Uti03 2014 lr by Industrielinqs pers en platform

UTILITIES NUMMER 03 - april 2014 • VIJFTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Meer macht Europa kan energiemarkt harmoniseren Manon Janssen: ‘Het is naïef om te denken dat fossiel zo goedkoop blijft’ Gascentrales ‘mottenballen’ geeft risico’s www.utilities.nl

01_A_Cover.indd 1

anufac

03-04-14 13:25

Volg Gasunie op verboden terrein Op werkterreinen van N.V. Nederlandse Gasunie geldt ‘verboden toegang voor onbevoegden’. Toch vinden daar technische hoogstandjes plaats die het waard zijn om met de buitenwereld te delen. Daarom hebben we ‘Gasunie bouwt’ opgericht; een platform dat een website, Facebook, Twitter en YouTube combineert. Met verhalen, veel foto’s en regelmatig video’s van leidingaanleg voor Gasunie.

www.gasuniebouwt.nl www.facebook.com/gasuniebouwt www.twitter.com/gasuniebouwt www.youtube.com/gasuniebouwt

Voor meer informatie: communicatie@gasunie.nl

02_gasunie.indd 1

03-04-14 12:13

i n h o u d

V E R D E R Meest gelezen op Utilities.nl

Interview

Acht kandidaten zijn genomineerd voor de titel van Plant Manager of the Year 2014, DSM en BASF dreigen meer te gaan investeren in het buitenland en minder in Nederland en Urgenda laat zien hoe we Nederland in twintig jaar duurzaam kunnen maken. De rest van de top tien van populairste berichten leest u in het trending news. Projecten

We zetten de mooiste utilitiesprojecten op een rij. Met onder meer de rwzi van Zwolle die een Energiefabriek wordt, de opening van de Eneco Bio Golden Raand biomassacentrale en de zonnepanelen die op de Amsterdam ArenA geplaatst gaan worden. Planten laden mobieltje op

Het Rijk heeft als eerste een grote partij energieopwekkende planten besteld bij het spin-off bedrijf van Wageningen University, Plant-e. Ook in Technologie: een offshore windturbine met twee in plaats van drie bladen, waarop helikopters voor onderhoud kunnen landen en een nieuw type membraan waarmee gassen zeer energiezuinig van elkaar kunnen worden gescheiden.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Product en oplossing Technologie Agenda Wervelingen In het volgende nummer

5 6 8 28 30 32 33 34

Ze is nog maar net officieel aangetreden als boegbeeld van de topsector Energie, maar Manon Janssen was al vanaf het begin betrokken bij de activiteiten. Toen twee en een half jaar geleden de negen topsectoren werden benoemd, werd direct ook een deadline afgesproken. De Topteams kregen vijf jaar de tijd om de innovatiethema’s te benoemen en Topconsortia voor Kennis & Innovatie te vormen. We zijn dus op de helft. Tijd voor een tussenstand.

Thema: Energie

De transitieperiode waar de energiemarkt zich momenteel in bevindt, brengt veel onzekerheden met zich mee. In een rapport van KPMG en DNV GL worden toekomstscenario’s geschetst. En ruim 4,5 gigawatt aan gasgestookte eenheden zullen naar verwachting in de mottenballen moeten worden gelegd. Dit brengt verschillende risico’s met zich mee.

Gasprijzen

Hoewel de Europese gasprijzen niet snel gelijk zullen lopen met de prijzen op de Amerikaanse Henry Hub, is het verschil momenteel wel minimaal: een factor twee. Volgens Hans van Cleef, sectoreconoom energie bij ABN Amro, is dit een duurzame trend. Van Cleef ziet bovendien dat de gasprijzen langzaamaan losweken van de olieprijs.

UTILITIES 3 nr. 3 - april 2014

03_C_inhoud.indd 3

07-04-14 10:27

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie? Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water. Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

Binder Engineering B.V., gevestigd te Rijswijk (Plaspoelpolder) is specialist op het gebied van drukregeling, tankveiligheid, gasflow en gasanalyse. Binder Engineering B.V. maakt deel uit van de Binder Group welke van origine gesitueerd is in Duitsland en productie en verkoop vestigingen heeft binnen Europa en China. Binder Engineering B.V. is bezig de sales organisatie te versterken en daarom zijn wij per direct op zoek naar:

een enthousiaste product manager (m/v) Werkzaamheden: • biogasmarkt en waterschappen bezoeken en onze producten voorstellen • het maken en opvolgen van offertes • bestellingen afhandelen • contact onderhouden met onze leveranciers. • assisteren van collega’s Functie-eisen: • ervaring in de biogasmarkt en de waterschappen • commercieel, communicatief, flexibel en een echte teamplayer • goede kennis van de Nederlandse, de Engelse en de Duitse taal • beschikt over PC ervaring (Word, Excell, Outlook, etc.) Binder Engineering BV biedt u: • een leuke, afwisselende en verantwoordelijke baan • technische opleiding van de producten • persoonlijke opleidingen en toekomstperspectief • een beloning overeenkomstig de functie waaronder bedrijfswagen. Bent u geïnteresseerd in deze functie stuur dan uw sollicitatiebrief met CV naar ivan.nerincx@binder-engineering.be

of naar:

Binder Engineering B.V., T.a.v. de heer Ivan Nerincx Cort van der Lindenstraat 25 2288 EV RIJSWIJK

www.bindergroup.info

04_binder_eco.indd 1

03-04-14 12:13

Duurzame banenmotor Die paar keer dat ik in de Verenigde Staten ben geweest, was een van de meest verbijsterende ervaringen het afrekenen bij de benzinepomp. Ik wist dat onze benzine duur was, maar we betaalden echt schandalig veel meer voor onze mobiliteit dan de Amerikanen. Ook de overige energievormen in de VS waren goedkoop, afgaand op de vriesstand waarop de gemiddelde airco stond. Het verbaasde me dan ook niets dat George W. Bush met veel omhaal te kennen gaf nooit het Kyoto-protocol te tekenen. Het tegengeluid kwam uit een van de meest energieverslindende staten Florida, waar bezorgde burgers en hippe acteurs de Toyota Prius omarmden en zonnecellen op hun dak plaatsten. Toch ging het niet erg hard met verduurzaming in de VS. Inmiddels heeft Obama ambitieuzere plannen aangekondigd om de bijdrage van 7,5 procent duurzame energie op te schroeven naar twintig procent in 2020. Zijn de Amerikanen intussen zoveel milieubewuster geworden? Voor een deel, maar de drive voor een snelle omschakeling naar duurzame energie komt uit een andere hoek. De huidige politieke koers is om zo snel mogelijk zelfvoorzienend te worden en de schaliegasrevolutie heeft die wens heel dichtbij gebracht. Inmiddels is ook in Europa duidelijk geworden dat we voor onze energievoorziening afhankelijker worden van politiek instabiele landen. De crisis in de Krim heeft ons weer even met de neus op de feiten gedrukt: afhankelijkheid van Russisch gas is geen probleem totdat het als pressiemiddel kan worden gebruikt. Europa zou dan ook stelling moeten nemen en moeten kiezen voor een zelfvoorzienende energiestrategie. Om echt vaart te maken, moet de EU een sterkere regie gaan voeren. Daarin kan het van Obama leren. Want waar hier de discussie steeds vastloopt op investeringskosten, ziet hij kansen voor de industrie en banen. Niks linkse hobby dus: duurzame energie als aanjager van de economie en als banenmotor. Dat verkoopt in alle politieke gelederen. David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON vijftiende jaargang nummer 3 - april 2014 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Inge Janse 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann

Digitaal jaarabonnement (tablet) € 55,Digitaal 1 editie (tablet) € 5,99 De abonnementenadministratie wordt acts manuf verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of Cover 0900-226 52 63 GustoMSC € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Drukkerij Site: www.bladenbox.nl voor abonMediaCenter Rotterdam, Rotterdam neren of www.aboland.nl voor adreswijOPZEGGEN zigingen en opzeggingen. AbonnemenDit magazine hanteert de opzegregels Advertentie-acquisitie tenland is ook bereikbaar via Twitter. uit het verbintenissenrecht. Wij gaan Jetvertising BV Stuur uw tweet naar: er van uit dat u het blad ontvangt uit Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 uw abonnement steeds stilzwijgend www.jetvertising.nl Prijswijzigingen voorbehouden. met een jaar verlengd. Proef- en Arthur Middendorp: kennismakingsabonnementen worden arthur@jetvertising.nl © Industrielinqs pers en platform 2014 niet automatisch verlengd en stoppen Niets uit deze uitgave mag worden na het aantal aangegeven nummers. Abonnementen (excl. 6% BTW) Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming Utilities verschijnt 8x per jaar. van de uitgever. post of per telefoon. De opzegtermijn Nederland/België € 130,50 per jaar is 8 weken voor het einde van uw Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 Overig buitenland € 155,geldt de datum waarop uw opzegging Losse verkoopprijs € 18,50 door Abonnementenland is ontvangen. Studenten € 38,50 Indien u hierom verzoekt, ontvangt u Proefabonnement 3 mnd € 27,00 een bevestiging van uw opzegging met Traffic Breg Schoen 020 3122 088

UTILITIES 5 nr. 3 - april 2014

05_B_commentaar.indd 5

03-04-14 16:41

infostroom

Rwzi Zwolle wordt Energiefabriek Waterschap Groot Salland wil zijn waterzuiveringen omvormen van energieconsument naar energieproducent. Om meer biogas te produceren investeert men in thermische drukhydrolysewaarbij het slib wordt ‘gekraakt’ door het kortdurend onder hoge temperatuur aan hoge druk bloot te stellen. Het Dagelijks bestuur van het Waterschap Groot Salland heeft in de vergadering van het Algemeen Bestuur een voorstel ingediend om van de rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi) Zwolle een Energiefabriek te maken. Met het aanschaffen van een ‘snelkookpan voor slib’ kan het waterschap meer biogas produceren. Zoveel meer zelfs dat in de loop van 2017 de rioolwaterzuivering een Energiefabriek mag worden genoemd. De zuivering is dan zelfvoorzienend qua energieverbruik. Er zal zelfs meer energie geproduceerd worden dan nodig. Dit overschot wordt teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Daarnaast wordt een besparing op de jaarlijkse kosten bereikt. Op termijn zal het Waterschap Groot Salland jaarlijks 1,2 miljoen kilowattuur elektriciteit méér opwekken dan nu. Dat is te vergelijken met het verbruik van zo’n 340 huishoudens per jaar.

Beste locaties wind op zee onduidelijk De Commissie m.e.r. heeft het milieueffectrapport voor de structuurvisie wind op zee beoordeeld. Uit het rapport wordt niet duidelijk welke locaties van windparken het beste scoren op energieopbrengst, natuur en milieu. Ook is nader onderzoek noodzakelijk naar de (cumulatieve) effecten van windparken op vogels en onderwaterleven. De Commissie m.e.r. adviseert deze informatie alsnog te geven. De rijksoverheid zoekt ruimte voor nieuwe windparken op de Noordzee binnen de zoekgebieden ‘Hollandse Kust’ en ‘Ten Noorden van de Waddeneilanden’. De structuurvisie Wind op Zee legt de nieuwe gebieden voor windparken vast. Voorafgaand hieraan zijn de milieueffecten onderzocht in een milieueffectrapport. Op verzoek van de ministers van

Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken toetste de Commissie m.e.r. de kwaliteit van het rapport. Uit het rapport blijkt dat binnen de zoekgebieden (meer dan) genoeg ruimte aanwezig is om het gewenste vermogen aan windenergie te realiseren. Er is dus keuzeruimte om te zoeken naar locaties voor windparken binnen de zoekgebieden die het beste scoren op energieopbrengst, natuur en milieu. Dit onderzoek heeft echter niet plaatsgevonden. De Commissie m.e.r. vindt dit essentiële informatie om een goed onderbouwde afweging te kunnen maken over locaties. Zij adviseert in een aanvulling op het rapport de keuzeruimte in beeld te brengen via alternatieven met verspreid gelegen of juist zoveel mogelijk aaneengesloten windparken.

Rathenau: ‘Kennis neemt onrust niet weg’ Beleidsmakers moeten voorkomen dat maatschappelijke kwesties worden versmald tot een wetenschappelijk vraagstuk. Dat beveelt het Rathenau Instituut aan in het rapport ‘Wetenschap als strijdtoneel – publieke controversen rond wetenschap en beleid’. Het instituut bestudeerde zes publieke controversen rond het gebruik van wetenschap voor beleid, waaronder ondergrondse CO2-opslag en proefboringen naar schaliegas. Vaak was er sprake van een vergelijkbaar patroon, waarbij beleidsmakers probeerden de samenleving te overtuigen met een beroep op wetenschappelijke kennis. En als dat mislukte, werd aanvullend onderzoek uitgezet. Pas als ook dat niet het gewenste resultaat had, werd ingezet op gezamenlijk overleg. En dat is te laat, concludeert het Rathenau Instituut. 6 UTILITIES nr. 3 - april 2014

06_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

03-04-14 13:27

Helft Wintershall Noordzee naar Russen Als onderdeel van een grootscheepse ruil komt vijftig procent van het Nederlandse Wintershall Noordzee bv in handen van het Russische gasbedrijf Gazprom. Ondanks de huidige politieke spanningen ziet topman Reiner Seele van BASF-dochter Wintershall geen reden om de samenwerking met Gazprom te heroverwegen. ‘We werken al lang samen met Gazprom en ik verwacht er eerder sterker uit te komen.’ Onlangs gaf Brussel toestemming voor de ruil van activiteiten tussen BASF en Gazprom, die al in december 2013 wereldkundig werd gemaakt. Gazprom krijgt naast vijftig procent van de activiteiten van Wintershall Noordzee ook de helft van de commerciële gashandel van Wintershall in Duitsland in handen. Dat laatste stuit, gezien de huidige internationale spanningen rond de Oekraïne, op enig verzet in Duitsland. Topman Reiner Seele van Wintershall gaat er echter van uit dat de transactie, die voor medio 2014 is gepland, gewoon door zal gaan.

Investering innovatie betaalt zich terug Nederlandse bedrijven die inzetten op innovatie doen het aanmerkelijk beter dan andere bedrijven. Dat blijkt uit het jaarlijkse onderzoek Strategy Trends 2014 dat organisatieadviesbureau Berenschot onder 341 ondernemers, bestuurders en topmanagers hield. Hun omzet- en winstverwachtingen voor 2014 zijn veel rooskleuriger dan die van de rest. Dit komt met name omdat elke euro die zij in innovatie investeren dankzij het op de markt brengen van nieuwe producten ruimschoots wordt terugverdiend. Deelnemers aan het voor de achtste keer gehouden onderzoek stellen in overgrote meerderheid dat investeren in vernieuwing bijna altijd rendement oplevert. Daarom wil maar liefst veertig procent van de Nederlandse bedrijven zich in 2014 juist door middel van innovatie onderscheiden van de concurrentie.

RWE boekt eerste verlies in zestig jaar Het nieuws komt niet geheel als verrassing, maar de Duitse energiereus RWE boekt over afgelopen jaar het eerste verlies sinds zijn bestaan. Het bedrijf heeft maar liefst 2,8 miljard euro verlies geleden, wat voornamelijk komt door de eenmalige afschrijvingen van 4,8 miljard euro. De problemen op de elektriciteitsmarkt noopte RWE tot het sluiten of mottenballen van een

aantal centrales wat een afschrijving van 4,8 miljard euro tot gevolg had. Als die afschrijving niet zou worden meegerekend, kon het bedrijf wel een winst boeken van 2,3 miljard, wat zes procent lager was dan de resultaten van het jaar ervoor. De omzet van het bedrijf is zelfs licht gestegen naar 54,1 miljard, 1,6 procent hoger dan het jaar ervoor.

Vanuit de hele wereld is er vraag naar Nederlandse waterkennis. Op de Waterschapsdag maakten de waterschappen bekend gezamenlijke waterexpertise voortaan onder één naam internationaal in te zetten: Dutch Water Authorities. Waterschappen delen wereldwijd kennis met landen waar waterbeheer grote uitdagingen kent. Zij leren hier zelf van en steunen tegelijkertijd de exportpotentie van de Nederlandse watersector. De recente inzet van waterschappen in overstromingsgebieden in Engeland is hier een goed voorbeeld van. Statoil heeft een contract ter waarde van 2,7 miljoen dollar toegekend aan Emerson Process Management. Onder dit contract wordt een geïntegreerd systeem voor conditie- en prestatiebewaking geleverd voor het olie- en gasplatform Gina Krog in het Noorse deel van de Noordzee. Met het systeem kunnen Statoil-medewerkers op het vasteland continu de kritieke en essentiële pompen, compressoren en andere mechanische apparatuur van het nieuwe vaste platform bewaken. GDF SUEZ gaat twee grote zonneparken bouwen in Nijmegen en Zwolle. De plaatsing van achtduizend zonnepanelen (twee megawatt) in Zwolle en Nijmegen is mogelijk, na toekenning van een overheidssubsidie (SDE+). De zonneparken gaan tot de grootste van ons land horen. Het voornemen is om consumenten, via het consumentenmerk Electrabel, in de regio’s Zwolle en Nijmegen later dit jaar deel te laten nemen in deze zonneparken.

Productie hernieuwbare elektriciteit daalt Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat het aandeel hernieuwbare elektriciteit in 2013 met 0,4 procent is afgenomen. De afname is het gevolg van minder bijstook van biomassa in kolencentrales. De productie van windenergie is juist met acht procent toegenomen. De productie van hernieuwbare elektriciteit was 11,8 miljard kilowattuur in 2013. Dat komt overeen met 10,1 procent van het totale elektriciteitsverbruik in Nederland en is 0,4 procentpunt minder dan in 2012.

uw mailbox? Al het nineuvoworsoninze nieuwsbrief op Meld u aa

utilities.nl!

UTILITIES 7 nr. 3 - april 2014

06_7_D_infostroom.indd 7

03-04-14 13:27

Trending news op www.utilities.nl

Plant Manager of the Year 2014: de kandidaten Maandag 17 maart

De zevende editie van de zoektocht naar de Plant Manager of the Year heeft in ieder geval al zijn eerste record neergezet. Niet minder dan tien plantmanagers zijn naar voren geschoven om mee te doen. Inmiddels hebben twee daarvan vriendelijk bedankt, wat betekent dat er nog acht kandidaten in de race zijn voor de prestigieuze prijs. Maar hoe maak je daar een eerste selectie uit om de finalisten te bepalen? Bjorn Luijters Headhunters in de industrie opgelet. Huiswerk is al gedaan @_Petrochem_

BASF en DSM keren Europa ten dele de rug toe

Urgenda: Nederlandse energievoorziening binnen twintig jaar duurzaam Vrijdag 14 maart

Donderdag 27 februari

De chemiegiganten DSM en BASF doen beide waar al jaren voor gevreesd wordt: voor investeringen vooral naar gebieden buiten Europa kijken. Die voorspelling, veroorzaakt door de hoge kosten voor ETS, energie en grondstoffen, en aangevuld door de teleurstellende economie in Europa en de moeite om goede werknemers te vinden, blijkt daarmee realiteit te worden.

Urgenda, de actieorganisatie voor duurzaamheid en innovatie, stelde een rapport samen waarin de mogelijkheden worden onderzocht voor honderd procent duurzame energie in 2030. Technisch is dit inderdaad mogelijk, het kost echter wel jaarlijks negen miljard euro aan investeringen. Ruud Licht Goed nieuws. #Urgenda

In het trending news laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 3 - april 2014

08_9_E_topics.indd 8

03-04-14 13:27

DuPont Dordrecht gevoed door stoomleiding HVC Maandag 10 maart

Op 7 maart is de stoomleiding tussen DuPont en afvalenergiecentrale HVC in Dordrecht in gebruikgenomen. Via deze leiding kan het chemiebedrijf stoom hergebruiken die de afvalverbrander toch al maakt. DuPont stoot hierdoor dertig procent minder CO2 uit, goed voor vijftigduizend ton op jaarbasis. Het project, betaald door beide partijen, kostte acht miljoen euro en is goed voor een kilometer pijpleiding. De terugverdientijd is enkele jaren.

De startup Ambri uit Boston werkt aan tien meter grote batterijen op basis van vloeibare metalen. Deze batterijen moeten uiteindelijk in staat zijn om op grote schaal duurzame energie op te slaan. Slaagt de startup in zijn opzet, dan zet de nieuwe batterij heel de batterijindustrie op zijn kop, menen experts van Bloomberg.

DuurzaamGeproduceerd Stoomleiding tussen HVC en DuPont Dordrecht scheelt 30% CO2-uitstoot #energiebesparing #CO2

Chemiebedrijven klagen over te weinig emissierechten Woensdag 5 maart

De berekening die de Europese Commissie maakt om emissierechten toe te kennen aan de industrie, is niet in overeenstemming met de bestaande regels. Met die klacht hebben in januari twintig bedrijven aangeklopt bij de Raad van State, waaronder Shell Nederland, Dow Benelux, Esso Nederland, Yara Sluiskil, DSM Delft en Chemelot. De zaak is inhoudelijk behandeld, maar een uitspraak laat nog enkele maanden op zich wachten.

Gasunie boekt recordtransport in 2013 Woensdag 19 maart

Gasunie boekte niet alleen een aanmerkelijk hogere nettowinst, maar transporteerde ook nog nooit zoveel gas als in 2013. De nettowinst over 2013 bedraagt 464 miljoen euro op een ge誰nvesteerd vermogen van 9.161 miljoen euro. Hiervan gaat 325 miljoen euro naar de Nederlandse samenleving in de vorm van dividend aan de enige aandeelhouder van Gasunie, de Nederlandse Staat. Trouw Hoge winst Gasunie door aanhoudende winter in 2013 @Gasunie

Opslag duurzame energie zet batterij-industrie op zijn kop Dinsdag 11 maart

Zestig miljoen voor chemische industrie in Groningen Maandag 17 maart De chemische industrie in Groningen krijgt steun van het Rijk en de Provincie Groningen. Er is zestig miljoen euro beschikbaar om een actieplan, dat onder leiding van voormalig Shell Nederland-topman Rein Willems is gemaakt, te ondersteunen.

Wim Raaijen Hoop wel dat het concreet wordt besteed! @_Petrochem_

Shell krijgt steun voor CO2-opslag in Schotland Dinsdag 25 februari

Shell krijgt steun van de Britse overheid voor het Peterhead Carbon Capture and Storage (CCS) project. Doel van het project is om tien miljoen ton CO2 af te vangen gedurende tien jaar. Shell is leider van het project en werkt samen met SSE, de eigenaars van de Peterhead gascentrale in Aberdeenshire.

Nieuw onderhoudssysteem 10ken verlaagt kosten windparop zee Dinsdag 11 maart

Een nieuw systeem voor de bedrijfsvoering moet de onderhoudskosten voor windparken op zee significant gaan verlagen. Het systeem is ontwikkeld door Energieonderzoek Centrum Nederland met behulp van data van energiebedrijf Essent/RWE. Essent-nieuws Essent/RWE en ECN maken windparken op zee goedkoper door nieuw onderhoudssysteem

UTILITIES 9 nr. 3 - april 2014

08_9_E_topics.indd 9

03-04-14 16:50

Interview Ze is nog maar net officieel aangetreden

als boegbeeld van de topsector Energie, maar Manon Janssen was al vanaf het begin betrokken bij de activiteiten. Toen twee en een half jaar geleden de negen topsectoren werden benoemd, werd direct ook een deadline afgesproken. De Topteams kregen vijf jaar de tijd om de innovatiethema’s te benoemen, Topconsortia voor Kennis & Innovatie te vormen en daarbinnen het bedrijfsleven, de overheid, onderwijs en onderzoek op te lijnen. We zijn dus op de helft. Tijd voor een tussenstand.

Tekst: David van Baarle Beeld: Topsector Energie, Robin Utrecht en Seaway Heavy Lifting

‘Het is naïef om te denken dat fossiel zo goedkoop blijft’

Boegbeeld van de topsector Energie Manon Janssen: ‘Ik denk dat de topsector de voorwaarden kan scheppen voor het laten slagen van het Energieakkoord.’

10 UTILITIES nr. 3 - april 2014

10_11_12_13_L_interview.indd 10

Janssen nam het boegbeeldschap over van energiecoryfee Michiel Boersma. ‘Eerlijk gezegd denk ik dat Michiel de lastigste taak had’, zegt Janssen. ‘Hij heeft orde in de chaos geschapen. Energie is zo veelomvattend en complex dat de eerste taak was om keuzes te maken. Wij zijn dus pas later gaan nadenken over doorsnijdende thema’s zoals exportbevordering.’ Uiteindelijk beperkte het Topteam Energie zich tot zeven TKI’s waar inmiddels een veertigtal programmalijnen loopt. ‘Een voor- en een nadeel van energie is dat alles in elkaar grijpt. Elektriciteit, gas en biomassa om er maar een paar te noemen, beïnvloeden elkaar en beïnvloeden daarmee de keuzes die moeten worden gemaakt. Smart grids spelen in dit krachtenveld een verbindende rol. Want als één ding zeker is, dan is het dat al die duurzame vormen van energieopwekking moeten worden gekoppeld.’ De missie die Janssen voor de komende twee en een half jaar voor zichzelf heeft opgetekend is dan ook voornamelijk het verzilveren van wat

is uitgezet. ‘Hoewel ik niet denk dat de activiteiten van het Topteam in 2017 ineens zullen ophouden, is het wel de bedoeling dat we resultaten kunnen laten zien.’ Publiek-private samenwerking is de basis van het topsectorenbeleid. Het basisidee hierachter is dat innovatie alleen in de markt kan landen als deze voldoende draagkracht heeft. De investeringsbereidheid van de markt leek Economische Zaken een goede maatstaf voor het draagvlak. Dat dit niet overal werkt, blijkt uit het feit dat een aantal topsectoren onlangs aangaf moeite te hebben het private deel gefinancierd te krijgen. De topsector energie heeft daarvan weinig last, zo verzekert Janssen. De verhoudingen bij de topsector Energie zijn dat zestig procent investeringen aan de kant van de industrie door de overheid wordt aangevuld tot honderd procent. ‘Opvallend genoeg is het mkb ruim vertegenwoordigd in een aantal TKI’s’, zegt Janssen. ‘Met name in de gebouwde omgeving nemen veel kleinere bedrijfjes het voortouw in ver-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

03-04-14 13:27

duurzaming en energiebesparing. Maar ook op bijvoorbeeld het gebied van smart grids committeren mkb’ers zich op projectniveau aan de TKI’s.’

SER Energieakkoord In de tussentijd is het energielandschap wel enorm veranderd. Gascentrales worden in de mottenballen gelegd, kolen zijn goedkoop en duurzame energie wordt zo nu en dan gratis

nauw betrokken geweest bij de opstelling van het SER Energieakkoord en de resultaten van het akkoord sluiten dan ook nauw aan bij de doelstellingen van de topsector. Sterker nog: ik denk dat de topsector de voorwaarden kan scheppen voor het laten slagen van het Energieakkoord. Neem alleen al de uitbreidingsplannen voor wind op zee. Om wind op zee rendabel te maken, is een kostenreductie van veertig pro-

‘Het publiek wordt met zijn neus op de feiten gedrukt en daarmee ontstaat een bewustzijn dat de energietransitie geen luxe is, maar pure noodzaak.’ aangeboden. Daarnaast is er een SER Energieakkoord getekend dat de koers voor de komende jaren zal bepalen. Janssen erkent dat er wel wat aan de hand is. ‘Elke sector kent zijn cyclus. Bepaalde delen van de energiesector zitten momenteel in een lastige situatie, maar komen daar wel weer uit. Om maar met de laatste ontwikkeling te beginnen: de topsector Energie is

cent noodzakelijk. Dat kan alleen maar met innovatie. En de Nederlandse bedrijven zijn zeer innovatief, zo is wel weer gebleken. We bouwen dan misschien geen windturbines, maar de funderingen zijn wel een specialisme van Nederlandse bouwen infrabedrijven. Seaway Heavy Lifting haalt nu bijvoorbeeld veel contracten binnen omdat het bedrijf zeer efficiënt

platforms kan bouwen met minder constructiefouten. Dat betekent een enorme kostenbesparing. Een groot deel van de kosten van een windpark zit ook in beheer en onderhoud. Ook daar is een aantal Nederlandse partijen zeer innovatief mee aan de slag gegaan.’

Pimby De commotie die is ontstaan rondom het sluiten van energiecentrales heeft ook positieve neveneffecten. Zo lijkt de publieke opinie om te slaan. ‘Het publiek wordt met zijn neus op de feiten gedrukt en daarmee ontstaat een bewustzijn dat de energietransitie geen luxe is, maar pure noodzaak. We zijn ons er steeds meer van bewust dat we de gebruikers van energie centraal moeten stellen om innovatie daadwerkelijk in de maatschappij te laten landen. Met de discussies rondom de smart meter, maar ook de protesten tegen windmolens kregen we er ineens een andere uitdaging bij. Energieproductie was voorheen redelijk onzichtbaar, terwijl de windmolens nu min UTILITIES 11 nr. 3 - april 2014

10_11_12_13_L_interview.indd 11

03-04-14 13:27

of meer in de achtertuin worden geplaatst. Het is nu aan de gammawetenschappers om uit te zoeken wat de bezwaren zijn en hoe de politiek en het bedrijfsleven daar mee moeten omgaan. Ook dat is onderdeel van de topsector Energie. Gelukkig hebben we het tij mee. Bij windenergie zie ik bijvoorbeeld een langzame kentering van not in my back yard (nimby, red.) naar please in my back yard (pimby, red.), met name ook omdat steeds meer particulieren (co)investeren in een windturbine. Het scheelt toch een hoop frustratie als je weet dat zo’n molen geld voor je verdient. We willen graag weten hoe we barrières kunnen wegnemen en wat er nodig is om de veranderingen die met een energietransitie gepaard gaan te aanvaarden. Toen we afval moesten scheiden om te kunnen recyclen, riep dat ook protesten op. Men aanvaardde de extra inspanning die nodig was echter omdat het duidelijk was dat het milieu erbij gebaat was. Diezelfde boodschap moeten we voor duurzame energie verkondigen.’

Vandaar ook dat korte tijdsbestek van vijf jaar en vandaar ook een ambtelijk vertegenwoordiger van die politiek in het Topteam (directeur-generaal Mark Dierikx, red.). Het is de overheid ernst om ruim baan te maken voor innovatieve energietechniek en daar kan ze zelf een bijdrage aan leveren

door belemmeringen weg te nemen. Bijvoorbeeld in de vergunningsprocedures en de allocatie van energieparken op de Noordzee.’ Toch mag het wat Janssen betreft nog sneller gaan. ‘Met name de ontwikkelingen in de smart grids zijn cruciaal voor het al dan niet slagen van de transitie. Het succes van de nieuwe, decentrale vormen van energie staat of valt met de toegang tot de afnemers. Het aandeel duurzame energie groeit nu al gestaag en de netten zijn aan vervanging toe. Nu is dan ook het moment om die vervanging zo efficiënt en toekomstbestendig mogelijk te doen. Smart grids zijn conditio sine qua non voor de energietransitie. Er draait nu een aantal pilots, maar ik denk eerlijk gezegd dat we niet veel tijd meer hebben om lang over de resultaten daarvan te discussiëren. Het is tijd om het grootschaliger aan te pakken. Er is ook Europees subsidiegeld beschikbaar om flink te investeren in zogenaamde Smart Energy Cities. Om aanspraak te kunnen maken op die bronnen, is er een zodanig groot volume nodig dat steden of provincies dit niet alleen kunnen.

Grootschalig aanpakken Dat urgentiebesef was er bij de politiek al langer. ‘De politiek beseft heel goed dat we snel moeten handelen. 12 UTILITIES nr. 3 - april 2014

10_11_12_13_L_interview.indd 12

03-04-14 13:27

Ze zullen op de een of andere manier moeten samenwerken. De bereidheid binnen de partijen die hierbij betrokken zijn om samen te werken is gelukkig groot. Wat dat aangaat heeft Nederland ook met de Greendeal Smart Energy Cities bewezen dat het ons lukt om partijen met tegenstrijdige

ook meer op de productie van groen gas of bijvoorbeeld de omzetting van elektriciteit in waterstofgas.’ Het TKI Biobased Energy worstelt onder andere met veel hinderende weten regelgeving. ‘En zoals gezegd vind ik dat Switch2smartgrids wat meer vaart mag maken. Je ziet dat met name in

‘We hoeven niet alles zelf uit te vinden, maar kunnen de in het buitenland opgedane kennis gebruiken als springplank.’ belangen samen te brengen en daar een akkoord uit te slepen.’ Vooruitgang is niet altijd gemakkelijk te meten, en de TKI’s verschillen sterk van elkaar. ‘Het werk van het TKI Institute for Sustainable Process Technology (ISPT, red.) richt zich bijvoorbeeld op energiebesparing in de industrie. Als grootverbruiker van energie levert iedere besparing direct een significante bijdrage aan verduurzaming. Bovendien levert energiebesparing vrijwel direct geld op.’ Ook de gassector sluit de gelederen en doet eensgezind mee. ‘We benaderen gas vanuit innovatieoogpunt als een transitiebrandstof. Het onderzoek concentreert zich dan

de Scandinavische landen veel progressie wordt geboekt op het gebied van smart grids. We hoeven niet alles zelf uit te vinden, maar kunnen de in het buitenland opgedane kennis gebruiken als springplank.’

Lokale belangen Over de kosten die de energietransitie met zich meebrengt, is Janssen stellig: ‘Die zullen er zijn, maar niets doen kost uiteindelijk veel meer geld. De enige keuze die we hebben is om de rekening nu te betalen of hem door te schuiven naar onze kinderen. Het is naïef om te denken dat fossiele brandstoffen zo goedkoop blijven als nu. Bovendien laten de recente

ontwikkelingen in Rusland en de Oekraïne maar weer eens zien hoe kwetsbaar je wordt als je afhankelijk bent van energie-import. Je zou dus ook een prijs kunnen plakken op leveringszekerheid. Dat zet de jaarlijkse investeringen in duurzame energie in een ander daglicht. Op macroniveau is het vrij eenvoudig om het wereldenergieverbruik volledig te verduurzamen. De crux zit hem echter in de lokale belangen. Dat zie je bijvoorbeeld op Europees niveau, maar ook in Nederland is al duidelijk dat we allemaal hetzelfde willen. Vervolgens vergt het veel stuurmanskunst om op alle niveaus, gemeente, provincie en Rijk, alle deelbelangen op elkaar af te stemmen. Ik hoop persoonlijk dat het urgentiebesef doordringt dat bij de ontwikkeling van ons toekomstige energiesysteem ook internationale samenwerking nodig is. Niet alleen om sneller te kunnen innoveren, maar ook om een slimmer energiesysteem in te kunnen richten. Wij richten ons nu op stimulering van de eigen economie door het bedrijfsleven, onderzoeksinstituten en de overheid te laten samenwerken. Maar dat wil niet zeggen dat we geen aandacht hebben voor internationale ontwikkelingen en kansen.’ n UTILITIES 13 nr. 3 - april 2014

10_11_12_13_L_interview.indd 13

03-04-14 13:27

eVenementenHAL gorincHem

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Dé vakbeurs voor de technische industriële branche

R V ROESTVAST STAALDAGEN S 2014 Hét vakevenement op het gebied van roestvast staal en andere hoogwaardige legeringen

20, 21 en 22 mei 2014 Meer nieuws dan ooit Vraag twee gratis entreebewijzen aan via onderstaande gegevens

WWW.EVENEMENTENHAL.NL/TIVRVS-GO CODE 7140175371

• Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Online catalogi met producten en diensten • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse nieuwsbrief • Live twitter updates • LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer NI E U W

v or che: p le in vo r n Th e m a m in iu m b ra d e a lu

NIUM ALUMIA R E N A 2014

• De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

04_evenementenhal_abo.indd 1

Evenementenhal Gorinchem T 0183 - 68 06 80 I www.evenementenhal.nl E gorinchem@evenementenhal.nl

Ons evenement.

Uw moment.

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

03-04-14 12:13

ENERGIE

UTILITIES 15 nr. 3 - april 2014

15_katern_energie_cover.indd 15

03-04-14 13:26

ENERGIE Het is een zure situatie voor de grote

energiebedrijven maar ook voor de transitie naar een meer duurzame energievoorziening: ruim 4,5 gigawatt aan gasgestookte eenheden zullen naar verwachting in de mottenballen moeten worden gelegd omdat ze niet langer rendabel zijn. Tijdelijk uit productie nemen brengt echter ook risico’s met zich mee, zowel voor de bedrijven zelf als voor de samenleving.

Tseard Zoethout Foto’s: Essent/RWE

Gascentrales ‘mottenballen’ geeft risico’s Juist in de energievoorziening zien we de varkenscyclus in optima forma: was er tien jaar geleden nog sprake van tekort aan stroom, nu is een groot deel van de huidige energiecentrales overbodig geworden omdat nieuw productievermogen altijd achter de prijzen aanloopt. Het is echter niet alleen deze cyclus die de energiesector nu parten speelt. Zowel de markt als de spelregels zijn de laatste jaren ingrijpend veranderd. Allereerst zorgde de economische crisis in Europa voor een afvlakkende vraag, nog eens verergerd door opeenvolgende zachte winters. Vervolgens kwam daar de sterk gestegen import van Duitse wind- en zonnestroom bij. En alsof dat niet genoeg was, gingen de VS hun kolen op de Europese markt dumpen omdat ze hun energiebehoefte door de sterk toenemende winning van schaliegas en -olie veilig konden stellen. Met een steenkolenrenaissance in vooral Duitsland als gevolg (zo steeg de bruinkoolproductie in 2013 aldaar met 8 miljard kilowattuur naar 124 miljard kilowattuur terwijl die van gas juist met meer dan acht procent daalde). Dat is zuur nieuws voor aardgas, de minst vervuilende fossiele brandstof 16 UTILITIES nr. 3 - april 2014

16_17_18_19_M_artikel.indd 16

die, althans volgens zeer velen, als het beste middel naar een duurzame energievoorziening kan dienen. Bovendien, en dat wordt door de politiek onvoldoende gerealiseerd, hebben gascentrales de unieke karakteristiek dat ze zeer snel op piekmomenten op het stroomnet kunnen bijspringen. De

huidige situatie is echter dat zelfs spiksplinternieuwe gasgestookte centrales - die dus zowel stroom als warmte produceren en rendementen van bijna zestig procent kennen - tegen lage of negatieve prijzen moeten leveren, iets wat natuurlijk niet lang kon doorgaan (zie kader).

WIE GaaN coNSERvEREN? Hypermoderne gasgestookte energiecentrales maken zware tijden door. Inmiddels is in de media bekend geworden dat Essent/RWE de Claus C-centrale in het Limburgse Maasbracht (1305 megawatt) enkele jaren in de mottenballen gaat leggen, evenals eerder de Moerdijk II (430 megawatt). Ook twee van de drie eenheden van de nieuwe Magnumcentrale (1311 megawatt) van Nuon/Vattenfall in de Eemshaven zijn tijdelijk buiten bedrijf gesteld terwijl productie van de Enecogencentrale in Rotterdam (870 megawatt) van Eneco/Dong aan een zijden draadje hangt, net als de gemoderniseerde Eemscentrale van GDF Suez (bijna 3 gigawatt). Wegens hun marktpositie houden de grote energiebedrijven hun kaarten angstvallig vóór de borst over welke conserveringsplannen ze in de pijplijn hebben. Het kost hen immers miljoenen. Zo heeft Essent/RWE 2,4 van de 5 miljard euro, vooral aan gascentrales in Nederland, afgeschreven en moet Nuon/Vattenfall wegens dezelfde reden een financiële veer van 621 miljoen euro laten. De pijn voor de energiesector is overigens nog lang niet over: TenneT verwacht in haar ‘monitoring leveringszekerheid’ eind vorig jaar dat er tot 2020 een additionele drie gigawatt aan gasgestookt vermogen uit productie zal moeten worden genomen. Wie van de groten daaruit het minst beschadigd tevoorschijn zal komen, is op dit moment nog niet vast te stellen.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

07-04-14 10:30

De Claus C-centrale in het Limburgse Maasbracht wordt vanaf 1 juli dit jaar in de mottenballen gelegd, met een ‘terugkomtijd’ van zes tot twaalf maanden.

Kennis op peil De Claus C-centrale in het Limburgse Maasbracht is daar een schrijnend voorbeeld van. Recent kondigde Essent/RWE aan dat die hypermoderne gascentrale – kosten circa één miljard euro – vanaf 1 juli dit jaar in de mottenballen wordt gelegd, met een ‘terugkomtijd’ van zes tot twaalf maanden. Bart Beljaars, sinds 2006 projectmanager voor bouw en ontwerp van de gascentrale alsmede verantwoordelijk voor de huidige bedrijfsvoering, rekent erop dat de overheid binnen een paar jaar een capaciteitsvergoeding per megawatt gasvermogen instelt. ‘Ik heb de ondankbare taak de centrale op ‘standby’ te zetten’, vertelt hij. ‘Stroomprijzen zijn op dit moment dusdanig laag dat we, ondanks ons hoge rendement van bijna zestig procent in combinatie met hoge gasprijzen, gedwongen worden onder de kostprijs te leveren. Dat is simpelweg niet langer vol te houden. We hopen

dan ook dat de spelregels in de markt spoedig zullen veranderen van een overwegend ‘stroomleverende’ naar ‘capaciteits-beschikbaarstellende’ functie, zeg maar een vorm van backup voor leveringszekerheid wanneer opbrengsten uit wind- en/of zonneenergie in bepaalde perioden van het jaar sterk achterblijven en snelle levering vereist is. Misschien kunnen we de Claus C dankzij die vergoeding weer in bedrijf nemen.’

van RWE te werk te stellen – detacheren – gedurende de periode dat de Claus C in de mottenballen blijft. Zo kunnen we tevens een vacaturebehoefte invullen, externe inleen voorkomen en cruciale kennis en ervaring voor RWE behouden. Tijdens de detachering keren de operators van de Claus C regelmatig terug, onder meer door net als in de luchtvaart in een simulator plaats te nemen en alles opnieuw

‘Stroomprijzen zijn op dit moment dusdanig laag dat we, ondanks ons hoge rendement van bijna zestig procent in combinatie met hoge gasprijzen, gedwongen worden onder de kostprijs te leveren.’

Ondertussen heeft die beslissing de nodige gevolgen voor het in de mottenballen leggen. Beljaars’ eerste zorg gaat uit naar het personeel. ‘Onze insteek is om hen bij collega-centrales

door te lopen. Kennis en expertise moeten immers wél op peil worden gehouden om de centrale over een paar jaar betrouwbaar in herbedrijf te nemen’, aldus Beljaars. UTILITIES 17 nr. 3 - april 2014

16_17_18_19_M_artikel.indd 17

03-04-14 13:26

Bij de Claus C-centrale heeft Essent ervoor gekozen om de eenheden ‘droog’ weg te zetten, dat wil zeggen door stikstof of warme lucht door de ketels te blazen.

complexe operatie Conservering voor langere tijd is een complexe operatie. Helemaal niets doen is namelijk geen optie. Bij vrijwel alle grote gascentrales die nu in de mottenballen worden gelegd, blijven de elektrische en elektronische systemen onder spanning. Vocht, stof, temperatuurswisselingen en de seizoenen trekken immers hun wissel op de latere performance van deze maar ook andere cruciale onderdelen als de centrale te zijner tijd weer in productie wordt genomen. Want dat weten de eigenaren wel: accu’s zijn na een jaar stilstand zeker kapot, kleinere onderdelen raken versleten, en corrosie en microbiologie kunnen, zonder maatregelen, gemakkelijk optreden. Dat wil men natuurlijk voorkomen. Daarom

de bestaande systemen houden en monitoren die actief. Naar onze DCSleverancier hebben we een ‘hotline’, mocht er onverhoopt iets gebeuren. Ook testen we de pompen, kleppen, het demiwater en beveiligingssytemen regelmatig. Verder worden onze onderhouds- en operatieprogramma’s periodiek doorlopen en activeren we die onderhoudscontracten elk jaar aan de hand van de situatie.’ Natuurlijk krijgen ketels, turbines, motoren en generatoren ruimschoots de aandacht. Bij de Claus C-centrale heeft Essent ervoor gekozen om de eenheden ‘droog’ weg te zetten, dat wil zeggen door stikstof of warme lucht door de ketels te blazen. Anouk Enthoven, process engineer bij NEM, weet daar alles

‘voor zowel de conserveringsperiode als het opnieuw in bedrijf nemen van de centrale liggen er plannen klaar die we constant bijslijpen.’

hebben ‘de groten’ ook uitgebreide plannen en protocollen opgesteld. ‘Voor zowel de conserveringsperiode als het opnieuw in bedrijf nemen van de centrale’, zo licht Beljaars toe, ‘liggen er plannen klaar die we constant bijslijpen. Zo blijven we spanning op

van af. De ketelbouwer ziet het aantal aanvragen van energiecentrales voor advies, procedures en aanpassingen voor langeretermijnconservering de laatste tijd toenemen. De process engineer schetst enkele mogelijkheden.

Enthoven: ‘Je kan ketels luchtdicht afsluiten en drogen om tegen vocht te beschermen of stikstof gebruiken. In dat laatste geval is resterend water of vocht niet zo erg. Neem je echter geen maatregelen, dan loop je het risico dat zuurstofpitting gaat plaatsvinden. Corrosiecellen groeien dan door het materiaal heen. Die hoeven niet meteen door de wand heen te gaan. Lekken - en dat is het verraderlijke - komen pas aan het licht als je de druk op de ketel gaat opvoeren. Ze kunnen tijdens het opstarten overal zijn, ook op plaatsen waar je maar moeilijk bij kan. Visuele inspectie en boroscopie in de ketel zijn daarom belangrijk.’

Externe audit Veelal zijn grote energiebedrijven samen met hoofdleveranciers aan de slag gegaan om gasgestookte eenheden of centrales in de mottenballen te leggen, zo blijkt uit recent DNV GL-onderzoek. Zo werkt Essent voor de Claus C-centrale samen met Alstom voor turbines en ketels, met Alstom en Siemens voor de generatoren en met KSB voor de pompen. Omdat beslissingen rondom conservering echter vérreikende financiële en technische gevolgen hebben, is inzicht op alle terreinen, vooral in de wisselwerking tussen engineering en management, van doorslaggevend belang. Zo kan ondersteuning worden ingehuurd bij het opstellen van conserveringsplannen en –protocollen maar ook voor het inschatten van de risico’s die daarmee gepaard gaan. Mocht de Claus C weer worden opgestart, dan denkt hij aan keuring bij bijvoorbeeld KEMA voor het hoogspanningsnet en voor drukhouders (zoals vaten en leidingen) aan bijvoorbeeld Lloyd. Volgens René van Egmond, afdelingshoofd ‘cleaner energy services’ bij DNV GL - de nieuwe organisatie die in december 2013 is ontstaan uit samenvoeging van DNV, KEMA, Germanische Lloyd en Garrad Hassan - verkeert de energiesector op dit

18 UTILITIES nr. 3 - april 2014

16_17_18_19_M_artikel.indd 18

03-04-14 13:26

Conservering van een centrale voor langere tijd is een complexe operatie. Helemaal niets doen is namelijk geen optie.

moment in een spagaat. ‘Aan de ene kant hebben energiebedrijven weinig geld te besteden, aan de andere kant lopen ze het gevaar sommige deelaspecten en hulpsystemen over het hoofd te zien’, verduidelijkt hij. ‘De belangstelling voor ‘mothballing’ wordt steeds groter. Op een miniseminar dat we in februari in Houten hebben gehouden, kwamen bijna tweemaal zoveel bezoekers af als we in eerste instantie verwachtten. Ook zien we nu een toename in het aantal afspraken voor onafhankelijk advies.’ ‘Een gascentrale die uit de mottenbal-

len komt’, zo rondt Van Egmond af, ‘is qua leercurve eigenlijk een geheel nieuwe centrale. Je kan het enigszins vergelijken met een nieuwe auto die na jaren weer uit de garage rijdt.

van de energiebedrijven. Dankzij de nodige proces- en componentkennis, expertise en ervaring kunnen we ook meehelpen het conserveringsproces op een dusdanige wijze in te richten

‘Een gascentrale die uit de mottenballen komt, is qua leercurve eigenlijk een geheel nieuwe centrale.’ Voor het gehele mottenballenproces kan een onafhankelijke audit met aanvullend advies extra zekerheid scheppen, zowel voor de verzekeraars als voor het hogere management

dat alles zo soepel mogelijk verloopt. Want we willen gascentrales later wel weer als back-upvoorziening kunnen gebruiken als er weinig wind- en zonnestroom op het net komt.’ n UTILITIES 19 nr. 3 - april 2014

16_17_18_19_M_artikel.indd 19

03-04-14 13:26

projecten Eerste zonnepanelen op dak Amsterdam ArenA

De eerste zonnepanelen zijn geïnstalleerd op het dak van de Amsterdam ArenA. In mei zal het zonnedak opgeleverd worden. Dan moeten er zo’n 4.200 panelen zijn geplaatst. In totaal installeert de Amsterdam ArenA de komende periode ongeveer 7.000 vierkante meter aan zonnepanelen op de

niet-licht doorlatende, niet-bewegende delen van het stadiondak. Deze oppervlakte is vergelijkbaar met een voetbalveld. Het zonnedak van de ArenA zal ongeveer 930.000 kilowattuur per jaar produceren. Dat is tien procent van de elektriciteit die het stadion momenteel jaarlijks verbruikt en vergelijkbaar

met het elektriciteitsverbruik van circa 270 huishoudens. De plaatsing van de panelen brengt de ArenA in de top van Europese ‘zonnestadions’. De aanleg van het zonnedak kost circa 1,6 miljoen euro en wordt uitgevoerd door enkele Green Deal-partners van de ArenA, namelijk Nuon, BAM en Arcadis. Oskomera verzorgt de levering en montage van de zonnepanelen. De Green Deal-partners helpen de ArenA om in 2015 per saldo klimaatneutraal te zijn. In oktober 2013 ging het Amsterdams Klimaat en Energiefonds van start, een initiatief van de gemeente Amsterdam. In dit fonds heeft de gemeente Amsterdam een deel van de opbrengst van de verkoop van Nuon-aandelen ondergebracht. Het fonds verstrekt (achtergestelde) leningen, garanties en/of aandelenkapitaal. Samen met het al langer bestaande Amsterdams Investeringsfonds zorgt zij er mede voor dat de ArenA het zonnedak financieel rendabel kan installeren en exploiteren.

Start aanleg gastransportleiding gemeente Hulst

ARN-warmte gaat via de buizenpost

Gasunie is gestart met de aanleg van een gastransportleiding in de gemeente Hulst. In de gemeente wordt een gastransportleiding van vijftien kilometer aangelegd. De nieuwe leiding heeft een doorsnede van 1,22 meter. De werkzaamheden duren tot het najaar. De leiding wordt gelegd, omdat klanten behoefte hebben aan extra transportcapaciteit. In aanloop naar de aanleg van de leiding heeft Gasunie voorbereidende werkzaamheden uitgevoerd, zoals explosievenonderzoek en archeologisch onderzoek. Ook is de werkstrook vrij gemaakt van bosschages, bomen en begroeiing. In de komende periode wordt het leidingtracé uitgezet, wordt de teelaarde afgegraven en

De aanleg van het ondergrondse Nijmeegse warmtenet is onlangs van start gegaan. Restwarmte van de ovens van de Weurtse afvalverbrander ARN, die 25 jaar lang via de schoorsteen de lucht ingeblazen werd, wordt voortaan gebruikt om water mee te verhitten. Onder hoge druk wordt dit gloeiend hete water in een pijp naar 3.500 bestaande woningen in de Waalsprong getransporteerd. Via een ‘retourleiding’ gaat het water na bewezen diensten, inmiddels afgekoeld tot zo’n 50 graden, terug naar de ARN. Als alles goed gaat, kan het warmtenet al in september operationeel zijn. Het net wordt rond de jaarwisseling opgeleverd.

wordt een werkstrook aangebracht. Wanneer de pijpen zijn uitgereden, worden ze langs het tracé aan elkaar gelast tot leidingstrengen. Deze worden vervolgens in de inmiddels gegraven sleuf gelegd en daar aan elkaar gelast. Na afronding van de werkzaamheden zal de teelaarde worden teruggeplaatst en wordt het perceel in oude staat hersteld door het bijvoorbeeld in te zaaien of nieuwe aanplant te poten. Rond de zomer van 2014 zal de leiding geheel in de grond liggen. De leiding wordt volgens planning op 1 oktober van dit jaar in gebruikgenomen. De leiding komt te liggen tussen het Verdronken land van Saeftinghe en de Cambrondijk bij Hulst.

20 UTILITIES nr. 3 - april 2014

20_21_Q_projekten.indd 20

03-04-14 13:26

Grootste biomassacentrale Benelux opgeleverd Eneco nam onlangs Eneco Bio Golden Raand officieel in gebruik. Hoewel de grootste biomassacentrale van de Benelux vorig jaar door het bouwconsortium AMB werd overhandigd aan Eneco, is de centrale onlangs officieel in gebruikgenomen. De centrale op industrieterrein Farmsum te Delfzijl, op de gouden rand van Groningen, is met een capaciteit van 49,9 megawatt de grootste en meest efficiënte biomassacentrale in de Benelux. In de centrale wordt sloop en afvalhout omgezet in groene stroom, vergelijkbaar met het verbruik van zo’n 120.000 huishoudens. Daar zijn elke dag maar liefst vijftig vrachtwagenladingen voor nodig. Per jaar gaat het om zo’n 300.000 ton hout.

AkzoNobel Industrial Chemicals is een grote klant en neemt de helft van de opgewekte elektriciteit af. De

centrale, die als materiaal snippers van gerecycled hout gebruikt, biedt werkgelegenheid aan dertig medewerkers.

Rioolwaterzuivering Zwolle wordt Energiefabriek

Luchterduinen

Waterschap Groot Salland wil zijn waterzuiveringen omvormen van energieconsument naar energieproducent. Om meer biogas te produceren investeert men in thermische drukhydrolyse waarbij het slib wordt ‘gekraakt’ door het kortdurend onder hoge temperatuur aan hoge druk bloot te stellen. Met het aanschaffen van een ‘snelkookpan voor slib’ kan het waterschap meer biogas produceren. Zoveel meer zelfs dat in de loop van 2017 de rioolwaterzuivering een Energiefabriek mag worden genoemd. De zuivering is dan zelfvoorzienend qua energie-

Energiebedrijf Eneco is gestart met de bouw van een nieuw windmolenpark: Luchterduinen. Er komen 43 windmolens 23 kilometer uit de kust tussen Noordwijk en Zandvoort. Na oplevering in 2015 zal het windpark groene stroom leveren voor bijna 150.000 huishoudens. De opgewekte groene stroom wordt via een in de zeebodem ingegraven 150 kV kabel naar de kust getransporteerd. Het ruim acht kilometer lange landtracé loopt van het strand in Noordwijk tot het TenneThoogspanningsstation in Sassenheim, waar de elektriciteit in het landelijk net wordt ingevoed. Een groot deel van het landtracé (tachtig procent) wordt door middel van gestuurde boringen aangelegd op een diepte van 20 tot 25 meter. Deze boringen zijn gerealiseerd door Visser & Smit Hanab, in opdracht van Joulz. Het betreft in totaal negen boringen, waarbij steeds vier stuks PE-mantelbuizen zijn ingetrokken, waarin later de 150 kV kabels voor het landtracé worden aangebracht.

verbruik. Er zal zelfs meer energie geproduceerd worden dan nodig. Dit overschot wordt teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Daarnaast wordt een besparing op de jaarlijkse kosten bereikt. Op termijn zal het Waterschap Groot Salland jaarlijks 1,2 miljoen kilowattuur elektriciteit méér opwekken dan nu. Dat is te vergelijken met het verbruik van zo’n 340 huishoudens per jaar. Op kleine schaal zal op de zuivering in Zwolle ook fosfaatzout (struviet) worden geproduceerd. Dit kan worden ingezet als kunstmest.

UTILITIES 21 nr. 3 - april 2014

20_21_Q_projekten.indd 21

03-04-14 13:26

ENERGIE De transitieperiode waar de energiemarkt

zich momenteel in bevindt, brengt veel onzekerheden met zich mee. Hoe je je daar als bedrijf tegen moet wapenen, is niet makkelijk te zeggen. In het rapport dat KPMG en DNV GL onlangs publiceerden, wordt een poging gedaan aan de hand van verschillende toekomstscenario’s.

Tekst: David van Baarle Beeld: Siemens

Meer macht Europa kan energiemarkt harmoniseren De eerste slachtoffers van de energietransitie die al een tijd geleden is ingezet zijn inmiddels gevallen. Een aantal gascentrales wordt in de mottenballen gezet totdat de markt weer gunstig is. Sommige daarvan zijn zelfs al overbodig geworden voordat ze überhaupt hebben gedraaid. Wie had dat verwacht toen een aantal jaar geleden de bouwplannen werden ingediend? Het is tekenend voor de periode die ons te wachten staat. De energieproductie verschuift van centraal naar decentraal, van fossiel naar hernieuwbaar en daarbij worden energieconsumenten tevens producenten. Hoe snel het kan gaan, blijkt wel uit de toename van zonne-

de groei in windenergie heeft inmiddels zijn stempel gedrukt op de energiemarkt. Vorig jaar is het meerdere malen voorgekomen dat overtollige zon- en windenergie tegen negatieve prijzen werd aangeboden.

Doemscenario De reden dat de gascentrales stilstaan, heeft meer te maken met de hoge gasprijzen, vergeleken met de steenkoolprijs, die uitzonderlijk laag is. Het geeft wel aan dat de transitieperiode waar we nu in zitten niet zonder slag of stoot zal plaatsvinden. Ergens gaat het wringen. Het rapport dat KPMG en DNV GL onlangs publiceerden, begint dan ook met een doemscenario dat

‘De onbalans in het energienet strekt zich uit over heel Europa. Zoals energiebedrijven hun eigen belangen verdedigen, kiezen ook de Europese lidstaten voor stimulering van de eigen industrie.’ energie. Vorig jaar is wereldwijd voor minstens 37 gigawatt aan nieuwe zonnepanelen geplaatst. Dat is het hoogste cijfer ooit. Eind 2013 hadden alle zonnepanelen wereldwijd samen een capaciteit van 136,7 gigawatt, een toename van 35 procent in één jaar. Ook

niet geheel uit de lucht gegrepen lijkt. Het beeld wordt geschetst van een koude winter in 2019 waar een massa mensen zich opmaakt voor de eerste Elfstedentocht sinds tijden. Het weer is goed voor een schaatstocht: windstil, bewolkt en koud. Helaas zijn die

weersomstandigheden funest voor de duurzame energievoorziening. Geen wind, geen zon, veel vraag naar gas en dus niet genoeg energie voor de televisies die in het hele land aanstaan, met als gevolg een totale blackout. Men vraagt zich vertwijfeld af hoe het zover heeft kunnen komen en waarom we de gascentrales hebben afgeschakeld. Het rapport ‘Marktwerking of machtwerking’ is samengesteld aan de hand van een tiental interviews onder energie-experts en een enquête onder nog eens 78 professionals. De twee consultancybureaus krijgen regelmatig vragen van hun klanten over hoe ze zich moeten wapenen tegen de onzekere toekomst in het energielandschap. Het antwoord is misschien wat ingewikkelder dan de vraag, maar het helpt al als de scenario’s in ieder geval van tevoren bekend zijn zodat op tijd kan worden ingegrepen. Wim Boogaard van DNV GL haast zich te zeggen dat de liberalisering goed is geweest voor de energiemarkt. ‘Het heeft ervoor gezorgd dat de energieprijzen concurrerend zijn, dat toetreders op de markt alle ruimte krijgen en dat consumenten keuzevrijheid hebben.’ Toch vraagt

22 UTILITIES nr. 3 - april 2014

22_23_25_N_katern_energie.indd 22

03-04-14 13:26

Om echt klaar te zijn voor decentrale energieopwekking en distributie moet er nog meer worden geïnvesteerd. Dat een intelligent netwerk bijdraagt aan een efficiënte distributie ligt voor de hand.

zowel hij als Hans Donkers van KPMG zich wel af of het marktmodel robuust genoeg is. ‘Er zijn veel belangen op zowel bedrijfsniveau als nationaal niveau’, zegt Boogaard. ‘Een zekere mate van regie zou de doelmatigheid van de energieproductie kunnen verbeteren, maar regie klinkt als overheidsbemoeienis en dat strookt niet met het vrijemarktprincipe. Daar komt bij dat de spelers geen van allen de macht uit handen willen geven, dus daar ontstaat spanning.’ Donkers vervolgt: ‘De onbalans in het energienet is ook geen nationaal probleem, maar strekt zich uit over heel Europa. Zoals energiebedrijven hun eigen belangen verdedigen, kiezen ook de Europese lidstaten voor stimulering van de eigen industrie. Daar komt nog eens bij dat de Duitse Atom Ausstieg in combinatie met de Energiewende zijn stempel heeft gedrukt op de financiële stabiliteit van de grote energiebedrijven. Door de lage prijs van stroom (mede door veel wind- en zonne-energie)

en door het uit operatie nemen van centrales, hebben de energiebedrijven grote bedragen moeten afboeken.’ Boogaard: ‘Dat, in combinatie met marktverstorende subsidies, leidt tot de bizarre situatie dat Essent zijn gascentrale in Nederland alleen nog kan laten draaien als de prijs erg hoog is en de stroom bijvoorbeeld richting België gaat.’

Harmonisatie In een ideale wereld zouden dit soort vreemde constructies niet bestaan maar zijn weten regelgeving, subsidies en duurzaamheidsdoelstellingen geharmoniseerd. In het rapport wordt nog verder gefantaseerd: in een ideale wereld wordt holistisch naar de netwerken gekeken. En, ook zo’n ideaal, niet alleen energie wordt financieel beloond, maar ook het leveren van flexibiliteit en buffermogelijkheden kan geld opleveren. Helaas is de realiteit een stuk weerbarstiger, weten beide experts. ‘Neem het laatste voorbeeld, de handel in flexibel ver-

mogen’, zegt Boogaard. ‘Als wind- en zonne-energie een groter aandeel krijgen in het totale vermogen, moet er voldoende backup-vermogen beschikbaar zijn om stroomtekorten tijdens windstille en zonloze dagen op te vangen. Zo’n flexibiliteitspoule zou op de beurs kunnen worden verhandeld. De vraag is alleen of flexibiliteit voldoende waarde krijgt om echt interessant te worden voor handelaars. Kijk maar wat er gebeurt bij de emissiehandel, daar lukt het ook maar niet om een reële prijs te krijgen voor CO2.’ Kort gezegd ligt de bal nu bij de Europese Commissie die voorwaarden moet scheppen om harmonisatie in het energielandschap te krijgen. ‘Het is niet zo dat via marktwerking helemaal niets voor elkaar kan worden gekregen’, zegt Donkers. ‘Neem de handelsmarkt APX Endex; die heeft in ieder geval pan-Europese samenwerking bewerkstelligd op het gebied van elektriciteits- en gashandel. Het is alleen jammer dat het op UTILITIES 23 nr. 3 - april 2014

22_23_25_N_katern_energie.indd 23

03-04-14 13:26

Het Utilities Platform brengt experts, gebruikers en

Het Utilities Platform bereikt zijn doelgroep via het

leveranciers van producten en diensten bijeen om bij te

vakblad Utilities (acht keer per jaar), de website Utilities.nl

dragen aan transparante informatievoorziening voor de

(dagelijks updates), rondetafelbijeenkomsten (3 per jaar),

energiegrootverbruikers. Het belicht op een journalistieke

een tweewekelijkse nieuwsbrief en via diverse congressen

en onafhankelijke manier innovaties, behandelt actuele

(Deltavisie en Duurzaam Geproduceerd). De redactie wordt

onderwerpen en inspireert de doelgroep tot het duurzaam

ondersteund door een expertpanel en wint ook advies in bij

inzetten van de utilities Energie, water en gas.

de partners en leden van het platform.

Vakblad Utilities

Congres en evenement

Partners (en Leden)

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Website

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

Wil Kling Professor Electrical energy systems TU Eindhoven

Nieuwsbrief

AndrĂŠ Jurjus Directeur Energie-Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Paul van Son CEO DII

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform? Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met Anouk Bouwmeester: Anouk@industrielinqs.nl - 020 3122 797

UTI_platformpagina 3.indd 16

03-04-14 16:45

andere vlakken lastig blijkt een vuist te maken. Dat is misschien ook wel de grootste zwakte van de EU op dit moment: er ontbreekt leiderschap en een overkoepelende visie. Neem het geval van Aldel, dat vanwege de hoge energiekosten de concurrentie met Duitsland niet meer aankan. Dat zo’n bedrijf uiteindelijk omvalt, is pure energiepolitiek. Je ziet in tijden van crisis dat de eigen markt wordt beschermd en dat de Europese belangen even naar de achtergrond verdwijnen. Tegelijkertijd zie je nu ook als reactie op die landenpolitiek een tegenbeweging ontstaan van lokale partijen die het dan maar samen gaan oplossen.’

Markt onder druk De respondenten in het onderzoek vinden dat Nederland een voortrekkersrol zou kunnen spelen in de Europese energiemarkt. Dat is niet eens zo’n vreemde gedachte: APX Endex is immers een Nederlands initiatief en Nederland is tot nog toe het enige land dat de unbundling van de energiebedrijven heeft doorgezet. Boogaard:

problemen gekomen. Nu is steenkool dankzij de Amerikaanse schaliegasrevolutie zeer goedkoop, waardoor met name gascentrales in de mottenballen gaan. We hebben pas geleden een seminar gehouden om partijen te informeren hoe ze hun centrales zo goed mogelijk kunnen afschakelen en conserveren. Eerlijk gezegd was

‘Als er niet genoeg wordt geïnvesteerd in het transport van decentrale energie, kan dat uiteindelijk voor die gevreesde blackouts zorgen.’ ‘Het SER Energieakkoord is een goed voorbeeld van de Nederlandse manier om stakeholders bij elkaar te brengen. Ik vind het dan ook een heel stoer initiatief, het is alleen de vraag hoe dat uiteindelijk uitpakt in internationale context. De afspraak dat kolencentrales zouden worden gesloten, stuitte al direct op beperkingen in de wetgeving. En ik weet ook niet of het nu zo handig is om grootschalig in windenergie te investeren terwijl in Duitsland regelmatig overschotten ontstaan. Uiteindelijk worden de kosten maatschappelijk gedragen dus betalen wij allemaal straks mee. De overschotten van met name de windparken in Duitsland leidden vorig jaar zeventig keer tot negatieve energieprijzen. Als gevolg daarvan is een groot aantal centrales in de

de belangstelling ver boven onze verwachtingen. Het geeft wel aan hoezeer de markt onder druk staat. Niet dat partijen om zullen vallen, daarvoor is het publiek belang te groot. Net als bij de bankencrisis is de kans groot dat de overheid zal ingrijpen als dat dreigt te gebeuren.’

Investeren Het grootste risico zien de auteurs van het rapport dan ook niet alleen aan de kant van de energieopwekking. Donkers: ‘De transportnetten vormen een even groot risico. Als er niet genoeg wordt geïnvesteerd in het transport van decentrale energie, kan dat uiteindelijk voor die gevreesde blackouts zorgen. Het goede nieuws is dat in Nederland de kwaliteit van het distributienet, mede door de unbundling,

wel vooruit is gegaan. Maar om echt klaar te zijn voor decentrale energieopwekking en distributie moet er nog meer worden geïnvesteerd. We zitten duidelijk in een transitieperiode waar veel zaken nog niet geheel duidelijk zijn, maar dat een intelligent netwerk bijdraagt aan een efficiënte distributie ligt wel voor de hand.’ Boogaard vult aan dat ook efficiënte energieopslag een grote sprong zou kunnen betekenen in de transitie naar duurzame energievoorziening. ‘De tot nog toe meest efficiënte opslag van energie is opslag in stuwmeren (Pump Storage, red.), maar die capaciteit beperkt zich tot berggebieden zoals Noorwegen of de Alpen. We onderzoeken dan ook andere manieren om grote hoeveelheden energie op te slaan, bijvoorbeeld in batterijen, vliegwielen en verdere innovaties maar ook door elektriciteit om te zetten in waterstofgas (Power2Gas, red.).’ De conclusie van het rapport is dan ook dat de marktwerking niet alle hobbels in de transitie naar duurzame energievoorziening gladstrijkt. Harmonisering van het energielandschap is nodig en dat kan eigenlijk alleen maar als alle Europese staten een stukje van hun macht inleveren. Het blijft dan ook de vraag wie uiteindelijk de regie gaat bepalen, maar dat de Europese Unie daar een belangrijke rol in kan spelen, moge duidelijk zijn. n UTILITIES 25 nr. 3 - april 2014

22_23_25_N_katern_energie.indd 25

03-04-14 13:26

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Jotem Waterbehandeling b.v. Dalkia BV Postbus 2010 3430 CB nieuwegein tel: +31 (0) 30 - 60 96 111 Fax: +31 (0) 30 - 60 96 198 email: info@dalkia.nl Website: www.dalkia.nl

WATER

Diensten

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

WATER

PRODuCten

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Diensten

BERMAD Holland

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

STAR België Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met

sir Winston Churchilllaan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

STAR Oil Gas Power Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

Lubron Waterbehandeling BV

GAS

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV

Inspectie en Keuringen

DDM Demontage B.V. industriële verhuizingen Demontage – sloopwerken transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnees................................................................................... 14 Binder Engineering .....................................................................4 Deltavisie 2014........................................................................... 35 Eco Ketelservice Verhuur .............................................................4 Evenementenhal Gorinchem ..................................................... 14 Market review ............................................................................ 26 MODELEC Data-Industrie .......................................................... 36 Nederlandse Gasunie ..................................................................2 PennWell Corporation.........................................................bijlage Platformpagina Utilities.............................................................. 24

Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 26 UTILITIES nr. 3 - april 2014

26_index_marketreview.indd 26

03-04-14 16:49

Gas Hoewel de Europese gasprijzen niet snel gelijk

zullen lopen met de prijzen op de Amerikaanse Henry Hub, is het verschil momenteel wel minimaal: een factor twee. Volgens Hans van Cleef, sectoreconoom energie bij ABN Amro, is dit een duurzame trend. Van Cleef ziet bovendien dat de gasprijzen langzaamaan losweken van de olieprijs.

Tekst: David van Baarle Beeld: Gazprom

Amerikaanse gasprijzen kruipen naar Europees niveau kool dat zich vertaalt in een zeer lage steenkoolprijs. Bovendien faalt het ETS-instrument van de EU om de nadelige gevolgen van het verbranden van steenkool te compenseren.’ Van Cleef verwacht dan ook niet dat de Nederlandse utilities-bedrijven massaal weer teruggaan naar gasgestookte installaties.

Loskoppeling olieprijs Die

Veel Nederlandse industriële energiegrootverbruikers hebben aangegeven naar de Verenigde Staten te vertrekken vanwege de lage energieprijzen. Dat argument wordt steeds minder steekhoudend, zeker als de klanten van die bedrijven in Europa zitten. Van Cleef: ‘De Amerikaanse economie trekt aan en daarmee kan de dollar, die naar mijn idee sowieso al ondergewaardeerd is, een stuk sterker worden. Met die economische voorspoed komen ook de gasprijzen onder druk en zouden ze kunnen stijgen.’ In Europa is juist een dalende trend te zien. ‘Door de milde winter zitten de gasvoorraden goed vol. De TTFgasprijs daalde zelfs tot het laagste punt sinds eind 2010. Deze prijsdaling is het gevolg van een bescheiden vraag naar gas door de milde weers-

omstandigheden in combinatie met grote voorraden.’ Bovendien is de gasvraag afgenomen doordat de energiebedrijven dankzij de hogere gasprijzen zijn overgestapt op steenkool. ‘Overigens zien we momenteel ook in de VS een daling als gevolg van winstnemingen op recente stijgingen en het normaliseren van de temperaturen, waardoor er minder vraag is. Maar ik heb het idee dat dit effect tijdelijk zal zijn.’

Steenkool Dat steenkool zo goedkoop is, is een direct gevolg van de schaliegasrevolutie in de Verenigde staten. ‘De Amerikaanse industrie is juist massaal overgestapt op aardgas en stelt daarmee als bonus gelijk zijn emissies naar beneden bij. Daarmee is er dus een overschot aan steen-

structureel lagere gasprijs kan er ook op duiden dat de gasprijs langzaamaan wordt losgetrokken van de olieprijs. ‘Bedrijven zoals Statoil koppelen hun prijzen al niet meer aan de olieprijs, maar kijken meer naar de prijsstelling in de regionale hubs. Ook daarmee trekt het prijsniveau van de diverse gashubs steeds meer naar elkaar toe.’

Alternatieven Door de Russische annexatie van de Krim en de sancties die Rusland worden opgelegd, wordt de roep in Europa om minder afhankelijk te zijn van Russische energie groter. Er zijn wel alternatieven voor Russisch gas, maar hieraan kleeft op korte termijn nog een aantal bezwaren. Zo hangt er vaak een prijskaartje aan de mogelijkheden om de afhankelijkheid van Russische energie te verminderen of zijn er negatieve gevolgen voor het milieu. Tot het zover is, blijft Europa afhankelijk van Russisch gas. n UTILITIES 27 nr. 3 - april 2014

27_R_artikel.indd 27

03-04-14 16:40

product & oplossing Autonome data logger

➧

De MSR255 is een autonome data logger voor vele parameters. Uitermate geschikt voor analyse van problemen waarbij een voor een bepaalde periode data moeten worden gelogd. De MSR 255 kan eenvoudig op een DINrail worden gemonteerd. De gebruiker bepaalt de meettaken en daarmee de inrichting van de MSR255: keuze uit temperatuur, vochtigheid, luchtdruk en lichtsensoren (inwendig of uitwendig in het geval van een kabel) en een sensor voor versnelling in alle drie de coördinaatassen. De versnellingswaarden kunnen worden gemeten bij 3200 Hz en opgenomen door een digitaal filter met 50 Hz. Het is ook mogelijk de spanningssignalen van de vier kanalen of andere externe analoge sensoren op te nemen. De analoge ingangen zijn voorzien van een alarm uitgang, schakelende voeding en input voor het starten en stoppen van gegevensregistratie. www.tservice.nl

Kabelmanagement voor PV-installaties

➧

Speciale applicaties vragen om de juiste componenten. Met eigenschappen die naadloos aansluiten op de eisen die deze applicaties met zich meebrengen. PV-installaties zijn hiervan een goed voorbeeld. HellermannTyton heeft een selectie uit haar leveringsprogramma gemaakt, speciaal hierop toegesneden. In een speciale brochure vindt u enkele innovatieve bevestigingsoplossingen. Bundelbanden met een bijzonder hoge UV-bestendigheid, bevestigingselementen die direct op de module of

aan het frame kunnen worden bevestigd en bundelbanden die bijzonder corrosievast zijn. Tevens vindt u een combinatie van diverse elementen: snel verwerkbare en UV-bestendige bundelbanden in combinatie met een gemakkelijk monteerbare clip. Speciale aandacht wordt besteed aan componenten die in kuststreken of in offshore-installaties worden gebruikt. Standaard polyamide voldoet niet, dus biedt HellermannTyton een complete serie banden uit Polyamide 11 aan. www.hellermanntyton.nl

Zeskantige vezelsensorkoppen

➧

28 UTILITIES nr. 3 - april 2014

28_29_G_product oplossing.indd 28

De vezeloptische sensoren in het assortiment van Omron zijn voorzien van een zeshoekige vorm waarmee ze snel en eenvoudig te installeren zijn. Ook beschikken ze over een geïntegreerde lens en een hoog uitgangsvermogen voor een stabiele en betrouwbare detectie, zelfs in stoffige en vuile omgevingen. De nieuwe sensor is leverbaar in M4 zender-ontvanger, M6 diffuse reflectie en M6 retroreflectie-versies, alle in Omrons unieke gereedschapsvriendelijke constructie. Dit betekent dat sleutels die tijdens installatie worden gebruikt op de zeskantige lichamen van de sensorkoppen nooit in contact komen met de glasvezelkabel. De mogelijkheid de glasvezelkabel te beschadigen wordt hiermee volledig geëlimineerd. De sensorkoppen beschikken ook over ruime kabelopeningen die het bekabelen makkelijk maken en het risico op knikken verminderen. industrial.omron.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

03-04-14 13:26

Online ‘expert tool’ voor technische isolatie Rockassist is een berekeningsprogramma dat u gratis wordt aangeboden door Rockwool Technical Insulation. Hiermee kunt u de ideale isolatiedikte voor technische installaties berekenen en zo de energie-efficiëntie optimaliseren en energiekosten en CO2-uitstoot beperken. Met deze ‘expert tool’ heeft u het veelomvattend advies en de ervaring op het

gebied van technische isolatie onder handbereik, die alleen Rockwool Technical Insulation kan bieden. Rockassist biedt u alle opties, ongeacht of u een snelle eerste inschatting wilt maken of een uiteindelijke beslissing neemt over de ideale isolatie - compleet met een gedetailleerd rapport over de resultaten. www.rockassist.com

Catalogi testen meetinstrumenten Fluke heeft de nieuwe, 148 pagina’s tellende Catalogus testen meetinstrumenten 2014-2015 in vierkleurendruk geïntroduceerd. Daarnaast is er ook een nieuwe catalogus voor Beha Amprobe gelanceerd, dit in verband met de nieuwe naam en het introductie van het nieuwe logo. Amprobe heeft een lange geschiedenis waarin vele merken zijn samengebracht tot een complete en uitgebreide serie testen meetapparatuur. Om deze geschiedenis geheel tot zijn recht te laten komen zal Amprobe vanaf heden Beha Amprobe heten en daar hoort natuurlijk een nieuw logo bij wat u op de nieuwe catalogus ziet staan. De nieuwe catalogi kunnen online worden bekeken, zijn gratis per post verkrijgbaar door een exemplaar aan te vragen en kunnen rechtstreeks als pdf-bestand worden gedownload. www.have-digitap.nl

Doseerpompen zonder kleppen De Nederlandse vestiging van Huhtamaki Nederland is een van de eerste gebruikers van de Qdos doseerpompen. Deze pompen vervangen de magnetische membraanpompen op twee van hun installaties. Voor Huhtamaki levert Qdos een aantal voordelen, zoals een betere en veiligere behandeling van bijtende vloeistoffen in hoge tegendruktoepassingen, een constant debiet (zonder pulsering) en de pompen zijn gemak-

kelijk te kalibreren. Nauwkeurigheid is zo belangrijk bij Huhtamaki dat zij de pomp willen aansturen in het midden van het werkgebied om te voorkomen dat de pomp op een te laag toerental draait, wat kan leiden tot ongewenste pulseringen. De Franeker fabriek gebruikt een debietmetercontrole op haar ingaande koelwaterflow. De toevoeging van natriumhypochloriet is debietafhankelijk. www.watson-marlow.com

Vortex flowmeter De Prowirl 200 - de nieuwe generatie vortex flowmeter van Endress+Hauser - combineert de in praktijk bewezen en innovatieve vortextechnologie met het uniforme tweedraadsconcept voor flow en niveau. ‘s Werelds eerste alarmfunctie voor het detecteren van natte stoom direct in een pijplijn biedt unieke mogelijkheden voor procesbeheersing. Als een multivariabele vortex flowmeter zorgt Prowirl 200 dag en nacht voor een veilige werking en efficiënt energiebeheer. Als innovatieve tweedraads flowmeter is Prowirl 200 gebaseerd op een uniform concept dat de complexiteit voor de gebruiker vereenvoudigt. Het nieuwe concept standaardiseert de bediening, de functieomschrijvingen, datamanagement, systeemintegratie, foutmelding, documentatie tot en met de productstructuur. Deze innovaties geven economische voordelen gedurende de gehele levenscyclus. www.nl.endress.com/proline_prowirl200

Serieschakeling van zonnecellen Door een consortium bestaande uit CCM, IBSPE, Smit Ovens, SPGPrints en Solliance partners TNO en ECN is een prototype processtation gerealiseerd voor de productie van zonnecellen. Het processtation voor serieschakeling van dunne-film zonnecellen (Produzo) verdeelt rollen met fotoactief basismateriaal in secties en zorgt voor de onderlinge elektrische verbinding. Doordat alle proceshandelingen in een doorlopende beweging plaatsvinden, zijn de zonnecellen betaalbaarder en is het ontwerp flexibeler dan bij een conventioneel proces. Groene stroom uit zonneenergie wordt daarmee nog breder inzetbaar. www.solliance.eu

5” Toughpad Panasonic heeft tijdens het Mobile World Congress in Barcelona bekendgemaakt dat het gamma robuuste Toughpads in de herfst van 2014 uitgebreid wordt met een extra sterke 5” Toughpad. Het toestel is ontwikkeld voor mobiele medewerkers die buiten kantoor en ‘in het veld’ informatie moeten kunnen invoeren en uitwisselen. De Toughpad richt zich specifiek op medewerkers in de retail, de logistiek en de industriële sector, maar ook op hulp- en veiligheidsdiensten. De nieuwe robuuste 5” Toughpad werd speciaal ontwikkeld voor organisaties die niet met de normale commerciële smartphones uit de voeten kunnen en op zoek zijn naar duurzame apparaten. Dankzij het robuuste design is de Toughpad ideaal voor medewerkers die continu onderweg zijn of in moeilijke omstandigheden. De 5” Toughpad is leverbaar met Android of met het nieuwste geïntegreerde Microsoft Windows 8 Handheld besturingssysteem. www.toughbook.eu

UTILITIES 29 nr. 3 - april 2014

28_29_G_product oplossing.indd 29

03-04-14 13:26

technologie Revolutionaire windturbine iLinqs App Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Een offshore windturbine met twee in plaats van drie bladen, waarop helikopters voor onderhoud kunnen landen en die windenergie op zee tot veertig procent goedkoper kan maken. 2-B Energy uit het Overijsselse Hengelo verwacht deze eerste revolutionaire windmolen begin volgend jaar bij de Eemshaven neer te zetten. Bij 2-B Energy heeft een team van veertien windprofessionals in het Overijsselse Hengelo sinds 2007 gewerkt aan de tweebladige turbine. Het voordeel van de twee bladen is dat helikopters op het platform van de turbine kunnen landen als de bladen in horizontale stand worden stilgezet. Op deze manier kan veel gemakkelijker onderhoud aan de turbine worden gepleegd. Daarmee kunnen eventuele storingen aanzienlijk sneller worden verholpen waardoor de beschikbaarheid

van de windmolen verhoogd wordt en de kostprijs van een kilowattuur lager. 2-B Energy maakt voor een deel gebruik van bestaande componenten en bewezen technieken, die op een andere wijze worden toegepast. Hierdoor is het aantal storingen naar verwachting lager. Tevens is de te verwachten levensduur van de windmolen verlengd. Het ontwerp is gecertificeerd door het internationale offshore certificeringcentrum DEWI-OCC. CEO Herbert Peels van 2-B Energy spreekt van een ‘doorbraak’ in het geval de tweebladige offshore windturbine over enkele jaren de markt haalt. ‘Een offshore turbine met twee bladen zoals door ons team ontworpen is een totaal nieuwe toepassing. Met deze turbine zullen we een wezenlijke bijdrage leveren aan de kostenreductie van wind op zee. Een ander positief

Hoe werkt het? • Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’. • Start de app op uw smartphone of tablet. • Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst. • Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

punt is dat de Nederlandse en Britse overheden dit project ondersteunen. Zo wordt het een samenwerking tussen publieke en private partijen met heel veel potentie.’ De realisatie van de windturbine in de Groningse Eemshaven wordt mogelijk gemaakt door een kapitaalinjectie van Participatiemaatschappij Oost Nederland NV (PPM Oost) samen het Franse Truffle Capital (Parijs) en Shell Technology Ventures. In 2016 moeten twee turbines voor de kust van Schotland verrijzen.

Omzetting warmte naar elektriciteit kan veel efficiënter Materialen die warmte kunnen omzetten naar elektriciteit, zogenoemde thermo-elektrische materialen, bestaan al een poosje. Ze zijn nog niet zo efficiënt, en daarom zijn ze momenteel alleen nog terug te vinden in gadgets. Als de omzetting van warmte naar elektriciteit nou efficiënter zou zijn, dan ligt een breed scala

aan relevante toepassingen in het verschiet. Een eerste stap in die richting hebben wetenschappers van onderzoeksinstituut MESA+ van de Universiteit Twente gezet. Zij hebben de efficiëntie van een thermo-elektrisch materiaal sterk verbeterd, en zij denken dat er nog voldoende ruimte is voor

verdere verbetering van de materialen. Zij slaagden erin het vermogen van dunne films van het thermoelektrische materiaal NaXCoO2 te verdubbelen door de fabricagecondities aan te passen. In het onderzoek is gewerkt met dunne films van het materiaal van minder dan honderd nanometer dik.

30 UTILITIES nr. 3 - april 2014

30_31_J_technologie.indd 30

03-04-14 13:25

Planten laden je mobieltje op Het Rijk heeft als eerste een grote partij energieopwekkende planten besteld bij het spin-off bedrijf van Wageningen University, Plant-e. De planten worden geplaatst op het Hembrugterrein in Zaandam voor buitenverlichting en als oplaadpunt voor mobiele telefoons. De investering van het Rijkvastgoedbedrijf, onderdeel van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, draagt niet alleen bij aan een marktintroductie door het jonge bedrijf, maar staat ook voor het geven van ruimte aan innovatie. De manier waarop het Plant-e-systeem elektriciteit uit planten wint, werd op de MKB-beurs ‘Duurzaamheid 2014’ gedemonstreerd door staatssecretaris Mansveld (Infrastructuur en Milieu), die een mobiele telefoon liet opladen door een boom. Plant-e maakt producten waarin elektriciteit wordt gegenereerd door

levende planten. Planten maken door fotosynthese organisch materiaal aan. Het deel dat niet door de plant wordt gebruikt om te groeien, wordt in de bodem bij de wortels afgegeven. Bij deze wortels leven bacteriën die dit organische materiaal afbreken. In dit afbraakproces worden elektronen afgeven. Plant-e maakt gebruik van de technologie die het mogelijk maakt om deze elektronen op te vangen in koolstofelektroden en direct te gebruiken als elektriciteit. Het bedrijf staat aan de vooravond van marktintroductie van zijn eerste systemen. Deze producten zijn de eerste in hun soort en zullen een belangrijke bijdrage leveren aan de doorontwikkeling van de technologie. Uiteindelijk zal het mogelijk worden om met honderd vierkante meter van het systeem genoeg elektriciteit te produceren voor een gemiddeld Nederlands huishouden.

Katalysator haalt vervuiling uit water

De combinatie van een titaniumpigment en zonlicht kan een goedkope manier zijn om medicijnen, pesticiden en andere schadelijke vervuilingen uit drinkwater te zuiveren. Wetenschappers van de Dublin City University gebruiken titaniumdioxide (TiO2), wat ook wordt gebruikt als pigment in witte verf, papier en tandpasta, als katalysator voor een chemisch proces dat vervuiling uit water haalt. Normaal gesproken wordt de katalysator geactiveerd door ultraviolet licht. Onderzoeker Anne Morrissey legt uit dat het onderzoek zich concentreert op het veranderen van de vorm van titaniumoxide waardoor zichtbaar licht beter wordt geabsorbeerd en zo de katalytische reactie in werking zet. Uiteindelijk combineerden de wetenschappers de TiO2-nanobuisjes met de eendimensionale koolstofverbinding grafeen. Het gevolg was dat vervuiling op het grafeenoppervlak bleven plakken waardoor het titaandioxide dichtbij genoeg kon komen om ze af te breken.

Keramisch membraan kan hete gassen scheiden De chemische industrie is verantwoordelijk voor een derde van het energiegebruik in Nederland. Ongeveer veertig procent van de energie wordt gebruikt voor scheidingsprocessen om de producten van chemische reacties van elkaar te scheiden. Onderzoekers van de Universiteit Twente hebben nu een nieuw type membraan ontwikkeld waarmee gassen zeer energiezuinig van elkaar kunnen worden gescheiden, en dat onder extreme condities. Het scheiden van gassen vindt nu bij-

voorbeeld plaats met behulp van cryogene destillatie, waarbij gassen vloeibaar worden gemaakt door ze zeer sterk af te koelen, of door absorptieprocessen. Het grootste nadeel van deze methodes is dat ze vaak veel energie kosten. Met membranen die het ene gas wel doorlaten en het andere niet, is het mogelijk gassen energie-efficiënter scheiden. Tot voor kort waren er echter geen geschikte membranen beschikbaar die ook bij hogere tem-

peraturen en hoge druk goed functioneren. De normale (organische) membranen zijn gemaakt van polymeren en zijn bij hogere temperaturen niet stabiel genoeg. Onderzoekers van de Universiteit Twente ontwikkelden een membraan dat ook bij hogere temperaturen en bij hoge druk zijn functie behoudt. Dit is zeer gunstig voor gasscheiding in de chemische industrie, omdat bij veel processen sprake is van een hoge temperatuur en druk. UTILITIES 31 nr. 3 - april 2014

30_31_J_technologie.indd 31

03-04-14 13:25

agenda Smart City Event 13 en 14 mei Amsterdam Arena, Amsterdam www.smartcityevent.com

Het Smart City Event vindt in 2014 voor het vierde jaar plaats. Dit is een grootschalige internationale conferentie waar steden, netbeheerders, energiebedrijven, industriële organisaties, technologische partijen en kennisinstituten samenkomen om kennis te delen over het realiseren van Smart City-projecten. Vorig jaar bezochten Smart City professionals uit 28 verschillende landen het event.

Nationaal Windenergie Congres 15 en 16 mei Congrescentrum NBC, Nieuwegein www.euroforum.nl/energie/ nationaal-windenergiecongres/

Hoe gaan we de prestatienormen van 6.000 MW voor wind op land in 2020 realiseren? En waar is ruimte om de 4.500 MW op zee te realiseren? Dat zijn de centrale vragen die op 15 en 16 mei centraal staan tijdens het Nationaal Windenergie Congres. Windenergie heeft een hoge prioriteit vanuit het rijk en is één van de belangrijke pijlers in het realiseren van de duurzaamheiddoelstelling van zestien procent in 2020. De provinciebesturen en ministeries zijn overeengekomen om in 2020 6.000 MW windenergie te realiseren, waarmee vier miljoen huishoudens kunnen worden voorzien van elektriciteit.

Technische Industriële Vakbeurs 20 t/m 22 mei Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl

Aankomende 20, 21 en 22 mei vindt Technische Industriële Vakbeurs plaats in Evenementenhal Gorinchem. Alle segmenten binnen de technische industriële branche zijn vertegenwoordigd en zijn op dit trefpunt bijeengebracht. De beursvloer is iedere dag geopend van 13.00 tot 21.00 uur.

Deltavisie 2014 5 juni Rotterdam www.deltavisie2014.nl

Ketenefficiëntie is de sterke troef van de Europese industrie. Hoe kan zij deze kaart optimaal uitspelen als antwoord op de schaliegasrevolutie in Amerika en de investeringen die daar naartoe gaan? Petrochem Platform brengt tijdens Deltavisie 2014 in kaart wat de winnende productieketens zijn in de Rijnmond en andere havengebieden. Hoe kunnen industriële ketens duurzame alternatieven aanbieden en zo nieuwe markten creëren? Kijkt de industrie voldoende naar de duurzaamheid van haar toeleveranciers?

Petrochem On Site 18 september Locatie n.t.b. www.industrielinqs.nl/petrochemonsite

Met Petrochem On Site biedt het Petrochem Platform bijeenkomsten voor beslissers en geïnteresseerden uit de petrochemie en aanverwante sectoren. Petrochem On Site bestaat uit lezingen over actuele onderwerpen door kopstukken uit de sector en een rondleiding over de locatie. De bijeenkomst vindt altijd plaats op een inspirerende locatie, zoals een fabrieksterrein of innovatieve omgeving.

World of Technology & Science 30 september t/m 3 oktober Jaarbeurs, Utrecht www.wots.nl

FHI, federatie van technologiebranches en FEDA, Federatie Aandrijven en Automatiseren, hebben een keuze gemaakt voor hun nieuwe beurstitel: World of Technology & Science. Werelden van technologie en wetenschap komen in deze titel bij elkaar. De exposanten en bezoekers in de betrokken branches krijgen hun eigen identiteit: World of Automation, World of Laboratory, World of Electronics en World of Motion & Drives. De beurs weerspiegelt daarmee de keten van technologie, spreekt bezoeker en exposant specifiek aan en inspireert met waardevolle en concrete combinaties van innovaties.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

32 UTILITIES nr. 3 - april 2014

32_K_agenda.indd 32

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

07-04-14 10:49

Horloge kan smartphone opladen met zonne-energie Het bedrijf Energy Bionics wil met een Kickstarter-campagne een analoog horloge op de markt brengen dat met zonne-energie een telefoon kan opladen. Het horloge met de naam Carbon verscheen al enkele weken geleden op Kickstarter, maar heeft nu een belangrijke update gehad. Carbon is nu echt een horloge waarop gebruikers de tijd kunnen aflezen. Voorheen ging het alleen om een armband die als enige taak had om smartphones op te laden. Via zonnecellen in het scherm kan de Carbon een smartphone zo’n drie uur extra beltijd geven met een accu van achthonderd mAh. Sinds de update is het dus verder mogelijk de tijd van het scherm af te lezen. Het horloge wordt geleverd met kunststof of leren bandjes en is voor snelle investeerders verkrijgbaar vanaf 95 dollar. De normale prijs ligt op 115 dollar en met een leren bandje kost de Carbon 130 dollar. De goedkoopste varianten zijn alleen een ‘wearable’ en de tijd is daarop dus niet te zien.

Citaten US-schaliegas in vorm van LNG bedreigt voorlopig niet positie Russisch gas, stelt topman Seele van Wintershall Wim Raaijen (@Wintershall) BREAKING: #Ukraine misses gas payment deadline, risks supply halt Gazprom RT (@RT_com) Onderzoek naar mogelijkheden voor gebruik van onderbenutte gewassen voor #voeding en

Elektriciteitsleidingen gloeien en knipperen voor dieren

#energie in Maleisië

Dieren zien hoogspanningsmasten en elektriciteitsleidingen knipperen en gloeien. Dat verklaart waarom veel dieren de leidingen mijden, zeggen Britse wetenschappers tegen The Guardian. De wetenschappers toonden aan dat veel dieren, waaronder vee, katten, honden en rendieren, anders dan mensen in staat zijn ultraviolet licht te zien. Dat zou volgens de wetenschappers betekenen dat hoogspanningsleidingen voor deze dieren gloeien en knipperen. Dat dieren elektriciteitsleidingen mijden, was al langer bekend. Deels is dit te verklaren doordat bomen en struiken vaak worden verwijderd voor de leidingen. Maar in gebieden waar al geen bomen staan, gaat deze verklaring niet op. De onderzoekers stellen dat de kabels een grote impact hebben op het leven van de dieren. Ze stellen voor om de kabels te omhullen met een niet-geleidende stof, zodat dieren het geflits niet meer zien en er geen last van hebben.

Wetgeving grootste beperking

RVO.nl (@RVO_Nederland)

intelligente netten #smartgrids NetbeheerNL (@TNO_nieuws @_Utilities_) Windmolens die nog lang mee kunnen, gooien we al op de schroothoop. Twee ondernemers bedachten een 2e leven voor ze. BNR Duurzaam (@Bnrduurzaam) ‘Nederland helpt Kazachstan bij opzetten groene economie’ #duurzaamheid loont! #mvo_nl MVO Nederland (@MVO_NL) Nestlé wil waterverbruik in Europa met 40% omlaag brengen Duurzaam Geproduceerd (@DGeproduceerd)

Nieuw zonnepaneel is ook touchscreen Wetenschappers hebben een zonnecel ontwikkeld die twee functies heeft. Overdag vangt deze licht op. En als het donker wordt, geeft deze licht af. Het nieuwe materiaal kan wel eens leiden tot de ontwikkeling van touchscreens die eveneens dienst doen als zonnepanelen. Onderzoekers van de Nanyang Technische Universiteit ontdekten het materiaal eigenlijk per ongeluk. Ze maakten zonnecellen van het materiaal perovskiet. Vervolgens vroeg één van de onderzoekers aan een collega om er eens met een laser op te schijnen. De zonnecel begon daarop te gloeien. Tegenwoordig worden de meeste zonnepanelen gemaakt van silicium. Maar in de toekomst lijkt perovskiet een veelbelovend basismateriaal voor deze zonnepanelen te zijn. Het materiaal is een stuk goedkoper.

Waarom draait #Shell verlies op #schaliegas? Conclusie: productie schaliegasputten ronduit mager. Peter Polder (@peterpolder) CEO Delta: “Wij hebben grote moeite dat in ruil voor sluiting oude kolencentrales de kolentaks wordt afgeschaft.” Henri Bontenbal (@HenriBontenbal)

UTILITIES 33 nr. 3 - april 2014

33_F_wervelingen.indd 33

03-04-14 13:25

I N

H E T VO LG E N DE

U T I L I T I E S

N UMMER

N UM M ER

4 V ER S C HI JNT WEEK

2 0

T h e m a : Wa t e r - A f v a l w a t e r

Gouds chemiebedrijf gebruikt afvalwater als proceswater

Methaanemissies erger dan kolencentrales

Leverancier van specialiteitchemicaliën op basis van natuurlijke grondstoffen Croda neemt binnenkort een ultramoderne membraanfiltratie-installatie in gebruik die gezuiverd afvalwater na demineralisatie geschikt maakt voor gebruik in de processen en de stoomketels. Daarbij ontwikkelde de leverancier van de membraanfiltratie-installatie ook een innovatief systeem voor de onderhoudsreiniging van de ultrafiltratiemembranen waardoor het gebruik van chemicaliën met ruim 85 procent vermindert ten opzichte van conventionele reinigingen.

Een recent onderzoek van een Amerikaanse wetenschapper laat zien dat gas niet altijd de schoonste fossiele brandstof is. Met name in landen als Rusland, maar ook in de Verenigde Staten zelf, ontsnapt er nog wel eens aardgas bij de winning. Omdat methaan een veel erger broeikasgas is dan CO2, kan dit een bedreiging voor het milieu vormen. Wellicht zit de oplossing in certificering van schone winning.

Algen zuiveren water bij kunstmestfabriek Yara Kunstmestfabrikant Yara Sluiskil is gestart met een proef waarbij algen het afvalwater van de fabriek zuiveren. Over twee jaar willen de projectpartners naast een open algenkweeksysteem op industriële schaal ook kijken of er verbindingen mogelijk zijn met andere sectoren om te komen tot de ontwikkeling van duurzame clusters in de ZeeuwsVlaamse Kanaalzone.

THEMA'S 2014 Utilities 5 Gas: Industriële gassen, kennis en innovatie Utilities 6 Energie: Enlightenmentz en efficiency Utilities 7 Water: Ketensamenwerking Utilities 8 Gas: Nieuw gas

34 UTILITIES nr. 3 - april 2014

34_volgende_nummer.indd 34

03-04-14 16:41

Datum: 05|06|14 • Locatie: RDM Campus, Rotterdam

Hét evenement voor de industrie in de Rijn/Schelde-delta

WINNENDE KETENS Ketenefficiëntie is de sterke troef van de Europese industrie. Hoe kan zij deze kaart optimaal uitspelen als antwoord op de schaliegasrevolutie in Amerika en de investeringen die daar naartoe gaan? Het Petrochem Platform brengt tijdens Deltavisie 2014 in kaart wat de winnende productieketens zijn in de Rijnmond en andere havengebieden. Hoe blijven zij overeind in het internationale geweld, en wat kunnen anderen daarvan leren? En hoe kunnen industriële ketens duurzame alternatieven aanbieden en zo nieuwe markten creëren? Toonaangevende bedrijven als Ikea, BMW,

tum

Reser veer de da

Coca Cola en Unilever zijn daar al mee bezig. Maar kijkt de industrie voldoende naar de duurzaamheid van haar toeleveranciers? Deltavisie is het jaarlijkse evenement van het Petrochem Platform voor de industrie in Nederland en België. Reserveer 5 juni 2014 alvast in uw agenda voor Deltavisie. Automatisch op de hoogte blijven? Stuur dan een e-mail naar info@industrielinqs.nl of schrijf u in voor de nieuwsbrief van Petrochem via www.petrochem.nl

Meer Informatie Congresinformatie: Hilde Westerink • hilde@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 797

Deltavisie2014 is een samenwerkingsverband van:

Mediapartners:

Partners Petrochem Platform:

www.deltavisie2014.nl 01_A4_Deltavisie.indd 2

03-04-14 16:46

www.moxa.com

Superieur in PoE Hoogwaardige PoE (voeding via ethernetbekabeling) IEEE 802.3af Ethernet Switches, geschikt voor toepassingen zoals IP-bewakingscameraâ&#x20AC;&#x2122;s, wireless toegangspunten en overige PoE apparatuur op moeilijk te bereiken plaatsen. Managed- en unmanaged switches zijn leverbaar, evenals de PoE+ switches voor toepassingen waar grotere vermogens gevraagd worden. IndustriĂŤle PoE switches Er is zoveel meer over te vertellen... Meer weten? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

managed EDS-P510

Official

Distribu adv_MoxaA4nw_PoE.indd 1 36_modelec.indd 1

unmanaged EDS-P206A

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

20-12-12 09:19 03-04-14 12:12

â&#x2013;˛

digitale bijlagen

3 â&#x20AC;&#x201C; 5 June 2014 I Koelnmesse I Cologne I germany

naVIgaTIng THe PoWer TransITIon

InVITaTIon WWW.PoWergeneuroPe.Com Register as a Conference Delegate before or on 16 May 2014 and take advantage of discounted Early Bird delegate rates

owned and Produced by:

gold sponsor:

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 1

Presented by:

supported by:

Co-located with:

25/02/2014 15:20

INVITATION TO POWER-GEN EUROPE EUROPE’S BIGGEST AND BEST EVENT DEVOTED TO ELECTRIC POWER GENERATION The advisory board and organisors of PoWer-gen europe are pleased to invite you to the 2014 conference and exhibition to be held in Cologne this June. Cologne will not only host this important annual power industry gathering but also renewable energy World europe, bringing together the largest collection of power engineering technology and solutions providers gathered in europe. The exhibition will feature plant and equipment serving the entire spectrum of generation from wind, solar and biomass through to coal, gas and nuclear technology. The theme of this year’s event of “navigating the Power Transition,” reflects the challenge that this unprecedented era of change within the power sector is presenting our industry. Whether you are in the forefront of the renewable energy industry or operating an aged coal fired power plant, there is a mutuality of interest as to just how a sensible and viable integration takes place, allowing for a power system that can respond in a smart way to increasing fluctuation and volatility. as a result, both the strategic aspects and the technology solutions of integration, feature high on the joint conference programmes in Cologne. Whether your focus is on the european market or on business opportunities further afield, PoWer-gen europe will bring you face-to-face with those with the ideas, solutions and technologies to help you develop your business.

Join us in Cologne and be part of navigating the power transition in 2014.

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 2

REGISTER NOW FOR POWER-GEN EUROPE early BIrD DIsCounTs register as a Conference Delegate before or on 16 may 2014 and take advantage of discounted early bird delegate rates. eXHIBITIon enTry entrance to the exhibition only will be subject to a charge of €40 regIsTer onlIne on-line registration via the PoWer-gen europe website is a straightforward and simple process. Just log-on to www.powergeneurope.com, select the regIsTer tab and then click on the online registration link. regIsTraTIon Form simply complete the form in this document and fax it to: +1 918 831 9161. alternatively please mail your completed form to us at: PennWell/PoWer-gen europe 2014, Po Box 973059, Dallas, TX75397-3059 united states or email to: registration@pennwell.com Please Note: If you would prefer to register online for co-located renewable energy World europe instead, you can do so by logging onto www.renewableenergyworld-europe.com registering for either of the events gives you access to both. aTTenDee BaDge PolICy all registered attendees will be issued an attendee Badge and badge holder, as well as the appropriate event tickets and electronic business card. Please wear your badge at all times when attending official PoWer-gen europe functions. Badges are a security measure to identify people who have a legitimate reason to be in the conference and exhibit areas. If you are not wearing your badge, you may be asked to show proof of your registration and picture ID.

25/02/2014 15:20

NEW INTERACTIVE FLOOR PLAN PoWer-gen europe is proud to provide its attendees with a fresh new take on floor plan interactivity. now, with a truly unique floor plan environment—you can easily navigate your way through the exhibit hall aisles to learn all about exhibitors’ products and services offered before, during and after the show floor is open — without leaving your desk chair. new helpful features include:

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 3

•

Instant listings available by the click of the mouse on any booth when viewing the floor plan

•

View/edit your plan anytime from the PoWer-gen europe website

•

Print your plan straight from the exhibit floor.

25/02/2014 15:20

SChEDULE OF EVENTS

elnmesse elnmesse

exhibition

Sunday 1 June 2014 Registration open 14:00 - 18:00 North Entrance

kplatz king

ßweg destrian Route

i i

Conference sessions

ndelbus uttle-Bus

monDay 2nD June 2014

Bahn bway

aßenbahnhaltestelle m Stop

hre: City/Hbf ry: City/Central Station

registration open

08:00 – 17:00 north entrance

Technical Tours

09:00 – 17:00 meeting Point: north entrance

TuesDay 3 June 2014

hnhof in Station

registration open

08:00 – 18:00 north entrance

Joint opening Keynote session 09:30 – 11:00 Konrad adenauer saal,

ahn burban Railway

ahn Koelnmesse ughafen Köln/Bonn burban Railway Koelnmesse ologne/Bonn Airport

Congress Centre North exhibition Floor open

11:00 – 18:00 Halls 6 & 7

Delegate lunch

12:30 – 14:00 Delegate restaurant, Hall 6

Conference sessions 1

14:00 – 15:30 Congress Center north

Delegate Coffee Break

15:30 – 16:00 Congress Center north

Conference sessions 2

16:00 – 17:30 Congress Center north

THursDay 5 June 2014 registration open exhibition Floor open

08:00 – 16:00 north entrance 09:00 – 16:00 Halls 6 & 7

WeDnesDay 4 June 2014 registration open

08:00 – 18:00 north entrance

exhibition Floor open

09:00 – 18:00 Halls 6 & 7

Conference sessions 3

09:00 – 10:30 Congress Center north

Delegate Coffee Break

10:30 – 11:00 Congress Center north

Conference sessions 4

11:00 – 12:30 Congress Center north

Delegate lunch

12:30 – 14:00 Delegate restaurant, Hall 6

Joint Plenary Panel Discussion 14:00 – 15:30 Konrad adenauer saal,

Conference sessions 6

09:00 – 10:30 Congress Center north

Congress Centre North

Delegate Coffee Break

10:30 – 11:00 Congress Center north

Delegate Coffee Break

15:30 – 16:00 Congress Center north

Conference sessions 7

11:00 – 12:30 Congress Center north

Conference sessions 5

16:00 – 17:30 Congress Center north

Delegate lunch

12:30 – 14:00 Delegate restaurant, Hall 6

Best Paper awards & Closing reception

15:00 – 16:00 exhibition Floor

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 4

25/02/2014 15:20

ExhIBITOR LIST Key:

Exhibitor list as of 20/2/14

¢ PoWer-gen europe ¢ renewable energy World europe

Exhibitor AAF Ltd

BEUMER Group GmbH & Co. KG

DEKOMTE DE TEMPLE GMBH

AALBORG ENERGIE TECHNIK A/S

BFI AUTOMATION

DIESEL & GAS TURBINE WORLDWIDE

AALBORG ENGINEERING AS

Bilfinger Power Systems

DOOSAN POWER SYSTEMS

Aarding Thermal Acoustics b.v.

Blygold International B.V.

DREHMO GMBH

ABB AG

BOHLER Edelstahl GmbH & Co KG

DRESSER-RAND

ABENGOA

BONO ENERGIA S.p.A

DUPLOMATIC OLEODINAMICA SPA

AD TUBI INOSSIDABILI SPA

BONO SISTEMI S.P.A.

DURAG GROUP

AEROFIN

BORSIG GMBH

DURO FELGUERA SA

AEROJET ROCKETDYNE

BRADEN MANUFACTURING

DWT GMBH

ALARA LUKAGRO

Brentwood Europe s.r.o.

E.ON ANLAGENSERVICE GMBH

ALLEN GEARS

BRONSWERK HEAT TRANSFER B.V.

ALTRA INDUSTRIAL

BRUSH GROUP

EAGLE BURGMANN GERMANY GMBH & CO. KG

AMMtech srl

BUFFALO PUMPS

Anamet Europe BV

Burmeister & Wain Energy A/S

ANDRITZ

Burmeister & Wain Energy A/S

ANDRITZ air pollution control

CAMERON

ANDRITZ bioenergy systems & steam generators

Camfil Power Systems AB

ANDRITZ power plant services

CARMEUSE

ANDRITZ pumps ANDRITZ turbo generators ANSALDO ENERGIA APL APPARATEBAU GMBH

CAPSTONE TURBINE CORP. CCI CD-adapco CEMB SPA

APPA CONSULT GMBH

CENK ENDUSTRI TESISLERI IMALAT VE TAAHHUT A.S.

AQUAVER

Centrax Limited (Gas Turbine Division)

ARCA REGLER GMBH

CERREY S.A DE C.V.

ARGON 3D Measurement Services

CHENTRONICS CORP

ARNOLD GROUP

CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd

ARTES Ingegneria S.p.A.

CHROMALLOY

Atlas Copco Gas and Process Division

CIMTAS

Atlas Copco Rental Europe NV

CIRCOR ENERGY

Atlas Copco Tools – Rapid-Torc

Citec Oy Ab

AUMA RIESTER GMBH & CO. KG

CLARK RELIANCE CORPORATION

AX SERVICES

CLUSTER FOR DEVELOPMENT AND SUPPORT OF BULGARIAN COMPANIES IN THE ENERGY SECTOR

AYVAZ (HACI AYVAZ END.MAM.SAN. ve TIC. A.S) Babcock & Wilcox Babcock & Wilcox Vølund Balcke-Dürr GmbH / SPX BALLUFF GmbH BALLUFF GmbH BALTOGAR SAU BASF Corporation - Catalysts Division Baumgarte Boiler Systems BAX ENGINEERING GMBH BBM AKUSTIK TECHNOLOGIE GMBH BECK TECHNOLOGIES BEIRENS – VL STAAL BELDICK AUTOMATION B.V. BERTSCHenergy Josef Bertsch Gesellschaft m.b.H. & Co. KG

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 5

CLYDE BERGEMANN GMBH CMI ENERGY Compact Power Plant Products GmbH Condair GmbH CONTEC GMBH COSTRUZIONI ELETTROTECHNICHE CEAR s.r.l. CRESTCHIC LTD Daeyoung C & E Co.,Ltd.

EATON TECHNOLOGIES GMBH ECN Ekströms Värmetekniska AB Electrotyazhmash, State Enterprise Plant ELIN MOTOREN GMBH EMERSON PROCESS MANAGEMENT LTD EMW filtertechnik GmbH ENERGOPROJEKT KATOWICE SA ENERGYEN CORPORATION Engicon NV Engineered Turbine Components ENPRO EPPSA – The European Power Plant Suppliers Association a.i.s.b.l ERALP MAKINA KAZAN KIMYA VE EKIPMANLARI SAN.TIC.LTD.STI. ERC GMBH ESI EUROSILO BV ESSCANO POWER A/S European Patent Office EUROPEAN TECHNOLOGY DEVELOPMENT LTD EUTECH SCIENTIFIC ENGINEERING GMBH EUTurbines EWEX-ENGINEERING EXERGY - ORC SRL ExxonMobil eyevis GmbH FACO SPA FAIST Air Intake Systems GmbH

DAMPER TECHNOLOGY LTD

FAIST Anlagenbau GmbH

DANGO & DIENENTHAL FILTERTECHNIK GMBH

FAMET

Day & Zimmermann

FATA EPC Division of FATA SpA FELUWA Pumpen GmbH

DE JONG COMBUSTION B.V./R&V ENGINEERING B.V.

FIAV L. MAZZACCHERA SPA Fincantieri Cantieri Navali Italiani S.p.A

25/02/2014 15:20

ExhIBITOR LIST Key:

Exhibitor list as of 20/2/14

¢ PoWer-gen europe ¢ renewable energy World europe

Exhibitor Fischer Edelstahlrohre GmbH

Hydro Richier

KROHNE MESSTECHNIK GMBH

FIVES PILLARD

Hyosung Goodsprings

KSB AKTIENGESELLSCHAFT

FLENDER-GRAFFENSTADEN

HY-PRO FILTRATION

LAB SA GROUPE CNIM

FLOWSERVE GESTRA

Hytorc-Seis GmbH

LABORELEC

FLSMIDTH WADGASSEN GMBH

IAC ACOUSTICS

LAHMEYER INTERNATIONAL GMBH

FMT GROUP

IBAU HAMBURG INGENIEURGESELLSCHAFT INDUSTRIEBAU MBH

LAZARO ITUARTE INTERNACION S.A. - VALVOSPAIN GROUP

IfTA Ingenieurbuero fuer Thermoakustik GmbH

Lechler GmbH

FOSTER WHEELER FRAM Industrial FRANKE INDUSTRIE AG FRENCH PAVILION FREUDENBERG FILTRATION TECHNOLOGIES SE & CO. KG FUEL TECH SRL GABO IDM mbH GAMA POWER SYSTEMS GAS COMPRESSORS LTD GAS TURBINE CONTROLS Gas Turbo Technology Publishing House GE POWER & WATER GEA HEAT EXCHANGERS GMBH GENERAL TURBO GEORG FISCHER PIPING SYSTEMES LTD. GERB Schwingungsisolierungen GmbH & Co. KG GI&E SPA Gleitlagertechnik Weissbacher GmbH GLOBAL TECH SERVICES GOODWIN STEEL CASTINGS LTD HALDOR TOPSOE Hamon HANDOL PUMPS LIMITED HANZA PRECISION AB HAUK & SASKO GMBH HAYNES INTERNATIONAL, INC. HEICO BEFESTIGUNGSTECHNIK GMBH HELIEX POWER Helmes Maschinenbau GmbH +Co.KG HEMPEL A/S Hilco HIMA PAUL HILDERBRANDT GMBH + CO KG HOERBIGER - Altronic Hoesch Schwerter Profile GmbH Holland Pavilion organized by FME HOLTEC INTERNATIONAL HORA – Holter Regelarmaturen GmbH & Co. KG HSB GLOBAL STANDARDS HYDAC International GmbH

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 6

IIG INDUSTRIEISOLIERUNGEN GMBH Imbach + CIE AG IMTECH POWER SYSTEMS INDAR INDEPENDENT FORGINGS & ALLOYS LTD Industrial Info Resources, Europe Ltd. INNOVATIVE STEAM TECHNOLOGIES INP DEUTSCHLAND GMBH Inpro/Seal® JAQUET TECHNOLOGY GROUP AG JASC-CONTROLS JASPAR JEAN GALLAY SA Jeffrey Rader Corp JEONGWOO INDUSTRIAL MACHINE CO., LT JEUMONT ELECTRIC JOHN CRANE John Zink Hamworthy Combustion, Coen Division JOHNSON MATTHEY JSC ELEM (Macedonian power plants) KAEFER ISOLIERTECHNIK GMBH & CO KG

LBH INTERNATIONAL A/S LECTRODRYER LISTEMANN AG LLOYD’S REGISTER EMEA LODGE COTTRELL Lufkin France Luoyang Longhua Heat Transfer & Energy Conservation Co,. Ltd LU-VE S.p.A. M&M Forgings srl M+M TURBINEN-TECHNIK GMBH MAGALDI POWER SPA MAIN METALL INTERNATIONAL AG MAJOR TOOL & MACHINE INC. MAN DIESEL & TURBO SE Mapna International FZE M-CTI MUMME COOLING TOWER INTERNATIONAL GMBH MECCANICA RHODENSE MEE INDUSTRIES INC MEGGITT CONTROL SYSTEMS MEGGITT SENSING SYSTEMS MERSEN METACOR VIETNAM METAL IMPROVEMENT COMPANY LLC

KARBERG & HENNEMANN GMBH & CO. KG

METALOCK ENGINEERING GERMANY GMBH

KAWASAKI GAS TURBINE EUROPE GMBH

METKA SA

KELLSTROM POWER GROUP

METSO METSO AUTOMATION INC.

KESZ Ipari Gyarto Kft KIMA ECHTZEITSYSTEME GMBH KINGSBURY INC KLEVERS ITALIANA s.r.l. KOREA ELECTRIC ENGINEERS ASSOCIATION

Mitsubishi Hitachi Power Systems Europe GmbH MITSUBISHI HITACHI POWER SYSTEMS EUROPE LTD MJB International Ltd M-PLUS

KOREA ELECTRIC ENGINEERS ASSOCIATION

MUHR GMBH

Korea Testing Laboratory

MWB MOTORENWERKE BREMERHAVEN AG

Kotloturboprom Ltd., Must-Ipra Corporation KRAFTANLAGEN MUENCHEN GMBH KRAFTWERKSSCHULE E.V. KRAL AG

müller co-ax ag

NATIONAL ELECTRIC COIL NEM POWER SYSTEMS Nießing Anlagenbau GmbH Nol-Tec Europe Srl

25/02/2014 15:20

NOOTER ERIKSEN S.R.L.

SBS

TPC Components AB

NORDIC AIR FILTRATION A/S

SCHALLER AUTOMATION

TRANSFLUID SRL

NORDIC TURBINE COMPONENTS

SCHENCK PROCESS

TransGlobal Energy

NORTHERN TECHNICAL L.L.C.

Schmidt + Clemens GmbH & Co. KG

Triveni Turbine Ltd

NUDEC - BIHSE Group (BURGEAP IGIP Holding SE Group)

Schwarze-Robitec GmbH

TST TURBO SERVICE & TRADING GMBH

OBO BETTERMANN GMBH & CO. KG

SEALEZE, A UNIT OF JASON, INCORPORATED

Omexom

Seaway Technologies GmbH

Turbine Components Network

OPRA TURBINES B.V.

SEIM Germany

TURBINES & DIESELS

OUEST COATING

SEIRIS

Turbomach SA

Outotec

SEKO Aerospace a.s

TURNER AVIATION

PARKER HANNFIN CORPORATION

Semco Maritime

TÜV NORD

PATIG GMBH

SENSOPLAN GmbH

TÜV Rheinland

PEMAMEK

SEONGHWA INDUSTRIAL CO LTD

UNICONFORT SRL

PENNENERGY

SES AS TLMACE

UNI-GERATE GMBH

PENSOTTI FCL SPA

SHW STORAGE AND HANDLING

UNITED CONVEYOR CORPORATION

PENTOL GMBH

SICA S.P.A.

UT99 AG

Petrogas Gas Systems B.V.

SICK VERTRIEBS GMBH

VAG-Armaturen GmbH

Philadelphia Gear, a Timken Brand

Siemens AG Energy Sector

VALLEE DE L’ENERGIE

PHOENIX CONTACT Deutschland GmbH

SimTech GmbH

Valmet Power Oy

PLARAD - Maschinenfabrik Wagner GmbH & Co. KG

SIPOS AKTORIK GMBH

VBR Turbine Partners

SITERM ISI SANAYİ A.Ş. (SITERM HEAT INDUSTRY INC.)

VDL Klima bv

SKF GmbH

VGB PowerTech

PLASTOCOR-INTERNATIONAL SA POMMEE SA POWER MACHINES POWER SYSTEM SERVICES LTD PRECICAST S.A. PRUFTECHNIK AG PW Power Systems, Inc. QUARTZELEC LTD RAFAKO S.A. RECOTECH AB REINTJES GmbH REKO PRAHA A.S. REMAZEL ENGINEERING SPA

SOLBERG INTERNATIONAL LTD SPETECH SP. Z O.O.

TUBE INDUSTRIE

VDMA - Power Systems VICTAULIC COMPANY

SPIG SPA

VKK STANDARDKESSEL KOETHEN GMBH

SPILLING ENERGIE SYSTEME GMBH

VOITH TURBO GMBH & CO KG

SPX Cooling Technologies Belgium

WAGENBORG NEDLIFT BV

SPX Cooling Tech ologies GmbH

WARTSILA FINLAND OY

SSS GEARS LTD

WATERA INTERNATIONAL

Standardkessel Baumgarte Group

WATERLEAU

STEAG ENERGY SERVICES GMBH

Waukesha Bearings™

STEJASA

WCT FRANCE

STF SPA

WEIDMUELLER INTERFACE GMBH & CO

Stork Technical Services STRABAG Energy Technologies GmbH

WELLAND & TUXHORN AG

Süddeutsche Gelenkscheibenfabrik GmbH & Co. KG

WESTERN GLOBAL WESTINGHOUSE ELECTRIC CO

SULZER PUMPEN (DEUTSCHLAND) GMBH

WIDEUROPE ENGINEERING ITALY SRL

SULZER TURBO SERVICES VENLO B.V.

WOOD GROUP GTS

ROLLS-ROYCE

SURAJ LIMITED TAV Vacuum Furnaces

XPSOES LLC

Rota Muhendislik Makina ve Insaat San. Ve Tic.Ltd.Sti.

TECHNETICS GROUP

RUBBER DESIGN BV

TECHNOPROMEXPORT, JSC

RUSELEKTROSTAHL GMBH

TELEMENIA LTD

RWE Power International

TESI SPA

SAACKE GMBH

Texas OilTech Laboratories, Inc.

SafeRack Limited

TGM KANIS TURBINEN GMBH

SAI

THERMOCOAX ISOPAD GmbH

SAMPI SpA

THERMOFLOW INC

SANBORN a.s.

TMS TURBOMASCHINENSERVICE GMBH

REMMING D.O.O. RENK AG RetubeCo RICHARD KABLITZ & MITTHOF GmbH RISTERM ROCHEM TECHNICAL SERVICES (EUROPE) LTD

SAS DAHER-VANATOME Saudi Aramco

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 7

WSP INDUSTRY Yara International ASA YOKOGAWA EUROPE BV YOUNG & FRANKLIN INC. YTSTRUKTUR ARBOGA AB ZEECO INC ZOK Zollern GmbH & Co. KG

Toshiba Corporation

25/02/2014 15:20

registration onLine at www.powergeneurope.com and provide the coupon code PgE-INV1 registration form Title:

Please use this code when registering

Pge-inV1

First Name:

Family Name: Organization: Position: Complete postal address:

Tel (including country code): Fax (including country code): E-mail:

Confirmations will be sent by e-mail if a unique e-mail address is given

1. HOw wOULD YOU LIkE TO RECEIVE POwER ENgINEERINg INTERNATIONALM AgAzINE? (Please tick ONE only) 01 q Printed 02 q Electronic/Digital 2. TYPE OF COMPANY OR ORgANISATION (Please tick ONE only) 05 q Electric Utility or Power Generation Company 09 q IPP Industrial/Cogeneration 43 q Government Energy Department 89 q Consulting Engineer or Constructor Firm 18 q Original Equipment Manufacturer Specifier 60 q Equipment Supplier 61 q Energy Association 62 q Energy Trader 63 q Equipment Operation & Maintenance 64 q University/Research Centre 98 q Other 3. SECTOR OF INTEREST (Please tick ONE only) 01 q Thermal Plants 02 q Hydro Plants 03 q Renewable Energy 04 q Nuclear 05 q Waste to Energy 06 q Transmission & Distribution 12 q Information Technology 08 q Other 4. PRIMARY JOB FUNCTION\RESPONSIBILITY (Please tick ONE only) 02 q President, VP/Owner, CEO, MD, GM 03 q Manager/Supervisor 04 q Engineer (Design, Planning & Specify, Consulting) 06 q Operations & Maintenance 08 q Purchasing 14 q Sales/Marketing 16 q Consultant 20 q Administration Manager 98 q Other 5. PURCHASINg AUTHORITY (Please tick ONE only) 01 q Final Authority 05 q Recommend 09 q Influence 10 q None

TO REGISTER: 1. Online www.powergeneurope.com Provide the coupon code PGE-INV1 2. Fax completed form to +1 918-831-9161 3. Mail completed forms to: POwER-gEN Europe 2014 Registration, 1421 S. Sheridan Rd. Tulsa, OK 74112. USA

0319-PGE_InvitationTicket_8pp.indd 8

EXHIBITION FEE: Visitor (Exhibition Only) Lunches, conference sessions and conference proceedings NOT included

€40

CONFERENCE FEES: Three-Day Delegate Includes entrance to exhibition, all co-located conference sessions, lunch on all three days and one conference proceedings: Paid before or on 16 May 2014

Paid on or after 16 May 2014 Delegate from government agencies Full time student

€905 €1005 €730 €730

€90

TECHNICAL TOURS: Tour 1: Trianel Kohlkraftwerk Lünen GmbH und Co. KG 2 June 2014 Other tours to be announced See event website for details www.powergeneurope.com Passport number Please Note: Passport number will be required for all technical tours

PAYMENT Please add all selections and total here:€ Add 19% German VAT: TOTAL DUE: € Payment must be received by published date to receive early registration discounts. Cancellations must be received in writing before 16 May 2014 in order to receive a refund, minus a €100 administrative charge. After 16 May 2014 refunds on any POWER-GEN Europe activities/conference sessions are not available under any circumstances. Substitutions of personnel may be made at any time by contacting the registration office in writing. METHOD OF PAYMENT Payment must be received prior to admittance to the conference. 4

CHEQUE ENCLOSED (in € only) payable to PennWell / POWER-GEN Europe

WIRE TRANSFER (Wire transfer information will be provided with invoice)

CREDIT CARD:

Amex

Visa

Mastercard

Card Number: Expiry Date:

/ Name on Card:

Signature: (I understand that my signature authorizes PennWell to charge the above amount to my credit card).

25/02/2014 15:20