoorbeeld bio-ethanol.

Een team van het Imperial College London ontdekte dat scheve wilgen tot vijf keer meer suiker produceren. ‘Sommige wilgen reageren op natuurlijke factoren, zoals de wind, op een manier die voor ons bruikbaar is’, stellen de Britten in Biotechnology for Biofuels. Het is volgens de onderzoekers een goede manier om het rendement van biobrandstoffen te verhogen.

'We weten niet hoe de gasprijs zich zal ontwikkelen, maar we weten wel dat gas koolstofintensief en onderhevig is aan een CO2prijs. Zolang we klimaatdoelstellingen hebben, zal het gebruik van gas zonder CCS steeds duurder worden.'

David Kennedy, chief executive van de Committee on Climate Change, op Energiepodium.nl ‘Voor alle technologische innova-

Burgemeester hoopt op stroomstoring

ties moet je uit je denkraam bre-

Burgemeester Out van het Drentse Borger-Odoorn hoopt dat zijn gemeente deze winter te maken krijgt met een stroomstoring, zodat zijn inwoners massaal het bed induiken met hun partner en de liefde gaan bedrijven. Een stroomstoring zou namelijk leiden tot een geboortegolf. Nieuwe inwoners kan de Drentse gemeente hard gebruiken, zo stelt de burgervader. Out: ‘We zijn een krimpregio.’

De bevolking van Borger-Odoorn nam vorig jaar met 202 af, tot 25.562 inwoners. ‘Dat komt vooral omdat er te weinig baby’s worden geboren’, aldus Out.

goed kunnen, omdat ze vaak niet

ken en dat is iets wat ingenieurs worden gehinderd door maatschappelijke conventies.’

Prof. Louise Fresco, hoogleraar Duurzame Ontwikkeling Universiteit Amsterdam in De Ingenieur

041_H_wervelingen.indd 41

UTILITIES 41 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 14:59

De Eta-com groep is al ruim 35 jaar de producent van de betobar-r Gietharsgeïsoleerde stroomrailsystemen voor Laag- en Middenspanning en nu ook van Metabar IP55 plaatstalen stroomrailsystemen IP68 stroomrailsystemen van betobar-r zijn de meest veilige en bedrijfszekere oplossing voor transport van elektrische energie binnen uw elektrotechnische installatie. Verbindingen tussen transformatoren en verdelers, verdelers onderling, maar ook vanaf een noodstroom generator naar een verdeler. Een breed toepassingsgebied welke zich bevindt in de industrie, offshore tot aan high end utiliteitsbouw zoals ziekenhuizen en datacentra. o.a.

- Lage spanningsval - Hoge kortsluitvastheid - 20% over belastbaar (2 uur) – - Bescherming IP68 IK10 - Brandwerendheid IEC 331- EX certificaat EEX mII T5 tot 10kV - Onderhoudsvrij- Lange levensduur (>30 jaar) - Compact en flexibel - Zeer lage powerloss!!

IP55 stroomrailsystemen voor indoor toepassingen zoals bijvoorbeeld distributie systemen.

Om de markt goed te kunnen bedienen levert Eta-com tevens Sandwich (SBC/A) en Air-insulated (CBC/A) plaatstalen stroomrailsystemen, die conform de hoogst geldende richtlijnen worden geproduceerd.

Eta-com kan u voor elke toepassing van 25A t/m 6300A stroomrailsystemen leveren met de kwaliteit en service die u van Eta-com gewend bent. o.a.

- Lage spanningsval - Hoge kortsluitvastheid - Eenvoudige en flexibele mogelijkheden met aftakkasten.

- Groot assortiment van aftakmogelijkheden

We komen graag langs voor een uitgebreide toelichting van onze klant specifieke oplossingen.

MEDIUM

VOLTAGE

VOLTAGE

LOW

Your Power transported in the most efficient and qualitative way. www.etacomgroup.com info@etocom.nl Zwarte Zee 2-6 Postbus 155 3140 AD Maassluis Tel. +31 (0)10-5916422

Gorinchem 19, 20 en 21 maart 2013 Openingstijden: 12.00 - 20.00 uur Dé vakbeurs voor de totale rioleringsbranche

Naast Rioleringsvakdagen vindt Aqua Nederland Vakbeurs plaats.

Bezoekers kunnen met één entreebewijs beide vakbeurzen bezoeken.

Evenementen

HAL

Evenementenhal Gorinchem

HARDENBERG T 0183 - 68 06 80 GORINCHEM I www.evenementenhal.nl VENRAY E gorinchem@evenementenhal.nl

042_eta_evenementenhal.indd 1

Ons evenement. UW MOMENT.

29-01-13 14:32

product & oplossing Catalogus koolstofdioxidesensoren Atal presenteert een nieuwe catalogus koolstofdioxidesensoren met een geactualiseerd sensorpakket. De catalogus biedt een koolstofdioxidetransmitter met analoge uitgang voor aansturing van ventilatiesystemen. De sensoren kunnen worden ingezet voor de optimalisatie van het koolstofdioxideniveau in het binnenklimaat.

Ze beschikken over regelfuncties en zijn toepasbaar bij projecten met een energiezuinige vraaggestuurde ventilatie, voor industriële toepassingen of voor bedrijfskritische applicaties. De catalogus biedt een overzicht van de technische gegevens van de producten. Door de groepering is het eenvoudig om tot een juiste sensorselectie te komen. Nieuwe toevoegingen aan het assortiment zijn sensoren met BACnet-interface, een serie regelaars met relais voor kanaalmontage en luchtkwaliteitsensoren. www.atal.nl

➧

Zuigercompressoren Een deel van de zuigercompressoren van ALUP-Kompressoren uit het leveringsprogramma is verbeterd. Het gaat om de eentraps zuigercompressoren uit de HLE-serie. De vernieuwing zorgt voor een hogere betrouwbaarheid, grotere luchtlevering en een lager geluidsniveau. Kortom, betere prestaties en gebruiksvriendelijker.

De grootste vernieuwing betreft de eentraps pomp, waarbij lucht in één fase/trap wordt gecomprimeerd tot bijvoorbeeld een druk van tien bar.

De pomp heeft een cilinder met een grotere inhoud en grotere slag wat samen leidt tot een veertien pro-

cent toename in luchtlevering. De hoogwaardige gietijzeren zuiger in de pomp draagt tevens bij aan de grotere luchtlevering, en dit met een lager toerental. Door de lagere snelheid van de zuiger is er minder slijtage en een hogere betrouwbaarheid. De verbeterde zuiger maakt de compressor tot wel drie db(A) stiller, wat bijdraagt aan de gebruiksvriendelijkheid. Daarnaast zorgt de verbeterde koeling van de pomp voor een betrouwbaardere compressor. De lagere temperatuur betekent minder slijtage aan de draaiende delen. www.alup.nl

➧

Veiligheidssnelkoppelingen Stäubli SA heeft een nieuwe familie RVS316 veiligheidssnelkoppelingen gepresenteerd. De RBS/IC-serie is specifiek voor het gebruik met perslucht in veeleisende markten zoals de voedselindustrie, chemische - en off-shore applicaties.

Geheel conform de arbowetgeving kunnen persluchtslangen alleen veilig worden afgekoppeld dankzij de bekende drukknopbediening.

Door de robuuste constructie en de nauwe passing tussen de geslepen steeknippel en het huis kan Stäubli een lange levensduur garanderen. Om deze reden wordt er dan ook tien jaar garantie geven. De koppelingen zijn te verkrijgen in doorlaten van zes, acht en elf millimeter en zijn leverbaar met binnendraden, buitendraden tot ¾ en slangpilaren tot negentien millimeter. Op verzoek kunnen andere afdichtingen worden toegepast bijvoorbeeld voor hoge temperatuur toepassingen. De snelkoppelingen zijn toepasbaar tot zestien bar en zijn leverbaar met RVS316L insteeknippels of geharde dertien procent chroomstalen steeknippels naar keuze. www.qplus.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

043_G_product oplossing.indd 43

➧

UTILITIES 43 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 16:05

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

Producten

Energyst Rental Solutions NV

Lubron Waterbehandeling BV

Terbekehofdreef 24 B - 2610 WILRIJK, BELGIË Tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

WATER

Diensten

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Siemens Nederland N.V.

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 EX AMERSFOORT Postbus 1132 3800 BC Amersfoort Tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 E-mai­l: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB DEN HAAG Tel: +32 (0)70 - 333 32 52 E-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

GAS

Diensten

Vossenbeemd 51 5705 CL HELMOND Postbus 6096 5700 ET HELMOND Tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 E-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

DIENSTEN

STAR Oil Gas Power Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOERDIJK Tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 E-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 SZ HOOGERHEIDE Postbus 39 4630 AA HOOGERHEIDE Tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 E-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

Helperpark 282E 9723 ZA GRONINGEN Tel: +31(0)50 - 501 44 01 E-mail: groningen@starpowerpeople.com

Esders BV

STAR België

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Rijnkaai 37 B - 2000 ANTWERPEN, BELGIË Tel: +32 (0)32 - 26 25 95 E-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Sir. W. Churchill-laan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Noxon Stainless B.V.

Producten

Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

WATER

BERMAD Holland

Inspectie en Keuringen

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan ­contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000

DDM Demontage B.V. Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Aerzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 BASF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Delft TopTech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Deltavisie congres 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Deutsche Messe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Easy Fairs België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Eta-com . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Evenementenhal Gorinchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Flexim Instruments Benelux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 iMaintain congres 2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Joulz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Logisticon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 marketreview . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

44 UTILITIES

nr. 1 - februari 2013

044_marketreview_index.indd 44

30-01-13 16:06

agenda Business Linqs: Meet the Editor 14 februari Industrielinqs, Amsterdam businesslinqs.industrielinqs.nl

Om een rol van betekenis te blijven spelen, zal de industrie een duurzame toekomst mee vorm moeten geven. Op het gebied van veiligheid en milieu zal het zichzelf steeds moeten verbeteren. Belangrijk bij deze veranderingen is communicatie. Vooral de opkomst van social media, tablets en smartphones speelt daarbij een grote rol. Tijdens Meet the Editor vertelt Industrielinqs pers en platform hoe het een nieuw videoplatform en partnermodellen gaat inzetten om de industrie nog beter van informatie te voorzien en om een bestuivende rol te kunnen spelen.

Dag van de Ingenieur 20 maart Tata Steel, Velsen-Noord www.dagvandeingenieur.nl

Op 20 maart organiseren het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs KIVI NIRIA en branchevereniging NLingenieurs samen met De Ingenieur en Technisch Weekblad de Dag van de Ingenieur. Op deze dag wordt de Ingenieur van het Jaar bekendgemaakt. Ook ontvangt de meest ingenieuze en vindingrijke ingenieursoplossing De Vernufteling. Kortom, op deze dag maken we het maatschappelijk belang van techniek zichtbaar.

iMaintain 2013: Kracht 21 maart De Kuip, Rotterdam www.i-maintain.nl/congres

Goed onderhoud zorgt dat de zaken die er toe doen, hun kracht behouden. Dat geldt van een losse machine tot aan de hele onderhoudsindustrie. Van food tot process en van infra tot hightech. De Nederlandse onderhoudsindustrie is volgens het NVDO Onderhoudskompas goed voor ruim dertig miljard euro omzet per jaar. Houdt die industrie het vermogen om aan de vraag te blijven voldoen? En wat is daarbij de kracht van een goed besluit, een nieuwe collega, de kracht van kennis of de kracht van innovatie? Tijdens iMaintain 2013 staat kracht centraal.

Ook wordt op iMaintain de Maintenance Manager of the Year 2013 verkozen.

All Energy Day 22 maart Broodfabriek, Rijswijk allenergyday.nl

De energietransitie biedt kansen. Kansen voor bedrijven om nieuwe duurzame technologieën te exploiteren, kansen voor overheden om voorop te lopen in de nieuwe ontwikkelingen, maar vooral ook kansen voor de jonge generatie om het verschil te maken! De All Energy Day gaat in op deze kansen door alle betrokken partijen bij elkaar te brengen in een interactieve en inspirerende omgeving.

On & Offshore 26 t/m 28 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl

Deze vakbeurs richt zich op gespecialiseerde ondernemers in de gas-, duurzame-, petrochemische-, en baggerindustrie. De beurs biedt een netwerkplatform aan ondernemers en bedrijven om onder andere huidige en potentiële relaties uit de branche te ontmoeten. Komende editie wordt er een toevoeging aan de beursvloer gecreëerd, namelijk een plein met bedrijven vanuit Den Helder.

Deltavisie 6 juni RDM Campus, Rotterdam www.deltavisie2013.nl

Door het combineren van ideeën en technologieën ontstaan vaak nieuwe en waardevolle oplossingen. Deltavisie 2013 inspireert beslissers uit de industrie, politiek en wetenschap om die combinaties te zoeken. Een onmisbare schakel in het zoeken naar die combinaties is open communicatie. Communicatie met elkaar en met de samenleving, want innoveren doe je samen. Tijdens Deltavisie 2013 onderzoeken we daarom met sprekers én congresdeelnemers hoe de industrie in de Rijn/ Scheldedelta stappen voorwaarts kan maken door te combineren, te communiceren en daardoor proactief te innoveren.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

045_F_agenda.indd 45

UTILITIES 45 nr. 1 - februari 2013

30-01-13 14:58

I N

H E T VO LG E N DE

U T I L I T I E S

N UMMER

N UM M ER

2 V ER S C HI JNT WEEK

1 1

Thema:Gas Veld onder vuur

Opslag duurzame energie

De aardbevingen in Groningen als gevolg van de gaswinning zouden wel eens heviger kunnen worden. Dat beweren onderzoekers. Tot nog toe werd aangenomen dat de trillingen niet sterker zouden worden dan 3,9 op de schaal van Richter. Maar in de toekomst kan de kracht van een beving bij het Groningenveld wel eens uitkomen op 4 tot 5.

Ondertussen groeit de onrust bij omwonenden. NAM en de overheid nemen nu maatregelen om de veiligheid boven het gasveld in Groningen te vergroten. Hoe kritiek is de situatie daadwerkelijk? En wat voor winningstechnieken kan NAM nog meer inzetten om aardbevingen te voorkomen?

De enorme groei aan duurzame elektriciteit in Duitsland vraagt om nieuwe methodes voor energieopslag. Via opslag kunnen de vraag en het aanbod van elektriciteit beter op elkaar worden afgestemd. De Duitse overheid maakte in augustus bekend zestig nieuwe projecten te gaan financieren. Op dit moment lopen al diverse proefprojecten.

Duitsland kiest ervoor overtollige windenergie op te slaan door het om te zetten naar waterstof of methaan. Zonneenergie daarentegen kan beter in accu’s worden opgeslagen doordat de hoeveelheden energie bij zonnepanelen

Thema's 2013 Utilities 2 Gas Utilities 3 Enlightenmentz Utilities 4 Water Utilities 5 Gas Utilities 6 Enlightenmentz/Water Utilities 7 Gas Utilities 8 Enlightenmentz

46 UTILITIES nr. 1 - februari 2013

046_J_volgende_nummer.indd 46

30-01-13 15:25

SOLIDS2013

M+R Antwerpen2013

Antwerp expo • 27 & 28/03/2013

Tijd voor SOLIDS 2013 Miljoenen tonnen vaste stoffen worden jaarlijks in de Benelux verwerkt, opgeslagen en getransporteerd. Een enorme uitdaging voor de stortgoedverwerkende industrie, waarbij de technische mogelijkheden van de procesinstallaties vaak op de proef worden gesteld. Door de diversiteit in de eigenschappen van veel materiaalstromen kan er overmatige slijtage optreden, maar ook stagnatie in het productieproces.

Ontdek tijdens SOLIDS 2013 hoe u bottlenecks kunt wegwerken en de verschillende fasen van het productieproces optimaal op elkaar kunt laten aansluiten. Vind manieren om de efficiëntie van uw unit operations te verbeteren, rekening houdend met alle voorwaarden op het vlak van veiligheid, milieu en hygiëne.

Naast het interessante aanbod van 135 prominente technology providers, wordt het beursprogramma aangescherpt met aantrekkelijke randevenementen zoals het solidsLAB, het AtexForum, de EHEDG Seminars, de Process Engineering Conference en meer!

SOLIDS 2013: technologische innovaties voor de stortgoedverwerkende industrie.

Info & bezoekersregistratie: www.easyFairs.com/SOLIDS-BE

Cataloguspartner

Conferentiepartners

Industrial Mediapartner

Mediapartners

Antwerp expo • 28/03/2013

M+R Antwerpen laat bezoekers proeven van 5 ‘topkeukens’ uit de procesindustrie In 2013 pakt M+R Antwerpen, ééndagsvakbeurs voor meet- en regelinstrumentatie in de procesindustrie, uit met een sterk uitgebreid beursprogramma.

Bezoekers krijgen de kans om de procesinstallaties van de geselecteerde topbedrijven als BASF Antwerpen, TOTAL Raffinaderij Antwerpen, de Kerncentrale van Electrabel in Doel, Brouwerij Moortgat-Duvel en het opleidingscentrum ACTA van dichtbij te bekijken. Deze technische bedrijfsbezoeken worden gecombineerd met technische opleidingssessies rond Safety, Metingen en Protocols op de beursvloer en een bezoek aan de exposanten van M+R. Info & bezoekersregistratie: www.easyFairs.com/MR-Antwerpen

NIEUW Bezoekers bepaalden zelf de topics van de M+R conferenties Thema 1: SAFETY • ATEX in een procesomgeving • Gas analysis measurement solutions for SIS, SIL • Safety Integrity Level (SIL) Thema 2: METINGEN • Niveaumetingen • Debietmetingen

Thema 3 : PROTOCOLS • Stand van zaken i.v.m. Protocols • ISA 95 international industrial standard

In samenwerking met: ACTA

185_267_SOLIDS_MR_2013_BE_NL.indd 1

047_easy.indd 1

24/01/2013 9:43:34

29-01-13 14:31

... vooruitstrevend in breedband Routers De robuuste industriële mobiele breedband router garandeerd veilige connectiviteit (Dual SIM-kaart) naar remote Ethernet en RS-232 apparatuur via mobiele netwerken. GSM/GPRS/3G/UMTS/HSDPA en HSUPA ondersteuning. Download capaciteit 14,4 Mbit/s en upload 5,7 Mbit/s. De router beschikt over een ingebouwde 2-poorts switch en één seriële poort.

MRD-350: safe, flexible en high speed.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_bbrout.indd 1 048_modelec.indd 1

11-01-13 13:57 29-01-13 15:17