utilities, 06, 2012

UTILITIES NUMMER 06 - 2012 • DERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Michiel Boersma: ‘Investeer in economisch en ecologisch interessante technieken’

a

s

b

ij

la

g

e

Schaliegas: tussen kansen en uitdagingen

001_A_Cover.indd 1

M

www.utilities.nl

e

t

s

p

e

c

ia

le

G

Bergermeer stimuleert Nederlandse gasambities

31-05-12 10:28

Meer dan alleen aardgas voor de industrie

Aardgas is de meest ecologische onder de fossiele brandstoffen.

. . . . .

Bevoorradingszekerheid Flexibele leveringen Multisite offertes in Europa Diensten en offertes op maat Advies inzake energie

Distrigas maakt deel uit van de Eni groep.

Eni is een van de grootste ge誰ntegreerde energiebedrijven in de wereld en is aanwezig in meer dan 70 landen.

Distrigas nv - Guimardstraat 1A - BE-1040 Brussel Tel: +32 (0)2 557 30 01 - Fax: +32 (0)2 557 31 12 - www.distrigas.eu

002_distrigas.indd 1

29-05-12 15:12

i n h o u d

V E R D E R

Interview

Trending news

8

Welke nieuwsberichten op de Utilities-website waren de afgelopen tijd het populairst? U leest het in het trending news. Inclusief het commentaar dat uw vakgenoten via Twitter erop gaven.

Voorzichtig met schaliegas

18

Boren naar en winning van schaliegas heeft de laatste jaren nogal wat controverses opgeroepen.

Naast (mogelijke) besmetting van grondwater en lucht is het de grote vraag hoe potentiële voorraden in daadwerkelijke reserves kunnen worden omgezet.

Groen licht Bergermeer

24

De Raad van State heeft de goedkeuring gegeven aan het Bergermeer gasopslagproject van Abu Dhabi National Energy (TAQA). De grootste Europese gasopslag kan nu eindelijk in werking worden gezet.

10

Voor elke sector een wetenschapper, een topambtenaar en een mkb’er. Met dit zogeheten topsectorenbeleid moet Nederland met de wereldtop gaan en blijven meedraaien op het gebied van innovatie en economie. Boegbeeld van de Topsector Energie Michiel Boersma heeft er in ieder geval vertouwen in als de juiste keuzes worden gemaakt: ‘Investeer alleen in economisch en ecologisch interessante technieken.’

Technologie

14

Energie-innovaties, met onder meer grafyn dat grafeen van de troon kan gaan stoten als wondermateriaal, het eerste goedkope kunstmatige blad, een bacterie die elektriciteit kan opslaan en plastic zonnecellen die evenveel energie kunnen gaan opleveren als ‘klassieke’ siliciumzonnecellen.

Gasturbines steeds efficiënter 28

Gasturbines zijn gevestigde technologie geworden. In energiecentrales hebben rendementen van gecombineerde gas- en stoomturbines de technische zestigprocentgrens doorbroken.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Technologie Energievisie Wervelingen Product en oplossing Agenda Project van de maand In het volgende nummer

5 6 8 14 31 33 34 36 37 38

Thema: Gas

17

Zolang we nog niet honderd procent duurzaam kunnen zijn, blijft gas de transitiebrandstof. De investeringen in technieken voor effectievere winning en opslag zijn dan ook niet van de lucht. Schaliegaswinning blijft een actueel thema, omdat de voorraden groot zijn en volgens sommigen de risico’s ook. En nu de Raad van State goedkeuring heeft gegeven aan TAQA voor een gasopslag aan het Bergermeer, komt de gasrotonde weer een stap dichterbij.

UTILITIES 3 nr. 06 - 2012

003_C_inhoud.indd 3

31-05-12 10:07

|

ALVAST RESERVEERAGENDA IN UW

|

Energy 4 Next Generations II Designing a Sustainable Future

Amsterdam • Science Centre NEMO • 1 en 2 november 2012

Locatie: Datum:

Science Centre NEMO Amsterdam 1 november

thema: Sustainable Urban Design 2 november

thema: Sustainable Product Design Onderdeel van: Enlightenmentz-festival Organisatie: Industrielinqs, in samenwerking met NEMO

Designing a sustainable future Duurzame keuzes hoeven niet noodzakelijk in te houden dat je inlevert in comfort, design en mogelijkheden.

Nieuwe technologie kan zo worden ontworpen dat duurzame producten ook op andere vlakken goed scoren.

Soms mag het zelfs iets meer kosten, omdat je er dan ook meer voor terugkrijgt. Verschillende onderzoekers en industriële bedrijven begrijpen steeds beter dat de combinatie van design en duurzaamheid straks essentieel is voor hun eigen voortbestaan. In de documentaire

Cleantech, de Schone Toekomst, laat vpro’s Tegenlicht zien dat een nieuwe industriële revolutie zelfs onafwendbaar is. ‘Met schone technologie is de wereld in het komende tijdperk - de energie- en klimaateeuw - gezonder, rijker, innovatiever, productiever en veiliger te maken.’

Energy 4 Next generations II wil voorbeelden naar boven brengen, waarbij goed ontwerp van beschikbare technologie leidt tot duurzame en comfortabele oplossingen. Daarbij heeft elke dag een andere invalshoek.

Op 1 november zal het om duurzame stedelijke ontwikkeling gaan, terwijl op 2 november duurzame productontwerpen met de x-factor centraal staan.

Meer Informatie Congresinformatie: Kiki Nelson • kiki@industrielinqs.nl • 020-31 22 791 Sponsorinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

www.energy4nextgenerations.com Initiatiefnemers:

A4_staand.indd 1

30-05-12 10:04

Revolutie in gasland Peter Voser van Shell speechte onlangs nog over de aardgasrevolutie die volgens hem aan de gang is. Nu is Nederland al na de Tweede Wereldoorlog verslaafd geraakt aan methaan, maar de rest van de wereld lijkt aardgas ook te erkennen als toekomstbestendige brandstof. De opmerking van de Shelltopman komt niet geheel onverwacht. Shell zal namelijk binnenkort voor het eerst in zijn bestaansgeschiedenis meer aardgas produceren dan aardolie. Zo heeft het bedrijf grote concessies in Australië, gaat het weer meewerken aan Russische gasprojecten en werkt men mee aan het onttrekken van schaliegas uit Chinese bodem. Over dat laatste is Shell overigens heel geheimzinnig aan het doen. Nu is schaliegas wel een beladen onderwerp en zijn de Chinezen ook niet zo gebrand op publiciteit, dus snap ik de terughoudendheid wel.

Toch blijkt in de praktijk vaak dat onbesproken kwesties een eigen leven gaan leiden en dat de publieke opinie zich dan vormt rondom onjuiste aannames en speculaties. Dat blijkt ook maar weer rondom de Nederlandse ambities voor het ontginnen van Brabants schaliegas. Inmiddels mag Cuadrilla zijn veelbesproken proefboringen doen in Boxtel, maar of het ooit tot daadwerkelijke ontginning van het gas komt?

Schaliegas heeft inmiddels al de gasrevolutie ingeluid. Al was het maar omdat de VS dankzij dat gas onafhankelijk zijn van aardgas uit landen die de Amerikanen niet altijd even goed gezind zijn. En nu men weet waar men naar moet zoeken, lijken de schalievoorraden oneindig. Andere landen dan Nederland zullen de kans om onafhankelijk te worden van met name Russisch gas met beide handen aangrijpen. Hoogstwaarschijnlijk zal Shell ook daar wel weer op een of andere manier bij betrokken worden. Is dat erg? Niet als ze hun verantwoordelijkheid nemen en zorgvuldig te werk gaan. Daarover mogen ze me best eens voorlichten. Iemand?

David.vanbaarle@utilities.nl

COLOFON dertiende jaargang nummer 06 2012 Utilities (10x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Wil Kling, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Lay-out Gabriele Köbbemann Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (incl. BTW) Nederland/België D 132,50 Introductie NL/B 25% D 99,40 per jaar Overig buitenland D 156,50 Proefabonnement 3 mnd D 27,50 Studenten D 40,– Losse verkoopprijs D 18,50

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05 Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. U ontvangt wel een aanbieding voor een nieuw abonnement aan het einde van uw proefperiode.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw

abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © Industrielinqs pers en platform 2012 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 06 - 2012

005_B_commentaar.indd 5

30-05-12 15:53

infostroom Chinees schaliegas niet voor buitenland Buitenlandse oliemaatschappijen zullen niet kunnen bieden op nieuwe projecten voor de exploitatie van schaliegas in China. Alle opdrachten kunnen alleen naar Chinese bedrijven gaan, zo werd onlangs bekend. Het is nog niet bekend wanneer de veiling plaatsvindt.

Buitenlandse bedrijven zullen, na de veiling, wel overeenkomsten met Chinese bedrijven kunnen aangaan voor het delen in de productie of het leveren van ingenieursdiensten. Tot nu toe is het alleen nog Shell gelukt om een zogenoemde PSA, ‘product sharing agreement’, in de wacht te slepen.

China herbergt volgens schattingen grote hoeveelheden schaliegas. Om dat te distilleren uit de steenlagen waar het gas in zit, is echter veel technologie nodig.

Nederlandse gassector naar Israël De omvangrijke aardgasvelden in de Middellandse Zee nabij de Israëlische stad Haifa hebben de belangstelling gewekt van de Nederlandse gassector.

Binnenkort vertrekt een handelsmissie naar Israël, waaraan onder meer het bedrijf KIWA Gas Technologies en het ingenieursbureau DHV deelnemen.

In 2009 werden in de Middellandse Zee voor de kust van Israël, Libanon en Cyprus omvangrijke aardgasvoorraden ontdekt. De geschatte opbrengst is minstens honderd miljard euro. Op termijn kan het land een belangrijke aardgasexporteur worden, maar de Israëlische gassector is nog onontwikkeld en zoekt buitenlandse expertise.

‘Israël zoekt gespecialiseerde partners, kennis en personeel voor de exploratie, productie en het transport van aardgas. Dit biedt kansen voor Nederland, maar het is nog niet duidelijk hoeveel banen dit zal opleveren’, zegt Bert van der Heide van Kurtz Marketing & Management.

De Verenigde Staten en Noorwegen zoeken ook toenadering tot de Israëlische gassector, maar Nederlandse bedrijven maken een goede kans, denkt Van der Heide. ‘Nederland heeft de economische relaties met Israël de afgelopen jaren geïntensiveerd. Verschillende Nederlandse bedrijven hebben al opdrachten binnengehaald.’

Premie op schone bedrijfsauto’s Staatssecretaris Joop Atsma (Milieu) gaat de luchtvervuiling in steden te lijf door een subsidieregeling voor schone bestelauto’s en taxi’s in het leven te roepen.

Met de financiële impuls hoopt hij de doorbraak van elektrisch rijden onder taxi-, koeriers- en distributiebedrijven te bevorderen.

‘Juist deze professionele veelrijders kunnen in het binnenstedelijk milieu een enorme bijdrage leveren aan verbetering van de luchtkwaliteit en aan vermindering van de geluidsoverlast’, aldus de CDA-bewindsman.

Atsma heeft 25 miljoen euro beschikbaar uit het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Hij wil dat bedrag doelgericht inzetten door te kiezen voor ondernemers die nu niet gevoelig zijn voor fiscale impulsen. Hij doelt op ondernemers die over hun wagenpark geen aanschafbelasting hoeven te betalen.

‘Juist deze beroepsrijders, die veel kilometers maken in de binnensteden, kunnen straks een subsidie krijgen wanneer ze kiezen voor de schoonst mogelijke opties’, schetst de woordvoerder.

6 UTILITIES nr. 06 - 2012

006_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

30-05-12 15:52

Miljardenverlies stroombedrijf Tepco Het Japanse elektriciteitsbedrijf Tepco, eigenaar van de kerncentrale in Fukushima die in maart 2011 zware schade opliep door een aardbeving en tsunami, heeft vorig jaar een nettoverlies geleden van omgerekend ruim 7,5 miljard euro. Dat maakte de onderneming onlangs bekend.

Tepco moest afgelopen jaar grote voorzieningen treffen om de kosten van de ramp in Fukushima te dekken. Een groot gebied rond de kerncentrale raakte besmet met radioactieve stoffen en moest worden ontruimd.

Honderdduizenden mensen werden geëvacueerd.

Het bedrijf heeft de komende jaren miljarden nodig voor onder meer compensatie van de getroffenen. Om te voorkomen dat Tepco aan de gevolgen van de ramp ten onder gaat, heeft de Japanse regering besloten het te nationaliseren.

Vergunning centrale Moerdijk geschrapt De Raad van State heeft de milieuvergunning vernietigd die de provincie Noord-Brabant in 2008 heeft verleend voor de nieuwe warmtekrachtcentrale van Essent in Moerdijk. De provincie moet beter uitleggen waarom is gekozen voor de soepele Europese norm voor uitstoot van stikstofoxiden in plaats van de strengere Nederlandse, aldus de rechter.

De zaak was aangespannen door de Inspectie Leefomgeving en Transport die zegt dat de uitstoot te groot is. De consequenties van de uitspraak zijn nog niet precies duidelijk. De nieuwe warmtekrachtcentrale is sinds begin dit jaar in bedrijf en heeft capaciteit voor de elektriciteit van een half miljoen huishoudens.

Essent wacht stappen van de provincie af, aldus een woordvoerder.

Verhagen onderzoekt windparken Demissionair minister Maxime Verhagen van Economische Zaken laat onderzoeken of enkele gebieden in de provincie Groningen geschikt zijn voor het aanleggen van grote windmolenparken. Privé-investeerders in Groningen hebben plannen voor een aantal windenergieparken met een vermogen van meer dan honderd megawatt op enkele locaties. Verhagen wil weten of de parken invloed hebben op de leefbaarheid en de natuur.

Twee van de windmolenparken zijn gepand in de gemeente Oldambt en twee in de gemeente Eemsmond. Bij windparken van deze omvang is het Rijk verantwoordelijk voor de coördinatie. De provincie, de gemeenten en belangenorganisaties als de Waddenvereniging worden actief bij het onderzoek betrokken. Als blijkt dat er mogelijkheden zijn voor de windparken, dan komt er een uitgebreider onderzoek naar milieu-effecten en landschap.

Vlaamse groene-energiemarkt krimpt De komst van nieuwe windmolens en zonnepanelen in Vlaanderen is bijna geheel stilgevallen. In de eerste vier maanden van dit jaar is geen enkele windmolen geplaatst en zijn er twintig keer minder zonnepanelen aangelegd dan vorig jaar. Dat blijkt uit cijfers van de Vlaamse energietoezichthouder VREG. Belangrijke oorzaak is dat de markt voor zogeheten groene investeringen verzadigd is, terwijl subsidies zijn verminderd. ‘We denken dat de krimp nog even aanhoudt. Mogelijk klapt de markt voor zonnepanelen in 2013 zelfs volledig in elkaar’, vreest Stephan Bostoen van bouwbedrijf Bostoen.

Energiebedrijf Nuon heeft alle bedrijfsmiddelen van zonnecelfabriek Helianthos verkocht aan HyET Solar.

Dat wil de technologie van Helianthos doorontwikkelen met een team van vijftien tot twintig medewerkers.

HyET Solar is een nieuw te vormen bedrijf in de groep van technologieondernemingen van Rombout Swanborn. Nuon was al geruime tijd op zoek naar een investeerder in Helianthos. Het energiebedrijf is blij dat dit op het laatste moment nog is gelukt, zodat een doorstart mogelijk wordt.

Het Franse olie- en gasconcern Total heeft het gaslek op het Elginplatform in de Noordzee gedicht. Het lek aan het platform, dat moest worden ontruimd, ontstond in maart. Het Elginplatform ligt 240 kilometer voor de kust van het Schotse Aberdeen. Het lek heeft Total honderden miljoenen euro’s gekost. De reparatie was een dure klus en het bedrijf liep bovendien inkomsten mis.

Met de ondertekening van een hernieuwde samenwerkingsovereenkomst door 26 partners van het Smart Energy Collective, is het startschot gegeven voor de volgende fase in de ontwikkeling van vijf grootschalige en uiteenlopende smart grid demonstratieprojecten in Nederland.

De projecten worden gerealiseerd op de luchthaven Schiphol, in enkele kantoren van ABB en Siemens, en in drie woonwijken: in Gorinchem, Heerhugowaard en Goes.

De provincie Noord-Brabant vergoedt alle kosten die een groep veehouders heeft gemaakt voor een plan om een biogasinstallatie te bouwen in Wanroij.

De provincie gaf een vergunning maar die werd twee keer vernietigd door de Raad van State. Toen de coöperatie de vergunning in 2009 kreeg, bleek de bouw vanwege veranderde marktomstandigheden niet meer haalbaar.

UTILITIES 7 nr. 06 - 2012

006_7_D_infostroom.indd 7

30-05-12 15:52

Trending news op www.utilities.nl

1 Solvay wil biogebaseerde chemie uit suikerriet ontwikkelen Donderdag 26 april

Solvay heeft bekendgemaakt dat Rhodia en het National Bioethanol Science and Technology Laboratory (CTBE) in Brazilië een overeenkomst hebben ondertekend op het domein van biogebaseerde chemie met als doel chemische routes en procedés naar moleculen met een hoge toegevoegde waarde uit suikerriet te ontwikkelen.

Het akkoord voorziet dat het CTBE

2

(een onderzoeks-, ontwikkelings- en innovatie-instituut op het domein van suikerriet-ethanol) met de steun van onderzoekers van beide partijen onderzoek zal uitvoeren.

Ze zullen samenwerken aan de ontwikkeling van de chemieblokken die in verschillende toepassingen en markten worden gebruikt waarin Solvay actief is.

DavidvanBaarle Brazilë rijdt al op ethanol, chemie is dan kleine stap #utilities.nl

Benzine grotere veroorzaker secundair fijnstof dan diesel Donderdag 3 mei

Uitlaatgassen van dieselwagens leveren een verwaarloosbaar kleine bijdrage aan het ontstaan van secundaire aerosolen – één van de verschijningsvormen van fijnstof in de lucht. In tegenstelling tot wat altijd gedacht werd, is benzine is een grotere vervuiler, waar het deze minuscule deeltjes betreft. Dat stellen Amerikaanse milieu-onderzoekers van de instituten CIRES en NOAA uit Colorado.

Wel stoten dieselmotoren meer roet en stikstofoxide uit.

Reporter wim raaijen Mmmm bijzondere uitkomst #utilities.nl

3

Mogelijk zes procent btw zonnecellen

Vrijdag 27 april

teitsproductie en de btw op zonnepanelen wordt mogelijk verlaagd naar zes procent. Daarnaast is er tweehonderd miljoen euro extra beschikbaar om verduurzaming te stimuleren met bijvoorbeeld duurzaam bouwen en isolatie. Ook werd een aantal bezuinigingen op natuur teruggedraaid met een waarde van tweehonderd miljoen euro.

Het lenteakkoord tussen VVD, GroenLinks, ChristenUnie, D66 en het CDA bevat een flink aantal groene maatregelen. Kolencentrales worden extra belast voor vervuilende elektrici-

Bebouwmidreth Geen excuus meer voor grijze stroom #utilities.nl

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt.Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 06 - 2012

008_9_E_topics.indd 8

31-05-12 10:32

4

Stedin en Reggefiber voorkomen graafschades Dinsdag 22 mei

De directies van netbeheerder Stedin en Reggefiber, dat open glasvezelnetwerken aanlegt, ondertekenden een herenakkoord. In dit akkoord staan de onderlinge afspraken over het voorkomen van graafschades in het verzorgingsgebied van Stedin. Een derde van alle storingen op het gas- en elektriciteitsnet van Stedin wordt veroorzaakt door graafschades.

5

IBM werkt aan actieradius Maandag 23 april

Computergigant IBM ontwikkelt een accu die een elektrische auto achthonderd kilometer op één lading moet laten rijden. De batterij is gebaseerd op lithium, de opslagcapaciteit wordt echter groter door de toevoer van zuurstof. Doordat de batterij zuurstof in- en uitademt is het mogelijk om het beduidend kleiner en/ of lichter uit te voeren. Bovendien claimen de onderzoekers een langere levensduur.

Hertzbenelux Duurt even, maar dan heb je ook wat #utilities.nl

6

Alliander en TNO slaan handen ineen voor energietransitie Dinsdag 8 mei

Begin 2012 hebben Alliander en TNO een strategische samenwerking voor vier jaar ondertekend om gezamenlijk in te springen op de drastische veranderingen die de komende jaren op de netwerkbeheerders afkomen. Belangrijke speerpunten in de samenwerking zijn: de verduurzaming van de energievoorziening versnellen en energiegebruikers ‘empoweren’.

Rubensluiter Trots dat ik voor Alliander werk! #utilities.nl

7

Offshore-industrie ziet brood in Noordzeewind Donderdag 3 mei

Technip en Subsea zijn een samenwerking aangegaan met windenergiebedrijven. Zij willen instappen op Europese plannen om voor 2020 een totaal van 35,5 gigawatt aan offshore windenergie projecten op de Noordzee gebouwd te hebben. Daarbij kunnen ze hun kennis van offshore olie- en gaswinning goed gebruiken.

8

Taqa boort in Noord-Holland

9

Gaswinning Maasvlakte

Donderdag 3 mei

Aan het Breekland, ten zuiden van Warmenhuizen, heeft Taqa Energy een exploratieboring opgestart. In de bodem zou zich een klein gasveld bevinden. De boring zal naar schatting zes weken duren.

Maandag 23 april

Oranje-Nassau Energie investeert ongeveer vijftig miljoen euro in een installatie op de Maasvlakte om gas te winnen uit de Noordzee. Proefboringen vorig jaar kostten al een kleine twintig miljoen maar waren succesvol. Het veld loopt zo’n drie kilometer uit de kust en gaat twee kilometer diep tot aan de Maasgeul.

10

Britten willen koppeling IJsland Dinsdag 24 april

IJsland wordt mogelijk gekoppeld aan het Europese stroomnet. De Britse minister van Energie Hendry gaat IJsland bezoeken met een voorstel om Groot-Brittannië met de geothermische energie van IJsland te verbinden via een kabel over de oceaanbodem, van 1200 kilometer lang. De bedoeling is om elektriciteit met een lage CO2-uitstoot van de vulkanen in IJsland naar Groot-Brittannië te transporteren.

Dickscheeringa Zou IJsland de schuld aan Nederland in duurzame energie willen betalen? #utilities.nl

UTILITIES 9 nr. 06 - 2012

008_9_E_topics.indd 9

31-05-12 10:32

Interview De Topsector Energie stuurde onlangs zijn voor-

stellen voor zeven innovatiecontracten naar de Tweede Kamer. Door meer focus te brengen in het energieonderzoek en het bedrijfsleven en de overheid hier meer bij te betrekken, hoopt men de positie van Nederland in de energiewereld te verbeteren. Boegbeeld van de Topsector Energie Michiel Boersma heeft er in ieder geval vertouwen in: ‘De keuze voor CO2-vrije energieproductie is ook economisch zeer interessant.’

Tekst: David van Baarle

‘Focus op grote economische en ecologische slagen’ Het inmiddels demissionaire kabinetRutte-Verhagen besloot zich in haar economisch beleid op de best presterende sectoren te focussen.

De daarvóór (2006-2010) geldende regel, Pieken in de Delta, keek meer naar de sterke punten van de Nederlandse regio’s, maar de minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) meende dat met name het onderzoeks- en ontwikkelingsbeleid beter af zou zijn met een sectorgerichte aanpak. Al snel werden de sectoren benoemd en men wist ook al hoe de teams moesten worden samengesteld: een wetenschapper, een topambtenaar en een mkb’er zouden samen met een boegbeeld uit de sector het programma van de topsectoren moeten samenstellen. Een van deze negen werd de topsector Energie, waar Michiel Boersma vorig jaar september het boegbeeldschap overnam van Jeroen van der Veer. Van der Veer had samen met het topteam Energie in het rapport ‘Energie in Beweging’ in juni vorig jaar de grote lijnen uitgezet die nu zijn uitgewerkt in concrete innovatiecontracten voor een zevental thema’s.

Samen met wetenschapper Tim van der Hagen (TU Delft), Mark Dierix 10 UTILITIES nr. 06 - 2012

010_11_13_N_interview.indd 10

(EL&I) en Fokko Pentinga (Amtech) werden op 22 maart jongstleden de innovatiecontracten door Boersma aangeboden aan minister Verhagen. Met die innovatiecontracten gaan straks de nog samen te stellen Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI) aan de slag om niet alleen het Nederlandse kennisniveau op het gebied van duurzame energie op te krikken, maar ook om die technologie te laten landen in de samenleving.

Het eerste wat Boersma en zijn medeteamleden deden, was focus aanbrengen in de vele manieren om energie op te wekken, te transporteren of te benutten. ‘We zijn ons ervan bewust dat met die focus ook wellicht potentieel interessante manieren van energieopwekking even minder aandacht krijgen, maar we denken toch dat je niet op alle paarden tegelijk kunt wedden’, verklaart Boersma.

‘Daarom beperken we ons nu tot zeven innovatiecontracten.’

De keuzes zijn gevallen op energiebesparing in de gebouwde omgeving, energiebesparing in de industrie, gas, smart grids, wind op zee, solar energy en bio-energie. Niet voor niets sectoren die momenteel al veel aandacht krijgen. Boersma: ‘De over-

heid is afgestapt van het idee dat je innovatie moet steunen zonder dat daar een concrete marktvraag aan is gekoppeld. Waar voeger werd gekeken welke techniek op gang moet worden geholpen, kijkt men nu waar de industrie in wil investeren en springt bij waar dat nodig is. Op die manier voorkom je grotendeels dat je in technologie investeert die misschien nooit marktrijp wordt. Het is een vorm van natuurlijke selectie. De industrie draagt dan ook minstens veertig procent bij aan de totale investeringsbehoefte. Projecten die niet levensvatbaar blijken, zullen dan een vroegtijdige dood sterven. Dat klinkt hard, maar dat is beter dan er na jaren subsidie achterkomen dat iets toch niet werkt.’

Je zou ook kunnen zeggen dat het keuze zelfs te breed is. Welke bijdrage levert de Nederlandse industrie bijvoorbeeld nog aan de sector van zonne-energie?

‘Het klopt dat de fotovoltaïsche panelen grotendeels in China en andere Aziatische landen worden gemaakt, maar Nederland levert wel degelijk een bijdrage aan de pv-industrie. Al was het maar omdat wij veel kennis hebben over het productieproces.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

30-05-12 15:39

Nederlandse bedrijven leveren machines en richten complete productieprocessen aan voor de productie van zonnepanelen in China. Ook wat betreft de samenstelling van pvpanelen en de toepassing ervan in bijvoorbeeld gebouwen kunnen we nog een rol spelen. Hetzelfde geldt voor dunne film technologie. Van die technologie wordt veel verwacht, maar om het rendement te verbeteren en het productieproces te stroomlijnen, is nog wel onderzoek nodig.’

Hetzelfde geldt voor windenergie. Die markt is toch in handen van de Duitsers en de Denen.

‘Wat betreft de turbinetechnologie heeft Nederland inderdaad niet zoveel meer in de melk te brokkelen, maar een aantal Nederlandse bedrijven heeft zich gespecialiseerd in de fundatie van windmolens op zee en krijgt daarmee wereldwijd orders. Hetzelfde

geldt voor de kennis over installatie van en het onderhoud aan de molens. Er worden speciale schepen ontwikkeld die complete molens kunnen vervoeren of die beter kunnen omgaan met hoge golfslag. Daarnaast zal worden geïnvesteerd in onderzoek naar het meten, monitoren en voorspellen van slijtage van componenten

Of wat te denken van het toevoegen van reserveonderdelen die op afstand kunnen worden ingeschakeld?

Met het Far and large Offshore windpark kunnen we veel ervaring opdoen met de bouw, bedrijfsvoering en onderhoud van ver van de kust gelegen windparken. Er is wereldwijd behoefte aan die kennis. Vooral ook op

‘Hoewel de Nederlandse voorraden afnemen, zijn er nog genoeg kansen om een grote rol te blijven spelen in de mondiale gasmarkt.’

om gepland onderhoud te doen, en ongepland onderhoud zo veel mogelijk te vermijden. Nog beter is om componenten zo te ontwikkelen dat ze minder hard slijten zodat er minder onderhoud nodig is. Ook dat is in het programma meegenomen.

het gebied van infrastructuur zijn er nog veel vragen. Hoe zorg je ervoor dat zo’n park zoveel mogelijk opbrengt en hoe kun je de energie zo efficiënt en economisch aantrekkelijk mogelijk aan land krijgen? Allemaal vragen waar we een antwoord op willen krijgen.’

UTILITIES 11 nr. 06 - 2012

010_11_13_N_interview.indd 11

30-05-12 15:39

Niet alle segmenten hebben zo’n zware high tech-component. Denkt u dat voor energiebesparing nog veel onderzoek en ontwikkeling nodig is?

‘Het onderzoek naar wind op zee richt zich ook niet alleen op technologie. Juist ook de hele organisatie er om heen krijgt veel aandacht.

Hetzelfde geldt voor energiebesparing. Wellicht is het verstandig eerst het grotere doel te belichten. De komende halve eeuw zal de manier waarop wij met energie omgaan namelijk veranderen. De mondiale energievraag stijgt, energie wordt duurder en dan zitten we ook nog met het probleem van CO2-emissies door het verbranden van fossiele brandstoffen. Vooral de decarbonisatie van de energievoorziening zal gevolgen hebben voor de keuzes die moeten worden gemaakt. De overheid heeft zich geconformeerd aan de 2020-doelstellingen en technologie die energie bespaart of de CO2uitstoot vermindert, onder andere middels duurzame opwekking, krijgt voorrang.

We hebben de mate waarin de technieken bijdragen aan CO2-

Door ketenintegratie, maar ook door procesinnovatie, bijvoorbeeld in utilities en control, kan de industrie het energieverbruik nog fors inperken. Met name de koppeling van warmte- en elektriciteitopwekking kan voor veel energiegrootverbruikers nog veel rendementsverbetering opleveren.

‘De overheid is afgestapt van het idee dat je innovatie moet steunen zonder dat daar een concrete marktvraag aan is gekoppeld.’

Daar zitten overigens wel degelijk ook R&D-programma’s bij, zoals een nieuwe generatie ventilatie en warmteterugwinsystemen en de magnetocalorische warmtepomp.’

Dat gas een plek heeft gekregen in de zeven deelsegmenten, is geen grote verrassing. Is hier nu wel ondersteuning nodig?

‘Gas zal altijd een belangrijk onderzoeksgebied blijven voor Nederland.

Hoewel de Nederlandse voorraden

‘Als straks de Top Kennis Instituten zijn ingericht, trekt de gouden driehoek van onderzoek, overheid en bedrijfsleven gezamenlijk op.’

uitstootvermindering dan ook zwaar laten meewegen. De keuze voor energiebesparing in de gebouwde omgeving is daar een logische afgeleide van. Niet alleen omdat de gebouwde omgeving een belangrijke bijdrage kan leveren aan de doelstellingen voor broeikasgasreductie, in 2050 streeft men naar 80 tot 95 procent reductie, maar ook omdat Nederland al sterk is in sommige markten voor technische apparaten. Met name op het gebied van verwarming, koeling, ventilatie en warmte- en koudeopslag kan het Nederlandse bedrijfsleven een bijdrage leveren aan de verduurzaming. Ook voor de industrie geldt dat er nog grote slagen kunnen worden gemaakt op het gebied van energiebesparing.

we zullen ze zoveel mogelijk moeten opsporen en leeghalen.

Ondanks dat het best snel gaat met duurzame energiebronnen, zullen we de komende vijftig jaar nog aardgas nodig hebben als transitiebrandstof.

Het is in ieder geval een schoner alternatief voor kolencentrales, maar

afnemen, zijn er nog genoeg kansen om een grote rol te blijven spelen in de mondiale gasmarkt. De conversie van gas naar elektriciteit kan efficiënter en aangezien gas efficiënt kan worden opgeslagen en goedkoop getransporteerd, kan de omzetting van energie in gas ook een interessante ontwikkeling zijn. Ook upstream zullen we nog alle zeilen moeten bijzetten om het gas dat nog in de bodem aanwezig is zo efficiënt mogelijk te kunnen exploiteren.

En daar is enige haast bij geboden aangezien gasproducenten de verplichting aangaan hun infrastructuur af te breken zodra zij hun activiteiten staken.

Nu kunnen kleine velden nog worden geëxploiteerd doordat de infrastructuur toch al aanwezig is, dus zullen

ook binnenvaartschepen zouden veel schoner worden als ze varen op LNG in plaats van op zware stookolie. Helemaal als een deel van dat gas uit natuurlijke afvalproducten wordt geproduceerd. Een deel van het onderzoek zal zich dan ook concentreren op de productie en het transport van groen gas.’

Het grootste deel van de beschikbare fondsen gaat naar de ontwikkeling van bio-energie. Mag je daaruit concluderen dat daar ook de meeste toekomst in zit?

‘De biobased economy is een thema dat dwars door meerdere topsectoren heenloopt. Zowel AgroFood als de chemie en dus ook de topsector die ik vertegenwoordig zijn zeer geïnteresseerd in het benutten van biologische grondstoffen voor de productie van chemicaliën, groene materialen en brandstoffen. Dan heb ik het niet alleen over bijstoken van biomassa, maar ook het volledig ontrafelen en weer opbouwen van de bouwstenen.

Met name de tweede generatie biomassa, die niet concurreert met de voedselketen, is een interessante ontwikkeling waar Nederlandse bedrijven en onderzoeksinstituten al veel kennis over hebben opgebouwd.

Er was al veel onderzoek op dit gebied gaande, maar dat was nog erg gefragmenteerd. In het TKI cluster je al dat onderzoek en geef je het een richting. Het feit dat er al veel onderzoek op dit vlak bestaat en ook commerciële bedrijven er fors in investeren, maakt het voor de over-

12 UTILITIES nr. 06 - 2012

010_11_13_N_interview.indd 12

30-05-12 15:39

heid interessant om waar nodig bij te springen. Het grootste deel van de financiering komt van de industrie en onderzoek dat echt nog in de kinderschoenen staat, krijgt een duwtje in de rug van de overheid.’

Nu bent u alleen nog niet ingegaan op het innovatiecontract voor smart grids.

‘Die heb ik expres even overgeslagen. De netten worden namelijk het cement tussen de verschillende energiethema’s die we hebben benoemd.

Hun succes hangt nauw samen met de ontwikkelingen rondom distributie van energie. Hoe beter vraag en aanbod van energie op elkaar kan worden afgestemd, hoe minder energie verloren gaat. De toekomstige netten krijgen meer intelligentie en zorgen ervoor dat energie op de juiste tijd op de juiste bestemming komt op de meest economische wijze. Zo’n autonoom denkend net moet wel stabiel zijn en daarbij komt veel ICT kijken.

Ook toestandbewaking helpt daarbij en daarvoor zullen nieuwe sensoren moeten worden ontwikkeld.’

Toch ontbreekt er nog wel een aantal technieken die wellicht ook levensvatbaar kunnen zijn.

‘Daar ben ik me van bewust, maar we willen zoveel mogelijk focus aanbrengen. Dat wil niet zeggen dat die technieken minder belangrijk zijn. We denken nu in ieder geval de deelsectoren te hebben benoemd die op korte termijn economisch en ecologisch de meeste slagkracht hebben. In het verleden heerste nog wel eens het credo: laat vele bloemen bloeien. Nu hopen we een aantal interessante technologieën tot volle wasdom te laten komen. En daarvoor moet je keuzes maken.’

Er wordt ook geen woord gesproken over carbon capture and storage. Is dat bewust?

‘De programma’s die er zijn rondom CCS, waaronder het Cato-project, zijn tot 2014 volledig gefinancierd. Dus daar is nog geen extra ondersteuning voor nodig. Ik ben ervan overtuigd dat CCS vooral in de beginjaren van de overgang naar een duurzame ener-

gievoorziening nodig is. Vooral 2015 is een belangrijk jaar voor CO2-opslag, aangezien dan een aantal kolencentrales wordt opgeleverd die CCS-ready moeten zijn.’

En nu?

Nu is het afwachten of en hoe snel de voorstellen door de Tweede Kamer worden goedgekeurd. De huidige situatie in Den Haag helpt uiteraard niet mee, maar ik hoop dat we niet twee jaar moeten wachten voordat de programma’s kunnen starten. Inmiddels hebben de boegbeelden van de Topsectoren gezamenlijk een brief gestuurd om de ingeslagen weg voort te zetten.

Want dat dit de weg is die we moeten volgen, daarvan is iedereen wel overtuigd. Als straks de Top Kennis Instituten zijn ingericht, trekt de gouden driehoek van onderzoek, overheid en bedrijfsleven gezamenlijk op om een duurzame, dus CO2neutrale, energieproductie ook daadwerkelijk mogelijk te maken. Daar kan toch niemand tegen zijn?’ n UTILITIES 13 nr. 06 - 2012

010_11_13_N_interview.indd 13

30-05-12 15:39

technologie Plastic zonnecel heeft verrassend veel in zijn mars

Uit theoretische modellen blijkt dat de plastic zonnecel net zoveel energie kan gaan leveren als het klassieke exemplaar, gemaakt van silicium. Dat schrijven wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen in het blad Advanced Energy Materials. Het is het tweede onderzoek in korte tijd dat

erop wijst dat plastic zonnecellen veel meer kunnen dan gedacht. In februari meldden onderzoekers van dezelfde universiteit al dat ze een manier hadden gevonden om plastic zonnecellen veel meer energie te laten leveren.

Het rendement van plastic zonnecellen komt in de praktijk echter nog niet in de buurt van het rendement van de zonnecellen gemaakt van silicium. Een plastic zonnecel heeft een rendement van onder de tien procent. Een zonnecel gemaakt van silicium heeft een ren-

Eerste goedkope kunstmatige blad is een feit

Voor het eerst hebben wetenschappers een goedkoop blad gemaakt dat ongeveer hetzelfde doet als de bladeren van planten. De bladeren aan de bomen en planten doen aan fotosynthese. Daarbij wordt zonlicht gebruikt om energie te leveren. Dit kunstmatige blad doet ongeveer hetzelfde. Wanneer het blad in een glas met water wordt gestopt en in de zon wordt gezet dan splitst deze water in waterstof en zuurstof. De waterstof die dat oplevert, kan gebruikt worden in brandstofcellen die dit weer omzet-

ten in elektriciteit. ‘We benadrukken dat het blad geen waterstof gebruikt, maar het als een brandstof opslaat’, zo schrijft onderzoeker Daniel G. Nocera.

Kunstmatige bladeren zijn niet nieuw: ze zijn al een tijdje in ontwikkeling. En toch is dit blad uniek, zo is in het tijdschrift Accounts of Chemical Research te lezen. Het is namelijk bijzonder goedkoop. Eerdere kunstmatige bladeren werden gemaakt van kostbare materialen. Nocera pakte het anders aan. Hij verving de kostbare materialen door materialen die veelvuldig op aarde voorkomen en dus goedkoop zijn. Zo is het platinum waar de katalysator uit bestond, vervangen door een veel goedkopere legering.

Niet alleen de materialen zijn goedkoop. Ook de fabricatie van het blad hoeft niet veel geld te kosten. En daarmee kunnen bladeren als deze in de toekomst wel eens het verschil gaan maken. ‘Het kunstmatige blad dat hier is beschreven als een simpel apparaat dat bestaat uit materialen die overvloedig op aarde voorkomen, is een eerste stap richting een goedkoop systeem dat zonne-energie omzet in brandstof.’

dement van vijftien tot twintig procent.

Redenen om het rendement van de plastic zonnecellen op te krikken, zijn er genoeg. Want de plastic exemplaren hebben nogal wat voordelen. Zo zijn ze goedkoper en worden ze uit veel eenvoudigere grondstoffen gemaakt. Ook zijn ze een stuk lichter dan de klassieke exemplaren. En ze zijn flexibeler. Dat betekent dat ze ook gemakkelijker op allerlei oppervlakken kunnen worden bevestigd. Zelfs bijvoorbeeld op kleding of een tas.

Enzym slaat energie op

Canadese onderzoekers hebben een enzym in bacteriën dusdanig aangepast dat hij elektriciteit opslaat. Daardoor kan het als batterij dienen, met name voor medische toepassingen. Het enzym dat de onderzoeksgroep van de Concordia-universiteit in Canada gebruikt, speelt een belangrijke rol bij fotosynthese. Door een belangrijke wijziging aan het natuurlijke bacteriochlorofyl, moet het de elektrische lading langer vasthouden. Volgens de onderzoekers kunnen de enzymen in de toekomst voor medische toepassingen gebruikt worden. De moleculen zouden dan met licht opgeladen kunnen worden en kunnen dienstdoen als accu voor sensors die in het lichaam van een patiënt worden ingebracht.

De accu’s zouden veiliger zijn dan conventionele accu’s, omdat ze geen gevaarlijke stoffen als zware metalen bevatten.

14 UTILITIES nr. 06 - 2012

014_15_J_technologie.indd 14

30-05-12 15:39

Grafyn vaak beter dan wondermateriaal grafeen Grafeen is maar een enkele variant van een groep uit koolstof bestaande platte moleculen. Grafynen bijvoorbeeld blijken een aantal interessante eigenschappen te hebben die op bepaalde punten die van grafeen zelfs overtreffen. Is grafeen nog maar het topje van de ijsberg?

Een materiaal dat tegelijkertijd zo sterk als diamant is en atoomdik. Een goede geleider, vergelijkbaar met een metaal in bepaalde gevallen, makkelijk vervormbaar en nog enkele andere unieke eigenschappen, zoals toepassing in batterijen. Geen wonder dat aan de ontdekkers van grafeen in 2010 de Nobelprijs natuurkunde is toegekend.

Toch blijkt uit nieuwe computersimulaties dat een weinig bekend verwant materiaal, grafyn, in sommige opzichten interessanter kan zijn dan grafeen.

Uit de simulaties blijkt dat de geleidin-

gelektronen in bepaalde typen grafyn, net als in grafeen, extreem snel reizen, maar, uiterst interessant, slechts in één richting. Van deze eigenschap kunnen technici handig gebruik maken om bijvoorbeeld diodes (gelijkrichters) en snellere transistoren (essentiële onderdelen in vrijwel alle elektronica, waaronder computerchips) te maken, aldus de ontdekker theoretisch chemicus Andreas Görling van de Duitse universiteit van Erlangen-Neurenberg.

Nu moet met allerlei kunst- en vliegwerk het éénrichtingsverkeer, denk aan het combineren van elektronrijke en -arme materialen, kunstmatig opgewekt worden, wat de productie arbeidsintensief maakt. Door dit nieuwe materiaal hoeft dat niet meer.

Ook werken deze onderdelen veel betrouwbaarder omdat ze van nature de eigenschap al hebben.

Dit type grafyn zal in werkelijkheid na moeten worden gebouwd en labtests zullen dan uitwijzen of het computermodel klopt. Volgens theoretisch vaste-stof fysicus Mikhail Katsnelson van de Radboud University Nijmegen zijn inderdaad experimenten het definitieve bewijs, maar is de gebruikte techniek, dichtheid-functionele berekeningen, behoorlijk betrouwbaar.

Zonne-energie via satelliet naar aarde Schotse ingenieurs willen in de ruimte gewonnen zonne-energie op Aarde beschikbaar maken. Het opwekken van zonne-energie in de ruimte heeft veel voordelen ten opzichten van het plaatsen van zonnepanelen op aarde.

Het grootste voordeel is wellicht dat zonnepanelen in de ruimte niet afhankelijk zijn van het dag-nachtritme.

Daarnaast is de intensiteit van de zonnestralen in de ruimte intensiever en dus energierijker. In eerste instantie zullen kleine satellieten gelanceerd worden die genoeg energie produceren om een klein dorp van stroom te voorzien. Het doel is echter een groot bouwwerk de ruimte in te brengen

die in de stroomvoorziening van een grote stad kan voorzien.

Om het bouwen van een dergelijke ruimteconstructie mogelijk te maken, ontwikkelden wetenschappers van dezelfde universiteit een zogenoemd ruimteweb. Dit werd vorige maand vanaf de poolcirkel gelanceerd.

Mobiel apparaat voor groene kolen

Universiteit Twente en afvalverwerker Twence ontwikkelen samen een nieuwe technologie die afval van landbouw, natuurbeheer en bosbouw ter plekke verzamelt en omzet in geroosterde biomassa met een hoge energiedichtheid. ‘Groene steenkolen’ zijn eenvoudig vervoerbaar en kunnen door de hogere energiedichtheid efficiënter toegepast worden door elektriciteitscentrales of voor de verwarming van huizen en kantoren.

Nu nog neemt het landbouw- en bosafval, dat vaak veel vocht bevat, veel volume in. Dat is niet efficiënt bij vervoer en bij de verwerking tot bioenergie. Met het mobiele apparaat, dat ontwikkeld wordt binnen de vakgroep Energietechnologie van professor Gerrit Brem van de Universiteit Twente in samenwerking met Twence, zal dat drastisch veranderen. De nieuwe technologie maakt het mogelijk om ter plekke -bijvoorbeeld op de boerderij of aan de rand van het bos - de natte biomassa op een speciale manier te drogen en te roosteren via een proces dat ‘torrefactie’ heet.

Het torrefactieproces roostert takjes en blaadjes bij een temperatuur van circa 250 graden Celsius. Hierdoor wordt de biomassa gemakkelijk maalbaar en vochtafstotend. Door deze zogenoemde ‘feedstock engineering’ via drogen, malen en torrefactie, verandert de biomassa in feite in een soort groene steenkolen met een hoge energiewaarde. Dat is belangrijk voor de productie en de industriële verwerking tot biobrandstoffen die nu al plaatsvindt bij bijvoorbeeld Twence.

Het nieuwe mobiele apparaat zal naar verwachting over een paar jaar marktrijp zijn.

UTILITIES 15 nr. 06 - 2012

014_15_J_technologie.indd 15

30-05-12 15:40

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

016_adv_www_uilities.indd 43

29-05-12 15:12

GAS

UTILITIES 17 nr. 06 - 2012

017_M_katern_gas_cover.indd 17

30-05-12 15:56

GAS Boren naar en winning van schaliegas heeft de

laatste jaren nogal wat controverses opgeroepen.

Naast (mogelijke) besmetting van grondwater en lucht is het de grote vraag hoe potentiële voorraden in daadwerkelijke reserves kunnen worden omgezet.

Waar liggen de kansen en uitdagingen?

Tekst: Tseard Zoethout

Voorzichtig met schaliegas De gasmarkt is door nieuwe bronnen en onconventionele methoden al twee keer ingrijpend veranderd. Eerst met de opkomst van LNG, daarna met de ontdekking van gigantische volumes aan gas dat in voorheen onwinbare lagen zoals schalie, kleisteen en steenkool zat opgeslagen.

Na nieuwe boormethoden schoten bedrijfjes in heel Amerika als paddenstoelen uit de grond. Waren er in 2000 nog maar 36.000 putten, tien jaar later zijn het er al meer dan 71.000. De meeste E&P (Exploratie en Productie) vindt plaats in de Marcellus Formatie, een gashoudende schaliesteenlaag ten noordwesten van Pittsburgh die op een paar honderd meters diep ligt, honderden meters dik is en door de New York Times ook wel als het ‘Saudi-Arabië van onconventioneel gas’ werd omschreven. Uit deze en andere moeilijke gesteenten is de laatste tijd wereldwijd zóveel gas gewonnen dat het aandeel ‘unconventionals’ (schalie, licht gas en steenkoolmethaan) volgens het IEA (Internationaal Energie Agentschap) in 2011 in de energiemix meer dan is verdubbeld. Het EIA (Energy Information Administration) van de VS verwacht in de ‘preliminary forecast’ voor de ‘Annual Energy

Outlook 2012’ dat het aandeel schaliegas in de Amerikaanse energiemix tot 2035 zelfs zal groeien naar 49 procent.

Amerikaans model Dat bezorgt de VS een riante positie op de gasmarkt. ‘Als het aandeel toeneemt, kunnen ze erin slagen om binnen afzienbare tijd gasonafhankelijk van het buitenland te worden’, zegt Lucia van Geuns, plaatsvervangend hoofd van Clingendael International Energy Programme (CIEP) en een van de leidende experts op gebied van internationale energiemarkten en energietransitie. ‘De onconventionele winmethoden - het gas is niet onconventioneel maar de winningmethode wel - zijn een groot succes, vooral economisch. In tegenstelling tot in Europa is in Amerika de ondergrond ook van de eigenaar. Dat geeft daar een hele sterke aanmoediging voor exploratie en productie. Daarnaast zijn de kosten om een put te boren in de VS aanzienlijk lager dan in de rest van de wereld. Interessant is dat niet alleen gas (methaan, red.) maar ook de ‘liquids’ bij gaswinning worden gewonnen. Dat heeft tevens tot de winning van ethaan (voor plastics, red.) en olieproducten gezorgd. In de

VS is de spotgasprijs naar historische laagten gedaald. Goed nieuws voor de eindgebruikers. De producenten verdienen vooral geld met de verkoop van hun ‘bijproducten’. Op termijn zal er mogelijk meer worden verdiend aan het exporteren van gas in de vorm van LNG naar Oost-Azië en de EU.’ Volgens Van Geuns is het Amerikaanse E&P model – met al haar neveneffecten – echter niet toepasbaar op Europa. Van Geuns: ‘In Nederland en Europa ligt het recht op de ondergrond bij de staat. Bovendien is Noordwest-Europa dicht bevolkt en is het NIMBY-effect - not in my backyard - vrij groot. Dit laatste geldt ook voor de staat New York waar de bevolking tegen het winnen van schaliegas is omdat men bang is voor vervuild drinkwater.’

Terugkerend naar het fenomeen van ‘onconventionals’: waarom konden die bronnen pas na de millenniumwisseling worden gewonnen? Het gas, in tegenstelling tot onze gasbel in Slochteren, niet in poreuze zandsteenreservoirgesteenten zit opgesloten maar in ondoorlaatbare kleigesteenten. Er is dan ook meer vereist dan alleen het slaan van een verticaal boorgat. Om schaliegas te winnen

18 UTILITIES nr. 06 - 2012

018_19_21_23_O_katern_gas_artikel.indd 18

30-05-12 15:56

worden er meerdere putten geboord en wordt het gesteente gekraakt door het injecteren van grote hoeveelheden water, zand en een paar promille chemische toevoegingen (hydro fracking). Het ingespoten water activeert de laag waarin het schaliegas zit, zand zorgt ervoor dat de micro-poriën en breukjes open blijven en toevoeging van chemicaliën aan het water verbetert de geleiding en doorlaatbaarheid voor gaswinning.

Ook kunnen de mijnbouwbedrijven tegenwoordig multilateraal (eerst verticaal, dan op meerdere takken horizontaal) boren om het aantal putten aan de oppervlakte te verminderen.

Veldtesten Brabant De situatie in grote delen van de EU is echter totaal anders dan in Amerika.

In Nederland bijvoorbeeld liggen de lagen niet ‘bijna’ aan de oppervlakte maar ongeveer tien keer zo diep. Het

gaat dan om potentiële hoeveelheden in de orde van grootte van het Groningenveld: het Brabant Massief en de Roerdal Slenk, gashoudende schalielagen die zich uit het Ruhrgebied naar zuid- en midden-Nederland vertakken. Zowel in Brabant als Gelderland willen diverse mijnbouwbedrijven dan ook veldtesten uitvoeren om die voorraden in economisch winbare reserves om te zetten. Onduidelijk blijft de verhouding voorraad-reserve: sommigen spreken van slechts tien procent mogelijke winning.

Maar aan winning en productie kleven nogal wat maatschappelijke bezwaren, vooral nadat de Amerikaanse documentaire ‘Gaslands’ ook in Nederland werd uitgezonden. Dat deze niet altijd een even accuraat en adequaat beeld gaf, deed niets af aan de perceptie die er daarna ontstond en die uiteindelijk leidde tot voorlopig uit-

stel van proefboringen van Cuadrilla in de Brabantse gemeente Haaren.

In de gemeente Boxtel, de andere proeflocatie van Cuadrilla, is de grond van de overheid en is er wel een boorvergunning afgegeven. De locatie voor een veldtest in Haaren bevindt zich aan de rand van de Loonse en Drunense duinen. Omwonenden, onder meer verenigd in de Aktiegroep ‘Schaliegasvrij Nederland’, vrezen er voor verzakkingen, lawaai door de voortdurend aan- en afrijdende vrachtauto’s en grote vervuiling van lucht en water. Landelijk beleid prevaleert echter en vergunningen zullen op termijn zeker worden afgegeven, ‘zonodig met de eis de frackingstoffen terug te brengen waar ze werden gebruikt, namelijk diep in de ondergrond’, aldus woordvoerder Van Diepen van het Ministerie van EL&I eerder dit jaar.

Ondanks de ophef erover, is fracUTILITIES 19 nr. 06 - 2012

018_19_21_23_O_katern_gas_artikel.indd 19

30-05-12 15:56

De kracht van de combinatie Verschil maken in het meten van gasstromen is een kwestie van de juiste combinaties. De integratie van Ultrasoon en Turbinemeters in ĂŠĂŠn meetoplossing is een combinatie die zijn kracht ontleent aan de diagnostiek en de perfecte onderlinge afstemming.

Bijvoorbeeld door de verhoogde, bi-directionele meetcapaciteit van de Turbinemeter en de met 50% gereduceerde drukval. Tegenover de zekerheid van twee meetprincipes staan minimale onderhoudskosten, dankzij het optionele automatische smeersysteem en de TurbinScope, die de meetprestaties on-site diagnosticeert.

Onze Turbinemeter vormt de standaard voor wereldwijde kalibreerfaciliteiten. Het is het resultaat van jarenlange ervaring en een blijvende pioniers-mentaliteit.

Over krachtige combinaties gesproken.

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Rijkmakerlaan 9

Steinern Strasse 19-21

Munstermanstraat 6

2910 Essen

55252 Mainz-Kastel

7064 KA Silvolde

Belgium

Germany

The Netherlands

Tel. +32 3 670 0700

Tel. +49 6 134 6050

Tel. +31 315 33 89 11

www.elster-instromet.com

EIM088 advertentie automatie 185x267.indd 1

020_elster.indd 1

sales@elster-instromet.com

Q-Sonic plus Ultrasonic gas meter

SM-RI-2 Turbine gas meter

22-02-12 16:28

29-05-12 15:11

king een veelgebruikte technologie die de mijnbouw, ook in ons land, al ruim een decennium toepast. In de afgelopen vier jaar zijn er 22 fracks uitgevoerd, negen op land en dertien op zee, zo bracht de Nogepa (Nederlandse Olie en Gas Exploratie Associatie) in december vorig jaar naar voren. In totaal brengt dat het aantal putten waarin fracking is toegepast op ruim tweehonderd. Maar dankzij strenge regelgeving is gaswinning veilig: slechts één keer, in het begin van de jaren 60 van de vorige eeuw, heeft fracking tot een incident geleid.

Oost-Europa en China Terwijl Nederland dus gematigd positief tegenover schaliegaswinning staat, hebben landen als Duitsland en Frankrijk hun grenzen voor de verdere ontwikkeling van die bronnen dichtgegooid. Van de Fransen is dat niet verbazingwekkend. Sinds de jaren 70 hebben zij voluit ingezet op kernenergie. Duitsland, van nature meer

Geologische Dienst van Oekraïne maakt bijvoorbeeld melding van twee uitgestrekte velden. ‘Toch hoor ik geen juichende verhalen uit die landen’, licht Lucia van Greuns toe.

‘Oliemaatschappijen houden hun mond stijf dicht over potentiële voorraden en economisch haalbare reserves. Winning verkeert met andere woorden nog steeds in een vroege fase, anders waren de grote maatschappijen allang met positievere verhalen naar buiten gekomen.’

Hetzelfde gaat grosso modo op voor China en Australië, landen die ook over aanzienlijke potentiële voorraden beschikken. Na Qatar is Australië op dit moment al leidend in LNG-productie. Als de winning van schaliegas daar nog bijkomt, dan zal ‘down under’ zelfs Qatar voorbij streven. Het Australische Ministerie van Energie en Bronnen schat de voorraad in dezelfde orde van grootte als de huidige export van LNG, iets meer dan 390 trillion cubic feet (tcf) schaliegas. Het EIA mikt met 396 tcf

‘Er wordt steeds bewuster geboord. Daardoor is het risico op lucht- en grondwatervervuiling tot een minimum beperkt.’ milieukritisch dan de rest van de EU, is ook al niet gecharmeerd van schaliegas. De enige landen die er voor ‘onconventioneel’ op dit moment toe doen, zijn Polen en Oekraïne. Dat is overigens goed verklaarbaar uit geopolitieke omstandigheden: zowel Polen als Oekraïne zuchtten tot aan de val van de Muur in 1989 onder oekazes vanuit de USSR en later vanuit de Russische Federatie. Met die grote fossiele reserves heeft Rusland hen diverse malen onder druk gezet.

De verwachtingen voor Polen en Oekraïne zijn hooggespannen: beide landen hebben, in ieder geval minder dan dichtbevolkte gebieden als Nederland, Duitsland en Frankrijk, nauwelijks te maken met NIMBYeffecten. En, nog belangrijker: er zijn grote voorraden gesignaleerd. De

nog iets hoger, namelijk een equivalent aan 46 procent van de technisch winbare schaliegasvoorraden van de VS. Deskundigen verwachten echter dat die potentiële voorraden nog tot minstens 2020 in de bodem blijven zitten. Dat is niet alleen omdat de infrastructuur in verafgelegen delen van het Australisch continent moeilijkheden oplevert, maar ook omdat in steeds meer staten geluiden opgaan voor een moratorium op winning van schaliegas wegens grondwatervervuiling (in het oostelijk deel van New South Wales is dat nu al het geval).

Tussen Australië en China, eveneens een potentieel belangrijk land voor onconventionele bronnen, bestaan nauwe banden. Vooral in de winning van steenkoolmethaan werken ze samen. Ook schalie is wegens de

veel lagere CO2-uitstoot en dito milieuvervuiling op het vizier van de Chinese autoriteiten gekomen. En natuurlijk op dat van de grote oliemaatschappijen. Shell krijgt bijvoorbeeld steeds meer voet aan de grond op dit deel van het Aziatisch continent. Vorig jaar sloeg Shell volgens Financial Times al elf putten in China, een aantal dat dit jaar naar verwachting wordt verdubbeld.

Dat de kansen voor de multinational niet onaanzienlijk zijn, bewijst het nieuwe contract met de staatonderneming CNPC (China National Petroleum Corporation) wel. Op zo’n 3500 vierkante kilometer in het Fushun-Yongchuanblok in het Sichuanbekken heeft Shell als eerste westerse onderneming recht gekregen op exploratie van het daarin aanwezige schaliegas. Over de verwachte voorraden en aanwezige geologische formaties doet Shell bij monde van woordvoerder Wim van der Wiel wegens vertrouwelijkheid geen mededelingen, alleen dat de schalielagen omvangrijk zijn, zich zeer diep bevinden en dat Shell zorgvuldig te werk zal gaan.

‘In de aanloop naar bepaalde activiteiten worden al de milieu- en veiligheidsrisico’s beoordeeld en zo ver mogelijk gereduceerd door goed opgeleide en gemotiveerde medewerkers, gebruik van goed en goed onderhouden materieel en heldere procedures’, aldus Van der Wiel. Dat laatste staat volgens hem uitgebreid beschreven in Shells ‘Global Onshore Tight/Shale Oil and Gas Operating Principles’ waarin staat dat de werkzaamheden zo worden uitgevoerd dat grondwater wordt beschermd, het gebruik van drinkwater zoveel mogelijk wordt beperkt en dat schadelijke emissies naar de lucht nauwlettend in de gaten worden gehouden.

‘Oliemaatschappijen zijn zeer beducht op reputatieschade. Zie de olieramp met BP’s Deep Water Horizon in de Golf van Mexico. Of, meer recent, het incident met het Elginplatform op de Noordzee’, becommentarieert Van Geuns hun UTILITIES 21 nr. 06 - 2012

018_19_21_23_O_katern_gas_artikel.indd 21

30-05-12 15:56

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Energyst Rental Solutions NV

Lubron Waterbehandeling BV

terbekehofdreef 24 B - 2610 WiLRiJK, BeLGiË tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

WATER

Diensten

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Siemens Nederland N.V.

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

GAS

Diensten

sir. W. Churchill-laan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

PRODuCten

Diensten

STAR Oil Gas Power

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

WATER

BERMAD Holland

Inspectie en Keuringen

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

Esders BV

STAR België

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail:info@versteden.com Website: www.versteden.com

DDM Demontage B.V. Demontage - sloopwerken transport - Asbestsanering Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Vincent IJff, tel. 070 399 0000

22 UTILITIES nr. 06 - 2012

022_marketreview.indd 22

30-05-12 16:10

gedrag. ‘Na die gebeurtenissen daalden hun beurskoersen met zes tot ruim twintig procent. Het is hen er dus veel aan gelegen hun imago hoog te houden. Kleinere bedrijven,

Overheid aan zet Sinds de eeuwwisseling, toen schaliegas voor het eerst commercieel gewonnen werd, is er veel veranderd. Missers van kleine bedrijven die het zó bont maakten dat

Onduidelijk blijft de verhouding voorraad-reserve: sommigen spreken van slechts tien procent mogelijke winning.

vaak pioniers, mogen in Polen en Oekraïne de kastanjes uit het vuur halen. Zodra ze succesvolle boringen verrichten en hun zaakjes goed op orde hebben, worden hun activiteiten door groten overgenomen. In China ligt dat gecompliceerder. Daar schakelen staatsbedrijven pas multinationals uit het Westen in wanneer het voor hen moeilijker wordt het verwachte grote potentieel schaliegas te exploiteren. De tijd zal echter moeten uitwijzen of winning in die contreien ook een succes wordt.’

water uit de kraan met een aansteker kon worden ontbrand - zoals de documentaire ‘Gaslands’ vorig jaar heeft laten zien - behoren volgens Van Geuns bij nieuwe boringen tot het verleden.

‘Er wordt steeds bewuster geboord.

Als gevolg daarvan is het risico op lucht- en grondwatervervuiling tot een minimum beperkt’, zegt ze. ‘Het multilateraal boren is aanzienlijk verbeterd. En de samenstelling van chemicaliën voor hydro fracking is ook transparanter geworden. Dat alles maakt de winning van schaliegas veel veiliger.’

Volgens Van Geuns komt het er tegenwoordig op aan dat overheden die boodschap ook breed voor het voetlicht moeten brengen. ‘Als er geen goede dialoog tussen overheid, bedrijfsleven en plaatselijke bevolking plaatsvindt, wordt winning van schaliegas in dichtbevolkte gebieden een lastige zaak. De overheid zal honderd procent transparant moeten zijn en strenge risico-analyses moeten afdwingen, wil het betrouwbaar in de ogen van de bevolking blijven. Dat is geen zaak van de exploitanten alleen.

Aan die onderwerpen kan duidelijk meer aandacht worden gegeven. Gas is immers veel minder vervuilend dan kolen en een prima transitiebrandstof. Dat past overigens ook binnen het streven van Nederland om de komende jaren tot gasrotonde van de EU uit te groeien. Op de middellange termijn, wanneer de Nederlandse gasreserves afnemen, kan schaliegas goede perspectieven bieden. Maar dat moet dan wel zeer zorgvuldig gebeuren.’ n UTILITIES 23 nr. 06 - 2012

018_19_21_23_O_katern_gas_artikel.indd 23

30-05-12 15:56

GAS De Raad van State heeft de goedkeuring gegeven

aan het Bergermeer gasopslagproject van Abu Dhabi National Energy (TAQA). De grootste Europese gasopslag kan nu eindelijk in werking worden gezet.

TAQA Energy, de Nederlandse tak van het Arabische bedrijf, kan nu op zeer korte termijn beginnen met de voorbereidende werkzaamheden voor de bouw van een gasopslag in Bergermeer bij Alkmaar.

Tekst: Cyril Widdershoven

Groen licht Bergermeer geeft TAQA lucht Beeld: Triple-D en TAQA Voor TAQA en haar partners, zoals de Russische gasgigant Gazprom, lijkt er nu eindelijk licht aan het einde van de tunnel. Het Bergermeerproject, bedoeld om niet alleen de Nederlandse markt te voorzien van grote hoeveelheden gas maar ook de Noordwest-Europese, heeft veel vertraging opgelopen door de voortdurende stroom van rechtszaken aangespannen door burgers en regionale overheden. De uitspraak van de Raad van State is echter een mijlpaal. Er is geen verdere beroep meer mogelijk.

Jan Willem van Hoogstraten zei in de pers: ‘De uitspraak is het sluitstuk van een zorgvuldig proces, waarbij de gasopslag zo goed mogelijk is ingepast in de omgeving. TAQA heeft veel maatregelen genomen om het project op een veilige en verantwoorde manier vorm te geven en overlast zo veel mogelijk te voorkomen.’ Diverse partijen hebben het project jarenlang proberen tegen te houden met veiligheids- en milieuargumenten. Deze zijn bijna allemaal verworpen.

Aanvulling Voor de Nederlandse markt is het een doorbraak. De jarenlange ambitie van de Nederlandse

overheid en diverse partijen, zoals Gasunie, om Nederland het middelpunt van de Noordwest-Europese gasmarkt te maken, heeft een zeer grote stap in die richting gezet.

Het Bergermeerproject, met een werkvolume van 4,1 miljard kubieke meter (ofwel het gemiddelde jaarlijkse gasgebruik van 2,5 miljoen Nederlandse huishoudens) wordt de grootste vrij toegankelijke gasopslag van Europa. Op het moment dat de gasopslag operationeel wordt, verdubbelt in een keer de Nederlandse capaciteit voor seizoensopslag. Het Bergermeerproject zal steun geven aan de ambitie van Nederland om te vergroenen en emissiereducties door te voeren. Aardgas, al bij voorbaat aangeduid als transitiebrandstof zal de totale uitstoot van CO2 en andere emissies structureel verminderen. Het opgeslagen aardgas kan ook worden gemengd met de steeds meer voorradige hoeveelheden biogas in Nederland. Aardgas is op dit moment ook steeds meer nodig om niet alleen de toekomstige gaten in het aanbod van gas in Nederland op te vullen (door het leegraken van Groningenveld), maar ook als de ideale flexibele aanvulling op

energiebronnen als wind- en zonneenergie. Vooral de groeiende invoering van windenergie in de Europese energiemix maakt het noodzakelijk om gasopslagen te realiseren die op zeer korte termijn (namelijk op uurdagbasis) voldoende capaciteit kunnen realiseren om mogelijke gaten op te vullen.

Tevens fungeert de opslag als een economische motor in de regio Alkmaar. De huidige economische crisis in Europa kan alleen worden tegengegaan door nieuwe grootschalige investeringen, zoals de achthonderd miljoen euro die in het Bergermeerproject wordt gestopt.

Deze investering is noodzakelijk voor het boren van veertien nieuwe putten in Bergen, de bouw van de gasbehandelingsinstallatie in Alkmaar en de tussenliggende pijpleidingen.

Positief begin De eerste commerciële activiteiten in Bergermeer worden verwacht in 2014. Het meeste gas dat zal worden opgeslagen zal Russisch gas zijn. Gazprom en Moskou hebben zich al een aantal jaren geleden gecommitteerd om de opslag te gaan invullen, waarbij Rusland natuurlijk de geografische

24 UTILITIES nr. 06 - 2012

024_25_27_P_katern_gas_artikel 2.indd 24

30-05-12 15:56

positie van Nederland ten opzichte van de rest van Noordwest-Europa in haar analyses heeft meegenomen.

Ter voorbereiding op haar commerciële gasactiveiten is TAQA ook al actief bezig met het vinden en contracteren van nieuwe klanten. Voor de komende zomer wil TAQA minimaal één terawattuur (zo’n negentig miljoen kuub) aan opslagcapaciteit veilen via langetermijncontracten.

De eerste contracten zijn er al met Statoil, Vattenfall en een andere nog onbekende partij. Volgens bronnen hebben deze partijen al negenhonderd miljoen kuub opslagruimte gekocht. Met de verwachte additionele negentig miljoen kuub zit TAQA rond de één miljard kuub aan contracten. Een positief begin, zeggen analisten, maar nog ver van de totale hoeveelheid die als werkvolume aan Gazprom is aangeboden (4,1 miljard).

TAQA heeft al aangegeven dat de nog openstaande volumes vanaf 2013 zullen worden aangeboden op basis van kortetermijncontracten.

Projecten TAQA is op dit moment echter ook nog bezig met andere high profile projecten in en rondom Nederland. In Noord-Holland

Maasgeul. Volgens de partijen heeft het veld een geschat volume van 820 miljoen kubieke meter. Het boorplatform staat vlak naast de Gate

Het Bergermeerproject zal steun geven aan de ambitie van Nederland om te vergroenen en emissiereducties door te voeren.

werkt het bedrijf aan een exploratieboring aan het Breekland ten zuiden van Warmenhuizen. Het zoekt daar naar een klein gasveld.

Ook wint TAQA momenteel gas op de Noordzee. Volgens een van haar partners, Oranje-Nassau Energie, wordt er op dit moment rond de vijftig miljoen euro geïnvesteerd in een installatie op de Maasvlakte om gas te winnen uit de Noordzee.

Proefboringen vorig jaar kostten al een kleine twintig miljoen, maar waren succesvol. Het gasveld ligt drie kilometer uit de kust in de

LNG Terminal op de Maasvlakte, zodat mogelijke productie direct kan worden gevoed aan het gasleidingenhoofdnet. Oranje-Nassau Energie heeft een belang van 47,9 procent in het veld. De andere aandeelhouders zijn de Nederlandse staat (40 procent), TAQA Energy (10 procent), en Energy-06 (2,1 procent).

CO2-opslag TAQA is tevens nog hard aan de weg aan het timmeren om een offshore CO2-opslag op te zetten voor de kust van Nederland.

Het bedrijf is hier de operator van de UTILITIES 25 nr. 06 - 2012

024_25_27_P_katern_gas_artikel 2.indd 25

30-05-12 15:56

SENTRY GS

Excess Flow Valves

cirmac.com Find out more about the SENTRY GS! Contact Mertik Maxitrol: Tel.: (+49) 3947 400-0

What exactly is an excess flow valve?

Mertik Maxitrol’s Sentry GS excess Flow Valves shut off the gas flow when a predefined closing flow rate is reached. Factory adjustment (100 %) provides a precise closing flow rate. the Sentry GS remains in a stable, open position in the nominal flow range, and it is equipped with a by-pass orifice that allows the Sentry GS to re-open after the downstream line has been repaired and re-pressurized. Mertik Maxitrol manufactures excess flow valves for both residential installations and underground gas supply lines.

• LP Cooab® systems • VPSA systems • Membrane systems Ruime internationale ervaring 25 jaar exploitatie in Nederland Gerichte service & onderhoud Ontwerp & Turnkey-levering van systemen • • •

hoog rendement, lage emissies CO2 terugwinning mogelijk injectie in aardgasnet voertuigbrandstof (CNG/LNG)

[ tel ] +31 [0]55 534 0110

026_eco_cirmac_mertec.indd 1

biogas

biogas upgrading

•

www.mertikmaxitrol.com | info@mertikmaxitrol.com

nitrogen

[ mail ] info@cirmac.com

[ web ] www.cirmac.com

29-05-12 15:10

P15 and P18 olie- en gasreservoirs die op twintig tot veertig kilometer voor de kust van Rotterdam liggen. Deze velden zijn volgens diverse onafhankelijke consultants als geschikt beoordeeld.

Twee internationale energiegiganten, E.ON Benelux en Electrabel Nederland, zijn hierbij tevens als partner aanwezig in het zogenaamde ROAD-project.

ROAD staat voor Rotterdam Afvang en Opslag Demonstratieproject. Het is een van de grootste demonstratieprojecten ter wereld die op stapel staan voor de afvang en offshore opslag van CO2.

TAQA Offshore is voor dit project een van de twee beoogde partners voor het transport, de CO2-injectie en de permanente opslag van CO2.

ROAD is bedoeld als demonstratieproject dat een bijdrage kan leveren aan de innovatie van CCS. In de eerste plaats door de schaal te vergroten en grote hoeveelheden CO2 op te slaan. In de tweede plaats door de keten van afvang, transport en opslag in één project uit te voeren.

Dit kan waardevolle technische, economische en organisatorische kennis opleveren die CCS verder kan helpen. In de eerste helft van 2012 staat de definitieve investeringsbeslissing gepland. Op dit moment zijn alle partners, inclusief TAQA Offshore, nog aan het wachten op een besluit.

Vanaf 2015 wil ROAD circa 1,1 miljoen ton CO2 per jaar gaan afvangen van een nieuwe elektriciteitscentrale op de Maasvlakte en opslaan in uitgeproduceerde gasreservoirs onder de Noordzee.

Aankopen TAQA’s internationale uitbreidingsdrift is ook nog niet gestopt. Het bedrijf uit Abu Dhabi heeft tijdens haar jaarvergadering aangegeven nog steeds zeer diepe zakken te hebben voor acquisities in Noordwest- Europa en de Golfregio.

Ondersteund door hogere omzetten wereldwijd en een winstsprong van 251 procent tot zo’n 106 miljoen euro in het eerste kwartaal van 2012, heeft het bedrijf aangegeven verder te gaan met haar uitbreiding in de Golf, zoals in Irak, of op de Noordzee. De laatste jaren is TAQA zeer actief op de Noordzeemarkt.

TAQA’s internationale uitbreidingsdrift is nog niet gestopt.

Verdere acquisities in het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen of Nederland worden zeker niet verworpen. Het Britse onderdeel, TAQA Brittania, heeft al een stuk overgenomen van het North Cladhan-veld van Sterling Resources UK. Analisten verwachten nog verdere aankopen in Nederland en Noorwegen, op basis van geografische ligging en potentieel. Mogelijke uitbreiding zal mogelijk ook worden gecoördineerd met strategische overwegingen van de Abu Dhabi-overheid, die de grootste aandeelhouder is.

Mogelijke combinaties tussen TAQA en andere investeringsfondsen in Abu Dhabi kan niet worden uitgesloten. Diverse Golfstaten zijn op dit

moment zeer actief op de Mergers & Acquisitions-markt in Europa, waarbij hun oog is gevallen op de lage aandelenkoersen van internationale oliemaatschappijen zoals Shell en Total. Marginale velden van deze internationale oliebedrijven (IOC’s) zouden wel eens logische keuze zijn om te integreren binnen het bestaande portfolio van TAQA. De groeiende samenwerking van IOC’s met nationale oliebedrijven in de Golfregio kunnen hiervan een voordeel blijken te zijn. Mogelijk zullen de vlaggen van Shell, ExxonMobil of GdF op velden op de Noordzee snel worden vervangen door die van operators zoals TAQA. n UTILITIES 27 nr. 06 - 2012

024_25_27_P_katern_gas_artikel 2.indd 27

30-05-12 15:56

GAS ‘Gasturbines zijn gevestigde technologie gewor-

den. Aan de ene kant zien we de opkomst van hele kleine vermogens, aan de andere kant het gebruik van gecombineerde gas- en stoomturbines in energiecentrales. Daar hebben rendementen de technische zestigprocentgrens doorbroken. En emissies, met name van NOx, worden extreem laag.’

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: Siemens

Optimaliseer gasturbines ook op deellastsituaties Dat stelt Jos van Buijtenen, parttime hoogleraar gasturbines aan zowel de faculteit 3mE (werktuigbouwkunde) als de faculteit luchtvaart- en ruimtevaarttechniek aan de TU Delft. Dit jaar neemt de professor afscheid van de universiteit. Wel blijft hij nog als directeur van Tri-O-Gen werkzaam, het bedrijf dat hij ruim tien jaar geleden met Bouwbedrijf Aan de Stegge in zijn woonplaats Goor (Twente) heeft helpen opzetten. Tri-O-Gen richt zich op de ontwikkeling van een Organic Rankine Cycle (ORC) voor de omzetting van restwarmte in elektriciteit en verwacht de komende jaren een sterke groei in het buitenland. Twente heeft daarmee haar historische achtergrond in energietechniek (Stork, Holec) weer terug.

Naast zijn hoogleraarschap bekleedt Van Buijtenen diverse functies in de gasturbine-industrie, van voorzitter van de Commissie Technologie van de Dutch Gas Turbine Association tot Nederlands vertegenwoordiger in de ISABE (International Society on Air Breathing Engines) en de European Turbomachinery Conference. Volgens hem hebben gasturbines de laatste decennia zo’n grote ontwikkeling kunnen doormaken dankzij technologieën die het concept steeds beter kunnen

benutten. En het einde is nog niet in zicht.

‘De grootste gecombineerde gasstoominstallaties hebben op dit moment de grens van zestig procent overall-rendement doorbroken’, legt hij uit. ‘Toenemende rendementen liggen in het verschiet. Ook emissies van bijvoorbeeld NOx zijn extreem laag - momenteel minder dan veertig gram per gigajoule of twintig part per million - terwijl de CO2-emissie nog verder omlaag gaat bij stijgende rendementen.’

Groot en klein Vooral in de gecombineerde gas-stoomturbines ziet Van Buijtenen interessante mogelijkheden voor doorontwikkeling.

‘Integratie van gas- en stoomprocessen kan tot verdere optimalisatie leiden, door bijvoorbeeld stoom voor koeling van de schoepen van de gasturbine te gebruiken. Ook de deelrendementen van compressor en turbine zijn toegenomen. Fabrikanten zetten verbeterstappen in verfijning van aerodynamica en analysetechnieken zoals CFD (Computational Fluid Dynamics, red.) om tot nog betere 3D-gekromde schoepvormen te komen.’

Voor hogere rendementen zijn steeds hogere procestemperaturen nodig, tot

wel veertienhonderd graden Celsius.

‘Maar de huidige materialen kunnen beduidend minder hebben, als vuistregel niet meer dan duizend graden’, verklaart de professor. ‘Daarom zullen de eerste rijen turbineschoepen altijd gekoeld moeten worden en geïsoleerd met speciale thermische barrièrecoatings. Dat zijn vraagstukken waarvoor de fabrikanten zich nu geplaatst zien.’

Ook aan de andere kant van het gasturbinespectrum liggen volgens de expert nog voldoende mogelijkheden, van de twee megawatt klasse tot de echt kleine vermogens (een tot drie kilowatt). ‘In Nederland worden die nog niet veel toegepast’, geeft hij onmiddellijk toe, ‘maar ik denk wel dat fabrikant OPRA uit Hengelo een nieuwe markt in de olie- en gasindustrie met hun twee megawatt installatie kan aanboren. Hun ontwerp mag weliswaar niet onder hoge procescondities werken, maar het is wel bijzonder betrouwbaar. Bovendien is het zeer geschikt om met de uitlaatgassen processtoom te produceren. In micro WKK’s voor de kleine utiliteitsbouw beschikt MTT uit Eindhoven over goede papieren. Met hun een tot drie kilowatt turbine naderen ze veldtesten. Hun duurtesten zijn bijna

28 UTILITIES nr. 06 - 2012

028_29_Q_katern_gas_artikel 3.indd 28

30-05-12 16:10

afgerond. Daarna gaan ze de markt voor de utiliteitsbouw op, hotels, blokverwarming en dergelijke. Voor ‘dedicated’ machines liggen er dus nog zeker nieuwe markten.’ Ondertussen verwacht Van Buijtenen dat de huidige lijn in de ontwikkeling van hele kleine en grote vermogens wordt doorgezet.

‘Die is namelijk nog steeds niet uitgevlakt’, voegt hij eraan toe.

Flexibel stationair Gebruikers, bijvoorbeeld exploitanten van energiecentrales, hebben volgens Van Buijtenen andere zorgen.

‘Zij dienen de zorgvuldig geoptimaliseerde machine binnen hun randvoorwaarden en markt in te zetten.

Zo zie je dat gasgestookte centrales, als gevolg van de opkomst van meer onvoorspelbare duurzame bronnen - vooral uit grootschalige windparken - flexibeler met hun vermogens moeten omspringen en meer en meer op deellast sturen. Interessant in dit verband is het onderzoek aan de TU Delft naar de mogelijkheden om de installaties niet alleen op vollast te optimaliseren, maar ook voor diverse deellastsituaties’, aldus Van Buijtenen.

De gassamenstelling speelt een rol die in de huidige discussie over de bandbreedte nog niet geheel is uitgekristalliseerd. ‘Hoewel aanzienlijke rendementsverliezen onwaarschijnlijk zijn, zal een wijzigende gassamenstelling wel merkbaar worden in het gedrag van de turbines. Halen we wel dezelfde lage emissies? Hoe wordt

de verbranding? In welke mate veranderen de vrijheidsgraden? Het is een grijs gebied, afhankelijk van de uitkomst van de discussies.’

De gassamenstelling kan namelijk veranderen door het gebruik van diverse aardgasbronnen zoals invoer van groen gas in het gasnet en waterstofrijk gas.

Van Buijtenen: ‘Aan de TU Delft ontwikkelen we daarom nu ook turbines die op diverse soorten gas kunnen lopen.

Verbranding en lage NOx-emissies zijn daarbij focus van onderzoek. Een van die technologieën is ‘flameless oxidation’ waarbij intensieve recirculatie van rookgassen wordt toegepast, vooral bij

reinen als grotere vermogens, onderhoud, betrouwbaarheid, verhoging van rendementen en inzet van alternatieve brandstoffen. ‘De betrouwbaarheid van motoren in jumbojets is legendarisch’, zegt Van Buijtenen. ‘Maar onderhoud is voor veel operators een zorg, hoewel de tijd tussen de beurten is toegenomen en turbines tegenwoordig makkelijk twintigduizend vlieguren kunnen maken. Daarnaast richt de TU Delft zich op nieuwe motorconcepten, de inzet van alternatieve brandstoffen en op de integratie tussen vliegtuigontwerp en voortstuwing.’

Het onderzoek in de luchtvaart heeft

‘De grootste gecombineerde gas-stoominstallaties hebben op dit moment de grens van zestig procent overallrendement doorbroken.’

condities met minder gunstige soorten aardgas en biogas. En natuurlijk analyseren we ook welke invloed dat andere gas op de onderhoudskosten heeft.’

Luchtvaart Gasturbines zijn niet alleen belangrijk in de energiesector, haast Van Buijtenen zich te zeggen.

De technologie nam pas letterlijk een hoge vlucht toen de luchtvaart erop dook, nu driekwart eeuw geleden. Vliegtuigmotoren zijn, de kleine luchtvaart even buiten beschouwing latend, bijna allemaal gasturbines. R&Dinspanningen spelen zich af op ter-

duidelijk zijn sporen nagelaten op stationaire toepassingen van gasturbines. En vice versa.Van Buijtenen besluit: ‘Soms worden er direct van vliegtuigmotoren afgeleide turbinetypes gebruikt, de ‘aero-derivatives’. Dit gebeurde al in de tachtiger jaren bij bijvoorbeeld stadsverwarmingscentrales. Tegenwoordig treedt er een duidelijke technologietransfer op: fabrikanten van industriële gasturbines leren veel van de schoepmaterialen en aerodynamica van vliegtuigmotoren terwijl de luchtvaart soms weer profijt trekt uit verbranding en emissies in stationaire toepassingen.’ n UTILITIES 29 nr. 06 - 2012

028_29_Q_katern_gas_artikel 3.indd 29

30-05-12 16:10

KIWA TRAINING LEVERANCIER VAN KENNIS

DIT TIJDSCHRIFT DEUGT Het tijdschrift dat u nu leest, is lid van H O I , het instituut dat de oplagen van gedrukte media controleert. Daardoor speelt dit tijdschrift open kaart met al haar adverteerders.

Omdat die harde oplagecijfers keurig houvast bieden voor wat de advertentietarieven moeten waarmaken. Dat is eerlijk zaken doen. En inderdaad, dat geeft nogal te denken over uitgevers die zich niet hebben aangesloten bij H O I ...

Kiwa Training biedt de energie-branche cursussen op het gebied van distributietechniek en installatie-techniek.

Daarnaast kunt u ook bij Kiwa Training terecht voor cursussen op het gebied van kwaliteitsmanagementsystemen.

Een greep uit ons cursusaanbod: • Middelbare Gas-, Warmte- en Elektriciteitsdistributietechniek • Hogere Gastechniek • Gasstationstechniek • Kathodische Bescherming 1 en 2 • PE-lassen • Examinering Bovengronds Lekzoeken • Normkennis en Interne Audit ISO9001, ISO14001 en VCA • Legionellapreventie Adviseur • Inspectie Brandstoftoevoerleidingen en Bovengrondse Tankinstallaties • Onderhoud en Veiligheidsinspectie Stookinstallaties Ook voor maatwerk en in-company trainingen kunt u bij ons terecht. Kijk op www.kiwatraining.nl voor een volledig overzicht van ons cursusaanbod.

SCHRIJF VANDAAG NOG IN EN ZORG DAT U BIJBLIJFT! Kiwa Training Telefoon 31 (0)55 539 33 50 e-mail training@kiwa.nl www.kiwatraining.nl

030_index_hoi_kiwa.indd 1

DE HARDE CIJFERS Postbus 314, 1180 AH Amstelveen T 020 661 36 26 E info@hoi-online.nl W www.hoi-online.nl

Advertentie-index APX Endex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Cirmac International . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Distrigas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Eco Steam Rental Solutions . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Elster n .v ./s .a . Elster Instromet . . . . . . . . . . . . . . .20 Energy for the next Generations 2 . . . . . . . . . . . . .4 iMaintain Infra congres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Kiwa Training . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Market review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Mertik Maxitrol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

31-05-12 09:22

Energievisie Economische groei is belangrijker dan

ooit. Nieuwe bronnen worden aangeboord om innovatief te zijn en werkgelegenheid te creëren. ‘Groen’ is wellicht één van de belangrijkste motoren om te groeien. Zowel volwassen als opkomende markten investeren in duurzame initiatieven. Rendement op deze investeringen blijft echter een ongrijpbaar fenomeen. Kan duurzaam ondernemen wel zo winstgevend zijn als zijn traditionele equivalent? En wat zijn hiervoor de voorwaarden?

Tekst: Jeroen van Heiningen Sustainability Services bij Accenture

Van eco-vernieuwing naar duurzame massamarkt Veel volwassen samenlevingen hebben te maken met een trage economische vooruitgang. Daarom hechten de regering en het bedrijfsleven steeds meer waarde aan een zo efficiënt mogelijke productie van energie, goederen en diensten. Afhankelijkheid van energie-import en de verandering van het klimaat spelen hierbij ook een belangrijke rol. Opkomende economieën zoals China krijgen te maken met een tekort aan bronnen.

Daarnaast belemmert aantasting van het milieu op lange termijn de groei.

Naleving van de regelgeving en de behoefte aan energie- en kostenbesparingen zijn niet langer de belangrijkste drijfveren voor duurzame investeringen. En dat is goed nieuws.

Volgens onderzoek van Accenture onder leidinggevenden in acht volwassen en opkomende economieën worden investeringen in 62 procent van de gevallen gedaan omwille van consumenteneisen. Daarnaast geeft zestig procent van de ondervraagden aan bedrijfsgroei te willen realiseren.

In tegenstelling tot eerdere opinies wordt duurzaamheid momenteel door ruim 83 procent als investering gezien, niet als kosten. Desondanks

geeft meer dan de helft ook aan dat duurzaam ondernemen wel degelijk meer geld kost dan traditioneel ondernemen. Ook de marges op duurzame producten zijn lager, zo stelt bijna de helft van de respondenten. De wil is er dus duidelijk wel, maar veel bedrijven weten nog niet hoe ze deze wil naar slim beleid kunnen omzetten.

Veel bedrijven verbeteren hun prestaties in hun supply chain en introduceren meer duurzame produktlijnen.

Toch geeft maar liefst 37 procent van de bedrijven aan niet te kunnen voldoen aan de marktvraag. Tevens stelt tweederde van de respondenten de prijzen voor duurzame producten en diensten te verhogen, al weten ze dat consumenten niet bereid zijn er extra voor te betalen.

Dit dilemma brengt ons op een kruispunt. Slechts een kleine groep ‘ecovernieuwers’ is bereid te betalen voor duurzaamheid. Daarom is het zaak duurzaamheid in de massaproductie door te voeren en niet te blijven hangen in proeftuinen. Maar omdat de consumentenmarkt voor duurzame producten snel volwassen wordt, bestaat het gevaar dat degenen die

zich houden aan een duurzame, premium prijs worden afgetroefd door andere bedrijven. Het is de uitdaging snel de juiste schaalgrootte te bereiken die bedrijven de mogelijkheden biedt marges te rekenen voor hun duurzame producten en diensten en die massaconsumptie stimuleren.

Hoe kunnen we een duurzame manier van massaconsumptie op gang brengen?

Veel bedrijven investeren in technieken om consumenten in het proces te betrekken. Sociale media kunnen daarbij helpen. Investeringen in data analytics verbeteren kennis over prijselasticiteit voor compleet nieuwe productcategorieën. Tot slot moeten ook supply chains en diverse ondersteunende functies worden geanalyseerd en aangepast aan een snel veranderende markt. Duurzaamheid moet worden genormaliseerd en ingericht in ieder deel van het bedrijf.

Deze initiatieven helpen bedrijven niet alleen om een massamarkt voor duurzame produkten te ontwikkelen, maar genereren ook de noodzakelijke schaalgrootte die nodig is om erosie op marges of concurrentiepositie te voorkomen. n UTILITIES 31 nr. 06 - 2012

031_R_energievisie_pagina.indd 31

30-05-12 15:55

Kansen door versobering 1 november 2012 • Drijvend Paviljoen • Rotterdam Reacties deelnemers 2011 “Leuke verhalen! Mooi veel perspectieven op het vak” “Prima sprekers en inhoud” “Goed gevarieerd, boeiend, leuke discussies”

ovember Reserveer 1 n enda ag alvast in uw

Ga voor de aanwezige branches in 2011 naar www.i-maintain.nl/infra INITIATIEFNEMERS

Investeringen in infrastructuur nemen af. Er is minder geld voor bouwen en minder geld voor behouden. Maar is dat erg? Een veranderende markt biedt ook mogelijkheden om zelf te veranderen. De versobering van de inframarkt biedt kansen!

Tijdens iMaintain INFRA op 1 november 2012 wordt samen met het publiek via lezingen en discussie gezocht naar die kansen. Industrielinqs stelt samen met de NVDO Sectie Infra een programma samen waarbij de hele waardeketen, van opdrachtgever tot en met instandhouder, wordt belicht. Het netwerk van sprekers en bezoekers zorgt daarbij voor nieuwe inzichten en vervolgacties. U maakt die discussie compleet! Reserveer daarom 1 november in uw agenda. ’s Avonds wordt alweer voor de derde keer het infra-projectteam van het jaar verkozen. Uit een aantal genomineerde teams wordt die groep mensen gekozen, die overall het best scoort op de toetsingscriteria van een vakkundige jury. U kunt zelf ook een team nomineren. Neem daarvoor contact op met de NVDO via info@nvdo.nl

Kijk op www.i-maintain.nl/infra voor meer informatie.

MEER INFORMATIE OVER LOGISTIEK, INHOUD EN/OF SPONSORING Congresinformatie: Kiki Nelson • 020-3122791• kiki@industrielinqs.nl Sponsorinformatie: Anouk Bouwmeester • 020-3122797 • anouk@industrielinqs.nl

02_INFRA_A4.indd 2

30-05-12 10:03

Chelsea wil kolencentrale ombouwen tot stadion Chelsea heeft een bod gedaan op het bekende Battersea Power Station, de voormalige kolencentrale die langs de Theems in Londen ligt. Chelsea heeft plannen om de centrale, met zijn vier karakteristieke schoorstenen, om te bouwen tot een stadion dat plaats moet bieden aan zestigduizend toeschouwers. Het Battersea Power Station verkreeg een iconische status doordat het gebouw op de cover staat van het Pink Floyd-album Animals uit 1977. Ook kwam de kolencentrale voor in The Beatles-film Help! uit 1965.

Het is overigens zeker geen uitgemaakte zaak dat Chelsea daadwerkelijk zijn huidige onderkomen Stamford Bridge gaat verlaten. Er zijn meerdere partijen geïnteresseerd in de oude kolencentrale. In de plannen die de club heeft ontwikkeld is ook rekening gehouden met het bouwen van een winkelcentrum, huizen en kantoren. De vier beroemde schoorstenen en enkele andere monumentale onderdelen zullen in elk geval intact blijven, verklaarde Chelsea.

Citaten ‘Met de economische groei stijgen ook de loonkosten aldaar. [Azië, red.] Dat leidt tot een verzwakking van hun concurrentiepositie en een versterking van de onze.’

René Berkvens CEO Damen Shipyards over de Aziatische concurrentie in De Ingenieur ‘Tot tien jaar geleden was er nauwelijks sprake van innovatie in de olie- en gassector. De techniek was vergelijkbaar met vijftig jaar

Activist vliegt Franse kerncentrale binnen

geleden.’

Een activist van milieuorganisatie Greenpeace is met een paraglider een kerncentrale in Frankrijk binnengevlogen. Dat meldde de politie.

De man was in de ochtenduren met een gemotoriseerde paraglider over de centrale gevlogen, gooide een rookbom naar beneden en landde toen binnen de centrale van Bugey in het zuidoosten van Frankrijk. Daar is hij aangehouden.

Frankrijk heeft relatief veel kerncentrales. Het exporteert ook veel stroom uit kernenergie naar andere Europese landen.

TNO, in Gases Insights

René Peters, directeur gastechnologie

‘Door steeds meer duurzaam groen gas in het gassysteem op te nemen, kunnen we onze gasvoorziening ‘van binnenuit’ verduurzamen. Op die manier levert groen gas een krachtige bijdrage aan de

Kodak beschikte over geheime kernreactor

klimaatdoelstellingen van de over-

Het noodlijdende Amerikaanse fotografieconcern Kodak blijkt jarenlang te hebben beschikt over een kernreactor. Die werd door het bedrijf gebruikt voor de productie van neutronen waarmee materialen werden getest. De onderzoeksreactor bevond zich in een bunker onder de hoofdvestiging van Kodak in Rochester, New York. Hij is in 2007 buiten gebruik gesteld. Het apparaat, met de afmetingen van een flinke koelkast, bevatte 1,5 kilo verrijkt uranium en werd in 1974 door het bedrijf aangeschaft. Deskundigen verbazen zich erover dat een particuliere onderneming zo lang over zowel de reactor als het verrijkte uranium heeft kunnen beschikken. Kodak, dat in januari zijn faillissement aanvroeg, laat in een reactie weten dat de aanwezigheid van de onderzoeksreactor nooit geheim is geweest, maar dat er simpelweg nooit iets over is gepubliceerd. In onderzoeksverslagen die het bedrijf naar buiten bracht, zou het bestaan van de reactor nooit zijn verzwegen.

Paul van Gelder, CEO Gasunie,

heid.’ in Gases Insights ‘Milieu, klimaatdoelen en het vergroenen van de economie kortom duurzaamheid - wordt door het bedrijfsleven gezien als een kans.’

Joop Atsma, demissionair staatsecretaris van Infrastructuur en Milieu in Energie Actueel Welke naam we het ook geven, de aardgasgeschiedenis wordt

Schip op zonne-energie voltooit wereldreis

op dit moment herschreven. Het

Na een reis van 585 dagen, waarin de Zwitserse avonturier Raphael Domjan stormen, piraten en zwaar bewolkte luchten met soms nauwelijks zon moest trotseren, is het hem toch gelukt met zijn volledig door zonne-energie aangedreven ‘Turanor’ de wereld rond te varen. Met een gewicht vergelijkbaar met dat van een walvis is het dertig meter lange schip volledig belegd met fotovoltaïsche panelen. Na acht jaar van fondsenwerving, 64.000 uren bouwen en zo’n negentien maanden rondvaren over de wereldzeeën, schreef de Turanor geschiedenis, toen hij na een reis om de wereld weer afmeerde in Monaco.

overtuigender verhaal met de

ontwikkelt zich naar een steeds potentie de wereld positief te veranderen.

Shell CEO Peter Voser spreekt op een congres in Houston Texas

UTILITIES 33 nr. 06 - 2012

033_H_wervelingen.indd 33

31-05-12 10:32

product & oplossing IE4-motoren

➧

KSB in de productielocatie Halle an der Saale (Duitsland) gestart met de serieproductie van de hoog-efficiënte elektromotorenserie SuPremE. In tegenstelling tot conventionele synchroonmotoren, bevat deze aandrijving van de Duitse pompproducent geen magnetische materialen waardoor kostbare grond- en hulpstoffen worden gespaard en milieubelasting wordt voorkomen in landen waar de stoffen worden gedolven. De nieuwe motoren vereisen geen storingsgevoelige positie-indicatoren van de rotor waardoor de motor dezelfde robuustheid en betrouwbaarheid heeft als een geregelde asynchrone motor. Door de lage verliezen in de rotor is de levensduur van de lagers zelfs enigszins verhoogd. De aandrijving die is uitgerust met een vierpolige rotor.

Deze bestaat alleen uit een blikpakket en heeft geen kortsluitanker. Voor de geleiding van de veldlijnen is aan de rotorplaten in het blikpakket een bijzondere vorm gegeven. www.ksb.nl

Bedrijfskosten verlagen bij perslucht

➧

Voor een forse energiebesparing adviseert Intercontrol industriële bedrijven de Schmidt flowmeters voor perslucht. Perslucht is een kostbare energieverbruiker.

Kleine lekken in de persluchtleiding drijven de energierekening al snel op. Ook een hoge werkdruk is een risico: hoe hoger de werkdruk van de compressor, hoe lager het rendement. Besparingen kunnen heel wat opleveren.

Vaak is onduidelijk waar de kosten ontstaan. Om inzicht te krijgen in het verbruik is het plaatsen van flowsensoren onvermijdelijk.

Met een flowmeter in de persluchtleiding kan het daadwerkelijke debiet perslucht continu gemeten worden. De sensoren moeten wel over bijzondere eigenschappen beschikken, want u wilt tenslotte niet alleen de maximale doorstroming meten, maar ook de kleinste lekstromen. De instrumenten mogen niet afhankelijk zijn van druk- of temperatuurschommelingen en de inbouw moet eenvoudig zijn. De nieuwe thermische stromingssensoren van Schmidt voldoen aan al deze eisen. Deze sensoren bieden u controle en optimaal energiemanagement. De meting kan zonder onderbreking of stop van de productie ingebouwd worden door middel van een ‘aanboorzadel’. www.schmidttechnology.de

Corrosiewerende coating

➧

34 UTILITIES nr. 06 - 2012

034_35_G_product oplossing.indd 34

Oxifree is een polymerische hars met corrosiewerende organische olie welke is ontworpen voor metalen onderdelen zoals pijp/flensverbindingen, koppelingen, pompbehuizingen, regelkleppen et cetera. Oxifree geeft een ultieme bescherming tegen water, zuur en zuurstof en geeft daardoor corrosie geen kans. Oxifree hecht niet aan het te beschermen object maar vormt een rubberachtige laag rond het object. Hierdoor is het gemakkelijk te verwijderen. Na verwijdering is het grotendeels direct weer herbruikbaar, zodat er geen restafval ontstaat.

Oxifree is zeer breed toepasbaar in de olie- en gasindustrie en zorgt dat onderhoudskosten aanzienlijk worden teruggebracht. Doordat Oxifree direct ter plekke kan worden hergebruikt, is investering in corrosiewering een overzichtelijk aspect in het onderhoud geworden. info@manuatrading.com

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

30-05-12 15:55

Test Tools Catalogus 2012/2013 Fluke kondigt zijn nieuwe, innoverende Test Tool Catalogus 2012/2012 aan die gratis beschikbaar is via www.fluke.nl als pdf-bestand of die verstuurd kan worden via post. Onze nieuwe catalogus bevat complete omschrijvingen, kenmerken en toepassingen van alle test- en meetinstrumenten waarbij u kunt denken aan: digitale multimeters, stroomtangen, elektrische testers, isolatieweerstandtesters/ aardingstesters, PAT (draagbare apparatentesters), digitale thermometers, warmtebeeldcamera’s, laserafstandmeters, instrumenten voor de binnenluchtkwaliteit, ScopeMeters en Power Quality Tools. www.fluke.nl

Rittal bundelt IT-aanbod online Met de lancering van de website www.rittal4it.nl brengt Rittal een grote hoeveelheid IT-gerelateerde informatie over thema’s als monitoring, cooling, power en security binnen ieders handbereik. De website bevat waardevolle informatie over producten en diensten waarmee fysieke IT-infrastructuur betrouwbaarder en energie-efficiënter kan worden gemaakt. Op de website vinden bezoekers producten, diensten en tips om het energieverbruik te reduceren en de betrouwbaarheid en prestaties te maximaliseren. Op www.rittal4it.nl staan alle producten, diensten en tips overzichtelijk op een rij, waaronder praktische tools voor het analyseren van IT-prestaties en gedetailleerde uitleg over totaaloplossingen voor datacentertoepassingen. Daarnaast is er een verzameling met referenties waarin klanten uitleggen waarom zij voor hun specifieke IT-vraagstuk voor Rittal hebben gekozen. www.rittal4it.nl

Luchtbehandelingskasten De hele serie Topvex luchtbehandelingskasten van Rucon Systemair voldoet aan de voorwaarden voor fiscaal voordeel. Ook de nieuwe Topvex SC, die binnenkort op de markt verschijnt. De Topvex is één van de meest bekende series van het Systemair-programma. Door toepassing van EC-ventilatoren met speciaal ontworpen waaiers heeft de Topvex een lager energieverbruik met verbeterde prestaties. Luchtbehandelingskasten, gecertificeerd volgens Eurovent Label A, komen sinds begin 2012 in aanmerking voor de Energie-investeringsaftrek (EIA).

Om een juist vergelijk te maken tussen de verschillende luchtbehandelingskasten is er een Europese kwaliteitsnorm vastgesteld. www.ruconsystemair.nl

Massastroommeters met hoge turndownverhouding Alicat Scientific biedt nu standaard zijn massastroommeters en massastroomregelaars aan met de hoogste 200:1 turndownverhouding van de industrie. Met dit brede gevoeligheidsbereik kunnen originele fabrikanten van apparatuur en systeemintegrators kosten en ruimte besparen zonder in te hoeven leveren op de prestaties. De turndownverhouding van een stroominstrument heeft betrekking op de verhouding tussen de minimale en maximale stroom die de eenheid nauwkeurig kan meten. Terwijl de industriestandaard voor deze prestatieparameter 100:1 of minder is, biedt Alicat´s nieuwe 200:1 verhouding een breder debietbereik met minder onderdelen. Het gebruik van een enkele stroommeter met meer meetgebieden reduceert de kosten voor instrumenten en bespaart kostbare ruimte voor onderdelen in apparatuurkasten. www.alicatscientific.com

Elektrolyse-installaties voor waterzuivering Het portfolio van de Siemens Industry Automation is uitgebreid met vier buiselektrolyse-installaties voor waterzuivering. De nieuwe verbeterde installaties uit de serie Osec B-Pak zijn compacter en beschikken over een nieuwe elektrolysecel. De buiselektrolyseinstallaties van Siemens produceren een 0,8 procent natriumhypochlorietoplossing uit water en zout voor het desinfecteren van drink-, proces- en zwembadwater.n De grootste uitvoering van de nieuwe Osec B-Pak-260modellen produceert bijvoorbeeld tot vijf kilo chloor per uur ofwel honderdtwintig kilo chloor per dag.

Door natriumhypochloriet op locatie en naar behoefte te produceren, worden de gevaren die normaal gesproken verbonden zijn aan de opslag en het transport van chloorgas of een conventionele natriumhypochloriet-oplossing vermeden. Bovendien liggen de bedrijfskosten van Osec B-Pak lager dan de inkoop van kant-en-klaar natriumhypochloriet, waardoor de aanschafkosten snel worden terugverdiend. www.siemens.nl/water

‘E-range’ loop powered indicators Hitma Instrumentatie introduceert de door fabrikant Beka ontworpen en vervaardigde ‘E-range’ indicators. In de E-range indicators zijn de nieuwste elektronica en productie- en certificatietechnologie gecombineerd, wat resulteert in grotere digits, betere zichtbaarheid, meer standaard functies en een nog hogere betrouwbaarheid.

Bovendien kent deze nieuwe serie een lagere prijsstelling. De nieuwe modellen zijn mechanisch, elektrisch en veilig compatibel met de voorgaande indicatoren. Bestaande systemen hoeven hierdoor niet opnieuw ontworpen te worden om te profiteren van de prestaties en de economische voordelen van deze nieuwe instrumenten.

Zonder meerkosten is klantspecifieke kalibratie mogelijk en worden schaal-, en Tagmarkering geprint. www.hitma-instrumentatie.nl

UTILITIES 35 nr. 06 - 2012

034_35_G_product oplossing.indd 35

30-05-12 15:55

agenda Training De Gaswaardeketen 11 t/m 15 juni Hampshire Hotel-Plaza, Groningen www.energydelta.org

De vijfdaagse training ‘De Gaswaardeketen’ (GWK) geeft een breed inzicht in de verschillende onderdelen van de gaswaardeketen, de karakteristieken van gasproductie, gastransport en de gasmarkt en hun onderlinge interactie. Gas en energie zijn van enorm belang voor onze samenleving; daarom gaat de training ook in op de samenhang met onder andere energiepolitiek en milieuvraagstukken.

Financiering energiebesparing in gebouwde omgeving 13 juni F&B Training Ce nter, Hilversum www.fedec.nl

Er kan veel meer energiebesparing en duurzame energie in de gebouwde omgeving worden gerealiseerd als de financiële drempel lager is. Toch zijn er hiervoor vele interessante mogelijkheden en ontstaan er regelmatig nieuwe mogelijkheden in de markt. Dit congres start met overheidsbeleid en financiële regelingen.

Uitvoerig zal worden stil gestaan bij komende veranderingen zoals door de greendeals. Sprekers zijn vertegenwoordigers uit alle sectoren van financiering met zowel theoretische kennis als ervaring in de praktijk.

The Biobased Performance Materials Symposium 21 juni 2012 Hotel & Conference Centre Hof v an Wageningen, Wageningen www.biobasedperformancematerials.nl

De ontwikkelingen in hoogwaardige bioplastics en biokunststoffen gaan snel. Het Biobased Performance Materials symposium op 21 juni 2012 zet de laatste trends en ontwikkelingen op een rijtje. Een dag met voorbeelden van hedendaagse toepassingen van het bedrijfsleven, van non-food & food tot grote multinationals en nationale mkb-bedrijven. Ook kennisinstellingen en universiteiten tonen de laatste stand van zaken op wetenschappelijk en toegepast onderzoeksgebied.

Rotterdam Energy Port 2012 21 juni LantarenVenster, Rotterdam www.rotterdamenergyport.nl

Het Rotterdamse havenbrede energiedebat, met als thema’s onder meer: Visie op de Delta, de voordelen van clustervorming, energievoorziening in de Delta en investeren in infrastructuur. Met sprekers als Cees Jan Asselbergs, Rolf Fouchier en Alexandra van Huffelen. De dag wordt afgesloten met de keynote speech ‘The solution: syngas’. Syngas, een mengsel van water en koolstofdioxide, belooft een belangrijke nieuwe en schonere grondstof te gaan worden voor de (petro)chemie.

John Griffiths, senior consultant Jacobs Engineering, vertelt waarom Syngas een belangrijke bijdrage gaat leveren in de haven van Rotterdam.

Informatiemanagement van intelligente energienetten 4 en 5 september Postillion Hotel, Bunnik www.iir.nl/energy

Krijg tijdens de conferentie ‘Informatiemanagement van intelligente energienetten’ duidelijk op uw netvlies welke informatie u uit uw smart grids nodig heeft en hoe u deze informatie bruikbaar maakt op weg naar de energietransitie. Speerpunten zijn onder meer: randvoorwaarden voor de ontwikkeling van het slimme net, regulering op invloed van informatie-uitwisseling van slimme netten en nieuwe informatiestromen in slimme netten op nationaal en Europees niveau.

Installatie Vakbeurs 11 t/m 13 september Evenementenhal, Hardenberg www.evenementenhal.nl

De veertiende editie van de Installatie Vakbeurs Hardenberg vindt plaats op 11, 12 en 13 september 2012. In september 2011 hebben meer dan vijftienduizend bezoekers de vakbeurs bezocht, en vierhonderd exposanten weer deelgenomen.

Ook in 2012 zal Installatie Vakbeurs landelijke dekking creëren met de drie locaties; Hardenberg, Gorinchem en Venray. Elke bezoeker uit de installatie- en sanitairbranche kan kosteloos op deze website een entreebewijs aanvragen.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

36 UTILITIES nr. 06 - 2012

036_F_agenda.indd 36

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

31-05-12 10:33

project Noord-Zuid Route Gasunie breidt haar transportnetwerk grondig uit. Ook in Zuid-Nederland wordt er, naast de bestaande gasleidingen in het gebied, een nieuwe leiding met een diameter van 48 inch aangelegd. Op het traject tussen Odiliapeel en Melick is onlangs gestart met de werkzaamheden.

Momenteel wordt het leidingtracé uitgezet, wordt de teelaarde afgegraven en wordt een zandbaan op de werkstrook aangebracht. Het zandbed voorkomt dat het zware transport dat de pijpen aanvoert, de structuur van de ondergrond beschadigt. Wanneer de pijpen zijn uitgereden, worden ze langs het tracé aan elkaar gelast tot strengen transportleiding. Deze worden vervolgens in de inmiddels gegraven sleuf gelegd en daar aan elkaar gelast. Na afronding van de werkzaamheden zal de grond worden teruggeplaatst en in oude staat worden hersteld. In het voorjaar van 2013 zal de leiding geheel in de grond liggen.

De leiding wordt 1 oktober 2013 in gebruik genomen.

Opstart en afronding: 2008- 2013 Opdrachtgever: Gasunie Contractors: Hak, Ballast Nedam, Cofely, Visser & Smit Hanab Locatie: Van noord- naar zuidoost- en zuidwest-Nederland

Stikstofbuffer Heiligerlee In Zuidbroek wordt momenteel volop gewerkt aan de realisatie van de tweede fase van de Stikstofbuffer, bestaande uit een stikstofreduceerstation, een drooginstallatie voor de uit de caverne onttrokken stikstof en een mengstation voor het mengen van de stikstof met hoog calorische gassen tot aardgas van Groningenkwaliteit. Ook zijn inmiddels de aansluitingen gemaakt op vier bestaande gastransportleidingen.

Eind vorig jaar werd fase 1 van het project al opgeleverd.

Dit omvatte de productie van stikstof uit lucht en de compressie van de (gasvormige) stikstof tot 155 bar in de installatie Zuidbroek, maar ook het transport van de stikstof door middel van een tien kilometer lange pijpleiding naar de zoutcaverne in Heiligerlee en de injectie van de stikstof in de caverne.

De caverne kan een hoeveelheid gasvormige stikstof bevatten van circa 125 miljoen kubieke meter, waarvan zo’n 45 miljoen kubieke meter werkvolume bij een druk van circa 160 bar.

Het vullen van de caverne met stikstof duurt circa twaalf maanden. De gehele installatie zal rond september 2012 worden opgeleverd.

Gasopslag Bergermeer Taqa Energy start in de eerste week van juni met de eerste, voorbereidende werkzaamheden voor de gasopslag Bergermeer. De start van de werkzaamheden volgt op het groene licht van de Raad van State voor de bouw van de gasopslag.

Op de puttenlocatie van Taqa in de Bergermeer moeten veertien nieuwe gasputten worden geboord. Als het broedseizoen voor weidevogels is afgelopen - naar verwachting in juli - begint de aanleg van kelders voor de nieuwe gasputten. De boortoren wordt opgebouwd aan het eind van 2012.

De gasbehandelingsinstallatie, waar het gas onder andere wordt gedroogd, komt te staan op het bedrijventerrein Boekelermeer Zuid in Alkmaar. Beide locaties worden door ondergrondse transportleidingen met elkaar verbonden.

De werkzaamheden voor de bouw van de gasbehandelingsinstallatie en de aanleg van de leidingen op de Boekelermeer beginnen eveneens in juni. De boorwerkzaamheden in de Bergermeer worden naar verwachting in 2014 afgerond. In april 2014 moet de gasopslag Bergermeer operationeel zijn.

Opstart en afronding: 2011-2012 Opdrachtgever: Gasunie Contractors: Tebodin, Fabricom, Praxair, General Electric, ESK Locatie: Heiligerlee (Groningen)

Opstart en afronding: 2012-2014 Opdrachtgever: Taqa Contractors: GEA Grenco, Heerema Locatie: Bergermeer (Noord-Holland)

Kijk voor meer projecten op www.utilities.nl

037_I_projecten.indd 37

UTILITIES 37 nr. 06 - 2012

30-05-12 15:53

I N

HE T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N UMMER

N UM M ER

7 V ER S C HI JNT WEEK

2 7

Thema:Energie Rotterdamse stroomstoringen blijken incidenten Eind januari was het weer raak. Een grote stroomstoring legde een flink deel van Rotterdam plat. Zo’n vijftigduizend huishoudens in Rotterdam-West, Schiedam en Vlaardingen zaten enkele uren zonder stroom. In de weken daarvoor werden de Rotterdammers ook al geteisterd door een gedeeltelijke uitval van het net. Half januari zat het noorden van de stad anderhalf uur zonder stroom door een defecte kabel. Een week later was bij twintigduizend huishoudens de stroom uitgevallen. Een kwestie van louter toeval? Of was er meer aan de hand?

Top kennis instituten op de korrel Michiel Boersma noemde al de oprichting van Top Kennis Instituten. Maar hoe gaan die er precies uitzien, wie leidt ze en waar gaan ze zich vestigen? De onderhandelingen zijn nog bezig, maar de eerste contouren zijn al zichtbaar. Hoe bundelt energieonderzoekend Nederland zich?

Hollands folie Geweldig nieuws voor allen die zich druk maakten over de dreigende teloorgang van Helianthos. De Nederlandse producent van zonnefolie is overgenomen door de firma HyET Solar. HyET zal de zonnefolie doorontwikkelen en op termijn op de markt brengen. Wat is de nieuwe eigenaar Rombout Swanborn van plan met de technologie die Nuon afstootte?

THEMa'S 2012 Utilities 8

Energie

Utilities 9

Water

Utilities 10

Gas

38 UTILITIES nr. 06 - 2012

038_K_volgende_nummer.indd 38

30-05-12 15:53

apxendex.com

De wereld van nu vraagt om transparante, veilige en geïntegreerde energiemarkten. Daarom vertrouwen de belangrijkste financiële instellingen en energiebedrijven van Europa op APX-ENDEX, dé leverancier van beursdiensten voor de groothandel in gas en elektra.

Met spot- en termijnbeurzen in Nederland, België en het Verenigd Koninkrijk is APX-ENDEX een groot voorstander van Europese integratie. Op het gebeid van elektriciteit én gas: onze gasbeurs is met meer dan vijftig handelspartners de grootste van Europa.

APX-ENDEX gelooft in het doorbreken van energiegrenzen. De voortdurende groei van onze beurzen laat zien dat velen deze overtuiging met ons delen. Wilt u meer over ons weten, kijk dan op apxendex.com.

Making Energy Markets Work

APX1219_Corporate_Utilities_A4_v2.indd 1 039_apx.indd 1

02-03-12 15:10 15:40 29-05-12

... vooruitstrevend in Switches LYNX DSS Managed Device Server Switch Layer 2 en Layer 3 Switches met ingebouwde Device Server en uitgerust met het geavanceerde Westermo Operating System (WeOs). Seriële communicatie over het Ethernet transporteren zonder extra apparatuur. 4 10/100 Mbit/s poorten alsmede 2 sloten voor Gbit of 100 Mbit multimode of singlemode SFP transceivers. Eén van de twee seriële poorten is geconfigureerd voor RS-232, de andere RS-232 of RS-422/485.

LYNX DSS: Serial to IP Solution Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

adv_WmoA4_switches.indd 1 040_modelec.indd 1

17-04-12 10:09 29-05-12 15:13