Utilities 03-2012

UTILITIES NUMMER 03 - 2012 • DERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Michiel Timmerije: ‘Meer rendement door stoom uit afval’

G

a

s

b

ij

la

g

e

Biomassavergasser klaar voor opschaling

t e M

www.utilities.nl

s

p

e

c

ia

le

Biogas houdt Amsterdam warm

001_A_Cover.indd 1

06-03-12 12:07

Meer dan alleen aardgas voor de industrie

Aardgas is de meest ecologische onder de fossiele brandstoffen.

. . . . .

Bevoorradingszekerheid Flexibele leveringen Multisite offertes in Europa Diensten en offertes op maat Advies inzake energie

Distrigas maakt deel uit van de Eni groep.

Eni is een van de grootste ge誰ntegreerde energiebedrijven in de wereld en is aanwezig in meer dan 70 landen.

Distrigas nv - Guimardstraat 1A - BE-1040 Brussel Tel: +32 (0)2 557 30 01 - Fax: +32 (0)2 557 31 12 - www.distrigas.eu

002_distrigas.indd 1

06-03-12 09:57

i n h o u d

V E R D E R Biogas levert stadswarmte

Trending news 16

Voor het eerst levert een commerciële onderneming honderd procent duurzame warmte aan het stadswarmtenetwerk van Amsterdam. De warmte wordt gemaakt uit het biogas dat vrijkomt bij het vergisten van lokaal horecaafval en levensmiddelen.

8

Vanaf nu elke maand in Utilities: trending news, met de top tien van best gelezen nieuwsberichten op utilities.nl. Welke thema’s zijn het populairst? Waarin zijn uw vakgenoten eigenlijk geïnteresseerd?

In tien hapklare brokken bent u meteen op de hoogte van wat er op dit moment ‘hot and happening’ is op de energiemarkt.

Gasvondst geen gelukstreffer 26

Jaarlijks worden er in de Nederlandse bodem en ons deel van de Noordzee bijna een dozijn gasvondsten gedaan. Door te blijven investeren in winning is het mogelijk om in 2030 nog steeds dezelfde hoeveelheid aardgas uit de kleine velden te halen.

Project van de maand

30

We lichten in deze rubriek elke keer een interessant utilitiesproject uit, dat meer aandacht verdient.

Ditmaal het pas geopende brandstofcelsysteem van Solvay in het Belgische Lillo.

Interview

10

AVR heeft plannen voor een stoomleiding vanaf de AVI in Rozenburg om daarmee warmte te leveren aan de industrie. Michiel Timmerije, manager energie: ‘Waarom zou je warmte alleen in elektriciteit omzetten als het direct benutten van die warmte veel meer rendement oplevert?’

Auto spil energievoorziening 36

Ad van Wijk, de ondernemer van het jaar 2007, leek van het openbare toneel verdwenen. Maar de crisis heeft zijn duurzame ideeën er niet onder gekregen.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Technologie Energievisie Product en oplossing Wervelingen De energiewet Agenda In het volgende nummer

5 6 8 14 31 34 41 43 45 46

Thema: Gas

19

Om aan alle duurzame energiedoelstellingen voor 2020 te voldoen, moeten we flink inzetten op groen gas. Onlangs openden afvalverwerker HVC en Energieonderzoek Centrum Nederland een nieuwe biomassavergassingsinstallatie die grootschalige vergassing mogelijk maakt. De enige hobbel lijkt nu het geld. Komt de overheid over de brug met subsidie?

UTILITIES 3 nr. 03 - 2012

003_C_inhoud.indd 3

07-03-12 09:47

apxendex.com

De wereld van nu vraagt om transparante, veilige en geïntegreerde energiemarkten. Daarom vertrouwen de belangrijkste financiële instellingen en energiebedrijven van Europa op APX-ENDEX, dé leverancier van beursdiensten voor de groothandel in gas en elektra.

Met spot- en termijnbeurzen in Nederland, België en het Verenigd Koninkrijk is APX-ENDEX een groot voorstander van Europese integratie. Op het gebeid van elektriciteit én gas: onze gasbeurs is met meer dan vijftig handelspartners de grootste van Europa.

APX-ENDEX gelooft in het doorbreken van energiegrenzen. De voortdurende groei van onze beurzen laat zien dat velen deze overtuiging met ons delen. Wilt u meer over ons weten, kijk dan op apxendex.com.

Making Energy Markets Work

APX1219_Corporate_Utilities_A4_v2.indd 1 004_apx.indd 1

02-03-12 09:59 15:40 06-03-12

Een war m gevoel Misschien komt het door de naderende lente, maar er bekruipt me ineens een warm gevoel dat het wel goed komt met de verduurzaming van de energievoorziening. Of misschien komt het omdat er ineens zoveel (rest)warmteprojecten eindelijk tot bloei lijken te komen. Het lang aangekondigde Warmtebedrijf krijgt nu gestalte en de publieke en private partijen die zich verenigen in dit bedrijf, investeren zo’n honderd miljoen euro in een pijpleiding tussen de afvalverbrandingsinstallatie in Rozenburg en het Rotterdamse centrum. Of komt het door de doorbraken in batterijtechnologie, zodat elektrische auto’s ineens twee keer zo ver kunnen rijden als de huidige ‘betaalbare’ versies? Uiteraard kon dit niet tot stand komen zonder een stevige investering van General Motors. Ook hoopgevend is de stormloop op obligaties van het Topaz Solar Park. Superzakenman Warren Buffet had het park voor twee miljard dollar overgenomen nadat het failliet was verklaard. Om de overname te financieren, konden investeerders een deel van de obligaties kopen. De belangstelling bleek echter zo groot dat bedrijven zich voor ruim 400 miljoen dollar meer hadden ingeschreven.

Blijkbaar wordt het interessant om in duurzame energieprojecten te investeren.

Iedereen is op de hoogte van de langere terugverdientijd, maar neemt deze tijd voor lief vanwege de zekerheid dat de investeringen op den duur daadwerkelijk worden terugverdiend. Wat ook zal meespelen, is dat de prijzen voor de oude vertrouwde fossiele brandstoffen de pan uitrijzen. In België stegen de gasprijzen zelfs zo snel dat de regering zich gedwongen voelde ze te bevriezen. In Nederlands zal dat niet zo snel gebeuren, maar het geeft wel aan dat we moeten blijven variëren in de brandstofmix. Gelukkig wordt ook daarin geïnvesteerd.

Bijvoorbeeld in een biomassavergasser in Alkmaar. Daarmee blijft Nederland een dominante rol spelen in de gaswereld. Kunstmatig of niet, het wordt een warme lente. En dankzij de duurzame voortrekkers, kunt u daar zorgeloos van genieten.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON dertiende jaargang nummer 03 2012 Utilities (10x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Wil Kling, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Lay-out Gabriele Köbbemann Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (incl. BTW) Nederland/België D 132,50 Introductie NL/B 25% D 99,40 per jaar Overig buitenland D 156,50 Proefabonnement 3 mnd D 27,50 Studenten D 40,– Losse verkoopprijs D 18,50

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05 Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. U ontvangt wel een aanbieding voor een nieuw abonnement aan het einde van uw proefperiode.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw

abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © Industrielinqs pers en platform 2012 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 03 - 2012

005_B_commentaar.indd 5

07-03-12 09:46

infostroom Beoordeling energiebedrijven Bedrijven als Essent en E.ON blokkeren door hun investeringsbeleid de overgang naar een schone energietoekomst. Dit blijkt uit onderzoek van onderzoeksbureau SOMO in opdracht van Greenpeace en de Consumentenbond.

Essent en E.ON verkopen groene stroom en profileren zichzelf graag als groen energiebedrijf, maar investeren vooral in kolencentrales en andere fossiele bronnen. Rolf Schipper, campagneleider klimaat en energie van Greenpeace: ‘Voor de consument is de boodschap glashelder: kies niet alleen voor groene stroom, maar voor een werkelijk groene leverancier.’

In het onderzoek worden tweeëntwintig bedrijven onder de loep genomen.

Windunie komt als groenste uit de bus. Alle stroom die Windunie produceert en verkoopt aan klanten komt van Nederlandse windmolens. Greenchoice, de Noord-Hollandse Energie Coöperatie en Eneco volgen. Ook het in Nederland relatief onbekende bedrijf Dong Energy scoort redelijk goed.

Nieuwe koers ECN: met en voor de markt Onlangs heeft de ECN-directie het ECN strategieplan 2012-2015 aangeboden aan Mark Dierikx, directeur-generaal Energie, Telecom en Mededinging van het ministerie EL&I. De CEO van ECN, Paul Korting, spreekt bij de overhandiging van het plan over de nieuwe koers van ECN en haar rol in de complexe wereld van duurzame energiehuishouding: ‘Duurzame energie is voor de wereld van groot belang. In een sterk veranderende wereld is de vraag naar innovatieve oplossingen en slimme toepassingen voor een duurzame samenleving dringend. ECN onderschrijft de noodzaak van duurzame verandering en zet

zelf een nieuwe koers in. Om de transitie naar een duurzame energiehuishouding te realiseren richt ECN zich op het ontwikkelen van toegepaste kennis en technologie met en voor de markt. ECN wil een leidende rol spelen in het samenbrengen en verbinden van de zogeheten gouden driehoek industrie-bedrijfsleven, overheid en andere kennisinstellingen, zowel nationaal als internationaal. Daarmee sluit ECN nauw aan bij het innovatiebeleid van de rijksoverheid en draagt zo bij aan het streven om Nederland in de wereldtop-5 van kenniseconomieën te brengen. Alleen door samenwerking komen we verder.’

Fabrieken in Botlek wisselen stoom uit Het Rotterdamse netwerkbedrijf Stedin legt in het Botlekgebied leidingen aan waardoor fabrieken hete stoom kunnen uitwisselen. Daardoor hoeven producenten die stoom nodig hebben de waterdamp niet meer zelf op te wekken.

Dat scheelt brandstofkosten en uitstoot van broeikasgassen.

Netbeheerder Stedin tekende de contracten met de eerste bedrijven die aangesloten worden en van elkaars stoom gebruik gaan maken. Dat zijn afvalverwerker en stoomleverancier AVR en chemiebedrijf en stoomgebruiker Emerald Kalama Chemical. ‘Het is de bedoeling dat er nog vele bedrijven volgen’, aldus Jeroen de Swart, directeur van Stedin. Stedin zal de leidingen aanleggen zodat het stoomnetwerk in 2013 in gebruik genomen kan worden.

Door de uitwisseling van het stoom wordt de CO2-emissie jaarlijks met meer dan 200.000 ton teruggedrongen. Dit staat gelijk aan de uitstoot van ruim 140.000 huishoudens.

6 UTILITIES nr. 03 - 2012

006_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

07-03-12 09:45

GroenLinks krijgt tips ‘vieze subsidies Via een meldpunt heeft GroenLinks bijna honderd voorbeelden verzameld van verborgen subsidies aan producenten en grootverbruikers van fossiele energie.

Het gaat volgens de partij onder meer om belastingvrijstellingen, kredietgaranties en andere ‘financiële voordeeltjes’.

GroenLinks-Tweede Kamerlid Liesbeth van Tongeren wil een top 18 uit de lijst aanbieden aan minister Maxime Verhagen van Economische Zaken. Dan staat een debat gepland over energie.

‘Bedrijven als KLM, RWE en Tata Steel zijn zo afhankelijk van staatssteun als een junk van de naald’, stelt Van Tongeren. De partij riep het meldpunt ‘fossiele schandalen’ in oktober 2010 in het leven. De steun van de overheid aan ‘vervuilende’ bedrijven loopt in de miljarden euro’s, betoogt GroenLinks.

EU: ‘Nederlandse markt niet in orde’ Nederland heeft de Europese regels voor de energiemarkt nog niet opgenomen in de nationale wetgeving. Dat heeft de Europese Unie geconstateerd.

Nederland had de wetgeving daarvoor voor 3 maart 2011 moeten invoeren, maar heeft dat volgens de EU nog niet gedaan, net als zeven andere landen.

Nederland heeft twee maanden de tijd om met een reactie te komen. De

Europese Commissie kan in het uiterste geval naar het Europese Hof van Justitie stappen om de wetgeving af te dwingen. Volgens Europese regels moet de energiemarkt in Nederland worden opengesteld voor concurrentie. Een open energiemarkt biedt de consument meer keuzevrijheid en lagere prijzen. De interne Europese energiemarkt moet in 2014 voltooid zijn.

Groot gasveld voor kust Roemenië Het Oostenrijkse olie- en gasconcern OMV heeft samen met zijn Amerikaanse partner ExxonMobil in de Zwarte Zee voor de kust van Roemenië een groot gasveld gevonden. Dat maakten de bedrijven onlangs bekend.

Volgens voorlopige schattingen bevat het veld 42 tot 84 miljard kubieke meter aardgas. Het is echter nog te vroeg om te zeggen of het gasveld commercieel is te exploiteren. De bedrijven begonnen eind vorig jaar met proefboringen op een diepte van circa duizend meter in een gebied in de Zwarte Zee dat 170 kilometer voor de kust van Roemenië ligt. Het veld is voor de helft eigendom van het Roemeense samenwerkingsverband OMV Petrom. De andere helft is in bezit van ExxonMobil.

Duurzame leefstijlen verspreiden zich Een recent rapport laat zien dat steeds meer mensen in Europa hun leefstijl en bijbehorende consumptiegedrag zo veranderen dat ze een minder grote impact op het milieu hebben, kosten besparen en dit alles zonder in te leveren op kwaliteit van leven. Volgens het rapport Sustainable Lifestyles: Today’s

Facts & Tomorrow’s Trends is er het afgelopen decennium veel gebeurd op het gebied van sociale innovatie, maatschappelijk ondernemen en duurzaam beleid. Consumptie lijkt zich meer te richten op duurzame producten van goede kwaliteit die goed onderhouden worden in plaats van weggegooid.

Advies- en ingenieursbureau DHV maakt in opdracht van Agentschap NL energiebesparingsplannen voor hboinstellingen, universiteiten, Universitair Medische Centra en waterschappen.

Door de plannen moeten de instellingen op jaarbasis ruim dertig miljoen kilowattuur minder verbruiken. Dat is gelijk aan het energieverbruik van tienduizend huishoudens. De opdracht is na een Europese aanbesteding aan DHV gegund. De instellingen hebben met het Rijk afgesproken op jaarbasis twee procent energie te besparen.

Duurzame energie wordt in de regio Utrecht bereikbaar en aantrekkelijk voor iedereen. Onlangs is een project van start gegaan om de mogelijkheden en voordelen te laten zien van slimme energienetwerken. Overheden, bedrijven, kenniscentra, onderwijsinstellingen en consumenten gaan op allerlei manieren experimenteren met smart grids. Het project is vooral bedoeld om concrete toepassingen te ontwikkelen en te toetsen aan de praktijk. ‘Smart grid: rendement voor iedereen’ staat onder regie van de Taskforce Innovatie Regio Utrecht.

Consumenten kunnen met behulp van slimme energiemeters elektrische apparaten op bepaalde uren van de dag tegen een lager energietarief laten werken. Daarnaast kunnen consumenten inkomsten creëren door zelf opgewekte energie te leveren aan het energienet.

De TU Delft gaat nieuwe wkk-installaties inzetten voor de energievoorziening. ENER-G Nedalo levert deze.

De omvang van het contract bedraagt twee miljoen euro initiële investering en eenzelfde bedrag voor het tienjarige onderhoud. De gebouwen van TU Delft zijn geconcentreerd op de TUcampus. Ze worden verwarmd vanuit een centrale stookruimte in Gebouw 43. Dit is ook de locatie waar de nieuwe warmtekrachtinstallatie komt te staan. De technische specificaties waren gebaseerd op vier megawatt energievraag, met de wens om dit met twee installaties te realiseren.

UTILITIES 7 nr. 03 - 2012

006_7_D_infostroom.indd 7

07-03-12 09:45

Trending news op www.utilities.nl

1 Dakpan is zowel zonnecel als batterij Onderzoekers van het Amrita Center for Nanoscience in Zuid-India hebben de eerste dakpan ontwikkeld die zonne-energie omzet in elektriciteit en die meteen ook opslaat. Ze verwachten dat de dakpan binnen twee jaar op de markt kan worden gebracht. Door zonnecellen te integreren in bouwmaterialen als dakpannen en ramen kan bij nieuwbouw en renovatie installatiekosten worden bespaard.

2

Zondag 26 februari

De onderzoekers van Amrita gaan nog een stap verder.

Door de opgewekte stroom direct in de dakpan op te slaan, is die te gebruiken wanneer nodig. En dat biedt nog meer mogelijkheden om straks bijvoorbeeld elektrische auto’s te voorzien van duurzaam opgewekte energie.

DavidvanBaarle Opwekking en opslag tegelijk tackelt het balanceringprobleem van decentrale energie.

Veelbelovend #utilitiesvbl

Eerste elektrisch aangedreven schip voor binnenvaart Donderdag 9 februari

Interstream Barging neemt eind 2012 als eerste de gasolievrije LNG Greenstream Tanker in gebruik. Deze innovatie voor de binnenvaart is ontwikkeld door Peters Shipyards en wordt volledig in Nederland gebouwd. De tanker is het eer-

ste schip dat volledig vaart op vloeibaar aardgas (LNG), dat in elektriciteit wordt omgezet voor de voortstuwing.

Onlangs heeft de Centrale Commissie voor de Rijnvaart CCR voor het eerst toestemming gegeven voor de exploitatie van een op LNG varende tanker, de Argonon van Deen Shipping. De CCR geeft de Argonon daarin toestemming om tot 30 juni 2017 vloeibaar aardgas als brandstof te gebruiken.

Wimraaijen Zeer interessante ontwikkeling omdat brandstoffen voor de scheepvaart nog veel zwavel bevatten. Dan maar ineens een stuk schoner! #utilitiesvbl

3

4,5 miljoen Postcode Loterij voor ‘elektrische’ snelweg Vrijdag 10 februari

Als het aan de milieubeweging ligt gaan veertigduizend mensen in elektrische auto’s over de A15 rijden, op groene stroom die langs de snelweg is opgewekt. Dat is de kern van het project ‘Drie keer groener: duurzame energiesnelweg A15’ van Natuur & Milieu en Milieudefensie waarvoor de Postcode Loterij 4,5 miljoen beschikbaar heeft gesteld tijdens het jaarlijkse Goed Geld Gala.

Een deel van het project richt zich op het aanbieden van elektrische deelauto’s voor zelfstandige ondernemers en bedrijven in de A15-zone. Deze auto’s zijn voor

zakelijk gebruik inzetbaar en onderling uitwisselbaar bij een aantal bedrijven in stedelijke gebieden langs de A15.

Daarnaast komt er een aantrekkelijk aanbod voor gezinnen om een elektrische auto uit te gaan proberen die rijdt op groene stroom.

Het andere deel van het project richt zich op duurzame energieprojecten langs de A15.

Wimraaijen Boeiend idee, hopelijk uitvoerbaar #utilitiesvbl

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt.Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 03 - 2012

008_9_P_topics.indd 8

06-03-12 12:07

4

NVDB wil gelijke kansen biobrandstof Donderdag 16 februari

Producenten van biobrandstoffen hebben een branchevereniging opgericht. De Nederlandse Vereniging voor Duurzame Biobrandstoffen (NVDB) wil één consistent geluid laten horen en verwacht dat ook van de overheid. ‘Elektrische auto’s kunnen rekenen op subsidie én tellen mee voor de bijmengverplichting, terwijl expliciet is besloten dat biogas en biobrandstof onder maximaal één stimuleringsregeling vallen’, stelt de NVDB. Wimraaijen Initiatief begrijpelijk, maar niet mekkeren over elektrische auto!!! #NVDB

5

500 kilometer actieradius en lagere aanschafprijs binnen bereik Woensdag 29 februari

Start-up Envia van General Motors heeft een nieuwe lithium-ion batterij ontwikkeld met een opslagcapaciteit van 400 wattuur per kilogram. Deze wereldprimeur, volgens de Amerikaanse pers, maakt elektrische auto’s mogelijk met een actieradius van 500 kilometer en een aanschafprijs van onder de 25 duizend euro.

6

Windenergie wordt snel goedkoper Maandag 13 februari

Net als bij zonnecellen zijn door overaanbod de prijzen van windturbines de afgelopen drie jaar flink gezakt. Met name kleine bedrijven lijken de dupe te worden van de goedkope Chinese windturbines. Dit meldt Bloomberg in het tweejaarlijkse rapport Wind Turbine Price Index.

7

BASF versterkt batterijendivisie Dinsdag 14 februari

Chemieconcern BASF maakt bekend dat het het Amerikaanse Ovonic heeft gekocht, de wereldleider in de productie en ontwikkeling van oplaadbare nikkelmetaalhydride-batterijen (NiMH). Een volgende stap naar een toppositie als leverancier van batterijmaterialen.

Wimraaijen BASF goes energy! #_Petrochem_ #utilitiesvbl

8

Shell vertelt halve waarheid over zonne-energie Dinsdag 14 februari

In de op 17 december verschenen Shell-bijlage bij NRC Weekend vertelt Shell de halve waarheid, concludeert NRC Next. Pas in 2040 zou zonne-energie volgens de bijlage rendabel zijn. Daarbij gaat het concern uit van de kostprijs bij grootschalige opwekking. Wat Shell er niet bij zegt is dat zonne-energie nu al voor de consument aantrekkelijk is.

Wimraaijen Shell vertelt wel vaker halve waarheden, jammer genoeg #NRC Next

9

Wereldprimeur brandstofcel succesvol bij Solvay Maandag 6 februari

Solvay in het Vlaamse Lillo presenteert haar brandstofcelcentrale. Deze is al sinds september vorig jaar in gebruik genomen. En na enkele weken testen draait hij reeds twee maanden zonder problemen. Deze elektriciteitscentrale, PEM Power Plant genoemd, is een wereldprimeur. Met 12.600 brandstofcellen en één megawatt vermogen is het volgens Solvay momenteel de grootste ter wereld.

Wimraaijen Veel nieuws over brandstofcellen de laatste tijd. Het broeit!

10

Twente ontwikkelt turbine op olie uit landbouwafval Vrijdag 10 februari

De Universiteit Twente en de Twentse bedrijven OPRA en BTG-BTL hebben een turbine ontwikkeld die met een rendement van negentig procent elektriciteit en warmte produceert uit pyrolyse-olie. Deze olie is op haar beurt gemaakt uit landbouwafval.

DavidvanBaarle Zo’n rendement is alleen haalbaar als de warmte volledig wordt benut. Wel mooie ontwikkeling #utilitiesvbl

UTILITIES 9 nr. 03 - 2012

008_9_P_topics.indd 9

06-03-12 12:07

Interview Afvalverbrandingsinstallaties wekken al jaren

stoom op om elektriciteit op te wekken. Waarom zou je die stoom niet direct gebruiken als warmtebron voor chemische processen? Dit dacht ook AVR en inmiddels zijn er plannen voor een stoomleiding vanaf de AVI in Rozenburg. Maar Michiel Timmerije, manager energie, heeft nog meer nieuws. Ook de restwarmte komt goed terecht: daarvoor wordt een verbinding aangelegd met het stadswarmtenet van Rotterdam.

Tekst: David van Baarle Beeld: Frank Renia

Stoom uit afval levert veel meer rendement De verwerking van afval is al sinds tijden aan strenge regels gebonden.

Vooral het storten van huisvuil en industrieel afval is uit den boze. Door de prijzen voor het storten van afval steeds hoger te maken, dwong de overheid de markt om er innovatiever mee om te gaan. Dat de branche die handschoen goed oppakte, blijkt uit de initiatieven die de afvalverwerkingsbedrijven de afgelopen jaren hebben genomen. Zo zamelen ze steeds meer gescheiden in, recyclen glas, papier, kunststof en metaal en wat echt niet meer hoogwaardig kan worden verwerkt, wordt uiteindelijk verbrand. En zelfs uit het residu van die verbranding worden nog grondstoffen herwonnen. Zo gaan de ferro en nonferro metalen die uit de slakken worden teruggewonnen naar de metaalindustrie en de mineralen die resteren, worden onder meer toegepast in de wegenbouw. De met het verbranden gepaarde warmte gebruikt men voor het opwekken van stoom, dat via een turbine elektriciteit opwekt waarna de restwarmte vervolgens de stadsverwarming in gaat.

Afvalverwerker AVR, onderdeel van de Van Gansewinkel Groep, gaat nog een stap verder en levert binnenkort 10 UTILITIES nr. 03 - 2012

010_11_12_13_K_interview.indd 10

direct stoom aan chemiebedrijven in de buurt van zijn afvalverbrandingsinstallatie (AVI) bij Rozenburg, in de Rotterdamse Botlek. Michiel Timmerije is verantwoordelijk voor het energiebeheer van de twee afvalverbrandingsinstallaties die het bedrijf rijk is. Zijn boodschap is helder: ‘Waarom zou je warmte alleen in elektriciteit omzetten als het direct benutten van die warmte veel meer rendement oplevert?’ Daar is op zich geen speld tussen te krijgen, behalve dan misschien dat warmte lastiger te transporteren is dan elektriciteit. Maar ook daar kan Timmerije positief nieuws over brengen. De infrastructuur voor zowel stoom als

Rozenburg. Op zich geen vreemde actie binnen de branche. ‘We gebruiken gewoon de slots die we hebben om ook afval uit andere landen te verbranden en om te zetten in energie’, verduidelijkt Timmerije. ‘Dat doen we bijvoorbeeld ook al lang met Engels afval. Maar Napels sprak waarschijnlijk meer tot de verbeelding, omdat de stad al langer met zijn vuilnisbelt in de maag zit.’

Zeker nu door de crisis en de steeds verbeterde afvalscheiding de hoeveelheid te verbranden afval in Nederland afneemt, is het buitenlandse afval meer dan welkom. Dat juist AVR dit afval verbrandt, is niet geheel toevallig.

‘Waarom zou je warmte alleen in elektriciteit omzetten als het direct benutten van die warmte veel meer rendement oplevert?’

warmte wordt de komende maanden aangelegd.

De Van Gansewinkel Groep kreeg onlangs nog veel belangstelling van de media doordat het bedrijf afval uit Napels versleepte naar zijn AVI in

Timmerije: ‘Europees is geregeld dat afval alleen de landsgrenzen over mag als het wordt behandeld in een afvalverbrandingsinstallatie met R1-status.

Dat wil zeggen dat de AVI wordt aangeduid als installatie van nuttige toe-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

06-03-12 12:06

passing. De tegenhanger daarvan is de installatie van verwijdering, die wordt aangeduid als D10. Doordat onze installaties in Rozenburg en Duiven beide een R1-status hebben, kunnen we handelen op de Europese markt.

Daarbij komt het voordeel dat de AVI in Rozenburg aan diep water ligt, zodat we ook zeeschepen kunnen lossen.’

Toch klinkt het wel heel ambitieus, om ook stoom te gaan leveren aan een industrie die hier zeer afhankelijk van is.

‘Daar zijn we ons terdege van bewust.

Maar het biedt wel een unieke mogelijkheid om de capaciteit van onze AVR in Rozenburg zo efficiënt mogelijk te benutten. Het leveren van stoom is overigens niet nieuw, dat doen we al sinds 2003 aan buurman Tronox. Maar nu sluiten we ook EKC, wat staat voor Emerald Kalama Chemical, aan op een net dat wordt gefinancierd en beheerd door Stedin, samen met Visser & Smit Hanab en Havenbedrijf Rotterdam. Uiteraard

is het de bedoeling dat er uiteindelijk veel meer industriële bedrijven in het gebied worden aangesloten, zoals Akzo, Maas refinery, Maastank en Vopak. En ook de invoeding van stoom kan van meerdere bedrijven zoals Air Products en Cabot komen.

Het mes snijdt hier aan twee kanten.

Wij hebben een veel hoogwaardigere toepassing van onze warmte en de chemische bedrijven hoeven niet meer te investeren in gasketels of warmtekrachtcentrales. Er worUTILITIES 11 nr. 03 - 2012

010_11_12_13_K_interview.indd 11

06-03-12 12:06

den enorme hoeveelheden aardgas bespaard door dit initiatief.’

dig omschakelen en de stoom gebruiken voor elektriciteitsopwekking.’

Waarom is dat niet veel eerder gebeurd?

‘De tijd was nog niet rijp. Sinds de liberalisering van de utilitiesmarkt investeerden veel bedrijven in warmtekrachtinstallaties. De stoomproductieinstallatie van Tronox was in 2003 aan het einde van zijn levensduur en men stond dus voor de keuze om te investeren in een nieuwe of te kijken naar andere opties. Gezien de relatief korte afstand tussen AVR en Tronox was de keuze snel gemaakt. Al was het maar omdat je een installatie die op aardgas draait en onderhoud nodig heeft vervangt voor een eenvoudige stoompijp.

EKC stond nog niet voor die keuze en bovendien zou stoomlevering over

U kiest duidelijk voor een andere weg dan bijvoorbeeld Afvalenergiecentrale Amsterdam, die juist de omzetting naar elektriciteit optimaliseert.

‘Ik denk dat die aanpak voor Amsterdam goed werkt omdat het een nieuwbouw betrof, maar wij hadden een betere propositie.

Uiteindelijk is het doel een zo hoog mogelijk rendement te bereiken. Wij stonden voor de keuze om ons elektrisch rendement op te schroeven.

Nu is het rendement in het gunstigste geval zo’n twintig procent. Dat rendement kun je theoretisch verhogen, maar dat kost veel inspanning en geld.

Je zou de keteldrukken verder kun-

‘Er worden enorme hoeveelheden aardgas bespaard door dit initiatief.’ zo een afstand financieel en operationeel niet haalbaar zijn zonder een partij die in een pijpleiding investeert en deze ook beheert. Inmiddels zijn er meerdere bedrijven geïnteresseerd in stoomafname én levering en dan ontstaat een goede businesscase voor Stedin voor duurzame investeringen.

Zo’n stoompijpleiding is niet goedkoop en dus zul je wel eerst langdurige relaties moeten aangaan met je gebruikers voor je überhaupt gaat investeren.’

Dat betekent wel dat de onderlinge afhankelijkheid groter wordt.

‘Ja, we zullen onze onderhoudsroutines op elkaar moeten afstemmen. Het kan natuurlijk niet zo zijn dat bedrijven zonder stoom komen te zitten omdat wij een onderhoudsstop hebben. We hebben daar dan ook goede afspraken over gemaakt. De kans op uitval is niet zo heel groot aangezien AVR Rozenburg maar liefst zeven ovens heeft. Als het echt mis dreigt te gaan, kunnen de bedrijven altijd nog aanspraak maken op een back-up gasketel.

Ik acht de kans echter klein dat dat nodig is. Ik denk eerder dat we zo nu en dan nog met overcapaciteit zitten, maar in dat geval kunnen we eenvou-

nen verhogen, maar met die hogere temperaturen krijg je weer meer kans op corrosie en daarmee wordt de beschikbaarheid verlaagd. Uiteindelijk ligt de grens dan op een rendement van zo’n dertig procent, maar gasgestookte centrales en zelfs kolencentrales halen een veel hoger elektrisch rendement.

Door de warmte echter direct te benutten in de vorm van stoom- of warmtevoorziening praten we ineens over een theoretisch rendement van rond de tachtig procent. Uiteraard zijn we afhankelijk van de warmtebehoefte voor het daadwerkelijk halen van dit rendement, maar dan nog zouden we dit nooit halen met de meest efficiënte afvalenergiecentrale die alleen elektriciteit produceert. We hebben nu eenmaal veel industrie in de buurt die stoom in hun processen gebruikt.

Daarbij geldt uiteraard dat hoe meer klanten wij bedienen, hoe efficiënter onze installaties worden ingezet en hoe hoger het rendement dus wordt.’

En wat doet u met de warmte die overblijft?

‘Dat is het mooie van het verhaal.

Want er staat een flinke uitbreiding

op het warmtenet voor de deur.

Warmtebedrijf Rotterdam gaat onze restwarmte inzetten voor stadsverwarming in het centrum van Rotterdam. Daarvoor bouwt Warmtebedrijf Infra, een samenwerkingsverband tussen de gemeente Rotterdam, de Provincie Zuid-Holland en woningcorporatie Woonbron, een 26 kilometer lange pijpleiding van AVR naar hartje Rotterdam. Die leiding is geïsoleerd en gaat volledig ondergronds, dus dat is een behoorlijke investering. Wamtebedrijf Exploitatie is verantwoordelijk voor de exploitatie van het net, samen met de gemeente en ook de klanten van Nuon en Eneco kunnen gebruik maken van onze restwarmte. Mede door deze aansluiting komen we dichter bij dat theoretische rendement van tachtig procent. Dat we die percentages eerder in de winter zullen halen dan ’s zomers moge duidelijk zijn, maar de businesscase ziet er gunstig uit. In 2015 denken we al een rendement van zestig procent te halen, wat een verdubbeling zou betekenen van het huidige rendement.

Daarna zit de rendementsverbetering vooral in het aantal gebruikers.

Vooral in de zomer geldt dat hoe meer gebruikers je hebt, hoe meer de warmte kan uitvloeien. Als klanten alleen warm tapwater nodig hebben en eerder behoefte aan koeling hebben dan aan verwarming, zouden we bij te weinig aansluitingen warmte moeten weggooien. Dat is natuurlijk zonde. De schaalgrootte heeft dus veel invloed op de daadwerkelijke rendementen. Op den duur zou dan ook een soort warmterotonde kunnen ontstaan die een groot deel van Rotterdam bedient. Uiteindelijk zou je ook kunnen kijken of je (rest)warmte kunt gebruiken om te koelen. Vooral grote bedrijfspanden met veel koelbehoefte zouden kunnen investeren in adsorptiekoelers.’

Ziet u hierin een businesscase voor andere AVI’s?

‘Ik denk dat het Rotterdamse havengebied redelijk uniek is. Onze centrale in Duiven is niet alleen kleiner, maar heeft ook geen industriële stoom-

12 UTILITIES nr. 03 - 2012

010_11_12_13_K_interview.indd 12

06-03-12 12:06

verbruikers in de buurt. Hier gaat zo’n zeshonderdduizend gigajoule het stadswarmtenet in. En ook hier kijken we hoe we de netten zo efficiënt mogelijk kunnen verknopen om zoveel mogelijk rendement eruit te halen. Samen met Nuon kijken we of we de AVR kunnen verbinden met de warmtekrachtcentrale Kleefse Waard.

Je moet met restwarmte heel goed vraag en aanbod op elkaar afstemmen omdat je warmte nu eenmaal moeilijk kunt opslaan. Dus geldt voor iedere AVI een ander optimum. Je moet echt rekening houden met de energiewetten en logisch blijven nadenken.’

De milieu-impact van die plannen moet enorm zijn.

‘Reken maar. Vergeet niet dat nog niet eens zo heel lang geleden de warmte van onze ovens moest worden weg gekoeld. De inzichten vanuit milieuperspectief hebben geleid tot een heel andere kijk op afval. We zamelen

‘De inzichten vanuit milieuperspectief hebben geleid tot een heel andere kijk op afval.’ jaarlijks zo’n tien miljoen ton afval in. Daarvan belandt maar 1,6 miljoen ton in onze ovens. De rest wordt hergebruikt of opgewerkt. En door de warmte uit de ovens nuttig aan te wenden, vervang je ook nog eens een deel van de fossielgestookte installaties. In de stad Rotterdam staat een oude gasgestookte warmtekrachtcentrale die mogelijk wordt gesloten en de daardoor wegvallende stadswarmtelevering zou goed ingevuld kunnen worden door de warmte van AVR. Daarmee vermijd je dus een enorme massa aan CO2 en NOx.’ Denkt u dat AVR zijn activiteiten ook buiten de landsgrenzen zou kunnen uitbreiden?

‘Als je bedoelt dat we een centrale in Napels gaan bouwen, dan is dat

niet onze ambitie. De omstandigheden waren zo dat wij de stad Napels konden helpen om een klein deel van het afvalprobleem daar op te lossen.

Het wordt wel steeds gemakkelijker om afval vanuit Europa hierheen te halen en daarmee kunnen we de nog beschikbare capaciteit gunstiger benutten. Daar zitten nog wel beperkingen aan vast. Zo is het in België, waar Van Gansewinkel een groot marktaandeel heeft op de afvalinzamelingmarkt, nu nog niet mogelijk dat huishoudelijk restafval over de landsgrenzen heen gaat. Nu halen we afval uit Napels en Engeland, dus waarom zou België dan anders zijn? De EU denkt daar overigens ook zo over dus het zou zomaar kunnen zijn dat we over niet al te lange tijd ook dat afval in Nederland verbranden.’ n UTILITIES 13 nr. 03 - 2012

010_11_12_13_K_interview.indd 13

06-03-12 12:06

technologie Efficiëntste zonnepaneel ter wereld ontwikkeld Semprius heeft een zonnepaneel ontwikkeld dat gebruik maakt van kleine concentratorlenzen. Deze werken in combinatie met drie lagen galliumarsenide boven elkaar die elk gevoelig zijn voor een andere golflengte van het licht. Het gevolg is dat een veel grotere fractie van het licht in elektriciteit om wordt gezet dan in een ‘gewoon’ zonnepaneel. Een tweede voordeel is dat het gebruikte galliumarsenide veel meer

zonlicht absorbeert dan silicium, het materiaal in de meeste zonnecellen.

Deze zonnecel maakt zeer efficiënt

gebruik van kleine hoeveelheden galliumarsenide door de concentratorlenzen die het zonlicht op een plekje, zo groot als een punt gezet met een balpen concentreren.

Hierdoor is er per vierkante meter zonnepaneel toch maar enkele grammen gallium nodig. Een derde partij heeft de zonnepanelen van Semprius doorgemeten en vastgesteld dat deze een recordhoge efficiëntie bereikt: 33,9 procent,.

Energie opwekken uit trillingen wegdek werkt Uit het proefproject met trillingsenergie op de provinciale weg N34 bij Hardenberg blijkt dat trillingsenergie als lokale energiebron een duurzaam alternatief is voor bijvoorbeeld de batterijen en accu’s van wegsensoren.

Het proefproject heeft waardevolle inzichten opgeleverd over deze innovatieve vorm van energiewinning.

In het wegdek van de N34 is in het najaar van 2011 piëzo-elektrisch materiaal aangebracht dat trillingen van wegverkeer omzet in energie. Het piëzo-materiaal is aangelegd in het

wegdek van de N34 in landelijk gebied waar honderd kilometer per uur gereden mag worden. Het proefproject was bedoeld om de haalbaarheid van piëzotechniek voor de wegenbouw te onderzoeken. Het onderzoek is uitgevoerd door advies- en ingenieursbureau Tauw en Universiteit Twente in samenwerking met de provincie Overijssel.

Het doel van het pilotproject was om vast te stellen of het winnen van elektrische energie uit trillingen van wegverkeer mogelijk is met piëzoelektrisch materiaal. En zo ja, hoeveel

energie er dan gewonnen kan worden.

De proefopstelling is getest onder diverse weersomstandigheden in de periode oktober tot en met december 2011. Met behulp van een meetinstallatie is de opstelling continu gemonitord en zijn er gegevens verzameld.

Energie opwekken uit subtropische zeeën

Het Curaçaose technologiebedrijf Bluerise, afkomstig van Technische Universiteit Delft, heeft de Ocean

Thermal Energy Technology ontwikkeld om energie te winnen uit temperatuurverschillen tussen diepzeewater en oppervlaktewater in subtropische zeeën. De technologie zal ook worden toegepast op de luchthaven van Curaçao Hato.

De technologie heeft veel potentie: zeventig procent van al het zonlicht op aarde valt op onze oceanen. De oceanen vormen daarmee de grootste zonnecollector, met voldoende poten-

tieel om in de wereldwijde energievraag te voorzien.

Naast het opwekken van elektriciteit kan oceaanenergie ook worden ingezet voor bijvoorbeeld koeling, landbouw en het winnen van drinkwater. ‘Ons internationale netwerk biedt goede mogelijkheden om de invoering van schone technologie wereldwijd te versnellen’, vertelt Diego A Cevedo, vice-president bij het studentenbedrijf.

14 UTILITIES nr. 03 - 2012

014_15_I_technologie.indd 14

06-03-12 12:06

Nanolichtverstrooiers maken zonnecellen zwart en efficiënter Onderzoekers van het FOM-instituut Amolf hebben met collega’s van Philips Research een nieuw type antireflectiecoating ontwikkeld. Met een structuur van silicium nanodeeltjes kan de reflectie van een silicium plak, het basismateriaal voor zonnecellen, worden verlaagd van veertig naar één procent.

Een ideale zonnecel reflecteert niets en is helemaal zwart. Dat de meeste zonnepanelen een blauwe kleur hebben betekent dus dat ze niet optimaal functioneren. Er is nu een oplossing voor dit probleem, die op het eerste gezicht heel tegennatuurlijk lijkt. De

onderzoekers ontdekten dat als ze de zonnecel bedekken met verstrooiende nanodeeltjes, de silicium plak helemaal zwart wordt. De verrassing is dat het verstrooide licht voor 99 procent de silicium plak in verdwijnt. Slechts één

procent van het licht kaatst terug.

Het effect is zo sterk omdat de onderzoekers de afmetingen van de nanodeetjes zo kozen dat er één of meer golflengtes van het licht in pasten. De deeltjes zijn minieme trilholtes die licht heel efficiënt opvangen en vervolgens de silicium plak in geleiden.

Het licht wordt dus eerst opgesloten in de nanotrilholtes, draait daarin een paar rondjes, en verdwijnt vervolgens het silicium in. Door de vorm van de trilholtes zo te kiezen werkt dit principe tegelijkertijd voor alle kleuren van het licht, voor het hele spectrum van infrarood tot violet.

Ruimtebacteriën bieden nieuwe energiebron Bacillus stratosphericus -een eencellige die in hoge concentraties in de stratosfeer voorkomt- is een essentieel onderdeel van een nieuwe ‘super’ biofilm, ontworpen door een team wetenschappers van Newcastle University.

Het team onderzocht 75 verschillende bacteriesoorten uit de monding van de Wear-rivier op hun vermogen elektriciteit op te wekken in een Microbial Fuel Cell (MFC). Door de best presterende bacteriesoorten te selecteren, waren ze in staat een kunstmatige biofilm te kweken die het elektrische vermogen van de reactor vergrootte van 105 watt per kubieke

meter reactor naar 200 watt. Onder de effectiefste bacteriën bevond zich B. Stratosphericus, gewoonlijk aangetroffen in de atmosfeer maar nu naar beneden gespoeld als een gevolg van atmosferische processen en in de rivierbedding gespoeld. Volgens de onderzoekers zijn er waarschijnlijk nog veel effectievere elektriciteitsvormers onder de miljarden bacteriën.

Microbiële brandstofcellen (MFC’s) werken ongeveer zoals een batterij, maar hebben op elektroden van grafiet een biofilm van bacteriën. Deze breken organische stoffen in het water af en geven hierbij aan de elektroden elektronen af (bio-katalytische oxi-

datie). De opgewekte spanning wordt weer afgetapt. Gewoonlijk zijn onderzoekers tevreden met de bacterielaag die spontaan op de polen groeit en doen ze proeven met bijvoorbeeld de configuratie, maar zoals nu blijkt, zijn bepaalde soorten veel productiever dan anderen.

Plastic zonnecel kan veel meer energie leveren Wetenschappers hebben een manier gevonden waarop de veel goedkopere plastic zonnecellen aanzienlijk meer energie opleveren. Dat meldt de Rijksuniversiteit Groningen. Een plastic zonnecel zet zonlicht om in stroom door de overdracht van elektronen tussen twee moleculen. Het heeft alles te maken met de kortlevende ladingsoverdrachttoestand. In een kortlevende ladingsoverdrachttoestand zijn de plus en min-ladingen van verschillende moleculen zwak aan elkaar

gebonden. Dat betekent dat ze zich gemakkelijker los kunnen maken en makkelijker stroom kunnen leveren.

Een flink deel van het licht belandt in een andere elektronisch aangeslagen toestand. Dat resulteert in inefficiënte ladingsdragers. De onderzoekers zijn erin geslaagd om die inefficiënte elektronisch aangeslagen toestand met hulp van lasers om te zetten in de efficiëntere kortlevende toestand.

Hierdoor kan een plastic zonnecel veel meer energie leveren.

UTILITIES 15 nr. 03 - 2012

014_15_I_technologie.indd 15

06-03-12 12:06

Energie Voor het eerst levert een commerciële

onderneming honderd procent duurzame warmte aan het stadswarmtenetwerk in het noordwesten van Amsterdam. De warmte wordt gemaakt uit het biogas dat vrijkomt bij het vergisten van lokaal horeca-afval en levensmiddelen die niet meer geschikt zijn voor consumptie. Westpoort Warmte -de eigenaar van het stadswarmtenet- koopt de duurzame warmte van vergistingsbedrijf Orgaworld en verkoopt het weer aan bedrijven en consumenten in de regio.

Tekst: Steffart Buijs

WKK-installatie op biogas levert stadswarmte Amsterdam ‘Een unieke samenwerking die laat zien dat innovatief en duurzaam verwarmen echt mogelijk is’, zegt Martin Buijck, projectdirecteur van Westpoort Warmte. In het noordwesten van Amsterdam levert Westpoort Warmte -een joint venture van Nuon en het Afval Energie Bedrijf van de gemeente Amsterdam- duurzame warmte aan gebouwen en woningen. De warmte is afkomstig van het Afval Energie Bedrijf dat op een schone manier zoveel mogelijk bruikbare bestanddelen uit afval haalt. De warmte gaat naar Westpoort Warmte, dat het op zijn beurt weer verkoopt aan bedrijven en consumenten in het noordwesten van de stad.

‘Stadswarmte tenzij’ De komende jaren verwacht Westpoort Warmte een forse groei van stadswarmte in Amsterdam. Jaarlijks neemt het aantal aansluitingen op het stadswarmtenetwerk met gemiddeld 4.000 toe. De belangrijkste reden is het duurzame karakter en omdat het een financieel sluitende businesscase is, hoewel daarvoor wel een lange adem nodig is. Dat stelt de gemeente Amsterdam in staat om de CO2voetafdruk op grote schaal rendabel 16 UTILITIES nr. 03 - 2012

016_17_T_artikel 2.indd 16

te verkleinen. De gemeente besloot in 2005 dan ook een ‘stadswarmtetenzij’-beleid in te voeren: bij grootschalige renovatie en nieuwbouw krijgen woningen en gebouwen in principe een aansluiting op het stadswarmtenet tenzij er zwaarwegende redenen zijn om dit niet te doen.

verdere groei van stadswarmte is Westpoort Warmte op zoek naar extra warmtebronnen. ‘Van belang is natuurlijk dat het gaat om schone warmte’, benadrukt Martin Buijck, projectdirecteur van Westpoort Warmte.

‘We willen de basislast verduurzamen.

Uiteindelijk willen we een situatie waarin aardgas niet meer nodig is om te verwarmen. Dat is ook logisch, want aardgas heeft een vlamtemperatuur van zo’n 900 graden terwijl je temperatuur binnenshuis maar 20 graden hoeft te zijn. Het is zonde om daarvoor aardgas te gebruiken, vooral als je bedenkt dat we in Nederland een enorme hoeveelheid restwarmte weggooien.’

eerste warmtebron die naast het gemeentelijke Afval Energie Bedrijf is aangesloten op het stadswarmtenet van Westpoort Warmte. In het Amsterdamse havengebied heeft dit bedrijf een nieuwe vergistings- en waterzuiveringsinstallatie gerealiseerd, samen met een partner die een biodieselfabriek bouwde. ‘We hebben welbewust voor deze locatie gekozen’, vertelt Martijn Bovée, verantwoordelijk voor de strategische samenwerkingsverbanden van Orgaworld. ‘Deze plek biedt grote synergievoordelen met andere bedrijven die hier ook gevestigd zijn, zoals de tweede-generatie biodieselfabriek hiernaast’, wijst Bovée. ‘In Europa is het de grootste in zijn soort.’

Orgaworld vergist allerlei organische afvalstoffen die afkomstig zijn van bijvoorbeeld supermarkten, horeca en de levensmiddelenindustrie. Het gaat om producten die ongeschikt zijn voor consumptie. Ook vergist het bedrijf afval dat vrijkomt bij de productie van biodiesel die uit frituurvet wordt gewonnen en afvalwater.

Synergievoordelen

Multifunctionele warmte

Orgaworld, onderdeel van het internationale afvalbedrijf Shanks, is de

Jaarlijks vergist Orgaworld op deze plek zo’n 100.000 ton afval. Dit levert

Duurzaam Vanwege de beoogde

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

06-03-12 12:06

m biogas op, maar ook schoon water en geconcentreerde voedingsstoffen die weer als organische meststof ingezet kunnen worden. ‘De filosofie om organische afvalstromen, energie, afvalwater en nutriënten bij elkaar te brengen op één terrein om zo de maximale synergie te behalen, noemen wij Greenmills’, verklaart Bovée.

Het gas gebruikt Orgaworld voor een WKK-installatie die duurzame elektriciteit en warmte produceert.

De elektriciteit gaat het net op. De warmte wordt op drie manieren gebruikt. Bovée: ‘Warmte tot zo’n veertig graden Celsius gebruiken we om ons eigen kantoor te verwarmen.

De warmte van het koelwater van de motoren gaat naar de stadsverwarming. Door ook de hetere rookgassen te benutten, kunnen we het water op een temperatuur van circa 120 graden Celsius brengen. Daarmee is het ook in de koude maanden geschikt voor stadsverwarming.’

Subsidie Hoewel het principe van warmtelevering eenvoudig klinkt, was de voorbereiding complexer. Zo is er lang gestudeerd op de vraag wáár in het warmtenet de warmte van Orgaworld het best ingevoed

zou kunnen worden. ‘Normaliter doe je dat bij een centraal knooppunt in het leidingennet’, vertelt Bovée van Orgaworld. ‘Alleen ligt dat knooppunt hier zo’n anderhalve kilometer vandaan. Hierdoor zou de investering onrendabel worden. Uiteindelijk kwamen we met Westpoort Warmte op het idee om de warmte in te voeden bij het stadswarmteaansluitpunt van het Nissan-pand aan de overkant. Om dat voor elkaar te krijgen, moest de stroomrichting van het water aangepast worden. Uiteindelijk is het gelukt, en inmiddels is alles operationeel.’

Vanwege het innovatieve en duurzame karakter van het project ontvingen Westpoort Warmte en Orgaworld hiervoor gezamenlijk een subsidie van het Amsterdamse Havenbedrijf. ‘Die subsidie is cruciaal’, stelt Martin Buijck van Westpoort Warmte met nadruk.

Financiële haalbaarheid De grote potentie van stadswarmte staat inmiddels ook in Den Haag hoog op de agenda. Zo zijn maar liefst acht restwarmteprojecten opgenomen in de lijst met ‘green deals’ van minister Verhagen. Ook Westpoort Warmte is betrokken bij enkele van deze initiatieven. Martin Buijck: ‘In de

toekomst moeten de warmtenetten in de stad die nu nog op zichzelf staan met elkaar verbonden zijn. Daarom gaan we onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om het stadswarmtenetwerk in het noordwesten van Amsterdam te koppelen aan het netwerk in het zuidelijke deel van de stad. Echter, vanwege de hoge investeringen is dat nu nog niet financieel haalbaar. Een forse duw in de rug is nodig. Dat zou echt geweldig zijn, want dan kunnen we warmteaanbod en -vraag in heel Amsterdam optimaal op elkaar afstemmen. Uiteindelijk willen we 200.000 woningen aansluiten op het netwerk. Dat betekent een warmtevraag van ongeveer 5000 terajoule per jaar.’

Cruciaal is volgens Buijck wel dat het economisch verantwoord is. Als het op termijn niet ‘uit kan’ heeft grootschalige verduurzaming in de gebouwde omgeving weinig kans van slagen. Buijck: ‘Door het Afval Energie Bedrijf en Nuon is via Westpoort Warmte nu tien jaar fors geïnvesteerd in het warmtenetwerk. Dit jaar is er voor het eerst een kleine winst.

Duurzaamheid en economie moeten hand in hand gaan, en dat is precies wat hier nu gebeurt.’ n UTILITIES 17 nr. 03 - 2012

016_17_T_artikel 2.indd 17

06-03-12 12:06

B I N D E N D E FAC T O R

(VER) E D

Imbema Denso voor het repareren en verbinden van alle soorten leidingen....

welke verbinding zoekt u?

steekfittingen flensadapters voetbochten trekvast

elektrolasfittingen

eindkappen

grootbereikkoppelingen verloopkoppelingen spie-eind fittingen

fittingen koppelingen

flenzen

eindkappen koppelingen steekfittingen

elektrolasfittingen voetbochten

fittingen

spie-eind fittingen

eind fittingen

flenzen bochten voetbochten

steekfittingen

elektrolasfittingen

bochten

Grootbereikkoppelingen

bochten

flenzen trekvast grootbereikkoppelingen

eindkappen

trekvast flenzen

flensadapters

verloopkoppelingen

verloopkoppelingen flensadapters

fittingen koppelingen

steekfittingen

grootbereikkoppelingen verloopkoppelingen flensadapters

spie-

elektrolasfittingen

eindkappen

www.imbemadenso.nl T 023 - 517 24 24

018_eco_imbema.indd 1

06-03-12 09:59

GAS

UTILITIES 19 nr. 03 - 2012

019_J_katern_gas_cover.indd 19

06-03-12 12:06

GAS Wil het kabinet aan de EU-doelstelling van veertien

procent duurzame energie in 2020 voldoen, dan zal het alle kansen moeten benutten. En welk middel is voor gasland Nederland nu beter dan groen gas? De meest kansrijke optie is ongetwijfeld vergassing van droge biomassa. Niet alleen wegens grote de flexibiliteit en grote CO2-reductie, maar ook vanwege de exporttechnologie.

Afvalverwerker HVC uit Alkmaar heeft de aftrap genomen met een demonstratieproject van twaalf megawatt. Nu de sluitende steun van het Rijk nog.

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: ECN

Alkmaar krijgt wereldprimeur biomassavergassing Vorige winter kwamen energieonderzoeksinstituut ECN, ontwikkelaar van de nieuwe vergassingstechnologie, en Gasunie, partner in dit demonstratieproject, met de conclusie dat ons land alleen aan haar duurzame energiedoelstellingen voor 2020 kan voldoen als de overheid, sterker dan voorheen, inzet op groen gas, oftewel gas uit CO2-neutrale of duurzame bronnen (ook wel ‘substitute natural gas’ (SNG) genoemd). Met circa vier miljard kuub groen gas, goed voor twee miljoen huishoudens of drie procent van de duurzame energieproductie, wordt daaraan voldaan.

Het probleem bij de productie van groen gas is echter al decennia dat vergisting ontoereikend is. Een klein land als Nederland heeft te weinig landbouwareaal en biomassareststromen: met twee miljard kuub groen gas via vergistingsprocessen zitten we al aan het theoretisch maximum.

Ook duurt biologische opwerking tot biogas nogal lang: pas na ruim een maand hebben bacteriën hun werk gedaan en is het biogas vrijgekomen.

Snel, flexibel inspringen op vraag en

aanbod in de markt wordt zo bijkans onmogelijk. En ten slotte is er bij de eerste-generatie biobrandstoffen -zoals maïs, koolzaad of palmolie- een ethisch probleem waar de milieubeweging al jaren en bij voortduring op wijst: de inzet van zulke biomassastromen voor energieproductie kan in veel gevallen verdringend op de voedselketen werken. En wie wil zulke, vaak geïmporteerde biomassa nu duurzaam noemen als er minder voedsel wordt geproduceerd, vooral in ontwikkelingslanden waar armoede en (dreigende) honger heerst?

Hoewel vergisting dus zeker haar kwaliteiten voor duurzaamheid en efficiency in het landelijk gebied heeft, biedt vergassing van (droge) biomassa op de langere termijn veel meer kansen. Een rapport van ingenieursbureau Ingenia Consultants & Engineers uit 2008 spreekt bijvoorbeeld van de mogelijkheid om in 2020 2,5 van de vier miljard kuub groen gas via vergassing op te wekken. Bovendien zit aan de voorraad houtachtige gewassen geen maximum en kunnen ze tegen relatief geringe kosten en

geringe CO2-uitstoot in de vorm van chips of bio-kolen per schip worden aangevoerd. Dergelijke biomassastromen werken niet verdringend op de voedselketen. Het grootste voordeel is echter dat het eindproduct -biomethaan of SNG- werkelijk overal voor kan worden ingezet, van aardgasauto’s, zwaar vervoer en vrachtschepen tot energieproductie in gascentrales of indirecte en rechtstreekse invoeding op het hoge drukgasnet. Tevens helpt de nationale en Europese regelgeving een handje mee: allereerst was er, in 2008, de EU-richtlijn voor verplichte bijmenging van biobrandstoffen in transportbrandstoffen, een percentage dat in de loop der tijd zal moeten toenemen. En sinds kort wil het kabinet Rutte onder meer via innovatiecontracten, de SDE+-regeling en de Green Deals ook de productie van groen gas stimuleren.

Hobbels overwinnen Het principe van vergassing is relatief eenvoudig: verhit biomassa zonder zuurstof te gebruiken op een dusdanig hoge temperatuur -vlak onder de dui-

20 UTILITIES nr. 03 - 2012

020_21_23_25L_katern_gas_artikel 2.indd 20

06-03-12 12:05

r zend graden Celcius- dat de stof niet verbrandt maar in productgas wordt omgezet. Productgas, ook wel syngas genoemd, is een gas dat voornamelijk bestaat uit waterstof, water, methaan en kooldioxide en koolmonoxide.

Maar dit principe moet nog wel omgezet worden in een installatie die in de praktijk werkt. Bovendien moet er vraag uit de markt zijn. Dat laatste was bijna tien jaar geleden, toen ECN ermee aan de slag ging, niet het geval.

Tegenwoordig wel. De researchers hebben eerst de nodige technische hobbels opgelost en de efficiency aanzienlijk verhoogd. Na verschillende labtesten in 2003 en 2004 kwamen ze in 2008 uit op een proefopstelling van achthonderd kilowattuur die 243 uur draaide en waarmee een totaalrendement van 78 procent werd behaald.

Die installatie bestond, net als de opgeschaalde versie, uit twee verschillende reactoren (Milena) met daarachter een gaswasser die het teer uit het gas haalt (Olga). Deze installatie wil de HVC Groep dit of volgend jaar tot twaalf megawattuur opschalen.

Nu zijn vergassingtechnologieĂŤn

natuurlijk niet geheel nieuw. Al sinds jaar en dag worden ze voor vaste fossiele brandstoffen gebruikt. De stofwolkvergasser in het Limburgse Buggenum, die onder hoge druk en op temperaturen boven de 1400

Sloophout van A- en later mogelijk van B-kwaliteit (dus licht verontreinigd met bijvoorbeeld een lik verf of wat spijkers) wordt eerst verwarmd en vervolgens naar onderin de wervelbedreactor getransporteerd.

Hoewel vergisting zeker haar kwaliteiten voor duurzaamheid en efficiency in het landelijk gebied heeft, biedt vergassing van biomassa op de langere termijn veel meer kansen. graden Celsius draait, is daarvan een mooi voorbeeld en tegenwoordig al bijna standaard geworden. Ook vastbed- en wervelbedvergassers voor steenkool, cokes en bruinkool hebben inmiddels hun weg naar de markt gevonden. Maar wat de vergasser van HVC en licentiehouder ECN bijna uniek voor de EU maakt, is dat er nu een technologie voor vergassing van biomassastromen is ontwikkeld die grootschalig kan worden toegepast.

Het geheim van de nieuwe biomassavergassingsinstallatie schuilt in de koppeling van verschillende systemen.

Samen met 925 graden Celsius heet bedmateriaal (bijvoorbeeld zand of olivijn) dat als warmtegeleider dient, ontstaat er in de eerste reactorkamer een constante temperatuur van 850 graden Celsius. Terwijl de kleinere deeltjes biomassa hier tot productgas worden gepyrolyseerd, slaan de grotere deeltjes in een andere kamer neer. Onder toevoeging van lucht verbranden de grotere deeltjes (als houtskool, teer en andere stoffen) bij 925 graden Celsius en voeden met deze warmte het hele proces zodat een gesloten circuit ontstaat.

UTILITIES 21 nr. 03 - 2012

020_21_23_25L_katern_gas_artikel 2.indd 21

06-03-12 12:05

De kracht van de combinatie Verschil maken in het meten van gasstromen is een kwestie van de juiste combinaties. De integratie van Ultrasoon en Turbinemeters in ĂŠĂŠn meetoplossing is een combinatie die zijn kracht ontleent aan de diagnostiek en de perfecte onderlinge afstemming.

Bijvoorbeeld door de verhoogde, bi-directionele meetcapaciteit van de Turbinemeter en de met 50% gereduceerde drukval. Tegenover de zekerheid van twee meetprincipes staan minimale onderhoudskosten, dankzij het optionele automatische smeersysteem en de TurbinScope, die de meetprestaties on-site diagnosticeert.

Onze Turbinemeter vormt de standaard voor wereldwijde kalibreerfaciliteiten. Het is het resultaat van jarenlange ervaring en een blijvende pioniers-mentaliteit.

Over krachtige combinaties gesproken.

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Rijkmakerlaan 9

Steinern Strasse 19-21

Munstermanstraat 6

2910 Essen

55252 Mainz-Kastel

7064 KA Silvolde

Belgium

Germany

The Netherlands

Tel. +32 3 670 0700

Tel. +49 6 134 6050

Tel. +31 315 33 89 11

www.elster-instromet.com

EIM088 advertentie automatie 185x267.indd 1

023_elster.indd 1

sales@elster-instromet.com

Q-Sonic plus Ultrasonic gas meter

SM-RI-2 Turbine gas meter

22-02-12 16:28

06-03-12 09:59

Het tweede deel van het gehele systeem is feitelijk nog belangrijker: gaswassing. Want dat was, tenminste tot voor kort, het probleem bij commerciële biomassavergassing onder de duizend graden Celsius: het ontstaan van teer. Teer in het gas zorgt er immers voor dat de leidingen vuil worden of beschadigen waardoor de installaties minder betrouwbaar werken en aanzienlijk meer extra onderhoud vergen. Bovendien kan teer het proceswater verontreinigen.

ECN heeft daar met de gepatenteerde Olga-gaswasser eindelijk wat op gevonden: nadat de vergassing syngas heeft opgeleverd, wordt het afgekoeld en opgelost in twee geheim gehouden oliën. ‘Olga’ haalt het teer uit dit syngas dat vervolgens als brandstof naar de vergasser teruggaat.

Na zwavel- en chloorzuivering volgt een laatste stap: methanisering. Hier worden waterstof en koolmonoxide via een katalytisch proces omgezet in methaan. Vervolgens scheidt men de CO2 en het water af, waarna een zuiver methaangas overblijft. Het CO2 gaat naar de tuinbouw (of wordt in lege aardgasvelden opgeslagen) terwijl de HVC Groep het methaan in het gasnet stuurt.

In het proces komt naast groen gas ook twee megawatt overtollige warmte vrij, die de HVC Groep goed kan gebruiken (bijvoorbeeld voor een warmtenet waarmee al onder andere het AZ-stadion wordt verwarmd).

Opschaling Volgens Bert Rietveld, business developer biomassavergassing bij ECN, staat er technisch niets meer in de weg om ‘Milena’ en ‘Olga’ naar een werkbare houtver-

den. Daarin verwachten we eigenlijk de meeste problemen. Royal Dahlman uit Maassluis, die het patent op onze gasreinigingstechnologie heeft aangekocht, laat tegenwoordig twee installaties volgens het Olga-principe draaien. De ene staat in Portugal met staatssteun, de ander commercieel in Frankrijk. In beide installaties wordt teer in diverse concentraties en samenstellingen uit het gas verwijderd. In Frankrijk is dat pommace of druivenpulp, een afvalproduct uit de wijnindustrie. De resultaten zijn zeer goed.’

In Nederland is de hobbel naar marktintroductie in de vorm van een demonstratieproject nog niet

‘Duits onderzoek heeft al laten zien dat volledige overschakeling op vergassing via syngas verreweg de meest efficiënte route is om aan CO2-reductie doen.

SNG kan zó het net in.’ gasser van twaalf megawattuur op te schalen. ‘Er zijn geen onoplosbare problemen’, zegt hij. ‘Het systeem is redelijk evenwichtig. Alleen de aanvoer van houtsnippers -jaarlijks circa 22.000 ton- zou lastig kunnen wor-

genomen. Verandering van plannen en locatie, plus uitbreiding met partners als Taqa NL, een honderd procent dochter van het gelijknamige energiebedrijf uit Abu Dhabi, hebben voor tijdelijke vertraging gezorgd. De

grootste hobbel voor het 25 à 30 miljoen euro kostende project ligt echter bij een terugtredende overheid. Wil Sierhuis, senior adviseur strategie en beleid bij de HVC Groep, vindt dat soms wel eens frustrerend.

De Noord-Hollandse afvalverwerker bestaat uit 52 aandeelhouders uit het publieke domein (gemeenten en waterschappen) en doet de laatste vijf jaar veel aan duurzame energie uit afval. De vergasser zou de kroon op die inspanningen betekenen.

‘ECN zocht en vond in de HVC Groep een ‘launching customer’ voor opschaling van pilot- naar demonstratiefase’, zo licht Sierhuis toe. ‘Die fase is cruciaal om een innovatietraject als vergassing te doen slagen. Wij willen het aantal draaiuren op jaarbasis geleidelijk laten oplopen naar tachtig procent. Na een jaar of vier zijn de mogelijke tegenvallers opgelost, is de installatie geoptimaliseerd en hebben we de fijne kneepjes in onze vingers.

Tijdens deze fase moet er echter nog wel overheidsgeld bij om de installatie voor de komende vijftien jaar kostendekkend te maken, circa zes tot tien miljoen euro. Deze technologie wordt immers commercieel interessant bij UTILITIES 23 nr. 03 - 2012

020_21_23_25L_katern_gas_artikel 2.indd 23

06-03-12 12:05

Avans Hogeschool is een brede hogeschool met ruim 25.000 studenten en 2.200 medewerkers in Breda, ’s-Hertogenbosch en Tilburg.

Studenten, docenten, lectoren en professionals in het werkveld vormen in ons onderwijs een levendig netwerk. Onze moderne leeromgeving maakt het mogelijk dat iedere student zijn of haar talent en ambitie maximaal kan ontwikkelen.

Inspirerende docenten met inhoudelijke expertise en verstand van leerprocessen dagen studenten uit hun grenzen te verleggen en te excelleren. Avans Hogeschool werkt in onderwijs en onderzoek samen met bedrijven en organisaties.

Voor de Academie voor Technologie en Management (ATM) in Breda zijn wij op zoek naar een:

Docent hbo Smart Energy m/v

DIT TIJDSCHRIFT DEUGT

0,8 - 1,0 fte, vacaturenummer 12/025 De volledige tekst van deze vacature is te vinden op onze website.

Kijk op www.werkenbijavans.nl voor uitgebreide informatie en sollicitatie.

Acquisitie naar aanleiding van deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.

Avans Hogeschool, beste grote hogeschool van Nederland!

Het tijdschrift dat u nu leest, is lid van H O I , het instituut dat de oplagen van gedrukte media controleert. Daardoor speelt dit tijdschrift open kaart met al haar adverteerders.

Omdat die harde oplagecijfers keurig houvast bieden voor wat de advertentietarieven moeten waarmaken. Dat is eerlijk zaken doen. En inderdaad, dat geeft nogal te denken over uitgevers die zich niet hebben aangesloten bij H O I ...

DE HARDE CIJFERS

Bron: Keuzegids Hoger Onderwijs Postbus 314, 1180 AH Amstelveen T 020 661 36 26 E info@hoi-online.nl W www.hoi-online.nl

Advertentie-index APX Endex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Avans Hogeschool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Beta Publishers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Bizz56” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Cirmac International . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 cirmac.com

nitrogen

biogas

biogas upgrading

Eco Steam Rental Solutions . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Elster Instromet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Ruime internationale ervaring 25 jaar exploitatie in Nederland Gerichte service & onderhoud Ontwerp & Turnkey-levering van systemen

• • •

hoog rendement, lage emissies CO2 terugwinning mogelijk injectie in aardgasnet voertuigbrandstof (CNG/LNG)

[ tel ] +31 [0]55 534 0110

024_index_cirmac_mertik_avans.indd 1

[ mail ] info@cirmac.com

Distrigas nv/sa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Easyfairs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .bijlage

• LP Cooab® systems • VPSA systems • Membrane systems

•

Deltavisie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

[ web ] www.cirmac.com

iMaintain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32, 33 Imbema Groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 krant vh onderhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Market Review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 OBO Bettermann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

06-03-12 09:59

thermische vermogens van vijftig tot honderd megawatt.’

En juist op financiële steun vanuit het rijk hapert nu de daadwerkelijke realisatie. ‘Alles staat in de startblokken.

De aanbestedingen liggen klaar, de vergunningen zijn verleend’, vervolgt de senior adviseur. ‘Twee jaar geleden hadden we een fantastische ‘business case’ en leek de gehele financiering kloppend. Tot de SDE+-regeling voor vergassing voor de zoveelste maal werd aangepast en we eind 2011 opnieuw konden beginnen. We zijn nu hard bezig om, samen met Taqa en Gasunie, nieuwe marktpartijen aan het project te binden. Daarnaast voeren we natuurlijk overleg met het ministerie van EL&I om, via de Green Deals en innovatiecontracten en beprijzing voor groen gas, de begroting sluitend te krijgen.’

Exporttechnologie Volgens Sierhuis is vergassing van droge biomassa niet alleen een uitgelezen kans om de CO2-reductie- en klimaatdoelstellingen van de EU te halen. De

installatie biedt ook mogelijkheden om de technologie te vermarkten en naar het buitenland te exporteren, de tweede pijler onder het huidige beleid van het Ministerie van EL&I. ‘Ons land loopt wereldwijd voorop in gasverwaarding’, zegt hij. ‘We hebben een fijnmazige gasinfrastructuur, een halve

ExpErTISEcEnTrUm Om de biomassavergassingtechnologie verder maatschappelijk te verankeren, wil de HVC Groep samen met de gemeente Alkmaar en provincie NoordHolland op bedrijventerrein Boekelermeer, vlak naast het demonstratieproject, een nationaal expertisecentrum voor vergassing oprichten, het ‘Energy Innovation Park’. Het centrum is, in uitgeklede vorm, enigszins te vergelijken met de watercampus te Leeuwarden of de brainport Eindhoven. Op beide kennisknooppunten (‘hubs’) worden al tien jaar wetenschappelijks onderzoeken en mbo- en hbo-opleidingen aan vermarkting van technologie via start-ups en innovatieve ondernemingen gekoppeld.

Bas Froon, manager ontwikkelingsbedrijf bij Taqa NL, juicht die plannen van gemeente, provincie en de HVC Groep van harte toe. Taqa NL heeft in de Bergermeerpolder en Alkmaar diverse gasbehandelingssystemen operationeel terwijl er een aanvraag voor ondergrondse gasopslag in het lege aardgasveld de Bergermeer loopt. Het Nederlandse hoofdkantoor van Taqa staat nu nog in Den Haag maar komt, als het demonstratieproject wordt gerealiseerd, straks naar Alkmaar.

‘Net als in Eindhoven en Leeuwarden moeten we hier, in Alkmaar, profiteren van de aanwezige vergassingskennis’, pleit Froon. ‘Er zitten veel MKBbedrijven die een goed geoutilleerd lab op dit gebied goed kunnen gebruiken. Uit syngas kunnen immers ook diverse chemicaliën worden gemaakt zoals methanol, etheen en benzeen. Chemicaliën die de petrochemische industrie nodig heeft. Die bedrijfsprocessen moeten ook weer worden begeleid door experts en opleidingen. Zo kan rondom de HVC-biomassavergasser hele nieuwe bedrijvigheid ontstaan, bijvoorbeeld door het aardgas in gasopslag Bergermeer te bufferen’, besluit hij.

eeuw expertise met gas en een uitgebreide kennis van de markt. Duits onderzoek heeft al laten zien dat volledige overschakeling op vergassing via syngas verreweg de meest efficiënte route is om aan CO2-reductie doen. SNG kan zó het net in.’

De senior adviseur van de HCV Groep ziet het ideale toekomstplaatje al helemaal vóór zich: bij een of meerdere zeehavens -in de Eems, bij Den Helder of op de Maasvlakte- worden biomassavergassers van honderd megawatt of meer neergezet die hun ‘feedstock’ per schip krijgen aangevoerd. Sierhuis: ‘Houtpellets of chips zijn niet de enige materialen, want je kan ook denken aan de torrefactietechnologie die diverse Nederlandse bedrijven hebben ontwikkeld. Op locatie in Indonesië, Canada of Brazilië worden diverse biomassareststromen uit de land- en bosbouw tot zogenaamde bio-kolen opgewerkt die een hoge calorische waarde bezitten.

Deze kolen worden vervolgens in onze havens gelost waarna de brandstof zó de vergassers in kan gaan.

Met de aldus behandelde biomassa krijgt Nederland dan een prachtige diamant in handen die aan meerdere kanten snijdt: echte decimering van CO2-uitstoot, mondiale kennisexport van meerdere veelbelovende technologieën en verdere ontwikkeling van Nederland als gasrotonde van Europa.’ n UTILITIES 25 nr. 03 - 2012

020_21_23_25L_katern_gas_artikel 2.indd 25

06-03-12 16:07

GAS De recente gasvondst in de Friese gemeente

Dongeradeel is geen gelukstreffer. Jaarlijks worden er in de Nederlandse bodem en ons deel van de Noordzee bijna een dozijn gasvondsten gedaan. In hoeverre deze kleinere velden ook vallen te exploiteren, hangt af van de infrastructuur rond de locatie, de hoeveelheden gas en de economische winbaarheid. Door te blijven investeren in winning is het mogelijk om in 2030 nog steeds dezelfde hoeveelheid aardgas uit de kleine velden te halen, stelt Energie Beheer Nederland.

Tekst: Tseard Zoethout

Grote gasvondst Friesland geen gelukstreffer Eind vorig jaar maakte de NAM, de joint venture van ExxonMobil en Shell, bekend dat men in Friesland een nieuw veld aardgas op bijna vier kilometer diepte had aangeboord, door de doorlaatbaarheid en grootte aanzienlijk meer dan aanvankelijk werd verwacht. Het nieuwe veld, dat tussen twee andere velden in ligt, is volgens de NAM de grootste gasvondst in zestien jaar. Metslawier-Zuid zal onze schatkist en de oliemaatschappijen tussen de een en twee miljard euro opleveren. Met de vier miljard kuub aardgas uit het nieuwe veld kunnen 2,5 miljoen huishoudens een jaar lang in hun gasbehoefte voorzien.

Kritische NGO’s reageerden begin dit jaar smalend op de zogenaamd grote vondst. ‘In 2011 produceerde de NAM ongeveer 61 miljard kuub gas, waarvan driekwart uit de gasbel onder Groningen. Dat betekent dat dit kleine veld gelijk staat aan nog geen maand productie. Het feit dat het zestien jaar geleden is dat een veld van een dergelijke grootte is gevonden, maakt duidelijk dat we in vrij rap tempo door onze aardgasvoorraad aan het gaan zijn’, stond er bijvoorbeeld op de Peak Oil-website.

30/30-ambitie Volgens Berend Scheffers, directeur technologie bij Energie Beheer Nederland (EBN), de staatsdeelneming in opsporing en productie van gas en olie, is dát beeld echter nogal gekleurd en is nuancering op z’n plaats. ‘Het veld valt inderdaad in het niet bij ‘Slochteren’, het veld onder Groningen waarin oorspronkelijk 2800 miljard kuub zat’, zegt hij. ‘Maar door ‘Slochteren’ al decennia te ontzien en voluit in te zetten op de kleinere velden, is ons land in staat geweest om de gasproductie de komende decennia op peil te houden. Nu hanteren wij de 30/30-ambitie: in 2030 willen we dertig miljard kuub gas uit de kleinere velden winnen. Tien jaar geleden stelde TNO dat er circa driehonderd miljard kubieke meter aan potentiële gasvoorraden in de Nederlandse bodem zit.

Ondanks nieuwe vondsten is dat getal in 2012 nauwelijks veranderd. Wel is exploitatie en productie van gas, altijd al een kapitaalintensieve activiteit, gedurende de afgelopen tien jaar steeds kennisintensiever geworden. De komende twintig à dertig jaar zal de gasproductie inzakken en moeten we naar import of duurzame energiebronnen omzien.’

Nieuwe gasvondsten en -productie worden door veel factoren bepaald.

Allereerst technisch. Zo moet je onderscheid maken in aangesloten velden, bewezen maar niet ontwikkelde gasvoorkomens en mogelijke gasvoorkomens in de bodem. Voor de eerste categorie zijn de nodige vergunningen verleend en investeringen inmiddels gedaan, voor de tweede hebben marktpartijen op dit moment geen projecten geselecteerd of kapitaal uitgetrokken en voor de derde categorie bestaan er alleen ‘educated guesses’. Scheffers: ‘Maar het hangt af van de creativiteit van mensen, de technologie en de overheid hoe snel en in hoeverre de bewezen, niet ontwikkelde gasvoorkomens en de mogelijke gasvoorkomens tot exploratie en productie van gas leiden.’

Aan bewezen gasreserves heeft Nederland nog circa duizend miljard kuub aardgas, inclusief het Groningenveld. Jaarlijks wordt circa tachtig miljard kuub gewonnen, waarmee Nederland de grootste aardgasproducent van de Europese Unie is.

Het potentieel dat nog extra valt te winnen uit de Nederlandse bodem -zowel op land als op zee- schat EBN

26 UTILITIES nr. 03 - 2012

026_27_29_M_katern_gas_artikel.indd 26

06-03-12 16:15

in op pakweg 160 miljard kuub gas aan waarschijnlijk winbare reserves en vierhonderd miljard kuub aan mogelijk winbare reserves. Scheffers betitelt dat echter wel als ‘op een slimme manier koffiedik kijken’. Uit marginale velden valt verder twintig miljard kuub te halen terwijl in ongebruikte vergunningsgebieden nog 75 miljard kuub zit, aldus de jaarlijkse EBN-publicatie ‘Focus on Dutch gas’ van vorig jaar. Aan meer nauwkeurige voorspellingen waagt de staatsdeelneming, die een minderheidsbelang van veertig procent in zo’n tweehonderd joint ventures heeft, zich niet.

‘Olie- en gasmaatschappijen voeren jaarlijks gemiddeld een dozijn exploratieboringen uit, nu eens meer, dan weer minder’, zegt Scheffers. ‘Daarvan waren het laatste jaar tien boringen succesvol en sommigen, zoals die in Friesland, zelfs boven verwachting.

Elk jaar weer worden er kleinere velden gevonden. Exploratie loont met andere woorden dus nog steeds.

Hoeveel er precies in de bodem zit, weet niemand. Van één ding ben ik echter wel overtuigd: als je niets doet, is er ook geen gasproductie mogelijk.

Voor exploitatie en productie uit de meer moeilijke velden treffen we daarom een scala aan maatregelen.

Het maakt overigens nogal wat uit wie op welke locatie en op welke manier wil gaan boren. De ene maatschappij is immers de andere niet.’

Succesvol boren Een van de maatschappijen die de afgelopen decennia succesvol naar gas heeft geboord, is het Franse energieconcern GDF SUEZ, met zo’n zeventien miljard kuub gasreserves en een jaarlijkse productie van zes miljard kuub gas de grootste operator op ons deel van de Noordzee. Dankzij jarenlange expertise, veel geologische kennis en een uitgebreide gasinfrastructuur haalt het vaak nieuwe voorraden naar boven.

Verder worden de bestaande velden geoptimaliseerd. Vorig jaar slaagde

satie de Nederlandse Olie en Gas Exploratie en Productie Associatie (NOGEPA), nog steeds rendabel om aardgas te winnen. ‘Door veel krachtiger computers heeft de seismiek de laatste jaren grote sprongen voorwaarts gemaakt’, zegt Zoon als directeur van het concern. ‘We hebben tegenwoordig veel meer kennis van de ondergrond en kunnen dus ook beter aangeven waar de reserves zitten. Zo hebben we recent seismiek geschoten waaruit nieuwe activiteiten voortkomen. Nieuwe boortechnieken

‘Door ‘Slochteren’ al decennia te ontzien en voluit in te zetten op de kleinere velden, is ons land in staat geweest om de gasproductie de komende decennia op peil te houden.’ het concern er bijvoorbeeld in om, op meer dan 5400 meter diepte en 133 kilometer ten noorden van Den Helder, een nieuw veld van ruim twee miljard kuub gas te exploreren, een van de grootste bronnen offshore.

Ook ten westen van Den Helder en tegen het Noors continentale plat aan heeft GDF SUEZ E&P een aantal platforms voor commerciële exploitatie staan.

Hoewel de gasvolumes inderdaad afnemen, is het volgens Ruud Zoon, directeur GDF SUEZ E&P Nederland en voorzitter van brancheorgani-

zorgen ervoor dat we veel nauwkeuriger kunnen boren. Dat maakt het mogelijk grotere velden te vinden en de kleinere ook economisch rendabel te exploiteren. Via de platforms en eigen pijpleidingeninfrastructuur komt dat gas vervolgens aan land.’

Om het vinden van nieuwe velden een versnelling te geven en daarmee bij te dragen aan de 30/30-doelstelling van EBN, pleit de directeur van GDF SUEZ E&P ervoor om het winstaandeel aardgas boven de vennootschapsbelasting voor kleine velden via een extra investeringsaftrek te reduceren UTILITIES 27 nr. 03 - 2012

026_27_29_M_katern_gas_artikel.indd 27

06-03-12 12:05

Vrijdag 25 mei en zaterdag 26 mei 2012

Landelijke dag van het Onderhoud Zien • Leren • Doen

Iedereen profiteert dagelijks van de hoge kwaliteit van ons onderhoud in Nederland. Van infrastructuur tot procesindustrie. Van melkfabriek tot elektriciteitscentrale. En toch is dat voor het grote publiek niet altijd duidelijk. Om te laten zien wat goed onderhoud betekent voor de Nederlandse samenleving, openen allerlei bedrijven hun poorten tijdens de Landelijke Dag van Het Onderhoud.

Het doel van de Landelijke Dag van het Onderhoud is Nederland bekend te maken met het belang van goed onderhoud voor iedereen! Bovendien wil de organisatie jongeren interesseren voor een opleiding of baan in de techniek in het algemeen en onderhoud in het bijzonder. Het thema van de aanstaande Landelijke Dag van het Onderhoud is dan ook “Zien, Leren, Doen” Op vrijdag 25 mei worden scholieren ontvangen door bedrijven die de collega’s van de toekomst onder begeleiding rond willen leiden. Zaterdag 26 mei is bedoeld voor iedere geïnteresseerde bezoeker.

028_dagvanhetonderhoud_A4.indd 1

Is er bij uw bedrijf genoeg te zien, te leren en te doen?

Werk dan mee aan de Landelijke Dag van het Onderhoud.

De Landelijke Dag van het Onderhoud is een initiatief van de Nederlandse Vereniging voor Doelmatig Onderhoud (NVDO) en wordt georganiseerd in samenwerking met Dutch Institute World Class Maintenance, Profion, VOMI en het vakblad iMaintain. Diverse andere brancheverenigingen sluiten aan bij dit initiatief.

Voor meer informatie: www.dagvanhetonderhoud.nl dagvanhetonderhoud@nvdo.nl

06-03-12 09:58

(nu ligt het staatsaandeel voor die velden op circa zeventig procent).

Reductie zal volgens hem leiden tot extra investeringen, nieuwe booractiviteiten en een toename van het aantal arbeidsplaatsen in deze industrie.

‘In het verleden hebben we dat ook al eens voorgesteld’, zegt Zoon.

‘Verlagen we het winstaandeel voor de staat, dan wordt exploitatie van marginale velden plots ook veel interessanter voor marktpartijen en kunnen we die ook economisch rendabel aanboren. Het Rijk verliest in die situatie weliswaar wat, maar dat verlies wordt ruimschoots gecompenseerd door de extra volumes uit die velden. Effectief blijft er dan voor onze bedrijfstak 25 procent belasting over, net als in andere bedrijfstakken.’

Naar integratie Volgens Pierre Bartholomeus, algemeen directeur bij Gasconsulting van DNV KEMA Energy & Sustainability, kan de gasproductiesector, naast meer technische maatregelen zoals injecteren van stikstof of CO2 in leegrakende velden om de compressie omhoog te brengen,

geluid met minstens de helft.’

Het is slechts het begin van een ontwikkeling naar kostenreductie en een meer duurzame energievoorzie-

‘Voor exploitatie en productie uit de meer moeilijke velden treffen we een scala aan maatregelen.’ ook eens denken aan inniger samenwerking. Nu wordt dat al wel gedaan door gezamenlijk boten en helikopters in te zetten, maar er is veel meer mogelijk, meent de deskundige.

‘Via de open source-benadering kan de gassector nog grote slagen maken’, aldus Bartholomeus. ‘De energiemarkt is door globalisering en vergroening de laatste jaren opnieuw sterk in beweging. Pakweg vijf jaar geleden heeft men de slag naar duurzaamheid ingezet. Denk aan groen gas, syngas, energieproductie uit RWZI’s of aardgas dat met gespecialiseerde boten boven de platforms tot vloeibaar LNG wordt gecomprimeerd, zeshonderd keer kleiner dan het oorspronkelijke volume. Vrachtwagens of schepen die op LNG rijden of varen, reduceren de uitstoot van fijnstof en

ning, wil Bartholomeus maar zeggen.

‘Door toenemende complexiteit treedt er bovendien meer en meer verwevenheid in gasstromen op. Met de gasrotonde maken we de energie infrastructuur nu ‘futureproof ready’, dus gereed voor de toekomst. Dat is ook wel noodzakelijk want de Nederlandse economie drijft voor ruim de helft op aardgas. Ook is aardgas bij uitstek geschikt als transitiebrandstof naar een meer duurzame energievoorziening.’

Waar de energiesector de komende tijd volgens Bartholomeus dan ook veel meer aandacht aan kan besteden, is aan integratie van gas en stroom.

In het licht van langzaam afnemende voorraden aardgas wordt dergelijke integratie steeds belangrijker.

Ondergrondse opslag van gas zoals

in Bergermeer en in zoutcavernes bij Zuidwending is slechts één van de voorbeelden die hij aanhaalt. Er zijn er meer op te noemen. ‘Met aardgas kunnen we eveneens de mismatch tussen vraag en aanbod in het elektriciteitsnet compenseren’, zegt hij.

‘Wanneer gasvoorraden afnemen, wordt bijmenging met waterstof of syngas, geproduceerd uit biomassa en kolen dan wel verkregen via elektrolyse, een veelbelovende optie. De gassector zal, veel meer dan voorheen, haar blik moeten richten op samenwerking met de elektriciteitssector, zowel operationeel als innovatief. In dergelijke optimalisatie en integratie van stroom- en gassystemen liggen nog veel synergievoordelen.’

Ondertussen zal de gassector, meent de deskundige, de komende jaren gewoon moeten doorgaan met haar zoektocht naar nieuwe gasvelden, de rentabiliteit verhogen en nieuwe toepassingen beter uitnutten. ‘Schepping en behoud van maatschappelijk draagvlak is daarin steeds belangrijker geworden’, besluit Bartholomeus.

‘Dat kun je alleen bereiken door op transparante wijze te communiceren.

Vertrouwen moet je immers wel verdienen.’ n UTILITIES 29 nr. 03 - 2012

026_27_29_M_katern_gas_artikel.indd 29

07-03-12 09:43

Project van de maand Solvay opende begin februari

officieel zijn brandstofcelsysteem. Op zich is de techniek niet geheel nieuw, maar het chemiebedrijf zet wel een record neer: met 12,600 brandstofcellen en één megawatt vermogen is het de grootste ter wereld.

Waterstofcentrale van één megawatt Het brandstofcel systeem is volledig volgens verwachting in september geïnstalleerd en draait inmiddels, na enkele weken testen reeds drie maanden zonder problemen. Enige obstakel was de extreme vorst begin februari die de aanvoerleiding van het waterstof bevroor. De stacks zijn in een standaard zeecontainer ingebouwd, wat de vrij korte projecttijd verklaart. De energiecentrale werd dan ook min of meer plug and play afgeleverd bij Solvay. De efficiency blijkt met een bijzonder hoge waarde van vijftig procent elektrisch en een totaalrendement van tachtig procent volledig aan de hooggespannen verwachtingen te voldoen. Ook de beschikbaarheid blijkt met 99 procent indrukwekkend hoog. Tenslotte zijn de operators van Solvay in korte

tijd helemaal vertrouwd geraakt met het systeem.

Elektriciteit De PEM Power Plant dE fEITEn Opstart en afronding September 2011 – februari 2012

Opdrachtgever Solvay

Contractors Nedstack + MTSA

Locatie Lillo, België

zet waterstof, een reststof uit de chloorindustrie, om in elektriciteit en warmte.

Een groot deel van de waterstof die Solvay produceert, gaat nog steeds via een leiding naar chemiebedrijven en raffinaderijen in de buurt. Maar wat overblijft, wordt via de brandstofcellen van Nedstack omgezet in elektriciteit.Voor energie-intensieve chloor- en chloraatfabrieken betekent dit dat ze met deze PEM Power Plant in twintig respectievelijk veertig procent van hun eigen elektriciteitsbehoefte kunnen voorzien.

De PEM Power Plant bij Solvay levert

naast die megawatt elektriciteit ook vijfhonderd kilowatt warmte, die op de site weer wordt gebruikt.

Lange levensduur In 2007 leverde Nedstack al een kleinere variant van zeventig kilowatt aan AkzoNobel in Delfzijl. De brandstofcellen blijken een bijzonder lange levensduur te kennen. De laatste generatie van Nedstacks brandstofcellen draait nu al 13.000 uur in continubedrijf. Naar verwachting zullen de cellen meer dan 20.000 uur volmaken.

De centrale bij Akzo, die al bijna vijf jaar draait, vergt bijzonder weinig onderhoud en wordt door Nedstack op afstand beheerd. n

30 UTILITIES nr. 03 - 2012

030_U_katern_gas_artikel.indd 30

06-03-12 15:56

Energievisie Biobrandstoffen zijn een klein, maar

groeiend deel van de Europese energiemix. Het betreft een industrie die continu in ontwikkeling is, maar geopolitieke factoren maken de toekomst ervan enorm onzeker. Dit wordt gedreven door economische en ecologische agenda’s. Voldoen aan de Europees verplicht gestelde vraag heeft significante impact op de verschillende industrieën -agrarisch, biobrandstof en petrochemisch- die samen de biofuel supply chain creeren.

Tekst: Edwin Knoop, Senior Executive Energy Downstream Accenture

Van haven tot hub: integratie in de biofuel supply chain Vraag en aanbod bevinden zich op verschillende locaties en een internationale biobrandstoffenmarkt is zich aan het ontwikkelen. Grote volumes biobrandstof en grondstof worden verscheept, van producerende naar vragende gebieden. Efficiënte zeehavens zijn essentieel voor kosteneffectief transport van biobrandstoffen.

De RijksUniversiteit Groningen en Accenture hebben samen onderzoek uitgevoerd om de rol van havens in de supply chain van biobrandstoffen te bepalen. Dit onderzoek geeft een overzicht van de keten van biobrandstoffen en analyseert hoe deze zich ontwikkelt op basis van de macroeconomische strategische omgeving.

Ruim veertig deelnemers uit bedrijfsleven, overheid en wetenschap hebben een bijdrage geleverd, resulterend in een all-round overzicht van de ontwikkeling van de biofuel supply chain en de bijbehorende strategische kansen voor havens.

De complexiteit en onzekerheid in de keten vertalen zich in een noodzaak tot flexibiliteit in de supply chain en de

noodzaak tot een holistische aanpak van ketenregie en integratie. Ondanks de verschillende integratie-initiatieven die momenteel zichtbaar zijn, is de (logistieke) organisatie van de biofuel supply chain verre van optimaal en deze kan significant verbeterd worden.

Havens hebben de mogelijkheid om synergie tussen organisaties te creëren en ketenintegratie te stimuleren.

Havens moeten zich intensiever betrekken in de biofuel supply chain en kunnen zich ontwikkelen van overslagpunt tot logistiek knooppunt en industrieel cluster. Ze kunnen dit doen door een heldere visie te creeren en hun rol uit te breiden van faciliterend naar initiërend, coördinerend of zelfs regisserend. Daarmee vervullen ze de volgende activiteiten: faciliteren van stromen, creëren van nieuwe stromen, uitvoeren van waarde toevoegende activiteiten, het ontwikkelen van een bio-industriecluster en optreden als een kenniscentrum.

Het onderzoek heeft geresulteerd in een ‘Integratie Matrix’, met daarin

de rollen, activiteiten, resources en karakteristieken die een haven nodig heeft om te integreren in de biofuel supply chain. De toepasbaarheid is getest op de Rotterdamse haven. De kracht van Rotterdam als een logistieke hub, bestaand industriecluster en de expliciete ‘bio-visie’, versterken de mogelijkheden om een bio-haven te worden. Desalniettemin moet Rotterdam verdere stappen nemen om te integreren in de biofuel supply chain en te investeren in de benodigde resources.

De onderzoeksdeelnemers zijn het eens over de potentie van biobrandstoffen en benadrukken de noodzaak van een ‘level playing field’ voor de industrie. Grotere volumes, commodity-denken en een stabiel en stimulerend overheidsklimaat en regelgeving zijn essentieel voor de ontwikkeling van biobrandstoffen.

Als aan alle voorwaarden voldaan wordt, kunnen biobrandstoffen zich ontwikkelen tot een nieuwe pilaar van de Rotterdamse haven en de Nederlandse economie. n UTILITIES 31 nr. 03 - 2012

031_R_energievisie_pagina.indd 31

06-03-12 13:45

HÉT JAARCONGRES VAN DE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR DOELMATIG ONDERHOUD EN HET VAKBLAD IMAINTAIN

22 maart 2012 • De Kuip • Rotterdam

Onderhoud in

4D

Huidige technieken en systemen raken steeds beter geïntegreerd in de

met lezingen, films, interviews en discussie over zelfhelende materialen,

onderhoudsindustrie en zorgen voor meer veiligheid, beter inzicht, lagere

sensoren, open innovatie, onderhoudsvrije installaties, informatisering

kosten en hogere beschikbaarheid. Maar wat wordt de volgende dimensie

en de menselijke maat. Samen met u wordt gekeken waar de

in onderhoud? Tijdens iMaintain 2012 staat Onderhoud in 4D centraal;

onderhoudsindustrie de komende decennia de verdieping kan vinden.

Initiatiefnemers:

Platinasponsor:

Goudsponsors:

INFORMATIE: KIKI NELSON Tel.: +31 (0)20–31 22 791 kiki.nelson@industrielinqs.nl

04_iMaintain_adv_spread.indd 2

07-03-12 09:27

â–˛

Schrijf u nu in en ontvang korting op de iPad 2

WIE WORDT DE MAINTENANCE MANAGER OF THE YEAR 2012?

Tijdens een avondvullend programma met film, entertainment en diner kiest een vakjury de Maintenance Manager of the Year 2012. Arne van der Kruk (NAM), Cor van de Linde

Programma

(Maasvlakte Olie Terminal) en Jan Willem de Vries (EPZ)

10:00 uur

Ontvangst en registratie

zijn genomineerd omdat ze uitblinken in hun vak. Maar wie

11:00 uur

Opening door de dagvoorzitters

brengt het onderhoud echt naar de volgende dimensie?

11:10 uur

Diepgang in inspectietechniek Het vervolg op 3D scannen door Willem van Spanje, DelftTech

11:35 uur

Automatisch onderhoud De kans van zelfherstellende materialen door Santiago Garcia, TU Delft

12:00 uur

Gezamenlijk uniek zijn Open innovatie voor sensorontwikkeling door Frank Bouwens, Holst Centre

12:30 uur

Netwerklunch

13:45 uur

Jouw onderhoud, mijn onderhoud Inspirerende filmverslagen van kennisuitwisselingsbezoeken

14:15 uur

De toekomst vandaag Multidimensionale werkvoorbereiding, door Jo Limpens, Sitech De volgende dimensie in veilig onderhoudswerk door Dolf van der Beek, TNO

15:15 uur

Pauze

15:45 uur

Columns en debat Met Brian Gajadhar, Tedopres Documentation; Tiedo Tinga, Nederlandse Defensie Academie

16:30 uur

Onderhoud met de D van Duurzaam Met o.a. Boris Neefjes, Evides Industriewater B.V.

17:15 uur

Slotwoord met aansluitend relatie-onderhoud

18:30 uur

Avondprogramma met de verkiezing van de

Cor van de Linde, Maasvlakte Olie Terminal

Arne van der Kruk, NAM

Maintenance Manager of the Year 2012 Jan Willem de Vries, EPZ

Mediapartners:

Participanten:

Schrijf u in via: www.i-maintain.nl/congres 04_iMaintain_adv_spread.indd 3

07-03-12 09:28

product & oplossing Warmtebeeldcamera’s

➧

Met de vijf modellen van de FLUKE warmtebeeldcamera’s krijgt u meer werk voor elkaar in minder tijd. De Ti-100 serie beschikt over het IR-OptiFlex focus systeem, wat het gebruiksgemak van een focusvrij systeem combineert met de flexibiliteit van een handmatige focus. IR-Fusion technologie maakt het mogelijk om warmtebeelden en digitale beelden te mixen.

Naast het vastleggen van statische beelden kan de Ti-100 serie tevens focusvrij video-opnamen maken in infrarood en zichtbaar licht met toepassing van IR-Fusion. De instrumenten zijn gemakkelijk te bedienen met slechts één hand en hebben een ergonomisch design. De warmtebeeldcamera overleeft probleemloos een val van twee meter. Verder maken IR-PhotoNotes (hulpfoto’s) en een voicerecorder het mogelijk om additionele informatie vast te leggen en op te slaan. www.euro-index.nl.

Gatewaystation

➧

Yokogawa introduceert een uitgebreide versie van het geïntegreerde productiebesturingssysteem CENTUM VP. De nieuwste versie ondersteunt het gebruik van het redundante Unified Gateway Station (UGS). Dit station fungeert als interface tussen CENTUM VP en andere besturingssystemen. Daarnaast wordt nu ook een alarmmonitoringfunctie geboden waarmee alarminformatie van andere besturingssystemen op de HMI (human machine interface) van CENTUM VP kan worden getoond.

Met de ondersteuning voor de redundante UGS kan nu een uiterst betrouwbaar systeem worden gerealiseerd zonder dat daarvoor speciale

software is vereist; eenvoudig programmeerwerk is voldoende. Door de nieuwe alarmmonitoringfunctie kunnen nu naast procesalarmen van het hoofdproces, ook alarmmeldingen van andere besturingssystemen worden getoond op de CENTUM VP HMI. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een OPC-A&E server.

OPC (Object Linking & Embedding for Process Control) is een standaard specificatie voor de aansluiting van meetinstrumentatie en besturingssystemen. De sub-specificatie OPC-A&E wordt gebruikt voor alarmmeldingen en events. www.yokogawa.com/nl

Compacte switch

➧

34 UTILITIES nr. 03 - 2012

034_35_F_product oplossing.indd 34

Met de compact switch modules Logo! CSM 230 en CMS 12/24 van Siemens Industry Automation kunnen logicamodules in de Logo! productlijn worden uitgebreid met extra Ethernet-interfaces en flexibel op Ethernet netwerken worden aangesloten. Het ontwerp van de nieuwe switches is gelijk aan de Logo!serie en maakt naadloze en ruimtebesparende montage mogelijk.

De CSM 230 is geschikt voor 110 en 230 volt wisselspanning, terwijl de CSM 12/24-versie werkt bij 12 en 24 volt gelijkspanning. De Logo! CMS 230 en Logo! CMS 12/24 hebben elk vier RJ45-poorten. Drie poorten bevinden zich aan de onderzijde en de vierde is in het voorpaneel geplaatst voor het snel aansluiten van programmeerapparatuur. De unmanaged switches kunnen twee Logo! modules met elkaar verbinden, of aansluitingen realiseren voor aanvullende componenten, zoals HMI-panels of programmeerapparatuur. De nieuwe switch-modules zijn net als de Logo! www.siemens.nl/logo

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

06-03-12 12:05

PanelPCs De PPC-5152 luidt een tijdperk in van een hele nieuwe generatie Panel PC’s met uitgebreide mogelijkheden en een gestroomlijnd design. Deze nieuwe Panel PC heeft, naast vele unieke features, een strak afgerond IP64-front zonder hoekjes of randjes waar zich stof en vuil in ophoopt. Het front is voorzien van een waterdichte USB-aansluiting voor eenvoudige software-updates of het uitwisselen van productiedata. Aan

de (vaak verborgen) achterkant vinden we een breed scala aan aansluitingen en uitbreidingsmogelijkheden. Uiteraard de bekende USB2.0 netwerk- en seriële aansluitingen. Daarnaast ook nog eens twee USB3.0-aansluitingen, twee slots voor uitbreidingskaarten en een ruimte voor een optionele framegrabberkaart waar vier videosignalen tegelijk mee verwerkt kunnen worden. www.koningenhartman.com

Piëzo-elektrische doseertechnologie

Tijdens de VSK2012 presenteert Techneco de Toros Solar warmtepompcombi. Dit nieuwe concept combineert de duurzame energie uit de bodem met gratis zonnewarmte. Doordat Techneco van de warmtepomp en de zonnecollector één integrale installatie heeft gesmeed, gaat de COP van het systeem substantieel omhoog.

De Toros Solar warmtepompcombi is tot maximaal veertig procent zuiniger dan de Toros warmtepomp zonder zonnecollector.

De Toros warmtepomp is al geruime op de markt en boekt vooral succes in nieuwbouwwoningen. Het toestel is verkrijgbaar met een verwarmingsvermogen van drie tot tien kilowatt. Ook beschikt het toestel over een boilervat van tweehonderd liter. Ondanks de goede prestaties van de warmtepomp zocht Techneco naar een configuratie die het systeem nog efficiënter zou maken. Daarbij ging de aandacht vooral uit naar de warmtapwaterbereiding, waarbij de toevoeging van een zonnecollector het meeste effect sorteert. www.techneco.nl

Piëzo-elektrische doseersystemen bieden een methode om flux op hoge snelheid en met een zeer hoge nauwkeurigheid aan te brengen zonder vervuiling van fluxbaden, reden dat Nordson EFD dergelijke geavanceerde doseersystemen aanbiedt. De snelle reactie van de piëzo-elektrische actuatoren maakt het mogelijk om vloeistof te doseren met snelheden tot 150 cycli per seconde. De piëzoelektrische jetting doseersystemen van Nordson EFD bevatten twee piëzo-elektrische actuatoren opgebouwd uit gestapelde keramiekschijven die bewegen in reactie op veranderingen in de geleverde spanning van de ventieldriver. Wanneer spanning op de actuatoren wordt gezet, opent het ventiel zodat de onder druk staande vloeistof naar de vloeistofuitgang kan vloeien. Wanneer de spanning wordt veranderd, sluit het ventiel zich razendsnel en wordt de vloeistof uit de nozzle geperst en gedoseerd op het product. www.nordson.com

Handheld oscilloscopen

Hoog-efficiënte elektromotor

Agilent introduceert de toevoeging van de U1610A en U1620A oscilloscopen aan het portfolio van handheld instrumenten. Beide modellen zijn voorzien van twee geïsoleerde ingangskanalen, gecertificeerd conform CAT III 600 V, ter bescherming van de gebruikers en om te voorkomen dat schade aan de oscilloscoop ontstaat bij het uitvoeren van zwevende metingen. De U1610A heeft een bandbreedte van honderd

Als antwoord op de steeds hogere eisen met betrekking tot energieefficiëntie heeft KSB een hoogefficiënte elektromotor ontwikkeld en onder de typebenaming SuPremE geïntroduceerd. De synchroon-reluctantiemotor heeft minstens vijftien procent minder vermogensverlies dan voorgeschreven in de EG640 voor efficiëntieklasse IE3 vanaf 2015 of 2017. Daarmee bereikt de motor het toekomstige efficiëntieniveau IE4. De ontwikkelde aandrijving is uitgerust met een vierpolige rotor, die alleen bestaat uit een blikpakket en geen kortsluitanker heeft. Voor de geleiding van de veldlijnen is aan de rotorplaten in het blikpakket een bijzondere vorm gegeven. Hierdoor wordt een voorkeursrichting in het veld bereikt die ervoor zorgt dat de rotor in de juiste richting gaat draaien. www.ksb.nl

Solar combiwarmtepomp

megahertz en een samplefrequentie van 1 GSa/sec terwijl de U1620A tweehonderd megahertz bandbreedte en 2 GSa/sec sampling rate biedt. Met een maximale geheugendiepte van 2 Mpts, kunnen de gebruikers nietrepeterende signalen zoals motor start up sequence, in-rush en transient golfvormen vangen zonder in te boeten op details van het signaal. www.bfioptilas.nl

Zonnepanelen met hoog PID-testresultaat De door TÜV Rheinland uitgevoerde PID-test toont aan dat de zonnepanelen van Centrosolar bestand zijn tegen voltage-gerelateerde prestatievermindering.

Dit effect, dat wordt aangeduid als PID (Potential Induced Degradation), is één van de belangrijkste oorzaken van de afname van prestaties van PV-systemen gedurende hun levenscyclus. PID, het fenomeen van prestatievermindering door elektriciteitsspanning, is een belangrijk issue binnen de zonne-energiebranche. Dit effect ontstaat door energielekkage op het overgangspunt van het paneel naar het frame en dit kan resulteren in kortsluiting. Deze kortsluiting leidt vervolgens tot verminderde prestaties van het systeem. www.centrosolar.nl

UTILITIES 35 nr. 03 - 2012

034_35_F_product oplossing.indd 35

06-03-12 12:05

Energie Voormalig topman van Econcern Ad van Wijk is

nu hoogleraar. Na het faillissement van het bedrijf leek de ondernemer van het jaar 2007 van het openbare toneel te verdwijnen. Maar de crisis heeft zijn duurzame ideeën er niet onder gekregen. Als hoogleraar Future Energy Systems aan de TU Delft deelt hij weer gul zijn visie. ‘Auto’s zijn de energieproducenten van de toekomst.’ Dat vraagt wel om herziening van verouderde mechanismen in de energiewereld en bijvoorbeeld nieuwe regelgeving.

Tekst en beeld: Wim Raaijen

Auto-industrie kan spil energievoorziening worden ‘Er wordt de laatste tijd weinig nieuws gemeld over de brandstofcel, beweerde een van mijn studenten onlangs. Kan jij Chinees lezen dan, vroeg ik hem.’

Hooguit de stilte voor de storm.

Volgens professor Ad van Wijk is er een enorme toekomst voor de toepassing van brandstofcellen in auto’s. En die gaan niet alleen voor de voortdrijving zorgen, maar ook elektriciteit produceren.Van Wijk: ‘Brandstofcellen kunnen via een chemisch proces met een hoge efficiëntie, ongeveer vijftig procent, brandstof omzetten in elektriciteit. Dat is een hogere efficiëntie dan de gemiddelde efficiëntie van ons huidige elektriciteitsproductiepark, ruwweg veertig procent.’

Als de auto’s geparkeerd staan, kunnen brandstofcellen volgens de hoogleraar onder meer biogas of waterstof omzetten in stroom. Gemiddeld gebruiken we onze auto’s maar zeven procent van de tijd. Dus tijd genoeg om elektriciteit te produceren. ‘Als we in bijvoorbeeld parkeergarages niet alleen een elektriciteitsleiding op de auto aansluiten, maar ook een brandstofleiding, kan de elektriciteitsproductie beginnen. Naast elektriciteit produceren de cellen ook 36 UTILITIES nr. 03 - 2012

036_37_39S_artikel.indd 36

nog een ‘afval’-product, namelijk schoon water. Per kilowattuur een kleine halve liter schoon water.’

Spil De parkeergarage kan zo een behoorlijke elektriciteitscentrale worden.Van Wijk: ‘Met een garage van vijfhonderd auto’s is straks zo een elek-

de hybride auto kwam. De westerse automerken waren er toen nog nauwelijks mee bezig. Pas sinds kort hebben ze door dat de komst van de elektrische auto onafwendbaar is en komen ze ook met modellen.’

De wind gaat vooral waaien vanuit het oosten. Van Wijk: ‘We weten

‘Met een garage van vijfhonderd auto’s is straks zo een elektriciteitscentrale van veertig megawatt gebouwd.’ triciteitscentrale van veertig megawatt gebouwd.’ Dat wordt wel even wennen, want in de visie van Van Wijk gaat de auto-industrie dus de spil worden van onze energievoorziening. De wereld op z’n kop, lijkt wel. Want was het niet de auto-industrie die een paar jaar geleden in slecht weer terecht kwam, onder andere omdat ze te weinig innovatief is geweest? ‘Het gaat straks mogelijk om een hele andere auto-industrie dan die we nu kennen’, voegt Van Wijk er daarom direct aan toe. Bekende westerse merken moeten uitkijken dat ze de boot niet missen. ‘Het was het Japanse Toyota dat voor het eerst met

nog niet half hoe de Chinese autoindustrie zich ontwikkelt, alleen al omdat we de taal niet machtig zijn.’

Bovendien is de Chinese industrie allesbehalve transparant. Nieuwe Chinese automerken als BYD schijnen al verschillende elektrische concept cars in de fabriekshal te hebben staan, om straks de enorme vraag aan te kunnen. Want één ding staat voor Ad van Wijk als een paal boven water. China gaat straks massaal elektrisch rijden. Dat China van alle landen momenteel over de hele linie het meeste geld stopt in duurzame technologie-ontwikkeling is volgens

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

06-03-12 15:53

Van Wijk ook een duidelijk signaal.

‘Wij denken in het westen nog steeds dat we voorop lopen. Maar dat is op veel terreinen al niet meer zo. Alles verandert.’

Schaalgrootte We zullen volgens Van Wijk vooral moeten inzien dat de energievoorziening er heel anders uit gaat zien. ‘Traditioneel denken we in grote elektriciteitcentrales en raffinaderijen. Schaalgrootte levert volgens dit paradigma veel efficiëntie op. Het is straks echter veel efficiënter om juist decentraal in auto’s elektriciteit op te wekken. De voordelen van schaal-

grootte gaan dan bijvoorbeeld veel meer zitten in de massaproductie van stroomproducerende auto’s.’

Een ander enorm groot voordeel van decentrale opwekking is dat je de capaciteit van het huidige elektriciteitsnet niet enorm hoeft uit te breiden, stelt de hoogleraar. Als de onomkeerbare elektrificatie van het energiesysteem op de traditionele manier gebeurt, moet het elektriciteitsnet volgens Van Wijk dubbel worden uitgevoerd. Dat is niet nodig als opwekking en het gebruik veel dichter bij elkaar worden gebracht. Er is dan veel minder transport van elek-

triciteit nodig. Dat spaart niet alleen enorme investeringen uit, het levert ook nog eens veel minder energieverlies op.

Overschot creëren ‘De auto als elektriciteitscentrale van de toekomst, wordt een geweldig grote centrale’, stelt Van Wijk. ‘Elk jaar kopen we in Nederland vijfhonderdduizend nieuwe auto’s. In totaal kan dat jaarlijks een park van veertigduizend megawatt opleveren, twee keer zoveel als de huidig opgestelde elektriciteitsproductie in Nederland.

In feite creëren we zo een geweldig UTILITIES 37 nr. 03 - 2012

036_37_39S_artikel.indd 37

06-03-12 15:54

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

038_www_uilities.indd 43

06-03-12 09:58

overschot aan lokaal, kleinschalig, flexibel productievermogen.’ Op den duur kunnen de huidige elektriciteitscentrales daarmee overbodig worden en zijn grote investeringen in extra infrastructuur niet nodig.’

Naast de elektriciteitsproductie met auto’s, wordt volgens Ad van Wijk in de toekomst ook nog elektriciteit opgewekt met zon, wind en beweging.

‘Uit ons afval en biomassa produceren we biogas. En met onze auto’s hebben we dus lokaal heel veel flexibel en kleinschalig vermogen beschikbaar. Wij met zijn allen worden de producenten van elektriciteit en eigenaar van flexibele, efficiënte elektriciteitscentrales.

De autofabrikanten produceren en leveren deze elektriciteitscentrales.

Telecombedrijven zorgen dat alles netjes geregeld, afgestemd en afgerekend wordt.’

Verbetering nodig Hoewel er technologisch er nog wel wat moet gebeuren, staat het voor Van Wijk vast dat deze toekomst eraan komt. ‘Er moeten nog betere brandstofcellen komen met een langere levensduur.

En er is goede en efficiënte productie van waterstof nodig en bijvoorbeeld ook veilige waterstofopslag en -infrastructuur.’

Daarnaast is er veel meer innovatie en onderzoek nodig, nieuwe organisatie van de energievoorziening, nieuwe businessmodellen, nieuwe besturing van het systeem en vooral ook nieuwe wetgeving. ‘Alle wet- en regelgeving is nog gebaseerd op het traditionele systeem. Dat staat ook vaak het succes van duurzame energie in de weg. En er is ook een heel verkeerd

beeld over verdeling van subsidies.’

Traditionele opwekking wordt onopgemerkt vaak behoorlijk bevoordeeld, stelt hij. ‘Toen we bij Econcern indertijd het Prinses Amalia offshore windpark gingen aanleggen, moesten we de kabel over de zeebodem die het park aansluit op het elektriciteitsnet helemaal zelf betalen. Geen kolencentrale heeft voor aansluiting hoeven te betalen. Ook de vergunningaanvragen voor de aanleg van duurzame energieparken zijn tijdrovender en kosten veel geld. Ook omdat ze vaak onderop het stapeltje liggen.

Offshore windparken komen bijvoorbeeld pas na de scheepvaart, havenactiviteiten en visserij aan bod.’

Feit en fictie Ad van Wijk vindt dat alles gericht moet worden op een zo snel mogelijke komst van een duurzaam energiesysteem. ‘Dat we voorlopig

GroEnE campUS Ad van Wijk wil niet alleen een hoogleraar zijn van woorden. Het ondernemersbloed stroomt nog steeds door zijn aderen. Hij wil zijn leerstoel aan de TU Delft gebruiken om de Campus van deze universiteit te vergroenen. En dat wil hij niet beperken tot een duurzame energievoorziening. Van Wijk: ‘Een groene campus is meer. We willen geen afval meer of hergebruik van afval, schoon water, schone lucht, slimme gelijkstroomnetten, schoon licht, elektrisch vervoer, cradle to cradle-producten en groene gebouwen.’ Meer hierover op de internetsite www.the-green-campus.com.

bijvoorbeeld aardgas nodig hebben om in onze energiebehoefte te voorzien, begrijp ik ook wel. En opslag van CO2 kan ik ook nog wel billijken. Maar dat wordt anders als ze als blijvende en duurzame oplossingen worden gezien.’

Eind december had het NRC een bijlage met mooie foto’s, die door Shell werd gesponsord. Tussen de regels door was, onder het mom van meer helderheid scheppen in het energievraagstuk, de Shell-boodschap duidelijk. De veronderstelling dat de overgang van traditionele fossiele brandstoffen naar duurzame energie ‘nog vele decennia zal duren’ is volgens Van Wijk niet vol te houden en eerder de wens van Shell dan een goede voorspelling. ‘Ronduit tendentieus’, vindt hij het gebruik van cijfers en beweringen rond zonne-energie in de bijlage. Hierin staat dat ‘zonneenergie naar verwachting zo rond 2040 een rendabel alternatief zal zijn’.

Uitgaande van de huidige stroomprijs is het nu al mogelijk om break-even zonnecellen te installeren in Nederland, stelt Van Wijk samen met verschillende deskundigen op dit gebied.

Van Wijk heeft het idee dat het NRC achteraf ook wel wat in zijn maag zat met de gesponsorde bijlage van Shell.

Glimlachend: ‘Onlangs werd ik opgebeld door de redactie van NRC Next.

Ze vroegen mijn medewerking voor een nieuwe rubriek die de echte feiten van fictie moet scheiden.’ n UTILITIES 39 nr. 03 - 2012

036_37_39S_artikel.indd 39

07-03-12 09:43

MARKET REVIEW ENERGIE

WATER

Coolworld

DHV B.V.

Duikerweg 34 Postbus 338 5140 AH WAAlWijk tel: +31 (0)416 - 68 80 88 Fax: +31 (0)416 - 68 80 89 e-mail: info@coolworld.nl Website: www.coolworld.nl

laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFooRt Postbus 1132 3800 Bc AMeRsFooRt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

Diensten

Diensten

GAS

Diensten

GAS

PRoDucten

Noxon Stainless B.V. Engineering, Pijpleidingen, Montage en Apparatenbouw Postbus 2517 2940 AA lekkeRkeRk tel: +31 (0)180 - 45 21 88 Fax: +31 (0)180 - 66 23 08 e-mail: info@klip.nl Website: www.klip.nl

Vossenbeemd 51 5705 cl HelMonD Postbus 6096 5700 et HelMonD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

WATER

PRoDucten

ENERGYST CAT RENTAL POWER Hallenstraat 16 Postbus 30 5530 AA BlADel tel: +31 (0)497 - 53 25 00 Fax: +31 (0)497 - 53 25 50 e-mail: info.nl@energyst.com Website: www.energyst.com

Energyst Rental Solutions NV

SGS Nederland b.v.

BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeel tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

terbekehofdreef 24 B - 2610 WilRijk, BelGiË tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

ENERGIE

PRoDucten

Versteden Leidingsystemen B.V. kooiweg 24 4631 sZ HooGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HooGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail:info@versteden.com Website: www.versteden.com

Inspectie en Keuringen

STAR Oil Gas Power Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 tM HenGelo tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Discom b.v. staalindustrieweg 5 2952 At AlBlAsseRDAM tel: +31 (0)78 - 681 09 60 Fax: +31 (0)78 - 681 09 70 e-mail: info@discom.eu Website: www.discom.eu

Malledijk 18 Postbus 200 3200 Ae sPijkenisse tel: +31 (0)181 - 69 33 33 Fax: +31 (0)181 - 69 35 81 e-mail: info@sgs.com Website: www.sgs.com

Lubron Waterbehandeling BV Postbus 540 4900 AM oosteRHout nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MoeRDijk tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GRoninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

Kiwa Nederland B.V. sir. W. churchill-laan 273 2288 eA RijsWijk Postbus 70 2280 AB RijsWijk tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Brancheverenigingen

STAR België Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BelGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG TRAMESER B.V.

Siemens Nederland N.V.

Ambachtstraat 14 7609 RA Almelo tel: +31 (0)546 545 010 Fax: +31 (0)546 545 011 e-mail: info@trameser.com Website: www.trameser.com

Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 40 UTILITIES nr. 03 - 2012

040_marketreview.indd 40

Diensten

DDM Demontage B.V. Demontage - sloopwerken transport - Asbestsanering Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

06-03-12 09:58

Subsidie voor kunstproject Recyclution Het Amersfoortse kunstenaarscollectief Parmant uit Amersfoort heeft een Europese cultuursubsidie in de wacht gesleept van 96.000 euro. Het bedrag is toegekend voor het bijzondere werk ‘Recyclution’, dat het collectief afgelopen najaar heeft gerealiseerd.

Het object, dat momenteel in de Amersfoortse werkplaats van het collectief staat, is geconstrueerd uit een oliedrum die tot de rand toe gevuld is met olifantenmest. Met het werk ageert maker Jeroen van Dam tegen de steeds kleiner wordende kloof tussen natuur en cultuur. ‘Eerder al lieten overheden het natuurbeleid stikken, nu trekken ze ook nog hun handen af van de kunst- en cultuursector. Wij vonden dat het tijd is om daar een kritisch statement tegenover te stellen.’

Het is niet de bedoeling dat ‘Recyclution’ tentoongesteld gaat worden. ‘Dat vind ik ouderwets’, aldus Van Dam. ‘Juist in deze tijden van bezuinigingen moet kunst een vuist maken tegen onverschilligheid. En hoe kan dat beter dan door het hier in het atelier te laten staan?’

Citaten ‘Hoezeer ik de hernieuwbare energiebronnen als zon, wind, water en biomassa ook een warm hart toedraag, ik denk niet dat het haalbaar is om binnen nu en veertig jaar helemaal over te schakelen.’

Robert-Jan Smits, directeur-generaal Onderzoek en Innovatie van de Europese Commissie, in De Ingenieur ‘Je hoeft geen wetenschapper te zijn om te bedenken dat het niet duurzaam is om in tweehonderd jaar de grondstoffen te verbruiken die er tweehonderd miljoen jaar

‘Theofiel’ wordt omgezet in groene stroom

over hebben gedaan om olie, gas

De potvis die onlangs aangespoeld is op het strand van Heist in België, is opgeruimd en naar het vilbeluik gebracht. Daar zal het vet gesmolten worden en van het vet zal stroom worden gemaakt. Het tien jaar oude mannetjesdier is intussen ‘Theofiel’ gedoopt.

De walvis weegt naar schatting 25 ton en bestaat voor de helft uit vetten. Na behandeling van het kadaver bij het vilbeluik Rendac in Denderleeuw, dat dierlijk restmateriaal verwerkt en waar het vet wordt gesmolten, gaat het vet naar de biobrandstofcentrale van Electrawinds in Oostende. Daar wordt het omgezet in groene stroom. De 12,5 ton vet van de potvis kan tot 50.000 kilowattuur groene stroom produceren, goed voor het jaarverbruik van veertien gezinnen. De biobrandstofcentrale in Oostende is in werking sinds 2005 en gebruikt voor de productie van stroom vet van slachthuizen en bedrijven die dierlijk afval verwerken.

Werner Fuhrmann, AkzoNobel-

en steenkool te worden’ bestuurder, in Chemie Magazine ‘We zijn bezig met het opsouperen van de eindige voorraden grondstoffen waar we bovendien slordig mee omspringen. Dat leidt dan weer tot vervuiling.

Ecologisch gezien is het vijf voor twaalf.’

Herman Wijffels, hoogleraar Duurzaamheid en Maatschappelijke Verandering, in Ingenieus

Nanotechnologie maakt jas elektriciteitscentrale Door slim gebruik te maken van koolstofnanobuisjes is het wetenschappers gelukt om een materiaal te maken dat warmte omzet in elektriciteit en aanvoelt als een zachte stof. Het thermo-elektrisch effect werd al in het begin van de negentiende eeuw ontdekt en kent vele toepassingen, zoals het omzetten van afvalwarmte van fabrieken in elektriciteit of om de koelelementen van een mobiele koelbox te laten werken. Lichaamswarmte in elektriciteit omzetten, is echter veel lastiger: het materiaal moet slecht warmte geleiden en wel goed elektriciteit, het moet prettig om het lichaam zitten én betaalbaar zijn. Door koolstofnanobuisjes in dunne plasticvezels te verwerken is het de techneuten gelukt om een als zachte stof aanvoelend materiaal te maken dat lijkt op vilt. Het geteste kleine stukje stof van een paar vierkante centimeter en 72 laagjes leverde vooralsnog niet meer op dan 137 nanowatt, maar het team is druk bezig de laagjes van meer nanobuisjes te voorzien en dunner te maken, zodat ze er meer vermogen uit kunnen krijgen. Gebruiksmogelijkheden zien de ontwikkelaars genoeg, bijvoorbeeld een jas met een complete thermo-elektrische binnenkant waardoor de lichaamswarmte genoeg elektriciteit opwekt om bijvoorbeeld een smartphone op te laden.

‘Als je zie hoe amateuristisch die prachtige ideële plannen soms in elkaar zitten, dan begrijp ik wel dat een professionele investeerder daar niets in ziet. Daarom zijn we ook bezig met een professionaliseringsprogramma binnen e-Decentraal.’

Bart Jan Krouwel, voorzitter van de Federatie e-Decentraal, in Energie+ ‘De buitenwacht denkt dat wij een kolencentrale bouwen zonder oog voor de milieuaspecten, maar de realiteit is veel genuanceerder.’

Rolf Fouchier, CEO E.ON Benelux, in Energie Actueel

UTILITIES 41 nr. 03 - 2012

041_G_wervelingen.indd 41

06-03-12 12:05

datum: 7 juni 2012 • locatie: rdm Campus rotterdam

|SCHRIJF U NU IN|

Wij nemen onze verantWoordelijkheid

Wij nemen onze verantWoordelijkheid Bedrijven en managers in de Rijn/Schelde-delta moeten hun verantwoordelijkheid nemen, net als de Plant Manager of the Year in respectievelijk 2011, 2009, 2010 (beeldmerk). Zij hebben bijzondere prestaties geleverd op het gebied van o.a. veiligheid, productiviteit, kwaliteit en MVO. Programma Tijdens Deltavisie2012 wordt 11.45 uur registratie onderzocht welke oplossingen 12.30 uur Plenaire opening bedrijven kunnen inzetten om 13.00 uur masterclass ronde 1 maatschappelijk verantwoord te 14.00 uur Pauze kunnen ondernemen. Aanvullend 14.30 uur Plenaire sessie met op het dagprogramma wordt in kandidaten Plant manager de avond tijdens het diner voor de of the Year-verkiezing vijfde keer de Plant Manager of the 15.30 uur masterclass ronde 2 Year verkozen.

16.30 uur Pauze 17.00 uur Plenair debat Bevestigde sprekers 18.00 uur Borrel Huub Kleinrouweler, KMR 19.00 uur diner en Plant manager Serge dos Santos Gomes, Intelink of the Year-verkiezing 2012 Edith Romp, Teijin Aramid Jan-Pieter Ebben, Roland Berger Strategy Consultants Richard Amberger, BASF 21.30 uur Sluiting

Deltavisie2012 is een samenwerkingsverband van:

kijk voor de laatste informatie op:

Goudsponsors:

WWW.deltaviSie2012.nl

05_A5_Deltavisie.indd 2

De nieuwe standaard in webvertising

06-03-12 12:11

Presenteer uw bedrijf, innovatie of project volgens de nieuwe standaard in webvertising: Bizz56”. Vertel uw verhaal in uw eigen creatieve film van 56 seconden en de boodschap komt aan!

Het doordachte stramien van Bizz56” zorgt ervoor dat u en de filmers van Movielinqs zich kunnen concentreren op het communicatieve en creatieve deel van uw boodschap. En bovenal zorgt Bizz56” voor een snelle, complete en eigentijdse boodschap die de aandacht van uw doelgroep tot het einde vasthoudt. Bizz56”-video’s zijn multiinzetbaar: op uw site, via smartphones en tablets en op social media.

Bizz56” is een product van Movielinqs, een onderdeel van Industrielinqs pers en platform

Scan de QR-code voor een voorbeeld van Bizz56”

Meer weten?

042_deltavisie_bizz56.indd 43

Neem contact op met Ellen van den Burg (020-3122088) of movielinqs@industrielinqs.nl

06-03-12 12:14

De energiewet In mijn vorige bijdrage stond ik stil

bij de conceptverordening ‘Richtlijnen voor de transEuropese energie-infrastructuur’. Inmiddels is vanuit diverse hoeken een reactie gegeven op dit concept.

Hierbij lopen zoals gebruikelijk de standpunten en suggesties van de verschillende stakeholders uiteen, maar ze vertonen ook overeenkomsten op bepaalde gebieden.

Tekst: Mr. Matthijs S. van Leeuwen, Associate bij Norton Rose LLP

Trans-Europese energienetwerken deel II Vooral de zorg om het verregaande karakter van de verordening wordt door de lidstaten breed gedeeld. Het subsidiariteitsbeginsel schrijft namelijk kort gezegd voor dat besluiten zo dicht mogelijk bij de Europese burgers genomen moeten worden.

Onder de verordening worden echter verregaande bevoegdheden geschapen voor landsgrensoverschrijdende instanties. Dit zal, zeker als het gaat om bijvoorbeeld hoogspanningskabels of gasinfrastructuur, de nodige weerstand oproepen van lokale burgers waar nationale regeringen aandacht aan moeten besteden, maar waar ze onder de nieuwe regels verder relatief weinig invloed op kunnen uitoefenen.

Daarnaast is er vanuit de lidstaten vooral de zorg om de strikte deadlines van vergunningverlening voor landsgrensoverschrijdende infrastructuur. In eerdere studies is dit punt geïdentificeerd als een van de hoofdoorzaken van langdurige vertraging voor deze projecten. Met een doorlooptijd van gemiddeld tien jaar en uitschieters tot soms 25 of 35 jaar wordt het belang van snelle procedures wel onderkend, maar is drie jaar maximale doorlooptijd voor veel lidstaten een stap te ver. Dit in tegenstelling tot bepaalde belangen-

groepen die deze doorlooptijd met open armen ontvangen en graag zien dat men nog een stap verder gaat.

De manier waarop de projecten van gemeenschappelijk belang worden geselecteerd, heeft van de verschillende belanghebbenden ook de nodige kritiek gekregen. De criteria voor dit soort projecten zoals uiteengezet in de conceptverordening zijn te vaag, de interactie en verantwoordelijkheden van de verschillende betrokken instanties en andere belanghebbenden is niet duidelijk en de verhouding tot het Ten Year Network Development Plan (TYNDP) is verwarrend en niet constructief, aldus sommige kritieken.

Vooral dit laatste zou te veel onzekerheid opleveren voor projectontwikkelaars omdat nieuwe projecten pas in aanmerking komen voor behandeling als project van gemeenschappelijk belang als deze daadwerkelijk in een TYNDP zijn opgenomen, dat één keer in de twee jaar wordt opgesteld. Ook zou de status van gemeenschappelijk project niet meer ingetrokken mogen worden zodra deze eenmaal is toegewezen, om de investeringszekerheid te bevorderen. Voor (inter)nationale toezichthouders, die uiteindelijk relevante projecten moeten gaan beoordelen, spelen vooral de financiële

selectiecriteria een rol bij de kritische kanttekening op de verordening. Zij eisen strengere en beter gekwantificeerde richtlijnen voor de kostenbatenanalyse die ten grondslag ligt aan de selectie van deze projecten.

Ook de Connecting Europe Facility, het fonds van 9,1 miljard euro waaruit tot 2020 specifieke projecten worden (mee)gefinancierd, behoeft volgens sommigen nog enige aanpassing.

Hoofdpunt van de kritiek namens de (inter)nationale toezichthouders is dat dit fonds uitsluitend beschikbaar gemaakt zou moeten worden voor projecten die niet kostendekkend gerealiseerd kunnen worden, maar die vergeleken bij andere projecten de grootste ‘netto positieve effecten’ teweeg brengen. Deze criteria voor het beschikbaar komen van gelden uit het fonds zouden dan in de plaats moeten komen van het ‘first come, first served’-principe zoals dat nu in de verordening is vastgelegd.

Al met al is het moeilijk in te schatten hoeveel de lidstaten op deze punten willen toegeven. Het blijft dan ook afwachten hoe de definitieve tekst van de verordening zal komen te luiden, en of deze daadwerkelijk de ruggengraat biedt die het behalen van de ambitieuze klimaatdoelstellingen van de EU mogelijk kan maken. n UTILITIES 43 nr. 03 - 2012

043_Q_juridische_pagina.indd 43

06-03-12 12:08

Woe 28 m nsdag aart Jaarb 2012 eu Utrec rs ht

CAREER EVENT IN CHEMIE, LIFE SCIENCES, LABORATORIUMEN PROCESTECHNOLOGIE, FARMA EN FOOD POWERED BY

TOEGANG IS GRATIS v

Programma: Lezing: Solliciteren via social media Workshop: Aan de slag met solliciteren!

Hbo lezing: Doorstuderen of niet?

Lezing: De voor- en nadelen van promoveren Beursvloer: Meer dan 50 bedrijven en organisaties Carrièreadvies en CV check Stagemarkt Hogeschool Utrecht Master voorlichting En nog veel meer!

TOT ZIENS OP 28 MAART!

REGISTREER NU: WWW.C2WCAREEREXPO.NL Partners

Organisatie UR

AN

YM

US

CCE Adv 2012 210x297 Bezoekers.indd 1 044_betapublishers.indd 1

ran

Ut

S.

rec

.

V.V

U

ht

Sponsors

ym u

s Hogesc

ho

ol

07-02-12 10:41 12:03 06-03-12

agenda iMaintain2012, onderhoud in 4D 22 maart De Kuip, Rotterdam www.i-maintain.nl

Huidige technieken en systemen raken steeds beter geïntegreerd in de onderhoudsindustrie en zorgen voor meer veiligheid, beter inzicht, lagere kosten en hogere beschikbaarheid als resultaat. Maar wat wordt de volgende dimensie in onderhoud?

Tijdens iMaintain2012 staat Onderhoud in 4D centraal; met lezingen, films, interviews en discussie over zelfhelende materialen, sensoren, open innovatie, onderhoudsvrije installaties, informatisering en de menselijke maat. Samen met u wordt gekeken naar waar de onderhoudsindustrie de komende decennia de verdieping kan vinden.

Fotonica Evenement 27 en 28 maart Nieuwegein’sB usinessCe nter, Nieuwegein www.fotonica-evenement.nl

Fotonica is een breed toepasbare technologie op het gebied van onder andere lasers, optica, fotonische materialen, LEDs , OLED’s, optische detectoren, displays, high speed imaging, et cetera. Zowel tijdens het congres als op de expo wordt u verrast over de mogelijkheden en kansen die Fotonica u te bieden heeft. Fotonica als enabling technology heeft bewezen de basis te zijn voor booming business in een wereldmarkt vanwege de extreem grote verscheidenheid in toepassingsmogelijkheden.

On- & Offshore 27 t/m 29 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl

On & Offshore is een gespecialiseerde vakbeurs gericht op de olie-, gas-, duurzame -, petrochemische - en baggerindustrie. Met deze vakbeurs wordt een netwerkplatform geboden aan ondernemers en bedrijven om onder andere huidige en potentiële relaties uit deze branche te ontmoeten, producten en/of diensten onder de aandacht te brengen, informatie uit te wisselen en ideeën op te doen.

Ontwerpen grondgebonden warmtepompen 3 tot 17 april DWA installatie- en energieadvies, Bodegraven www. warmtepomp-academy.nl

Onder druk van de stijgende energiekosten en de toenemende vraag naar duurzame systemen, is er steeds meer vraag naar warmtepompen in de woning- en utiliteitsbouw. Voor het ontwerpen en realiseren van goede warmtepompsystemen is actuele kennis van zaken onontbeerlijk. Voor het verkrijgen van de benodigde kennis op het gebied van het ontwerpen en installeren van warmtepompsystemen, is op initiatief van OTIB de Leergang Warmtepompen ontwikkeld.

Hannover Messe 23 t/m 25 april Deutsche Messe, Hannover www.hannovermesse.de

De grootste energietechnologiebeurs ter wereld opent 23 april zijn poorten. Vind oplossingen voor zowel duurzame als conventionele energieopwekking, energieconversie, -transport en -opslag. Ook worden presentaties gegeven over duurzame energie, smart grids, warmtekrachtkoppeling en waterstoftechnologie.

Navingo Maritime & Offshore Career Event 25 april Beurs-WTC, Rotterdam www.maritimeoffshorecareerevent.com

Na de vijfde editie in april 2011 keert het Navingo Maritime & Offshore Career Event (MOCE) terug. MOCE is hét geschikte doel voor het invullen van personeelbehoeftes bij maritieme en offshore bedrijven uit de Benelux maar ook uit omringende landen en zelfs daarbuiten. Het belangrijkste doel van deze beurs is om exposanten en werkzoekenden uit de maritieme en offshore sector met elkaar in contact te brengen om zodoende een werk/opleidingsrelatie tot stand te brengen.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

045_E_agenda.indd 45

UTILITIES 45 nr. 03 - 2012

06-03-12 12:08

I N

HE T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

NU MMER

N UM M ER

4 V ER S C HI JNT WEEK

1 5

Thema: Energie

Waterstof: tussen hype en hoop

Slimme proefprojecten

Vaak worden nieuwe ontdekkingen gebracht als dĂŠ oplossing voor urgente problemen. Vervolgens worden ze verguisd als ze de hooggespannen verwachtingen niet waarmaken. Uiteindelijk beklijft de publieke opinie en komt de werkelijke waarde bovendrijven. Neem bijvoorbeeld waterstof: eens de redder van de energiewereld, later een achterhaald idee. Inmiddels kijkt zelfs de automobielindustrie naar waterstoftechnologie. Tijd voor een revanche?

Minister Maxime Verhagen heeft het startsein gegeven voor maar liefst twaalf proefprojecten voor slimme elektriciteitsnetten. In het aprilnummer van Utilities beschrijven we niet alleen de projecten, maar kijken we ook welke de meeste potentie bieden voor de industrie.

De utilitiesmanager Bestaan ze nog, de echte utilitiesmanagers? Vaak valt energie-, water- en gasinkoop onder facilitiesmanagement of besteden bedrijven hun utilitiesvoorziening uit aan gespecialiseerde bedrijven. We gaan op zoek naar de echte vakmensen in de hoop wat van ze te leren.

THEMa'S 2012 Utilities 5

Water

Utilities 6

Gas

Utilities 7

Energie

Utilities 8

Energie

Utilities 9

Water

Utilities 10

Gas

46 UTILITIES nr. 03 - 2012

046_H_volgende_nummer.indd 46

06-03-12 15:59

BUISSYSTEMEN VAN OBO BETTERMANN

Metalen buizen met en zonder schroefdraad Elektrotechnische installatiebuizen van metaal. De buizen, voorzien van een galvanisch of thermisch verzinkt oppervlak, zwart gepoedercoat oppervlak of van RVS, zijn met of zonder schroefdraaduiteinden uitgevoerd.

Beide versies kunnen onderling worden verbonden en verlengd met steekmoffen of met schroefmoffen. 90°-bochten zorgen voor een algehele gebruikersvriendelijke toepassing.

Metalen buizen zijn bijzonder geschikt voor toepassingen met hogere mechanische belasting, bijvoorbeeld in de industrie of bij buitenopstelling.

Leverbaar in afmetingen van M16 tot M63, inclusief toebehoren.

O B O B E T T E R M A N N B . V. . P o s t b u s 11 4 . 3 6 4 0 A C M I J D R E C H T Te l . 0 2 9 7 – 5 1 5 7 0 0 . w w w . o b o - b e t t e r m a n n . n l . v e r k o o p @ o b o - b e t t e r m a n n . n l

THINK CONNECTED.

047_obo.indd 1

06-03-12 09:58

WESTERMO… vooruitstrevend in SHDSL Ethernet Extenders Vergroot het netwerk tot ver boven gangbare Ethernet limieten De DDW-120 en DDW-2xx serie Ethernet Extenders behoren tot de top ontwerpen, fysiek en technisch, in hun klasse.

Door de bouwvorm en specificaties worden deze Ethernet Extenders op brede schaal toegepast in high-end industriële toepassingen. SHDSL snelheid tot 15,3 Mbps, afstanden tot 15 km, ingebouwde 4 poorts 10/100 Mb switch, RS-232 interface, ring-redundantie (< 20 ms), VLAN, VPN, ATEX approved, -40°C tot +75°C en overspanningsbeveiligde redundante voeding.

Er is zoveel meer over te vertellen...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl , zichtbare klasse!

2

I T Professionals

adv_WestermoA4_ethernetext.indd 1 048_modelek.indd 1

09-02-2011 16:16:38 06-03-12 09:58