Uti06 lr

UTILITIES NUMMER 06 - september 2014 • VIJFTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Nederlandse industrie vraagt om waterbenchmark Gerald Schotman: ‘Synergie energiedragers biedt innovatieve mogelijkheden’ Zuid-Holland op weg naar een provinciebrede warmterotonde www.utilities.nl

01_A_Cover.indd 1

ts

anufac

26-08-14 14:04

Energie2014_Advertentie_NE_210x297HR.pdf 9 21-7-2014 16:19:05

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

02_jaarbeurs_omslag.indd 1

26-08-14 11:22

i n h o u d

V E R D E R

Waterbenchmark voor industrie

Zuid-Holland op weg naar provinciebrede warmterotonde 20

Windmolens? Biogas? Zonneenergie? Maya van der Steenhoven, directeur van Programmabureau WarmteKoude Zuid-Holland, zet haar kaarten op warmte. Daarin staat ze niet alleen. Via een Green Deal werken Havenbedrijf Rotterdam, de glastuinbouwsector, overheden en bedrijven samen aan een ambitieuze warmterotonde.

Gepland onderhoud wkk schudt BASF wakker

25

Onverwacht, maar daarom niet minder welkom, blijkt BASF in Heerenveen veel energie te kunnen besparen. Om precies te zijn: 33 procent. Dat was de uitkomst van een onderzoek naar alle energiestromen op de site. Aanleiding voor het onderzoek was de investering die het bedrijf moest doen in de al wat oudere wkk-installatie.

10

De inspanningen die de Nederlandse grootverbruikers van water doen om de impact daarvan op mens en milieu te beperken, zijn niet altijd zichtbaar. Een waterbenchmark zou helpen om de publieke opinie, maar ook de wetgever, te laten zien dat men er alles aan doet om de waterkwantiteit te beperken, de kwaliteit te vergroten en de vervuiling terug te dringen.

Thema: Energie

17

Er wordt veel te veel geruzied tussen twee kampen: het duurzame en het fossiele. Om in de toekomst aan de groeiende energievraag te voldoen, moeten juist alle zeilen worden bijgezet, zegt chief technology officer van Shell Gerald Schotman.

Energieknooppunt in Noord-Holland

30 VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Wervelingen Product en oplossing Agenda Technologie In het volgende nummer

5 6 8 15 22 29 34 37

Tussen Alkmaar en Heiloo verrijst in de komende jaren een bedrijvenpark, specifiek voor de ontwikkeling van nieuwe energietechnologie. Rond de gasbehandelingsinstallatie van Taqa kunnen start-ups en onderzoeksinstituten hun innovaties op het gebied van traditionele en groene energievormen uitwerken, testen en marktrijp maken.

UTILITIES 3 nr. 6 - september 2014

03_B_inhoud.indd 3

26-08-14 14:14

De vernieuwde Energie Management Lijn van ELEQ Energie management begint in de basis met correct meten. ELEQ ontwikkelt en produceert slimme elektrotechnische oplossingen om in uw elektrische installatie snel, nauwkeurig en veilig stroom en spanning te monitoren. De producten uit de Energie Management Lijn van ELEQ zijn ideaal voor toepassing in al uw energie management projecten, zowel in bestaande installaties als in nieuwbouw.

Door de slimme producten van ELEQ toe te passen, bespaart u, naast kostbare installatietijd, ook ruimte. Door de compacte bouwvormen zijn de producten in vrijwel alle situaties toe te passen. Dankzij de nauwkeurigheid van de deelbare stroomtransformatoren kunt u van 0 tot en met 2000 ampère al vanaf 0,5% afwijking meten. Ook voor het meten van lagere waarden tot 64 ampère biedt ELEQ de oplossing met onze uiterst compacte IEC stroomtransformator. Deze is door zijn compacte vorm zeer geschikt voor montage op een driefasenschakelautomaat. De stroomtransformatoren voldoen aan de wensen en eisen van deze tijd. In combinatie met kleine gezekerde spanningsaftakklemmen voor M6 of M8, inclusief speciale zekering, legt u gegarandeerd de basis voor uw energie monitoring systeem.

Voor meer informatie kunt u terecht op www.eleq.com of neem contact op met onze verkoopafdeling via +31 (0)521 533 333.

12-14 OCTOBER 2014

ADNEC, ABU DHABI, UAE www.waterworldmiddleeast.com

REGIONAL

OPPORTUNITIES

STRATEGIC THINKING

TECHNICAL SOLUTIONS

INVITATION TO PARTICIPATE WaterWorld Middle East, the region’s premier water event comes to Abu Dhabi in 2014. Comprising a busy exhibition floor, WaterWorld Middle East features the premier companies in the water and wastewater sector delivering state of the art solutions. Accompanying the exhibition is a dedicated conference programme developed in conjunction with industry practitioners.

WaterWorld Middle East will deliver a high level peer-reviewed programme created for the industry by the industry, equiping attendees and delegates with the skills and knowledge to overcome the technical water/wastewater challenges in the Middle East.

WHY PARTICIPATE? • Hear how international water/wastewater solutions are being implemented on a regional basis in the Middle East • Find out how technical water challenges in the Middle East are being overcome in the conference and see technology solutions up close in the exhibition • Network with utilities, consultants, plant owners and operators and water and wastewater system providers • Find out more about the Abu Dhabi Sewerage Services Company’s STEP (Strategic Tunnel Engineering Project) – a multi-billion Dirham programme of work to deliver improved wastewater capacity • Meet with local partners ADWEA, to find out about the latest developments in drinking water production and distribution EXHIBITING AND SPONSORSHIP: Roy Morris T: +44 (0) 1992 656613 OWNED & PRODUCED BY:

F: +44 (0) 1992 656700

IN STRATEGIC PARTNERSHIP WITH:

E: rmorris@pennwell.com

EVENT PARTNER:

FLAGSHIP MEDIA SPONSORS:

CO-LOCATED WITH:

Pantone 362 U ®

Pantone 431 M

ADSSC Ripple

0146_WWME14_Ad_Utilities_185x132mm.indd 1

5/22/14 9:48 AM

Pantone 362 U

04_eleq_pennwell.indd 1

8% Pantone 362 U

8% Pantone 431 M

26-08-14 11:21

Gas-chaos Op zich niets nieuws dat aardgas nauw verbonden is met de politiek. Maar dat politieke spel heeft een wrang smaakje gekregen na het neerhalen van vlucht MH17 boven Oekraïens grondgebied. De Oekraïne speelde al langer een hoofdrol in de Europees-Russische verhoudingen en sinds Poetin de gaskraan dichtdraaide, zijn de verhoudingen alleen maar verslechterd. De geluiden in Europa worden intussen steeds groter om de afhankelijkheid van de Russische energievoorraden te beteugelen. Het is overigens de vraag of de lidstaten zitten te wachten op bemoeienis van Europa met hun gascontracten. Dat er veel te winnen is op het gebied van energie-efficiëntie, staat vast. Maar de handelsbelangen prevaleren nog altijd boven de gezamenlijke energie-uitdaging.

Intussen speelt Nederland dankzij de vliegramp ineens een hoofdrol in de internationale hetze tegen Rusland en dat terwijl de banden, zeker op het gebied van gas, tussen Nederland en Rusland zeer nauw waren. Een ontvlechting van de Nederlandse en Russische gasmarkt is dan ook niet van de ene op de andere dag mogelijk. Maar wat de tegenactie van Europa ook zal zijn, het zal niet gunstig zijn voor de gasprijzen. De alternatieven zijn er natuurlijk: de LNG-markt is immers mondiaal en wellicht stemt de nieuwe werkelijkheid de publieke opinie milder rondom schaliegas. De LNG-prijs is echter hoger dan die van pijpgas en bovendien gevoeliger voor mondiale ontwikkelingen.

Een Europees energiebeleid zou gunstig kunnen uitpakken voor Nederland en harmonisering van de energieprijzen zou in ieder geval de scheve verhoudingen rechttrekken die zijn ontstaan door met name Duitse energiesubsidies. Laten we tot die tijd in ieder geval ervoor zorgen dat we efficiënter met onze energie omgaan. Energiebesparing is de enige troef die we hebben om zowel Poetin buiten spel te zetten als ook een antwoord te hebben op de lage energieprijzen in de Verenigde Staten.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON vijftiende jaargang nummer 6 - september 2014 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 acts manuf 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of Traffic 0900-226 52 63 Breg Schoen 020 3122 088 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Cover Site: www.bladenbox.nl voor abonABB OPZEGGEN neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. AbonnemenDrukkerij uit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter.

PreVision Graphic Solutions er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten.

Advertentie-acquisitie uw abonnement steeds stilzwijgend Jetvertising BV met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden.

Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk kennismakingsabonnementen worden T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2014 www.jetvertising.nl na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Arthur Middendorp: Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming arthur@jetvertising.nl post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw Abonnementen (excl. 6% BTW) abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 Utilities verschijnt 8x per jaar. geldt de datum waarop uw opzegging Nederland/België € 130,50 per jaar door Abonnementenland is ontvangen.

Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Indien u hierom verzoekt, ontvangt u Overig buitenland € 155,een bevestiging van uw opzegging met Losse verkoopprijs € 18,50 daarin de definitieve einddatum van uw Studenten € 38,50 abonnement. Adreswijzigingen kunt Proefabonnement 3 mnd € 27,00 u doorgeven via www.aboland.nl, per Lay-out Gabriele Köbbemann

UTILITIES 5 nr. 6 - september 2014

05_C_commentaar.indd 5

26-08-14 14:35

infostroom Zonnecentrale Euroborg uitgebreid De zonnecentrale op voetbalstadion Euroborg in Groningen wordt in omvang verdubbeld. Er worden momenteel 561 nieuwe zonnepanelen gelegd. Dat aantal komt bovenop de huidige 531 stuks die al sinds februari duurzame stroom opwekken. Initiatiefnemers Essent, de stichting 1 miljoenwatt en FC Groningen verwachten dat het nieuwe gedeelte medio september gereed is.

De groene centrale op het dak van het voetbalstadion is geheel tot stand gekomen via crowdfunding. Particuliere investeerders konden een of meerdere panelen adopteren en zo de bouw van het zonnedak mogelijk maken. Met bijna 400 deelnemers en meer dan 1.000 zonnepanelen is het project het grootste collectieve zonnestroomproject in Nederland tot nu toe.

De nieuwe panelen komen te liggen aan de noord-oost-zijde van het stadion, tegenover de al eerder gelegde exemplaren. Inclusief de uitbreiding zal de zonnecentrale jaarlijks zo’n 240.000 kilowattuur duurzame stroom opwekken. Dat is genoeg om ongeveer zeventig huishoudens van stroom te voorzien.

Het zonnedak levert sinds februari dit jaar duurzame stroom.

Vattenfall investeert miljoenen in Duits offshore windmolenpark Vattenfall en Munich City Utilities hebben aangekondigd dat ze samen een grote investering gaan doen in windenergie langs de Duitse Noordzeekust.

Het geplande windmolenpark, Sandbank genaamd en gelegen vlak bij de Deense territoriale wateren, zal 72 turbines herbergen en 1,6 miljard dollar kosten.

Het project moet 1,4 terawattuur aan vermogen gaan leveren per jaar, waarmee het 400.000 huishoudens van elektriciteit kan voorzien. ‘Het Sandbank-project past in Vattenfalls

strategie om te focussen op groei in de hernieuwbare energie’, aldus Gunnar Groebler, directeur renewable energy bij Vattenfall.

De bouw van het park begint in 2015 en het zal voor het eerst elektriciteit gaan leveren in 2017. Vattenfall zal een aandeel van 51 procent krijgen in het project. Het project is de tweede samenwerking tussen Vattenfall en de stad München. Eerder bouwden de twee al het DanTysk-windpark, dat in 2015 in bedrijf wordt genomen.

RWE stelt Clauscentrale beschikbaar voor Belgische markt RWE doet mee aan de tender die de Belgische overheid heeft uitgeschreven voor extra elektriciteitscapaciteit. Het energiebedrijf wil de gasgestookte Clauscentrale in Maasbracht voor zes jaar beschikbaar stellen aan de Belgische overheid. RWE heeft een zogenoemd tenderbook ingediend.

De aanbesteding werd op 22 januari 2014 door de Belgische overheid uitgeschreven, omdat ze 700 tot 900 megawatt meer nieuwe elektriciteitscapaciteit beschikbaar wil hebben. Dat is nodig om het capaciteitstekort op te vangen dat dreigt te ontstaan door het op termijn afschakelen van kerncentrales.

Vanwege de huidige omstandigheden op de Nederlandse markt nam RWE eerder dit jaar het besluit om de Clauscentrale voorlopig uit bedrijf te nemen.

Wanneer RWE de tender wint, kan de Clauscentrale begin 2019 de eerste stroom leveren aan België.

6 UTILITIES nr. 6 - september 2014

06_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

26-08-14 14:13

Milieuorganisaties opnieuw naar Raad van State om kolencentrales Geen natuurvergunning voor de kolencentrales van E.ON en GDF. Dat is de inzet van het beroep dat Natuur & Milieu en Greenpeace hebben ingediend bij de Raad van State tegen de vergunning van de Provincie Zuid-Holland voor twee nieuwe kolencentrales op de Maasvlakte. De kolencentrales schaden de kwetsbare en waardevolle natuur in de Zuid-Hollandse duinen door de uitstoot van stikstof terwijl het technisch en economisch mogelijk is om een installatie te bouwen die deze uitstoot halveert, zo stellen de organisaties.

In de Europese Habitatrichtlijn en de Nederlandse Natuurbeschermingswet is vastgelegd dat geen schade mag worden toegebracht aan het duinengebied.

Alleen bij een groot maatschappelijk belang zijn er mogelijkheden om toch

een vergunning te verlenen op voorwaarde van natuurcompensatie. Dat is onlangs nog uitdrukkelijk bevestigd door het Europese Hof van Justitie in een zaak over de A2. Maar in het geval van de kolencentrales is niet bekeken of deze een groot maatschappelijk belang dienen. De milieuorganisaties stellen dat dit niet het geval is, aangezien Nederland een stroomoverschot heeft en in de toekomst steeds meer wordt ingezet op schone energie.

Het is de derde keer dat de milieuorganisaties naar de Raad van State stappen om de natuurvergunning voor de kolencentrales op de Maasvlakte tegen te houden. In 2011 en 2013 oordeelde de Raad dat de Provincie Zuid-Holland ten onrechte een natuurvergunning had verleend.

Energieonderzoek bundelt krachten De drie technische universiteiten en drie onderzoeksinstituten bundelen hun krachten op het gebied van energieonderzoek. Samen hebben ze de vereniging Netherlands Energy Research Alliance (NERA) opgericht.

De NERA-partners willen nauwer samenwerken op het gebied van energieonderzoek. Door hun krachten te bundelen hopen ze meer invloed te krijgen op de Europese energieagenda.

Naast de UT, de TU Delft en de TU Eindhoven doen Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), de Nederlandse Organisatie voor toegepastnatuurwetenschappelijk onderzoek (TNO) en de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) mee in NERA. Paul Korting, directeur van ECN, is voorzitter van de nieuwe vereniging.

Distributie van LNG via Eemshaven stap dichterbij GDF SUEZ, Gasunie, Vopak, stichting Energy Valley en Groningen Seaports tekenden onlangs een samenwerkingsovereenkomst voor de ontwikkeling van LNG opslag- en bunkerfaciliteiten in de Eemshaven. Met de overeenkomst komt de introductie van LNG als schonere brandstof voor vrachtauto’s, treinen en schepen in Noord-Nederland, Noord-Duitsland,

en langs de gehele internationale Waddenzeekust een stukje dichterbij.

De ondertekenaars van de overeenkomst denken al begin 2015 de eerste schepen LNG te kunnen laten tanken in de Eemshaven, zij het met een mobiele installatie. Het LNG-initiatief ondervindt brede steun in NoordNederland, Noord-Duitsland en Scandinavië.

Ineos heeft een belang van 51 procent genomen in een licentie voor de winning van schaliegas in het Verenigd Koninkrijk. Het gaat om een zogeheten Petroleum Exploration and Development Licence (PEDL). Het is de eerste stap die het bedrijf zet in de schaliegaswinning. Ineos onderzoekt al een jaar de optie om zelf schaliegas te gaan winnen. Het bedrijf heeft begin dit jaar een team van experts aangetrokken, waarmee het expertise op het gebied van de exploratie en winning van schaliegas in huis heeft gehaald.

Met een spanning van 525 kilovolt is er een nieuw wereldrecord geboekt op het technologische gebied van HVDC-kabels. Daarmee is volgens ABB een verdubbeling van de te transporten hoeveelheid energie mogelijk.

Met hoogvermogen gelijkstroom kunnen ver afgelegen energiebronnen efficiënter en voordeliger worden aangesloten op het elektriciteitsnet.

Vinçotte heeft een contract binnengehaald voor de integriteitscontrole van de Wheatstone LNG-installatie in West-Australië. Dit project omvat het opslaan en omzetten van natuurlijk gas naar LNG (Liquefied Natural Gas) om het vervolgens te transporteren naar de rest van de wereld. Het Belgische bedrijf gaat alle lasverbindingen en staalconstructies ter plaatse in West-Australië controleren.

BAM heeft de eerste paal geslagen voor een LNG-steiger in Aqaba, Jordanië. Het verwierf samen met de Ierse zustermaatschappij BAM Contractors en de lokale joint-venturepartner MAG Engineering & Contracting Co. in november 2013 opdracht voor ontwerp en bouw van de Aqaba Liquefied Natural Gas (LNG) terminal.

uw mailbox?

Al het nineuvoworsoninze nieuwsbrief op Meld u aa

utilities.nl!

UTILITIES 7 nr. 6 - september 2014

06_7_D_infostroom.indd 7

26-08-14 14:13

Trending news op www.utilities.nl

1

Eerste drijvende LNG-fabriek krijgt steeds meer vorm Vrijdag 15 augustus

Hij zou groot worden, het schip dat Shell bouwt om ver uit de kust van Australië gas te winnen uit het Preludegasveld. De afmetingen zijn nooit een geheim geweest – 488 bij 74 meter – en toch blijft het telkens weer indrukwekkend om te zien. Eind vorig jaar werd de romp van het immense LNG-schip, bijna een halve kilometer lang (!), al te water gelaten. Onlangs werd het grootste deel van de turret, bijna honderd meter hoog, op transport gezet van Dubai naar Zuid-Korea, waar het schip wordt gebouwd.

Wilko Koop LNG trend in het groot @LindeGasBenelux

2

Tesla als nagel aan doodskist energiebedrijven?

3

Groen licht voor Amerikaans LNG-exportproject

Donderdag 7 augustus

Nog niet zo lang geleden was Tesla Motors nog een technostarter. Inmiddels wordt het Amerikaanse bedrijf gezien als gamechanger op verschillende gebieden. Niet alleen de auto-industrie, maar ook de energiesector wordt volgens deskundigen binnenkort opgeschud.

Maandag 11 augustus

Toestemming voor de export van LNG is omstreden in de Verenigde Staten. Aan de ene kant willen gasproducenten graag exporteren. Bovendien kan Amerika zo profiteren van de vele mogelijkheden die de wereldwijde gasmarkt biedt. Aan de andere kant staat de maakindustrie in de VS. Met het verschepen van de eigen energiebonnen, wordt deze ontwikkeling bedreigd. In dat spanningsveld staat het Cameron LNG-project in Louisiana (Verenigde Staten). De partners in het project gaven recent groen licht voor de bouw van een LNG-fabriek die twaalf miljoen ton LNG per jaar zal produceren en exporteren.

Charles Ellinas Another major step towards realization for US Cameron LNG #lng

In deze top tien laten we zien wat de meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl zijn. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren.

Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 6 - september 2014

08_9_E_topics.indd 8

26-08-14 14:13

4

Nieuw materiaal zet zonne-energie om in stoom Maandag 28 juli

Met een nieuw materiaal gemaakt uit grafietvlokken in een koolstofschuim is stoom te genereren door zonneenergie te absorberen. Dat melden onderzoekers van het Amerikaanse MIT in Nature Communications.

5

Chinezen investeren miljarden in methanolfabrieken VS Woensdag 30 juli

Twee Chinese bedrijven willen gigantische methanolfabrieken bouwen aan de Amerikaanse Gulf Coast, zo meldt C&EN. Het zou om miljardeninvesteringen gaan en de methanol, dat wordt geproduceerd uit goedkoop schaliegas, moet na transport als grondstof dienen van de productie van olefinen in China.

Celtic Study Center Eerst beheerste de USSR Oost Europa, NU beheerst China Azie, Afrika, VS en de EU @Techniek_Nieuws

6

8

Ook Antwerpen plant LNG-bunkerstation Dinsdag 5 augustus

Nederlandse industrie vraagt om waterbenchmark Dinsdag 19 augustus

De inspanningen die de Nederlandse grootverbruikers van water doen om de impact daarvan op mens en milieu te beperken, zijn niet altijd zichtbaar.

Volgens de deelnemers aan de rondetafeldiscussie van

Biocokes als grond- en koolmonoxide als brandstof Donderdag 7 augustus

‘Een bedrijf dat zo slim en complex met energie-inkoop omgaat, heb ik nog niet meegemaakt’, stelt directeur Rob Boogaard van tapijtfabrikant Interface na zijn bezoek aan ESD-SIC in het Groningse Farmsum. Voor de producent van siliciumcarbide is elke besparing op energiekosten direct merkbaar in het resultaat. Energiebesparing en slim inkopen van energie is daarom een kerncompetentie.

Reporter Wim Raaijen Energy Savers bij ESD-SIC: Biocokes en koolmoxide als brandstof @_Petrochem_

9

Antwerpen krijgt een LNGbunkerstation in de haven. Tegen 2016 moeten binnenvaartschepen LNG kunnen bunkeren aan een vaste installatie, vindt het Havenbedrijf Antwerpen. Ze kunnen dat al sinds 2012 via truck-to-ship bunkering, maar met de bouw van een vaste installatie wil het Havenbedrijf de sector stimuleren over te schakelen op deze schonere brandstof.

7

het Watervisieplatform zou een waterbenchmark helpen om te laten zien dat men er alles aan doet om de waterkwantiteit te beperken, de kwaliteit te vergroten en de vervuiling terug te dringen.

AkzoNobel wil productie HR-zonnecellen goedkoper maken Woensdag 30 juli

AkzoNobel samen gaat met Solar Energy Research Institute of Singapore (SERIS) onderzoek doen naar goedkopere productie van hoogrenderende zonnecellen met silicium wafers.

Al69jaarelektrisch Prima voor Singapore. Hallo hier Holland #zonne-energie

koploper in 10Industrie economisch herstel Vrijdag 1 augustus

Voor de Nederlandse economie springen steeds meer seinen op groen, zo stelt het ING Economisch Bureau. Vooral de industrie en de bouw nemen het voortouw.

Metaal en techniek Kunstof en rubber industrie trekt de kar @_iMaintain_

UTILITIES 9 nr. 6 - september 2014

08_9_E_topics.indd 9

26-08-14 14:13

Water De inspanningen die de Nederlandse grootver-

bruikers van water doen om de impact daarvan op mens en milieu te beperken, zijn niet altijd zichtbaar. Een waterbenchmark zou helpen om de publieke opinie, maar ook de wetgever, te laten zien dat men er alles aan doet om de waterkwantiteit te beperken, de kwaliteit te vergroten en de vervuiling terug te dringen.

Tekst: David van Baarle Beeld: Liesbeth Schipper

Nederlandse industrie vraagt om waterbenchmark De ruime beschikbaarheid van water - noodzakelijk voor het maken van onder meer ketelwater, koelwater of proceswater - is belangrijk voor de chemie in Nederland. Ook stroomproducenten maken daar dankbaar gebruik van, om de stoomketels van voeding te voorzien en voor koeling. De kosten voor water zijn hier ook laag. Energiekosten om water in stoom om te zetten zijn vele malen hoger dan de kosten van het water zelf. De zeer strategische rol van water blijkt daarom meestal pas als de beschikbaarheid van vol-

ring. ‘En indirect ook op de energiehuishouding’, weet Frank Theunissen van Evides Industriewater. ‘De kwaliteit van ketelwater heeft een direct verband met energiekosten. Als er bijvoorbeeld te veel organische en minerale vervuiling in het water zit, zul je vaker moeten spuien en gooi je energie weg in de vorm van warmte.

Bedrijven focussen zich vaak op de energie-efficiëntie van de productieketen, maar nemen daarin niet altijd de waterketen mee, terwijl ook daar nog wel vaak winst te halen is.’

Dat is steeds meer aan het veran-

‘Bedrijven focussen zich vaak op de energie-efficiëntie van de productieketen, maar nemen daarin niet altijd de waterketen mee, terwijl ook daar nog wel vaak winst te halen is.’ doende zuiver water in het geding is.

Energiebedrijven merken dat bij aanhoudende droogte de waterkwaliteit achteruitloopt.

Beschikbaarheid ‘Daar hadden we in Pernis mee te maken’, zegt Georg Stockinger van Shell Global Solutions. ‘Bij een toenemende geleidbaarheid van stoom, waarschijnlijk door organische zuren.’

Waterkwaliteit heeft dus directe invloed op assets en op bedrijfsvoe10 UTILITIES nr. 6 - september 2014

10_11_12_13_M_artikel.indd 10

deren, weet Menno Plantenga van het ISPT (Institute for Sustainable Proces Technology), wat onderzoek coördineert voor de procesindustrie, zoals het goed omgaan met water gebaseerde industriële processtromen. Het bereiken van een betere resource- en energie-efficiëntie met deze stromen, inclusief een efficiënter watergebruik is volgens hem een “hot topic” in de procesindustrie.

‘Technologische innovaties hebben geleid - en zullen nog gaan leiden -

tot legio economisch interessante mogelijkheden. Voorbeelden? Lucht in water maakt warmte-uitwisseling (opname en afgifte van warmte, red.) minder efficiënt. Gebleken is dat door de lucht uit het water te halen met bijvoorbeeld vortexsystemen direct winst, energetisch en operationeel, behaald kan worden. Door hinderlijk zout tijdig uit processtromen te halen kunnen daaropvolgende omzettingen efficiënter plaatsvinden. Producten uit reststromen kunnen nu economisch haalbaar worden afgescheiden, hergebruikt en gevaloriseerd. Denk daarbij aan productie van biogas en bioplastics. Je kunt het verschil in zoutconcentratie in industriële processtromen gebruiken om op diverse manieren energie en vermogen op te wekken - daar wordt nog verder onderzoek naar gedaan. Dankzij onder meer membranen is het sluiten van de waterkringloop steeds beter mogelijk - er zijn bijvoorbeeld nu ook al membranen beschikbaar om water uit rookgas terug te winnen. Daar bespaar je niet alleen water mee, maar ook energie. Door kritisch te kijken naar de waterhuishouding zijn er voor bedrijven direct netto operationele winsten te halen; quick wins door efficiënter gebruik van energie en grondstoffen, waaronder water zelf. En de mogelijkheden daarvoor

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

26-08-14 14:13

breiden zich alleen maar uit.

Daarnaast neemt strategisch het belang van voldoende zuiver water en behandeling van water toe. De behoefte aan voldoende zuiver water wordt groter terwijl de beschikbaarheid minder wordt. In delen van Nederland, zoals Zuid-Limburg en Zeeland, is de waterstress al te voelen voor de industrie. Dat zal in de toekomst voor meer delen van ons land gelden. We zitten momenteel in een transitie naar hernieuwbare bronnen; een van de speerpunten van de Nederlandse chemische industrie is immers de omschakeling van petrochemische naar hernieuwbare - biogebaseerde - producten.

De bijbehorende processtromen bevatten doorgaans een veel lagere concentratie aan functioneel product en een veel hoger percentage aan oplosmiddel: water. Genoemde omschakeling zal dus de behoefte aan water en goed omgaan met water, maar ook de druk op het sluiten van de waterkringloop, sterk doen toenemen. Ook in de energievoorziening worden beschikbaarheid en behandeling van water essentieel. Om de productie van gas in Nederland op peil te houden is het staand beleid ter voorkoming van zowel daling van overheidsinkomsten als ongewenste te grote politieke afhankelijkheid van gasproducenten als Rusland - om de huidige gasproductie uit onze zogenaamde mature gasvelden tot 2030 in stand houden. Bij die productie komt steeds meer water vrij. Het beleid is alleen maar te realiseren als er tijdig nieuwe technologie beschikbaar komt om dat geproduceerde water te kunnen behandelen. Ook bij de opkomende winning van schaliegas - waar overigens in Nederland nog niet veel animo voor is - is beschikbaarheid van water een “core issue”. Zowel om de gas bevattende lagen te kunnen “fraccen” en het gas te winnen, als om het vele vervuilde water dat met de gasproductie meekomt weer fatsoenlijk kwijt te kunnen.’

Niet achterover leunen Theunissen beaamt de bevindingen van Plantenga. ‘De Rotterdamse

petrochemische industrie is zwaar afhankelijk van het Brielse meerwater dat wij voor ze behandelen en opwerken tot demiwater. Dat water is echter ook gevoelig voor klimaatinvloeden. Onlangs zijn maatregelen genomen om het innamecriterium van water te verlagen omdat het water anders te zout werd. Dit beïnvloedt de geleidbaarheid van water nadelig en zou dus ook voor de industrie problemen kunnen opleveren. Gelukkig heeft het waterschap Hollandse Delta besloten het innamecriterium te verlagen zodat de demiwaterlevering geborgd blijft. Het geeft wel weer aan hoe kwetsbaar het evenwicht is en dat je niet zomaar achterover kunt leunen.’

Plantenga: ‘Om diverse redenen, waaronder zeker het besef van een toenemende schaarste aan voldoende zuiver water, zijn veel bedrijven dus wel degelijk bezig met het beter omgaan met water, water gebaseerde processtromen, waterbeschikbaarheid, water(her)gebruik en het sluiten

van de waterkringloop. Ook gaan publieke en private organisaties op gebied van watervoorzieningen steeds meer samenwerken. In ZeeuwsVlaanderen is er bijvoorbeeld een schaarste aan zoet water. Dow in Terneuzen kan de behoefte aan water maar in beperkte mate vanuit de Biesbosch betrekken. Naast sluiten van waterkringlopen en waterhergebruik door Dow op het terrein zelf, gebruikt het bedrijf nu bijvoorbeeld ook effluent water van omliggende gemeenten.

Zelfs in de voedingsindustrie wordt water dat al gebruikt is in het proces niet allemaal geloosd als afvalwater, maar voor een deel weer opgewerkt tot drinkwater en hergebruikt. Uit vergelijkingen is gebleken dat met de huidige stand van de techniek hier nog meer kan worden behaald.

Daarnaast loopt er onderzoek om nog meer hergebruik van proceswater in deze sector mogelijk te maken.

Van belang bij dit alles is ook de publieke beleving en acceptatie. Hoe UTILITIES 11 nr. 6 - september 2014

10_11_12_13_M_artikel.indd 11

26-08-14 14:13

goed en verantwoord de zuivering en omzetting van gebruikt proceswater naar uitstekend drinkwater voor hergebruik binnen een bedrijf ook geschiedt, dan nog zal bij een deel van het publiek een volstrekt onterechte negatieve connotatie kunnen ontstaan bij de melding dat voor een deel voor het maken van het product proceswater is hergebruikt dat anders zou zijn afgevoerd. In Singapore heeft dit zelfs tot problemen geleid met het accepteren van een nieuwe drinkwaterproductie, omdat ondanks aantoonbare goede en voldoende zuivering en goede controle op kwaliteit, de bron waaruit het water is gemaakt op geloofsgronden voor belangrijke groeperingen niet acceptabel bleek.

De kwaliteit is geen issue, maar het vergt een cultuuromslag om zoiets voor elkaar te krijgen. Gelukkig zijn er nog andere mogelijkheden om het water duurzamer in te zetten dan simpelweg te lozen op het riool.

Steeds meer bedrijven kiezen ervoor om proceswater aan agrarische bedrijven te leveren als irrigatiewater.’

Marc Winters van Pentair weet dat ook de wetgeving niet altijd meewerkt om drinkwater te vervangen voor andere waterbronnen.

‘In Nederland is het hergebruik van afvalwater nog behoorlijk gelimiteerd.

En in de voedingsindustrie wordt het gebruik van drinkwater voorgeschreven. Daar kun je niet zomaar van afwijken. In bijvoorbeeld Engeland

gaat men daar veel soepeler mee om.

En in Afrika zijn er al bierbrouwers die gerecupereerd en behandeld afvalwater inzetten in hun processen.

De druk is daar uiteraard ook hoger om zuiniger met water om te gaan.’

Over grenzen heen Stockinger adviseert bedrijven niet alleen te kijken naar end of pipe oplossingen. ‘Ook binnen het eigen proces is vaak nog heel veel winst te halen. Alleen al door het waterverbruik zichtbaar en meetbaar te maken, kun je heel wat besparen. We deden dat in Pernis ook met energie.

We maakten het energieverbruik inzichtelijk en maakten lijstjes met business units die het beste en slechtste presteerden. De slechtste presteerders werden op het matje geroepen en werd gevraagd om maatregelen te nemen. Hetzelfde kun

gemaakt over investeringen en risicomanagement. Plantenga: ‘Een aantal Rotterdamse bedrijven deelt hun stoomvoorziening. Ook dat is een goed voorbeeld van ketenintegratie.

Algemeen probleem met integratie van voorzieningen over de grenzen van commerciële bedrijven heen is de continuïteit in leverings- en afnamegaranties. In het geval van stoom: wat doe je als een bedrijf een dag geen stoom kan leveren en jij het wel nodig hebt? Of omgekeerd: een ander wil stoom kwijt maar de afnemers nemen onvoldoende af. Moet er dan buffercapaciteit gebouwd worden? In dat geval is het economische voordeel van zo’n gedeelde utility ook gelijk weg. Risicobeheer is vaak nog de grootste drempel om zo’n ketensamenwerking te starten. Als bedrijven voor hun watervoorziening afhankelijk zijn van een ander bedrijf, moeten

‘Steeds meer bedrijven kiezen ervoor om proceswater aan agrarische bedrijven te leveren als irrigatiewater.’ je ook voor je waterverbruik doen.

Kleine veranderingen aan je proces kunnen grote gevolgen hebben voor je waterverbruik en daarmee ook vaak voor het energieverbruik.’

Ook samenwerking tussen bedrijven en organisaties kan een interessante optie zijn, maar dan moeten wel duidelijke afspraken worden

WaTErvISIE PLaTfOrm Het Watervisie Platform is dé informatiebron en hét netwerk voor gebruikers, leveranciers en adviseurs op het gebied van industriewater. Op 6 november zal het platform voor de derde keer het Watervisie-congres organiseren in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam. In aanloop naar het congres laten experts op het gebied van industriewater in al zijn facetten hun licht schijnen over actuele ontwikkelingen in de waterbranche. Meer weten? www.watervisie.com De experts die aan deze discussie deelnamen: • Georg Stockinger, Shell Global Solutions • Menno Plantegna, ISPT • Marc Winters, Pentair • Frank Theunissen, Evides Industriewater

ze erop kunnen vertrouwen dat die voorziening niet in gevaar komt.’

Ook waterschappen kunnen een belangrijke schakel in die keten zijn, maar die dienen ook een publiek belang. Een samenwerkingsconstructie moet dus zo zijn opgezet dat het publieke belang niet botst met of in het gedrang komt door eventuele commerciële belangen.

‘Die twee belangen hoeven geen beperking te zijn voor samenwerking’, weet Theunissen. ‘Ze kunnen elkaar zelfs versterken. De watersector in Limburg is bijvoorbeeld heel voortvarend te werk gegaan en het Waterbedrijf Limburg werkt nauw samen met de industrie in de streek.

Als bij zo’n samenwerking het urgentiebesef en de wil om samen te werken aanwezig zijn, komt de businesscase ook vaak vanzelf boven water.

Er is nu eenmaal een wederzijdse afhankelijkheid tussen waterschappen en grote waterverbruikers. Als een bedrijf met rijke afvalwaterstromen ineens besluit de afvalwaterreiniging zelf uit te voeren, heeft de RWZI wel

12 UTILITIES nr. 6 - september 2014

10_11_12_13_M_artikel.indd 12

26-08-14 14:13

een probleem omdat de biologie is afgestemd op een bepaalde voedingsstroom. Om dit soort scenario’s te voorkomen, is de anti-afhaakregeling in het leven geroepen. Dus je ziet dat er wel degelijk wordt nagedacht over de gevolgen van beslissingen in de keten. Samenwerking zou niet gedwongen moeten worden door wet- en regelgeving, maar gedreven door een gezamenlijk belang. Zowel het bedrijfsleven als waterschappen zullen over de eigen grenzen moeten kijken om daar waar mogelijk de efficiency te verbeteren. Dat hoeven niet altijd direct full scale projecten te zijn, maar soms kun je heel goed samen een pilot opzetten om te kijken of een idee werkt.’

‘Ik denk wel dat publiek-private initiatieven op dat gebied nog iets zakelijker kunnen worden’, zegt Stockinger.

‘Uiteindelijk moet ook de mogelijkheid worden geboden om nee te zeggen. De publieke partijen zijn nog wel eens geneigd om een project hoe dan ook door te laten gaan. Terwijl commerciële bedrijven per projectfase overwegen of iets rendabel is of kan worden. Je moet op een gegeven moment ook durven zeggen dat een project niet meer voldoet aan je voorwaarden en aannames.’

Benchmark Nu gaat de Nederlandse industrie zeer bewust om met zijn waterhuishouding.

Wet- en regelgeving rondom waterkwaliteit moet daarbij gericht zijn op het ressorteren van het juiste effect. De verzwaring van de belasting op leidingwater (BOL) werd ook als stimuleringsmaatregel gebracht voor waterbesparing. Inmiddels is de verzwaring van de baan, mede doordat de industrie met voldoende argumenten kwam dat de regel wel eens averechts zou kunnen werken.

Stockinger: ‘De overheid zou er goed aan doen om de relatieve scores van de industrie te beoordelen in plaats van af te gaan op de absolute cijfers. De petrochemie gebruikt nu eenmaal veel water in absolute hoeveelheden, maar Shell heeft er al veel aan gedaan om dat verbruik terug te dringen of afvalwater te hergebruiken

of dermate te zuiveren dat het op het oppervlaktewater kan worden geloosd. Dus ten opzichte van vergelijkbare bedrijven buiten Nederland scoren we juist goed. Het zou helpen als er een benchmark voor water komt per sector zodat je appels met appels kunt vergelijken. Water is een complexere materie dan bijvoorbeeld kooldioxide. De waterfootprint van een bedrijf gaat verder dan alleen de hoeveelheid, de kwaliteit is bijvoorbeeld net zo belangrijk. Welke kwaliteit water neem je in en tot welke kwaliteit werk je het op? Hoe werk je het op, hoeveel chemicaliën gebruik je? En welke kwaliteit water loos je vervolgens op het oppervlaktewater en welke temperatuur heeft dat water? Koelwater levert thermische vervuiling op, maar dat wordt nog niet meegenomen in de footprint.

Overigens wel in de vergunningen, dus het is wel een factor om over na te denken.’

Winters denkt dat zo’n benchmark zeker de ogen kan openen van bedrij-

ven. Al is hij wel bang dat het snel complex wordt. ‘Het aantal variabelen is eigenlijk te groot om tot eenduidige vergelijkingen te komen. Maar inzicht in de waterhuishouding kan wel degelijk tot besparingen leiden.

Veel bedrijven hebben hun productiesites jaren geleden ingericht om zo efficiënt mogelijk te produceren, niet om water of energie te besparen.

Als waterbesparing echter als norm wordt gesteld, ga je wel anders naar je processen kijken.’

Technisch is er al veel mogelijk, maar als assets nog niet zijn afgeschreven gaan bedrijven niet zomaar investeren in waterbesparende maatregelen. Daar moet een economische prikkel achter zitten, al dan niet kunstmatig door overheidsingrijpen. ‘We doen al heel veel om de gevolgen van onze productie voor mens en milieu te beperken’, besluit Stockinger. ‘Een benchmark voor de petrochemie op waterkwaliteit, kwantiteit en de vervuiling die je meegeeft, zou ons helpen om ook de wetgever daarvan te overtuigen.’ ■ UTILITIES 13 nr. 6 - september 2014

10_11_12_13_M_artikel.indd 13

26-08-14 14:13

6|11|’14

2014

Rotterdam

Industriewater 2.0 Herijk uw waterstrategie Veel industriële bedrijven hebben zich in Nederland gevestigd

ontstaat waterstress. Water is immers een belangrijke drager van

vanwege de gunstige omstandigheden zoals de beschikbaarheid

warmte, koude en waardevolle grondstoffen.

van goedkoop en schoon water. De wereldbevolking neemt toe en

Tijdens het watervisiecongres kijken we naar Industriewater 2.0. We

dus de druk op grondstoffen zoals water. Door klimaatverandering

laten zien dat bedrijven die hun waterhuishouden onder controle

is er meer kans op grote perioden van droogte en als de wetgever

hebben minder risico lopen en geld besparen.

beperkingen stelt aan het onttrekken van grond- of oppervlaktewater

Kijk voor het actuele programma op www.watervisie.com

People De wereldbevolking neemt toe en daarmee de

Initiatiefnemers:

druk op onze grondstoffen. De belangrijkste grondstof voor de mens, water, is tevens een belangrijke utility voor de industrie.

Planet Veel industriële bedrijven anticiperen op die waterschaarste en zorgen ervoor dat hun waterverbruik

Partners watervisie platform:

steeds minder nadelige invloed heeft op het milieu.

v

Profit Door goed te kijken naar de waarde van water in de keten kunnen bedrijven veel geld besparen. Bovendien

Bedrijfslid watervisie platform:

is water ook voor de industrie van levensbelang en het gebrek eraan kan tot grote verliezen lijden.

wa

.

01_A4_watervisie.indd 1

m

www

www.watervisie.com

.c o

Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

je nu in rijf op

Congresinformatie: Marjolein Veeninga• marjolein@industrielinqs.nl • 020–31 22 791

Sch

Meer informatie

t e r visie

26-08-14 16:04

Bacteriën kunnen helpen bij het van binnenuit afbreken van olie. Dat microorganismen überhaupt overleven in uiterst kleine waterdruppels in olie, vergroot bovendien de kans op het bestaan van buitenaards leven. Duitse en Amerikaanse wetenschappers bestudeerden oliestalen uit het Pitch Lake in Trinidad en Tobago, het grootste asfaltmeer ter wereld. Ze ontdekten actieve microben in uiterst kleine waterdruppeltjes – amper een vijftigste van wat wij als een waterdruppel zien – die in de olie gevangen zitten. De bacteriën voedden zich er met de olie rondom hen, en zetten het om in een waaier aan organische moleculen. Dat maakt ze mogelijk inzetbaar als biologische opruimers van olie na een olieramp.

De compositie van de waterdruppels suggereert dat ze lange tijd in de olie gevangen zaten, en niet langs boven in het meer zijn terechtgekomen. Dat microben erin overleven, vergroot daarom de kans dat er gelijkaardig buitenaards leven kan bestaan. Titan, een maan van Saturnus, heeft bijvoorbeeld ook asfaltmeren op zijn oppervlak.

Citaten ZOMERBLOG: Schaliegas drukt chemische industrie terug in puberteit Wim Raaijen (@reporter_wimraaijen) Germany added a lot of wind and solar power, and its electric grid became more reliable Climate Progress (@climateprogress) Fraunhofer: Duitsland kan in 2030 zonder Russisch gas

A

‘Buitenaardse’ microben kunnen olie ruimen

Energie Actueel (@energieactueel)

Aangifte wegens loslaten tweeduizend luchtballons

Overijssel is koploper in zonne-

Milieuorganisatie Robin Hood heeft aangifte gedaan tegen de gemeente Reims. In de Franse stad werden onlangs tweeduizend luchtballons losgelaten tijdens een herdenking van het begin van de Eerste Wereldoorlog. Volgens Robin Hood is dat schadelijk voor het milieu. ‘Het te pas en te onpas loslaten van ballons is overlast en een gevaar voor milieu en biodiversiteit’, aldus Robin Hood. ‘Delen van ballons zijn teruggevonden in de maag van vogels, zeezoogdieren, zeeschildpadden en vissen. Dat is echt gif voor hen.’

cent komt van zonnepanelen in

energie in Nederland. Elf proOverijssel.

Jan Bakker (@jbakker5) Tennet moet van ACM plan indienen om veilinggeld terug te geven aan klant Energeia Nieuws (@energeia_nieuws) Resultaten eerste #halfjaar 2014 bevestigen stabiliteit Enexis. #cijfers Enexis (@enexis) Hoogleraar bouwfysica TU/e: Wind

Je telefoon opladen door te plassen Britse onderzoekers hebben een nieuwe techniek ontdekt die urine omzet in zoveel elektrische stroom dat je er zelfs een batterij mee kunt opladen. Dat meldt The Economist. ‘Urine-tricity’, noemt het BioEnergy-team van het Bristol Robotics Laboratory (BRL) de uitvinding. Ieder jaar produceren we met z’n allen 6,4 biljoen liter urine. We doen daar eigenlijk vrij weinig mee. Zonde, want met urine kun je genoeg stroom opwekken om je mobiele telefoon mee op te laden, ontdekten de wetenschappers. Wordt ‘ik ga even mijn telefoon opladen’ straks een zin die synoniem staat voor een kleine boodschap? Wie weet. Het belangrijkste voor de ontwikkeling van ‘urine-tricity’ is dat in urine zogenaamde microorganismen zitten die actief worden als de urine begint te stromen. Hierdoor komen elektronen vrij, die bij elkaar komen in elektroden. Als deze elektroden worden aangesloten op een extern circuit kan er stroom worden gegenereerd, stellen de onderzoekers. De wetenschappers hebben de test uitgevoerd op urine van minder dan een week oud, afkomstig van gezonde personen met een gemiddeld gewicht. Waar eerdere tests slechts minimaal vermogen opleverden, lukte het deze keer om genoeg energie te verzamelen om batterijen mee op te opladen, en dus ook je telefoon.

is wildwest van de wetenschap Energienieuws (@energienieuws) Ook Antwerpen plant LNG bunkerstation, net als @PortOfRotterdam Petrochem (@petrochem) Nederlands concern ontwerpt windmolen die windstroom 40 procent goedkoper moet maken Groene Courant (@GroeneCourant) Zojuist op #nporadio1 geweest over de gedragscode voor windenergie. Belangrijke eerste stap, maar de zorgen zijn hiermee nog niet weggenomen Agnes Mulder (@AgnesMulderCDA)

UTILITIES 15 nr. 6 - september 2014

15_F_wervelingen.indd 15

26-08-14 14:13

VAKBEURS VOOR PROCESAPPARATUUR, -ENGINEERING EN -AUTOMATISERING

30 SEPTEMBER - 3 OKTOBER 2014 | JAARBEURS, UTRECHT WWW.INDUSTRIALPROCES SING.NL

DE GROOTSTE VAKBEURS VOOR DE TOTALE NATTE EN DROGE PROCESINDUSTRIE IN DE BENELUX • De nieuwste producten en technieken van ruim 200 exposanten • Hoogwaardig lezingenprogramma i.s.m. ISPT, NVDO en FedEC • Representatief aanbod met 50% Solids en 50% Fluids • Ook gratis toegang tot Macropak, Industrial European Dairy Show en World of Technology & Science

IP2014_adv_210x297-2.indd 1 14_jaarbeurs.indd 1

30-07-14 11:45 26-08-14 11:21

ENERGIE

UTILITIES 17 nr. 6 - september 2014

17_H_katern_energie_cover.indd 17

26-08-14 14:15

INTERVIEW Er wordt veel te veel geruzied tussen twee

kampen: het duurzame en het fossiele. Chief technology officer Gerald Schotman heeft in de 28 jaar dat hij bij Shell werkt, ontdekt dat hoogoplopende discussies onzinnig zijn en geen oplossingen bieden. Om in de toekomst aan de groeiende energievraag te voldoen, moeten juist alle zeilen worden bijgezet. ‘Het moet echt heel hard gaan met het vinden van oplossingen en dan hebben we zowel duurzaam als fossiel nodig.’

Tekst en beeld: Wim Raaijen

‘Synergie energiedragers biedt innovatieve mogelijkheden’ Grof geschetst zijn er twee kampen op het gebied van energie die beide regelmatig de grootste onzin verkopen. Aan de ene kant het fossiele en nucleaire kamp, aan de andere kant het duurzame kamp. Gerald Schotman, chief technology officer van Shell, vindt de polarisatie onzinnig en weinig constructief. ‘Met een groeiende en meer welvarende wereldbevolking hebben we in 2050 naar verwachting twee keer zoveel energie nodig als nu. We vinden het belangrijk dat energie ook in de toekomst beschikbaar, betaalbaar en duurzaam is. Dan moeten we alle zeilen bijzetten. We hebben echt geen keuze.’

Vooraanstaand De historie van Shell ligt vooral in moleculen, maar dat zegt niet alles over de toekomst van het bedrijf. Enkele jaren geleden voerde de top van Shell deze historische positie nog wel aan, toen het concern zich terugtrok uit een aanmerkelijk deel van de solaractiviteiten. “We zijn eenmaal beter in moleculen dan in elektronen”, was een gehoorde oneliner. Schotman wil die stellingname vanuit zijn verantwoordelijkheid voor innovatie niet

meteen zo herhalen. ‘Ja, we hebben een enorme historie in moleculen, maar moleculen en elektronen sluiten elkaar niet uit. Sterker nog, ze vullen elkaar in veel situaties goed aan.’ Op het gebied van opslag, transport en gebruik van energie is veel te winnen met innovaties die de omzetting van energie efficiënter en gemakkelijker maken.

Binnen afzienbare tijd moet Shell het meest innovatieve en wat hem betreft mondiaal het meest vooraanstaande energiebedrijf zijn. En juist de synergie tussen energiedragers en de onderlinge versterking daarvan bieden

de talloze mogelijkheden van hybride systemen. Een mooi voorbeeld van het samen optrekken van fossiel en duurzaam is volgens hem GlassPoint Solar. Shell is een van de investeerders in de solar-technologie die het Californische bedrijf heeft ontwikkeld, met name voor toepassing bij de oliewinning. Schotman: ‘Bij de winning van met name viskeuze olie is veel stoom nodig. Traditioneel wordt deze stoom opgewekt met de aanwezige fossiele energie. Maar in veel oliewingebieden is de zon volop aanwezig en dus ook goed bruikbaar als energiebron. GlassPoint Solar heeft daarom

‘Ja, we hebben een enorme historie in moleculen, maar moleculen en elektronen sluiten elkaar niet uit.’ volgens de Shell-CTO veel innovatieve mogelijkheden. Daar moet het bedrijf dan ook op inzetten. En veel van het onderzoeksgeld moet daaraan worden uitgegeven. Ook van de ongeveer 1,3 miljard dollar die hij als CTO jaarlijks tot zijn beschikking heeft.

Solarcentrale Schotman kan erg enthousiast worden als het gaat om

een technologie ontwikkeld die de benodigde stoom opwekt met zonneenergie.’

Het gaat om ultralichte zonnespiegels in kassen, die zo zijn opgehangen dat ze zich voortdurend naar het brandpunt kunnen richten. ‘De spiegels van dunne folie zijn kwetsbaar in de buitenlucht. Daarom worden ze in speciale glazen kassen beschermd,

18 UTILITIES nr. 6 - september 2014

18_19_L_katern_energie.indd 18

26-08-14 14:15

Shell-CTO Gerald Schotman: ‘Shell is weliswaar een enorm groot bedrijf, maar in de totale mondiale energievoorziening zijn we goed voor slechts enkele procenten aardolie en aardgas.’

zodat ze geen last hebben van stof en wind. Bij velden in Oman wordt deze techniek al toegepast. Er staat twee hectare aan spiegels opgesteld, goed voor zeven megawatt aan stoom.’

Het gebruik van zonne-energie bij de oliewinning is volgens Schotman zeker geen vorm van greenwashing. ‘Alle innovaties die we doen, moeten bijdragen aan de business. De solarcentrale in Oman levert ons gewoon een goede businesscase op. Daar draait het ook bij onze onderzoeksinvesteringen uiteindelijk altijd om.’

Partners Ook op een andere wijze staat GlassPoint Solar symbool voor hoe Shell innovatiever en slagvaardiger wil zijn. Open innovatie lijkt sinds een tijdje nu ook bij Shell het toverwoord. En vooral het willen leren van anderen. ‘Het is belangrijk dat we kijken hoe we sneller en slimmer kunnen innoveren. Zo kunnen we als kapitaalintensieve energiesector met ontwikkelingscycli van rond de dertig jaar, versus vijf tot tien jaar in andere sectoren, veel leren van bijvoorbeeld de IT, consumentenelektronica en de medische sector.’

De Shell-CTO ziet samenwerking met veel partijen en open innovatie als de sleutel tot versnelling. ‘Het is van groot belang dat bedrijven als Shell samenwerken met lokale en nationale overheden, onderzoeksinstellingen en universiteiten. Ook moeten we actief over de grenzen blijven kijken, inclusief de grens van onze eigen sector en op zoek gaan naar meer verrassende partnerschappen.’

Heilig Het lijkt er op dat Shell op die manier aan de eigen traagheid die grote organisaties vaak kenmerkt, wil ontsnappen. En misschien ook wel aan de lange innovatiecycli die de energiesector tot op heden kenmerkt.

De Shell-benadering van open innovatie berust namelijk op een aantal routes om innovatieve technologieën te genereren bij en met partners, om die vervolgens snel te kunnen inzetten. En kleine innovatieve bedrijven kunnen daarbij zeer behulpzaam zijn.

Het concern verwacht dan ook veel van de open-innovatie-aanpak met het Shell Technology Ventures (STV) initiatief dat zich richt op veelbelovende start-ups in de energiesector.

Bedrijven die geen last hebben van de vertragende massa.

Amsterdam Shell zoekt ook samenwerking op verschillende andere vlakken. Zo vraagt het bedrijf met het GameChanger-programma zowel Shell-medewerkers als externe partijen met ideeën te komen voor het oplossen van de uitdagingen op energiegebied. En er lopen tal van andere programma’s. ‘Regelmatig zitten we met tal van energiedeskundigen aan tafel om de grote energiethema’s te identificeren. Om vervolgens te brainstormen over oplossingsrichtingen.’

Binnen het initiatief Amsterdam Metropolitan Solutions (AMS) werkt Shell onder andere samen met Wageningen UR en de TU Delft en MIT. AMS wil vanuit een multidisciplinaire aanpak onderzoek doen naar vraagstukken op het gebied van stedelijke innovatie, en oplossingen ontwikkelen en implementeren. Waarbij Shell uiteraard vooral is geïnteresseerd in de energiesystemen van een grote stad als Amsterdam. n UTILITIES 19 nr. 6 - september 2014

18_19_L_katern_energie.indd 19

26-08-14 14:15

ENERGIE Windmolens? Biogas? Zonne-energie? Maya

van der Steenhoven, directeur van Programmabureau WarmteKoude Zuid-Holland, zet haar kaarten op warmte. Daarin staat ze niet alleen. Via een Green Deal werken Havenbedrijf Rotterdam, de glastuinbouwsector, overheden en bedrijven samen aan een ambitieuze warmterotonde.

Tekst: Bonneke Weber, in opdracht van RVO.nl Beeld: RVO.nl

Zuid-Holland op weg naar een provinciebrede warmterotonde In 2020 wil de provincie Zuid-Holland dat duurzame laagwaardige warmte en restwarmte een aandeel hebben van vijftien procent in het totale warmteaanbod. Maya van der Steenhoven: ‘Wat mij betreft is dat het begin. Onze ambitie stopt natuurlijk niet opeens in 2020.’ In dat jaar moet een groot deel van restwarmte van de industrie via een omvangrijk warmtenet door Zuid-Holland worden geleid. ‘Deze warmterotonde zal zo’n 635 megawatt opleveren. Daarmee kunnen we in de toekomst de hele glastuinbouw en ongeveer 350.000 woningen voorzien van duurzame energie.’ Om deze ambitie en de warmtevisie verder

7 miljard oplevert binnen de provincie.

Een positieve uitkomst.’

Green Deal Het fundament van de warmteronde is een Green Deal, in 2011 ondertekend door de ministeries van Economische Zaken, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en Infrastructuur en Milieu, en de provincie Zuid-Holland. Afspraak is dat de provincie streeft naar een of meerdere warmtenetten waarop verschillende bronnen en afnemers worden aangesloten. Op die manier ontstaat een toekomstbestendige en flexibele warmterotonde die ‘groener’ wordt naarmate meer duurzame

‘De grootste warmteaanbieder is de Rotterdamse haven, de grootste vraag komt vanuit de glastuinbouw.

Op dit moment denken beide partijen na over nieuwe investeringsbeslissingen. Wat kan er ontstaan als je die twee met elkaar verbindt?’

uit te werken, voerde het programmabureau onlangs een maatschappelijke kosten-batenberekening uit. Van der Steenhoven: ‘Voor de provincie Zuid-Holland mogen we concluderen dat een grootschalige investering in warmte circa 4,5 miljard kost en circa

warmtebronnen aansluiten. De Green Deal is begeleid vanuit de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO. nl) door Leo Brouwer. Brouwer: ‘De Green Deal was de basis voor het afsluiten van de samenwerkingsovereenkomst tussen alle partijen en het

oprichten van het programmabureau.

Je ziet dat de partijen in de aanloop van dit programmabureau een gezamenlijk beeld hebben ontwikkeld en tot de conclusie zijn gekomen: zonder onderlinge samenwerking komt er onvoldoende tot stand.’

Mooie verbinding Van der Steenhoven onderschrijft dat: ‘Inmiddels werken zo’n 25 publieke en private partijen aan 200 projecten. Allemaal op basis van gelijkwaardigheid. De projecten worden geïnitieerd en uitgevoerd bij de partijen zelf. Daarbij ontstaan interessante verbindingen.’ Zuid-Holland kent dan ook een unieke situatie. ‘Niet alleen ligt vraag en aanbod hier dicht bij elkaar, ook het momentum is goed.

De grootste warmteaanbieder is de Rotterdamse haven, de grootste vraag komt vanuit de glastuinbouw. Op dit moment denken beide partijen na over nieuwe investeringsbeslissingen. Wat kan er ontstaan als je die twee met elkaar verbindt?’ Brouwer vult aan: ‘Warmte is ook onderdeel van het Energieakkoord.

Zuid-Holland is echt een hotspot waarbij in potentie veel vraag en aanbod samenkomt. De warmterotonde kan daardoor substantieel bijdragen aan de reductie van CO2-uitstoot en energiebesparing in de provincie.’

20 UTILITIES nr. 6 - september 2014

20_21_N_katern_energie.indd 20

26-08-14 14:15

Via een Green Deal werken Havenbedrijf Rotterdam, de glastuinbouwsector, overheden en bedrijven samen aan een ambitieuze warmterotonde.

En, en, en Van der Steenhoven noemt enkele projectvoorbeelden.

De warmteleiding van afval- en energiecentrale AVR in Rozenburg naar Rotterdam-Zuid is de eerste schakel in de ‘backbone’ om industriële restwarmte te leveren. Deze ‘Leiding over Noord’ wordt aangelegd door Eneco en loopt van Rozenburg via Vlaardingen en Schiedam naar Rotterdam. Zo’n 95.000 woningen kunnen worden voorzien van warmte.

Energiesprong, een innovatieprogramma van BZK, initieerde samen met het programmabureau een ander project. Men kijkt met corporaties en gemeenten hoe warmte kan bijdragen aan ‘nul-op-de-meter’ ofwel woningen met nagenoeg geen energieverbruik.

‘Ondanks isolatiemaatregelen blijft er

meestal nog wat energie-inkoop nodig.

Duurzame warmte is dan het uitgangspunt. Sommige mensen geloven in enkel elektrificatie, maar ik denk dat je en, en, en nodig hebt. Zonnepanelen en windmolens zijn bij lange na niet voldoende om aan de vraag naar duurzame energie te voldoen. Je moet verschillende soorten duurzame energie slim combineren wil het toekomstbestendig zijn.’

Inventiviteit gevraagd Uitdagingen genoeg. Van der Steenhoven: ‘Hoe kunnen we de temperatuur van de warmtenetten verlagen naar 60 of 70 graden Celsius zodat er meer aansluitingen, maatwerk en cascadering mogelijk worden? En hoe kunnen we voldoende uitkoelen op de retour

RVO.NL Duurzaamheid biedt ondernemend Nederland kansen om te innoveren en nieuwe markten aan te boren. Met als resultaat economische groei, winst voor het milieu én een groen imago. Heeft u ook duurzame ambities? De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland spreekt en ondersteunt dagelijks honderden ondernemers. De Rijksdienst stimuleert innovatie en duurzaam ondernemen, biedt financiering, kennis en partners en attendeert beleidsmakers op belemmerende wetten en regels. Zodat ondernemers kunnen ondernemen. www.rvo.nl/duurzaamondernemen

en een delta van 30 graden Celsius realiseren? Ook nieuwe contractvormen zijn een interessant vraagstuk. Kunnen we laten zien waar de warmte vandaan komt, zijn ‘warmtebundels’ mogelijk of variaties in vastrechten en tarieven, kun je een deel van je eigen warmtevoorziening weer doorverkopen? Zijn er kortetermijncontracten mogelijk voor de industrie? Dat vraagt om inventiviteit en buiten de gebaande paden denken. We nodigen partijen graag uit met ons mee te denken!’

Dat kan niet Te vaak wordt nog gedacht binnen de grenzen van oude voorwaarden, meent Van der Steenhoven. ‘Terwijl we juist moeten denken in termen van keuzevrijheid in de productie, andere wet- en regelgeving, het optimaliseren van business cases, het verbeteren van installaties achter de voordeur. De consument moet voorop staan, anders redden we het nooit. Vaak hoor ik dat het niet kan vanwege de regels. Maar de warmtewet van nu is niet de warmtewet die over zes jaar nog bestaat.

Als de hele keten het interessant acht, dan zal wet- en regelgeving de ontwikkelingen niet in de weg staan.

Daar ben ik van overtuigd!’ n UTILITIES 21 nr. 6 - september 2014

20_21_N_katern_energie.indd 21

26-08-14 14:15

product & oplossing Magneetpomp

➧

Geveke Pompen introduceert op Industrial Processing 2014 een nieuwe vertical inline magneetpomp van HMD Sealless Pumps. Alle pompen uit deze serie, met de typeaanduiding GSPV, voldoen aan de laatste editie API-685 en aan BS 4082.

Deze magneetpompen zijn leverbaar voor capaciteiten tot 230 m3/h, opvoerhoogtes tot 120 meter en temperaturen van -40 tot 205 graden Celsius.

De GSPV-pompen zijn uitgevoerd met een diffusor en kunnen dus steeds in het Best Efficiency Point worden uitgelegd. In combinatie met de HMD ‘Zeroloss’ scheidingsbus (vervaardigd van PEEK en beschikbaar vanaf frame grootte 2-pompen) resulteert dit in een uiterst efficiënte oplossing. De HMD magneetpompen zijn aanzienlijk compacter en zijn dus geschikt voor toepassingen waar de ruimte beperkt is. Bovendien zijn ze zonder aanpassingen eenvoudig in het leidingwerk te installeren. Deze pompen kunnen ook worden geleverd met vermogensbewaking en met HMD’s ‘Vapour View’-bewakingssysteem, waarmee drooglopen van de pomp wordt uitgesloten. www.geveke-pompen.nl

Voedingen

➧

TDK Corporation introduceert de TDK-Lambda CUS250LD serie laagprofiel AC-DC voedingen. Deze voedingen met enkelvoudige uitgang hebben een uitgangsvermogen van 250 Watt.

Omdat ze convectiegekoeld zijn ontbreken ventilatoren, waardoor geen onderhoud aan ventilatoren nodig is.

Bovendien leidt dit tot minder geluid en trillingen. De voedingen zijn slechts 30 millimeter hoog. Dit maakt ze in combinatie met de footprint van 98 x 101,6 millimeter bij uitstek geschikt voor toepassingen in licht industriële -, communicatie-, broadcast-, point of sale-,

IT- en test & meetapparatuur, alsmede LED-informatiepanelen.

Met een universele ingangsspanning van 85 tot 264 VAC (47 tot 63 Hz) en PFC zijn de voedingen in de hele wereld inzetbaar. Bovendien kunnen ze overweg met ingangsspanningen van 120 tot 370 VDC. De voedingen hebben een 3k VAC isolatiespanning. De CUS250LD-serie is beschikbaar met nominale uitgangsspanningen van 3,3 V, 4,2 V, 5 V, 12 V en 24 V gelijkspanning, elk met plusminus 10 procent door de gebruiker aan te passen. www.nl.tdk-lambda.com/cus

Accu-Hydraulische Tool

➧

22 UTILITIES nr. 6 - september 2014

22_23_G_product oplossing.indd 22

RIDGID, producent van innovatieve gereedschappen en machines, kondigt zijn eerste oplossing met accuvoeding aan die speciaal ontwikkeld is voor aannemers van elektriciteitswerken: de RE 60 Accu-Hydraulische Tool. Deze machine is een 3-in-1-oplossing om kabels te snijden, kabelschoenen te krimpen en gaten te ponsen. En dat alles met één enkele machine.

De RE 60 Accu-Hydraulische Tool is uitgerust met het RIDGID QuickChange System. De machine heeft een verschuifbare koker om de verwisselbare koppen los en vast te klikken. Hiermee kunnen gebruikers snel en makkelijk switchen tussen drie koppen die gedraaid kunnen worden: de SC-60B Snijkop om te snijden, de LR-60B Vergrendelbare Ronde Krimpkop om te krimpen en de PH-60B Ponskop om te ponsen. Dankzij deze 3-in-1-oplosssing, hoeven gebruikers niet langer meerdere gereedschappen en koffers naar de werf te dragen en constant van machine te wisselen. Alles is nu direct binnen handbereik. www.ridgid.eu

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

26-08-14 14:14

Magneetventiel De magneetventielen van de nieuwe VDW-serie van SMC zijn compacte direct bediende ventielen met twee poorten die voor een hele reeks toepassingen geschikt zijn. Ze zijn kleiner dan een pink en lichter dan een gsm en bieden de klanten van SMC de kans om te besparen op ruimte, energie

en loonkosten. De magneetventielen kunnen optioneel met een insteekkoppeling worden uitgerust, waardoor ze nog sneller kunnen worden gemonteerd. Bovendien hebben ze een IP65-behuizing, waardoor het ventiel beschermd is tegen stof en spatwater. www.smcpneumatics.nl

Energiemonitoring en –optimalisatie Mede inspelend op de medio dit jaar in werking getreden European Energy Efficiency Directive (EEED) heeft Endress+Hauser een proactief energiemonitoring- en optimalisatieprogramma ontwikkeld. Onder leiding van ‘Product Manager Energy Solutions’ Tomaso Della Vedova ondersteunt Endress+Hauser bedrijven bij het realiseren van gerichte energiebesparingen in relatie tot onder meer hun elektriciteit-, gas-, stoom-, perslucht- en (afval)watergebruik.

Bedrijven met een omzet van meer dan vijftig miljoen euro en meer dan 250 werknemers moeten in het kader van de EEED niet alleen aantoonbaar energie besparen, ook moeten ze elke vier jaar een energie-efficiency audit laten uitvoeren. Volgens Della Vedova is dit haalbaar mits bedrijven tijdig volgens een weloverwogen ‘plan van aanpak’ te werk gaan. www.nl.endress.com/nl/solutions/energy-solutions

Werkbroek voor dames De Carpenter Jubilee werkbroek is één van de meest gedragen werkbroeken van Björnklader. De werkbroek staat bekend om zijn topkwaliteit, uitstekende pasvorm en handige details. Op veler verzoek uit de markt, is de Carpenter

Jubilee broek nu ook verkrijgbaar voor dames. De broek van het Zweedse kwaliteitsmerk is volledig afgestemd op de vrouw, maar wel voorzien van alle praktische details. www.wiltec.nl/bjoernklader-dameswerkbroek

Sperkrimptang Klemko heeft binnen de divisie aansluittechniek een multifunctionele sperkrimptang. De RS-MULTICRIMP3V (art.nr.: 900205) is geschikt voor het verwerken van (on)geïsoleerde kabelschoenen en adereindhulzen. Deze veelzijdige tang heeft een magazijn, voorzien van een riemclip, met daarin drie soorten matrijzen. De installateur of monteur kan met deze tang de rood, blauw en geel geïsoleerde kabelschoenen, de ongeïsoleerde F-krimp kabelschoenen en adereindhulzen verwerken. Voor alle drie de type matrijzen geldt dat ze voor kabels geschikt zijn van 0,5 tot en met 6 mm², het AWG-bereik is 22-10. Deze mechanische tang heeft een eindevergrendeling en is voorzien van een automatische terugloop. www.klemko.nl

Geluid en trillingen meten Siemens vereenvoudigt industriële geluids- en trillingsmetingen met een zeer compact apparaat. Tot nu toe werden versnellingssensoren en microfoons aangesloten op ‘doosvormige’ apparaten, die op hun beurt weer verbonden werden met een computer. De nieuwe datarecorder LMS SCADAS XS past daarentegen praktisch in één hand en kan rechtstreeks worden bediend via toetsen of een tablet. www.siemens.nl

Wireless gasdetector Oldham en de IST Company kondigen de wireless versie van hun mobiele 5-sensor BM25 gasdetector aan. Door de explosieve technologische ontwikkelingen van de wireless systemen, is er een sterk groeiende vraag naar wireless gasdetectiesystemen voor industriële toepassingen. De BM 25 Wireless geeft u veel mogelijkheden en uiteraard een grote flexibiliteit met behoud van de standaard eigenschappen van de BM 25.

De netwerktopologie van de BM 25 is een mesh-netwerk. In een meshnetwerk zijn alle hosts peer-to-peer aangesloten zonder centrale hiërarchie, waardoor ze een webstructuur vormen. Op deze manier is elk tussenpunt zowel zender als ontvanger. Dit voorkomt dat gevoelige tussenpunten, in geval van storingen, het netwerk uitschakelen. Als een tussenpunt uitgeschakeld is, verloopt de communicatie vlot verder via de overige tussenpunten. Mesh-topologie maakt een snelle en eenvoudige indienstname mogelijk, biedt een hoge veelzijdigheid in toepassing en bezit een hoge fouttolerantie. www.oldhamgas.com

Beluchters HITMA Filtratie presenteert de nieuwe “extended” serie beluchters van DesCase. Deze serie beluchtingsfilters heeft een hoge luchtdoorstroom en een lange levensduur van de droogstof (silicagel). De beluchters zijn voorzien van terugslagkleptechnologie. Wanneer vochtige, verontreinigde lucht wordt aangezogen door het filter zal het 3-micronpolyester filterelement vuildeeltjes afvangen. De silicagel neemt het aanwezige vocht in de lucht op. De verkleuring van de silicagel geeft de mate van verzadiging met vocht aan. Wanneer lucht uit het reservoir wordt geblazen zorgt de bovenste schuimrubberlaag ervoor dat de olienevel niet in contact komt met de droogstof of terugkeert in de atmosfeer. www.hitma-filtratie.nl

UTILITIES 23 nr. 6 - september 2014

22_23_G_product oplossing.indd 23

26-08-14 14:14

Conditiebewaking Veiligheid Maintenance Expertise - Techniek Netwerk en?

aan! e j d l Me o.nl d v n . w ww schap at

> lidma

Deel kennis en ervaring >> word lid!

Ervaar netwerken in groter verband

De Nederlandse Vereniging voor Doelmatig Onderhoud

houdsprofessionals biedt de NVDO een ongeëvenaard

(NVDO) is de toonaangevende branchevereniging op het

netwerk van branchegenoten. De NVDO kent diverse bran-

gebied van onderhoud. Het overdragen van kennis en het

che- en aspectgerichte secties en regionale kringen. De

realiseren en in stand houden van het grootste onder-

vereniging draagt bij aan (wetenschappelijk) on-

houdsnetwerk van Europa, ziet de NVDO als belangrijke

derzoek en brengt trends, ontwikkelingen en visies

doelstelling. Met een groeiend aantal leden van onder-

binnen de branche in kaart.

Lidmaatschap van de NVDO biedt vele voordelen • • • • • • • • • •

Professioneel netwerk op het gebied van onderhoud Kringbijeenkomsten en seminars over specifieke thema’s Cursussen over onderhoudsmanagement Studiedagen met actuele thema’s Secties en werkgroepen gericht op specifieke onderhoudsaspecten Vacaturebank Lidmaatschap van de NVDO Group op LinkedIn (wetenschappelijke) Onderzoeken NVDO Corrosie Helpdesk Jongerenboard

• • • •

NVDO Onderhoudskompas Platform Materiaalkunde (wetenschappelijke) publicaties, waaronder Visiedocumenten Kortingen op ons cursusaanbod van de NVDO Maintenance Academy • Korting op NVDO-studiedagen • (gratis) abonnement op de vakbladen iMaintain/MaintNL en MaintWorld Asset Management, Duurzaamheid en Veiligheid zijn belangrijke thema’s waaraan de NVDO regelmatig en in breder verband aandacht besteedt!

Ga naar www.nvdo.nl en meld je aan...

NVDO - Lange Schaft 7G - 3991 AP Houten | Postbus 138 - 3990 DC Houten Telefoon 030 - 634 60 40 | Fax 030 - 634 60 41 | E-mail info@nvdo.nl | www.nvdo.nl

16_NVDO.indd 1

26-08-14 11:20

ENERGIE Onverwacht, maar daarom niet minder wel-

kom, blijkt BASF in Heerenveen veel energie te kunnen besparen. Om precies te zijn: 33 procent. Dat was de uitkomst van een onderzoek naar alle energiestromen op de site. Aanleiding voor het onderzoek was de investering die het bedrijf moest doen in de al wat oudere wkk-installatie.

Tekst: Liesbeth Schipper Beeld: BASF

Gepland onderhoud wkk schudt BASF wakker Toen BASF in Heerenveen twee jaar geleden voor groot onderhoud van zijn wkk-installatie stond, was het tijd om eens goed na te denken over het energieverbruik op de site. De wkk moest niet alleen worden gereviseerd, maar had ook een nieuw besturingssysteem nodig. Dat zou een flinke investering betekenen. Bovendien bleek uit een benchmark dat de ener-

onderzocht verschillende opties en kwam in augustus vorig jaar met een rapport. Conclusie daarin: de site kan 33 procent besparen op de energiekosten.

‘We hadden wel verwacht het energiegebruik te kunnen terugdringen, maar we hadden niet gedacht zo’n klapper te kunnen maken’, vertelt sitemanager Paul Evers. Het grote

‘Nieuwe modellen gaan veel zuiniger met energie om.

Die installaties vervangen we dus geleidelijk tijdens shutdowns in drie, vier of vijf jaar.’ giekosten op de Heerenveen-site relatief hoog waren. Het bedrijf besloot daarom een externe partij aan te trekken om alle energiestromen goed in kaart te brengen.

Water & Energy Solutions, een technische consultant die nauw samenwerkt met de Universiteit van Groningen, verdiepte zich ruim een half jaar in de processen. Het bedrijf werkte eerst volgens de blackboxbenadering: welke energie gaat er de fabrieken in en welke energie komt eruit? Het bedrijf bracht alle energiestromen terug naar gigawatturen,

besparingspotentieel liet geen ruimte voor twijfel over het implementeren van de verbetervoorstellen in het rapport. ‘De totale kosten om de energiestromen opnieuw in te richten komen op 2,5 miljoen euro. In twee of drie jaar kunnen we dat weer terugverdienen.’

Minder rendabel BASF produceert op de site in Heerenveen grondstoffen voor de drukinkt- en coatingsindustrie. Het gaat met name om harsen en dispersies voor watergedragen inkten, en additieven

voor coatings. Deze stoffen worden gemaakt via polymerisatieprocessen.

‘Dit betekent dat er eerst veel energie in het proces moet worden gestopt om een reactie op gang te krijgen en dat er daarna juist weer moet worden gekoeld om het exotherme proces te beheersen’, vertelt Evers.

Voor het koelen van de processen gebruikt BASF absorbtiekoelers die gevoed worden met heet water uit de wkk-installatie. De absorptie-chiller zet de warmte om in koud water.

Op die manier gaat in de fabriek een groot deel van het totale energieverbruik naar de productie van koel water. ‘Uit het rapport bleek dat het veel minder energie kost als we elektrische chillers gaan gebruiken. Deze maken rechtstreeks koud water en zijn veel efficiënter in hun energieverbruik dan absorptiekoelers. Bovendien is elektriciteit uit het net goedkoper geworden en gas voor de wkk-installtie juist duurder.’

Wat dat betreft werkt de huidige gasprijs in het nadeel van de wkkinstallatie. ‘We hebben de wkk midden jaren negentig gebouwd. Toen later de subsidies voor wkk vervielen, was de installatie al minder rendabel.

Bovendien is de wkk niet flexibel en UTILITIES 25 nr. 6 - september 2014

25_27.indd 25

26-08-14 14:16

RVS – en stalen tanks - Autoclaven

- Kolommen

- RVS tanks

- Reactors

- Opslagtanks

- Silo’s

- Buffervaten

- Filtertanks

- Druktanks

- Warmtewisselaars

AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel. +32 89 46 93 90 email: info@ajkhydrolift.eu Web: www.ajkhydrolift.eu

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie?

Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water.

Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

BIZZ56'' De nieuwe standaard in webvertising Presenteer uw bedrijf, innovatie of project volgens de nieuwe standaard in webvertising: BIZZ56”. Vertel uw verhaal in uw eigen creatieve film van 56 seconden en de boodschap komt aan! Het doordachte stramien van BIZZ56” zorgt ervoor dat u en de filmers zich kunnen concentreren op het communicatieve en creatieve deel van uw boodschap. Bovenal zorgt BIZZ56” voor een snelle, complete en eigentijdse boodschap die de aandacht van uw doelgroep tot het einde vasthoudt. BIZZ56”-video’s zijn multi-inzetbaar: op uw website, via smartphones en tablets en op social media.

Verrijk uw teksten, advertenties en commerciële boodschappen met een BIZZ56” video en integreer tekst, beeld en online voor een crossmediale boodschap.

Meer weten? Neem contact op met Gijs Hoekstra (020-3122088) of movielinqs@industrielinqs.nl _A4_liggend_bizz56.indd 43 26_AJK_BIZZ56_ECO.indd 1

Als dit icoon bij een afbeelding staat, bekijk dan het bijbehorende filmpje door met uw smartphone of tablet de foto te scannen met de iLinqs app.

U vindt de gratis iLinqs app in de appstore voor andriod en apple.

BIZZ56”is een product van Movielinqs video & virals. iLinqs is een app van Industrielinqs pers en platform

22-05-14 16:39 26-08-14 11:20

Toen BASF in Heerenveen twee jaar geleden voor groot onderhoud van zijn wkk-installatie stond, was het tijd om eens goed na te denken over het energieverbruik op de site.

daarom moeten we warmte vernietigen omdat we die over hebben.’

Kortom, de verhouding tussen het gebruik van warm water en elektriciteit is eigenlijk niet gunstig genoeg om de wkk langer aan te houden.

Het leek erop dat de wkk zou moeten worden gesloten. BASF heeft nog wel overwogen biogas te gebruiken als brandstof voor de installatie.

‘Achter ons terrein is een gemeentelijke afvalverwerker waar biogas wordt gemaakt. Daarop zouden we de wkk kunnen laten draaien, maar voor hen bleek het gunstiger te zijn

om het gas te upgraden en het aan het net te leveren. De wkk-installatie wordt daarom nog dit jaar stilgelegd.’

Goedkeuring Uit het rapport kwam ook naar voren dat compressoren en elektromotoren die ouder dan tien jaar zijn, beter kunnen worden vervangen. ‘Nieuwe modellen gaan veel zuiniger met energie om. Die installaties vervangen we dus geleidelijk tijdens shutdowns in drie, vier of vijf jaar.’

Het moederbedrijf van BASF in Heerenveen gaf zonder meer goed-

keuring aan het project om de wkk te sluiten, de energiestromen anders in te richten en apparatuur te vervangen. ‘We hebben meteen de spullen besteld en gaan in oktober aan de slag.’ Er komen twee elektrische chillers die het koude water zullen leveren om de processen te koelen.

Bovendien zijn er door het wegvallen van de wkk-installatie nieuwe noodstroomvoorzieningen nodig. De uitvoering van het project doet BASF in eigen regie en men verwacht nog voor het einde van dit jaar alles af te kunnen ronden. n UTILITIES 27 nr. 6 - september 2014

25_27.indd 27

26-08-14 14:16

Het Utilities Platform brengt experts, gebruikers en

Het Utilities Platform bereikt zijn doelgroep via het

leveranciers van producten en diensten bijeen om bij te

vakblad Utilities (acht keer per jaar), de website Utilities.nl

dragen aan transparante informatievoorziening voor de

(dagelijks updates), rondetafelbijeenkomsten (3 per jaar),

energiegrootverbruikers. Het belicht op een journalistieke

een tweewekelijkse nieuwsbrief en via diverse congressen

en onafhankelijke manier innovaties, behandelt actuele

(Deltavisie en Duurzaam Geproduceerd). De redactie wordt

onderwerpen en inspireert de doelgroep tot het duurzaam

ondersteund door een expertpanel en wint ook advies in bij

inzetten van de utilities Energie, water en gas.

de partners en leden van het platform.

Vakblad Utilities

Congres en evenement

Partners (en Leden)

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Website

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

Wil Kling Professor Electrical energy systems TU Eindhoven

Nieuwsbrief

AndrĂŠ Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Paul van Son CEO DII

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met Anouk Bouwmeester: Anouk@industrielinqs.nl - 020 3122 797

UTI_platformpagina 3.indd 16

25-08-14 12:22

agenda EemsDeltavisie 19 september Nijlicht, Eemshaven www.petrochem.nl

De Groningse Eemsdelta staat volop in de actualiteit. Het economische laagtij en de verschillende ontwikkelingen in de energiemarkt hebben stevig hun stempel gedrukt op de volop aanwezige industrie in dit gebied. Tegelijkertijd ontstaat er onder de huidige druk weer veel nieuw elan en veel ruimte voor innovatie. Tijdens het eerste EemsDeltavisie-congres, georganiseerd door Groningen Seaports, het Petrochem Platform en Kennisplatform Duurzaam Geproduceerd, gaan we op zoek naar de nieuwe mogelijkheden voor en initiatieven van de industrie in de Eemsdelta.

World of Technology & Science 30 september t/m 3 oktober Jaarbeurs, Utrecht www.wots.nl

De beurstitels Industrial Automation & Drives en HET Instrument zijn overgegaan in World of Technology & Science. Deze vierdaagse vakbeurs vindt plaats van dinsdag 30 september tot en met vrijdag 3 oktober en omvat bedrijven die hun producten en diensten in technologie presenteren. Ruim vierhonderd exposanten nemen deel aan deze beurs.

iMaintain, het Grote NVDO Prestatiemanagementcongres 1 oktober Glazen Ruimte, Maarssen www.imaintain.info/prestatie

Op 1 oktober staat prestatiemanagement in de kijker. Prestatiemanagement vertaalt de visie, missie en strategie van een project, team of organisatie naar succesfactoren en acties. Goed prestatiemanagement heeft positieve effecten op de totale keten van assetmanager tot toeleverancier. Een afwisselend en inhoudelijk programma belicht verschillende aspecten van goed prestatiemanagement: van wetenschappelijke onderbouwing tot ervaring uit de praktijk; van klantervaring tot contractduur.

Introductietraining ‘Inzicht in de ISO 55000’ 2 oktober en 27 november Rotterdam www.assetmanagementsysteem.nl

Met de komst van de ISO 55000 oriënteren steeds meer bedrijven zich op een Asset Management Systeem en de norm. Deze eendaagse introductietraining geeft inzicht in de richtlijnen én mogelijkheden van dit Asset Management Systeem. In onze training ‘Inzicht in de ISO 55000/PAS 55’ maak je kennis met de ISO 55000 en in relatie met andere managementsystemen als PAS 55, ISO 9001, et cetera.

Energie 2014 7 t/m 9 oktober Brabanthallen, Den Bosch www.energievakbeurs.nl

17 november Locatie n.t.b. www.duurzaamgeproduceerd.nl

Energie is de enige nationale B2B-beurs gericht op energiebesparing en duurzame energie in de bouw en de industrie. Op Energie kunt u advies inwinnen, condities vergelijken en kennismaken met nieuwe oplossingen. Het aanbod loopt uiteen van duurzaam bouwen tot biomassa en van windenergie tot decentrale energie.

Naast een breed exposantenaanbod, biedt Energie een uitgebreid inhoudelijk programma vol workshops, congressen en lezingen.

Duurzaam Geproduceerd Het congres wordt georganiseerd door het platform Duurzaam Geproduceerd, dat als missie heeft om de ecologische voetafdruk van producten te verbeteren, en vakblad Utilities. Tijdens de bijeenkomst ligt daarom de focus op hoe verduurzaming van productieprocessen en -ketens kan leiden tot minder milieubelasting, zoals minder CO2-uitstoot of beter gebruik van grondstoffen. Ook is er aandacht voor het duurzame effect van producten op de maatschappij.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

29_K_agenda.indd 29

UTILITIES 29 nr. 6 - september 2014

26-08-14 16:08

ENERGIE Tussen Alkmaar en Heiloo verrijst in de

komende jaren een bedrijvenpark, specifiek voor de ontwikkeling van nieuwe energietechnologie. Rond de gasbehandelingsinstallatie van Taqa kunnen start-ups en onderzoeksinstituten hun innovaties op het gebied van traditionele en groene energievormen uitwerken, testen en marktrijp maken.

Tekst: Jeroen Bezem en Arjan Veering Beeld: Energy Innovation Park

Innovatiepark maakt NoordHolland energieknooppunt In de Boekelermeer, op het grondgebied van Alkmaar en Heiloo, moet rond de gasbehandelingsinstallatie van Taqa een bedrijvencluster ontstaan dat zich richt op innovatieve en bestaande energietechnologie. Dat ‘Energy Innovation Park’ (EIP) is een initiatief van de gemeente Alkmaar, de provincie Noord-Holland, Taqa en Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord (NHN) en het komt niet toevallig op die plek. Noord-Holland Noord is namelijk al langer een centrum van energiegerelateerde bedrijvigheid: Den Helder geldt al als dé offshore-stad van Nederland, met vele gespecialiseerde bedrijven en de Balgzand-gaspijplijn naar Groot-Brittannië. Verder heeft de Gasunie er enorme compressorstations en is ECN in Petten een van de grootste onderzoeksinstituten op het gebied van energie in Europa.

‘Noord-Holland Noord ís al een energieknooppunt, nu willen we er een broedplaats aan toevoegen’, zegt Bas Froon, manager Ontwikkelingsbedrijf bij Taqa en projectleider voor het Energy Innovation Park. ‘Daarom wordt er ruimte gecreëerd voor ondernemers die innovatieve ideeën willen omzetten in commerciële producten. Er is zo’n veertien hectare beschikbaar in de Boekelermeer, met een energie-infrastructuur van hoog niveau.’

Kavels rond gasopslag Taqa’s Gasopslag Bergermeer bestaat uit drie onderdelen: de ondergrondse opslag in het gasveld onder de Bergermeerpolder (capaciteit: 4,1 miljard kubieke meter, voldoende om 2,5 miljoen huishoudens een jaar van gas te voorzien), de gasbehandelingsinstallatie op bedrijventerrein Boekelermeer en de transportleidingen die deze twee met elkaar verbinden. In de gasbehandelingsinstallatie wordt het aardgas uit de opslag gedroogd, gereinigd en op de juiste druk gebracht voor het Nederlandse gastransportnet. De gasbehandelingsinstallatie functioneert volledig elektrisch en is onder normale omstandigheden emissieloos. De productiecapaciteit is circa 57 miljoen kubieke meter gas per dag.

Eigenlijk werd het idee voor het EIP een beetje uit nood geboren. De gasbehandelingsinstallatie heeft te maken met forse veiligheidscontouren, die een beperking vormen voor de invulling van de omliggende kavels. ‘De komst van onze gasopslag naar de Boekelermeer heeft het hele proces in gang gezet’, stelt Froon. ‘Veel partijen – gemeenten, provincie, burgers, ondernemers – waren wat huiverig toen wij onze plannen ontvouwden.

Zo’n grote installatie heeft immers nogal wat impact op een bedrijven-

terrein. We hebben er toen voor gekozen om met alle stakeholders in overleg te gaan. In plaats van een bedreiging kon de gasopslag immers ook een gigantische kans zijn, zeker in tijden van economische crisis.’

Burgemeester Piet Bruinooge van Alkmaar bevestigt dat: ‘We zagen de voordelen en besloten met Taqa in zee te gaan. Met name het argument van de werkgelegenheid woog zwaar voor ons, maar dat niet alleen. De toekomstbestendigheid wordt steeds belangrijker. Niet alleen omdat de conventionele, fossiele energiebronnen in de toekomst opraken, maar ook omdat we in Nederland en Europa voor onze energievoorziening liever niet té afhankelijk moeten zijn van anderen. De crisis in Oekraïne en Rusland onderstreept dat.’

Vliegwieleffect Na enkele jaren van overleg werd het idee van het Energy Innovation Park geboren.

‘Dat idee ontstond in 2012 en je ziet nu al dat er een vliegwieleffect begint te ontstaan’, zegt Froon. ‘Er kloppen regelmatig geïnteresseerde ondernemers bij ons aan. Met uiteenlopende vragen, van ‘Ik wil mijn bedrijf verplaatsen, kan ik bij jullie terecht?’ tot ‘Ik heb een revolutionaire technologie bedacht en zoek partners om deze verder te ontwikkelen en te testen;

30 UTILITIES nr. 6 - september 2014

30_31_33_S_katern_energie.indd 30

26-08-14 14:14

In de Boekelermeer, op het grondgebied van Alkmaar en Heiloo, moet rond de gasbehandelingsinstallatie van Taqa een bedrijvencluster ontstaan dat zich richt op innovatieve en bestaande energietechnologie.

hebben jullie daar faciliteiten voor?’

Het begint dus te leven. En er lijkt een interessante mix van bedrijven te ontstaan, met daarbij ook innovatieve mkb’ers.’

Taqa speelt een belangrijke rol in de invulling van het Energy Innovation Park, aangezien het een groot deel van de kavels in eigendom heeft. ‘Om lange juridische procedures te vermijden – bijvoorbeeld met betrekking tot de veiligheidscontouren – hebben we een groot aantal kavels rond de geplande gasbehandelingsinstallatie aangekocht. In feite zijn we daardoor de projectontwikkelaar van het park geworden. De overige grond is gemeentelijk eigendom, dus de ontwikkeling van het EIP geschiedt in nauw overleg’, aldus Froon.

Technologiecampus Toch wil Taqa niet dat het Energie Innovation Park als een exclusief Taqa-project wordt gezien. Froon: ‘Wij mogen dan de katalysator zijn, we willen niet alles bepalen. Met de gemeenten, de provincie en

Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord werken we samen in verschillende overleg- en werkgroepen.

Daarin komen allerlei cases voorbij en per case bekijken we welke partijen ermee aan de slag gaan. Gaat het bijvoorbeeld om een vergunning, of om financiering, of moeten we ons internationale netwerk inschakelen, het

organisaties en overheden maakt dat Noord-Holland Noord kan uitgroeien tot dé energie-innovatieregio van Nederland, vergelijkbaar met brainport Eindhoven en met waterkenniscentrum Wetsus in Leeuwarden.

De gemeente heeft daarin vooral een faciliterende taak. Wij zijn het oliemannetje!’

‘De gasopslag biedt ook gigantische kansen, zeker in tijden van economische crisis.’

loopt allemaal zeer uiteen.’

Froon kan zich wel vinden in de vergelijking met de High Tech Campus die Philips in Eindhoven initieerde, waardoor die stad inmiddels is uitgegroeid tot ‘brainport’. ‘Zoiets kan hier in Alkmaar ontstaan op het gebied van energiegerelateerde activiteiten en innovaties’, denkt hij. ‘Je hebt daar verschillende aandrijvers voor nodig.’

Burgemeester Bruinooge sluit zich daarbij aan: ‘De combinatie van bedrijven, kennisinstellingen, netwerk-

Net als in Eindhoven lijkt het zogeheten ‘Triple Helix’-model hier voor de gewenste synergie te gaan zorgen. Dat model is gebaseerd op de samenwerking van drie partijen: overheid (wetgevende controle en faciliteren), onderwijs (de ontwikkeling van nieuwe kennis) en ondernemers (genereren van economische groei). Synergie ontstaat door de samenwerking tussen steeds twee van bovenstaande partijen en uiteraard de samenwerking van alle drie partijen UTILITIES 31 nr. 6 - september 2014

30_31_33_S_katern_energie.indd 31

26-08-14 14:14

NEVI en Deal! Magazine organiseren:

Masterclass Businessgedreven Inkoop Met Gerco Rietveld, strategist en auteur van Inkoop, een nieuw paradigma

Het nieuwe concept van de businessgedreven inkoop is gelanceerd met de publicatie van het boek Inkoop, een nieuw paradigma. Al snel ontving auteur Gerco Rietveld hiervoor de prestigieuze prijs Managementboek van he het Jaar. Inkoopdirecteuren, cpo’s en andere iinkoopprofessionals n zijn zich direct gaan vverdiepen in het onderwerp, met vele bijeenkomsten, studies en discussies als gevolg. Het nieuwe inkoopparadigma heeft aardig wat stof doen opwaaien. Maar inmiddels zijn de eerste zaadjes geplant. Tijd voor een masterclass.

Doel van deze masterclass is deelnemers vertrouwd te maken met het concept van de businessgedreven inkoop en handvatten te bieden bij de daadwerkelijke implementatie van de theorie in de praktijk.

De Masterclass omvat 4 trainingsdagen, waarin telkens dieper wordt ingegaan op alle aspecten van het concept businessgedreven inkoop, zowel de strategische elementen als de tactische aspecten.

Locatie: Kasteel Maurick, Vught.

Data:

donderdag 18 sep 2014, donderdag 9 okt 2014, donderdag 6 nov 2014 en donderdag 4 dec 2014.

Kosten: 2.170 euro voor leden NEVI en abonnees Deal!, PT Industrieel Management, Automatiseringgids, Cobouw en Energiegids. Voor niet-leden en niet-abonnees: 2.495 euro. Kosten zijn inclusief lunch, koffie, thee, syllabi en parkeergelden.

Kijk voor meer informatie en uw inschrijving op: www.sduevents.nl of www.nevi.nl.

Mediapartners

2421_118 NEV adv_Masterclass BI_185x259.indd 1

32_BIM.indd 1

07-04-14 14:41

26-08-14 11:20

tegelijkertijd. Behalve voor bedrijven moet er in het EIP derhalve ook aandacht en ruimte komen voor de derde component van de drievoudige helix: het onderwijs.

Vergassing van biomassa Met name in het Nationaal Expertisecentrum Biomassavergassing, dat in 2016 volledig operationeel moet zijn, is er voor onderwijs een belangrijke rol voorzien. Dit project richt zich op kennisontwikkeling omtrent het omzetten van sloophout, gras en snoeiafval in groen gas. Vergassingstechnologie wordt gezien als een waardevolle techniek voor de toekomst. In de eerste fase wordt een ‘facility center’ gerealiseerd. Dat biedt alle nodige faciliteiten voor onderzoek en ontwikkeling, en natuurlijk expertise. Innovatie en het marktrijp maken van nieuwe technieken staan hier centraal. In de tweede fase krijgt de samenwerking met het onderwijs vorm, en daarmee de verbinding van theorie met praktijk. Vooruitlopend op die tweede fase begint hogeschool InHolland in Alkmaar in september 2014 al met een nieuwe hbo-minor: de studie biomassa en groen gas, onderdeel van de studie werktuigbouwkunde.

Hogeschool InHolland krijgt bovendien een lectoraat Duurzame Energie.

Volgens kwartiermaker Fred Gardner – ruim twintig jaar betrokken bij bedrijven en projecten die bijdragen aan de omslag van fossiele naar duurzame energie – is het de bedoeling dat er binnen de bestaande opleidingen meer aandacht komt voor duurzame energie.

Om de brug te slaan tussen theorie en praktijk, heeft hij drie Noord-Hollandse projecten op het oog. Behalve het Nationaal Expertisecentrum Biomassavergassing zijn dat een testopstelling op de kop van de Afsluitdijk, waarbij energie uit water, wind en zon wordt gebufferd met batterijen, en een nieuwe renovatieaanpak om particuliere woningen energieneutraal te maken.

‘De technicus van de toekomst is een maatschappelijk verantwoorde technicus’, stelt Gardner. ‘Als technicus kun je in een avontuur stappen en helpen de samenleving te veranderen. Zo wil ik graag dat technisch onderwijs wordt gezien.’

Energy Board Gardner ziet

Aansprekende locatie

ook een belangrijke rol weggelegd voor een ‘incubator’ op het Energy Innovation Park: ‘Daar kan kruisbestuiving van culturen gaan plaatsvinden. En vanuit die incubator kan het Energy Innovation Park verder duurzaam groeien.’ Een incubator is een broedplaats voor jonge startende bedrijven, waar mogelijkheden om kennis te delen en samen te werken worden vergroot. De startende ondernemers delen de ruimte bij voorkeur met onderwijs- of kennisinstituten. Doordat de startende ondernemers dicht bij elkaar zitten, kunnen ze elkaar inspireren, wordt kennis gedeeld en ontstaan sneller nieuwe ideeën en initiatieven.

Zonder iets af te doen aan de katalysatorrol van Taqa, geldt de Energy Board als de grote aanjager van de economische ontwikkeling van de duurzame-energiesector in NoordHolland, en daarmee ook van het Energy Innovation Park. De Energy Board werd opgericht in 2012 en bevat vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, de onderzoekswereld en de overheid. Voorzitter is Jaap Bond, gedeputeerde Duurzame Energie van de provincie NoordHolland. De Energy Board brengt partijen bij elkaar en probeert ontwikkelingen op het gebied van duurzame energie verder te brengen. De plannen voor het EIP passen geheel in die doelstelling.

De vooruitzichten voor het Energy Innovation Park zijn dus veelbelovend. Momenteel is er, naast de gasbehandelingsinstallatie van Taqa, al één bedrijf gevestigd: technologieontwikkelaar Technobis, onder andere gespecialiseerd in glasvezelmeetsystemen, heeft zijn activiteiten vanuit Uitgeest naar het EIP verhuisd.

‘Technobis maakt een sterke groei door, waardoor wij op zoek waren naar een nieuw bedrijfspand op een aansprekende locatie’, zegt Technobisdirecteur Pim Kat. ‘Het Energy Innovation Park sluit perfect aan op onze activiteiten en biedt ons de gelegenheid de activiteiten uit te breiden.’

Maar het zal niet bij Technobis blijven.

De kruisbestuiving tussen starts-ups, mkb en internationale spelers uit de energiebranche zal allerlei synergievoordelen bieden en verschillende partijen hebben zich inmiddels enthousiast getoond voor dit concept. Zij overwegen serieus zich hier te vestigen of er activiteiten onder te brengen.

Tijdens het Biomass Gasification Europe congres op 2 oktober in Alkmaar wordt het Expertisecentrum Biomassavergassing (het facility center) gelanceerd en begin 2016 hoopt ECN een demo-vergassingsinstallatie operationeel te hebben. De Triple Helix moet vanaf dat moment kunnen functioneren als een soort perpetuum mobile, om in energietermen te blijven. n UTILITIES 33 nr. 6 - september 2014

30_31_33_S_katern_energie.indd 33

26-08-14 14:14

technologie Zonne-energie goedkoper dan aardgas Wetenschappers hebben een techniek uitgevonden om goedkope en efficiënte zonnecellen te maken.

Aardgaswinning kost op dit moment ongeveer vijf eurocent per kilowattuur energie. De nieuwe zonnecel zit qua kosten onder de drie eurocent per kilowattuur energie.

De onderzoekers van het nieuwe bedrijf Semprius demonstreren dat hun zonnecel een efficiëntie heeft van bijna vijftig procent. Traditionele zonnecellen zetten minder dan 25 procent van de energie in zonlicht om in elektriciteit.

Hoe zij dit voor elkaar hebben gekregen? De onderzoekers stapelen meerdere halfgeleidende materialen op elkaar. Iedere laag verzamelt een andere frequentie van het licht.

Daarnaast heeft Semprius een manier gevonden om cellen elektrisch te ver-

binden en heeft daarnaast een nieuwe lijmsoort uitgevonden die de cellen bij elkaar houdt. De zonnecellen hebben een doorsnee van één millimeter.

Omdat de cellen piepklein zijn, zijn de kosten om de cellen te koelen ook lager. Dit bevordert de efficiëntie.

Semprius heeft al twee zonnepanelen gemaakt met een efficiëntie van 43,9

procent en 44,1 procent. Daarbij zijn drie halfgeleidende materialen op een vierde zonnecel gestapeld. De zonnecel is duurder om te maken dan een traditionele zonnecel, maar volgens wetenschapper Sarah Kurtz van het National Renewable Energy Laboratory vallen de kosten laag uit bij massaproductie.

Unieke test voor de windturbine Laserstralen en gekleurde rook visualiseren alle windstromingen. In de grootste windtunnel van Europa verricht ECN op dit moment unieke tests met een windturbine. Onder gecontroleerde omstandigheden testen we onder meer het geluid, het buigend moment en de lokale druk. ECN werkt aan de aerodynamische modellering voor de turbine van de toekomst.

In de Noordoostpolder staat de grootste windtunnel van Europa, de DNW (Duits Nederlandse Windtunnel Organisatie). Op dit moment doet ECN hier verschillende tests met een schaalmodel van een windturbine (diameter 4,5 meter). ‘Ons belangrijkste doel is het verlagen van de Cost of Energy (CoE) van offshore windparken’, legt onderzoeker Koen Boorsma uit.

‘Aerodynamica vormt hiervoor de basis.

Het is essentieel voor de turbine en

voor het ontwerp van een windpark.

Door de jaren heen zijn er verschillende theoretische modellen gemaakt, waardoor we denken te weten hoe luchtstromen zich gedragen. Juist de fysische complexiteit maakt een optimaal ontwerp lastig. Daarom is de test in de windtunnel zo mooi. We kunnen de windcondities zelf instellen, onze modellen valideren en het design optimaliseren.’ Met uitdagende cases test ECN de aerodynamica van de turbine.'

Ongeveer acht jaar geleden deed ECN een zelfde soort test. Boorsma: ‘Die test bood vele nieuwe inzichten waarmee we verbeteringen konden doorvoeren. Inmiddels zijn de meettechnieken en onze modellen sterk verbeterd.

Dit keer willen we openstaande vragen uit de eerste meetcampagne oplossen en nieuwe aspecten testen, zoals dynamische instroom en innovatieve

toepassingen. We hebben bijvoorbeeld add-ons op de bladen geplaatst, zoals een spoiler die extra vermogen genereert. Tevens kunnen we nu voor het eerst ook geluidsmetingen doen.’

De tests met het schaalmodel vinden plaats met het Mexico-model. Mexico staat voor Model experiments in Controlled Conditions.

Met laserstralen en gekleurde rook worden alle windstromingen rondom en in de turbine gevisualiseerd. ‘Dat is spectaculair’, vertelt Boorsma. ‘De ene keer worden de bladen met olie ingesmeerd, de andere keer monteren we rookpotten in rood, wit en blauw op de uiteinden en we werken met laserstralen. Door de visualisatie kunnen we stroming van de wind optimaal analyseren en de aerodynamica voor de turbine van de toekomst verder optimaliseren.’

34 UTILITIES nr. 6 - september 2014

34_35_J_technologie.indd 34

26-08-14 15:55

Meer energie uit een liter biobrandstof Olie die uit biomassa - zoals houtsnippers of plantenresten - is geproduceerd, heeft vaak nog niet dezelfde kwaliteit en energie-inhoud als ‘klassieke’ ruwe olie. Een nieuwe en eenvoudige katalysator, ontwikkeld aan de Universiteit Twente, brengt de olie, al vóór het transport naar de raffinaderij, op een hoger kwaliteitsniveau. De techniek is, uit tientallen projecten, uitverkozen voor het vervolg van het nationale onderzoeksprogramma CATCHBIO, dat meewerkt aan de Europese ‘2020’-doelstelling: twintig procent van de brandstof in 2020 moet komen uit ‘renewable’ bronnen.

De olie van de nieuwste generatie biobrandstoffen komt niet langer uit de vruchten of zaden, zoals bij palm- of koolzaadolie, maar uit bijvoorbeeld

plantenresten, snoeiafval of houtsnippers. Daardoor is er geen ongewenste concurrentie met de voedselvoorziening. Door de plantenresten, die veel ruimte innemen, om te zetten in olie, is het transport veel eenvoudiger en kan het product rechtstreeks naar een raffinaderij. Bijmengen met ruwe olie is nu al mogelijk. Toch heeft de olie nog niet de kwaliteit die ruwe olie wél heeft. De energie-inhoud per liter ligt lager, de olie is zuur en bevat nog te veel water. De katalysator, ontwikkeld in de groep Catalytic Processes and Materials van prof. Leon Lefferts en prof. Kulathuiyer Seshan, tilt de kwaliteit en energie-inhoud naar een beduidend hoger niveau. De groep maakt deel uit van het MESA+ Instituut voor Nanotechnologie van de UT

en participeert in het Green Energy Initiative van de universiteit. Dit gebeurt door de olie, in stikstof, te verhitten tot vijfhonderd graden Celsius en door een eenvoudige katalysator toe te passen: natriumcarbonaat op een laagje alumina. De energie-inhoud van de olie is op deze manier al op te voeren van 20 MegaJoule per kilogram naar 33 tot 37 MegaJoule per kilogram - dit is beter dan ruwe olie en benadert de kwaliteit van diesel. De techniek, recent verdedigd door promovendus Masoud Zabeti, wordt nu al door KIOR in Texas, USA getest op kleine industriële schaal, met een productie van 4.500 vaten olie per dag. Door, behalve natriumcarbonaat, ook nog het materiaal cesium toe te voegen, is de kwaliteit nog verder te verbeteren.

Efficiëntere omzetting ultraviolet licht Nog voordat de overtollige energie verloren gaat als warmte, kunnen de silicium nanokristallen de energie overdragen aan de erbium-ionen. Dit kan leiden tot de emissie van meerdere laagenergetische, infrarode fotonen per geabsorbeerd foton. Deze fotonen kunnen extra elektriciteit opleveren.

iLinqs App Een laag van silicium nanokristallen en erbium-ionen kan zonnecellen helpen om meer energie uit het ultraviolette (UV, hoogenergetische) gedeelte van het zonlicht te halen. Dat publiceerden experimentele fysici van Stichting FOM, Technologiestichting STW en de Universiteit van Amsterdam in Nature Communications.

Bij de absorptie van UV-licht in conventionele zonnecellen, die gebaseerd zijn op silicium, gaat een groot deel van de geabsorbeerde energie verloren in de vorm van warmte. De onderzoekers laten zien dat deze overtollige energie kan worden gebruikt om

meerdere erbium-ionen aan te slaan.

Conventionele zonnecellen kunnen slechts een klein gedeelte van het zonlicht efficiënt omzetten in elektriciteit.

Lichtdeeltjes (fotonen) met een lage energie kan de zonnecel niet absorberen, omdat hun energie te klein is om de bandkloof van het materiaal te overbruggen. Saba Saeed en collega’s laten zien dat het rendement omhoog kan, door de energie van deze hoogenergetische fotonen beter te gebruiken.

Daarvoor gebruiken ze een systeem van siliciumdioxide met silicium nanokristallen (deeltjes met een grootte van een miljardste meter) en erbium-ionen.

Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

UTILITIES 35 nr. 6 - september 2014

34_35_J_technologie.indd 35

26-08-14 15:55

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

acts

manuf

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

_adv_www_uilities.indd 43

25-08-14 12:25

I N

HE T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

7 V ER S C HI JNT WEEK

41

Wa t e r : K e t e n s a m e n w e r k i n g

Watervisie 2014 Het Watervisie Congres heeft dit jaar het thema: Industriewater 2.0. We kijken naar de belangrijkste waterthema’s voor de watergrootverbruikers zoals de chemische industrie, de voedings- en genotmiddelenindustrie en de papierindustrie. Ook laten we zien dat samenwerking in de waterketen loont en dat publiek-private samenwerking wel degelijk mogelijk is.

Effluent als proceswater KWR maakte een inventarisatie van de drivers en kritieke succesfactoren voor kringloopsluiting bij de industrie.

Kringloopsluiting is een vorm van waterhergebruik waarbij water na passage van een eindzuivering (PWZI of RWZI) opnieuw geschikt wordt gemaakt als proceswater bij de industrie. Technologisch en economisch gezien lijken er maar weinig belemmeringen voor het sluiten van de waterkringloop. De focus moet vooral worden gelegd op

de menselijke (sociale) en bestuurlijke aspecten van kringloopsluiting, aan het verlagen van juridische barrières bij de lokale overheid en aan het bevorderen van de publiekprivate samenwerking.

Enlightenmentz Tijdens het EemsDeltavisie-congres op 19 september zullen weer Enlightenmentz Awards worden uitgereikt aan innovatieve bedrijven die lichtende voorbeelden zijn voor een duurzame toekomst. Lees in de komende editie van Utilities een interview met de winnaar.

THEMA'S 2014 Utilities 8 Gas: Nieuw gas

UTILITIES 37 nr. 6 - september 2014

37_I_volgende_nummer.indd 37

26-08-14 15:27

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Jotem Waterbehandeling b.v.

Dalkia BV Postbus 2010 3430 CB nieuwegein tel: +31 (0) 30 - 60 96 111 Fax: +31 (0) 30 - 60 96 198 email: info@dalkia.nl Website: www.dalkia.nl

WATER

Diensten

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

WATER

PRODuCten

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Diensten

BERMAD Holland

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

sir Winston Churchilllaan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

STAR Oil Gas Power Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

Lubron Waterbehandeling BV

GAS

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV

Inspectie en Keuringen

DDM Demontage B.V. industriële verhuizingen Demontage – sloopwerken transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnees................................................................................... 36 AJK Hydrolift .............................................................................. 26

STAR Groningen

BIM Media.................................................................................. 32

Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

BIZZ56” ...................................................................................... 26

STAR België

Jaarbeurs ...................................................................2, 16, bijlage

Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Eco Ketelservice Verhuur ........................................................... 26 Eleq .............................................................................................4 Euroforum ...........................................................................bijlage Market review ............................................................................ 38 MODELEC Data-Industrie .......................................................... 40 Navingo ..............................................................................bijlage NVDO ........................................................................................ 24 PennWell Corporation..................................................................4

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market

Platformpagina Utilities.............................................................. 28

Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met

Van der Linden & Veldhuis Isolatie............................................. 39

Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000

Watervisie congres .................................................................... 14

38 UTILITIES nr. 6 - september 2014

38_index_marketreview.indd 38

26-08-14 15:57

201303adv A4 18-03-13 08:39 Pagina 1

VAN DER LINDEN & VELDHUIS

● INDUSTRIËLE ISOLATIE ● BRANDBESCHERMING ● STEIGERBOUW ● ASBESTVERWIJDERING

Is o l a t ie a l s t w e e de na t u u r Van der Linden & Veldhuis Isolatie B.V., Edisonstraat 5, 3133 KG Vlaardingen Postbus 232 - 3130 AE Vlaardingen, Telefoon 010 - 445 66 00, Telefax 010 - 435 64 80 Vestigingen: Sas van Gent en Wormerveer www.lindveld.nl 39_vanderlinden.indd 1

26-08-14 11:20

... vooruitstrevend in SHDSL Ethernet extenders Doorvoersnelheden tot 15,3 Mbit/s over “single” twisted-pair kabel of 30,4 Mbit/s over twee paar (bonded) twisted-pair tot afstanden van 15 km. De geïntegreerde 2-poorts 10/100 Mb L2 Ethernet switch ondersteunt VLAN en QoS. De Ethernet extender beschikt over een RS-232 interface alsmede een USB aansluiting voor oa. systeemonderhoud. Het hoge werktemperatuurgebied (-40°C tot +70°C) alsmede de robuuste behuizing maken de Ethernet extender zeer geschikt voor toepassing in extreem zware omgevingen.

Maak gebruik van bestaande bekabeling en vergroot het netwerk tot ver boven Ethernet limieten.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

DDW-142

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_DDW.indd 1 40_modelec.indd 1

11-01-13 13:57 26-08-14 11:19

â–˛

digitale bijlagen

9 december 2014 | WTC Rotterdam

CleanTech

i.s.m.:

BUSINESS DAY

Het event voor ontwikkelaars, producenten, afnemers en financiers van duurzame en schone technologieën die samen nieuwe business willen ontwikkelen

Eventpartners:

Highlights van het programma: > U hoort de marktkansen- & ontwikkelingen binnen de booming CleanTech sector van o.a.

Frans Nauta > Innovatieshow waar het bruist van nieuwe technologieën en ideeën > Tijdens de Investors Lounge maken CleanTech entrepreneurs (zowel start-ups als MKB-bedrijven) kans op een kennisvoucher van € 25.000,> Matchmaking tijdens speeddates > De nieuwste CleanTech innovaties en succesvolle business cases tijdens 6 programmatracks: 1. Green Transport 2. Water Source of Innovation 3. Green Industry 4. The Flexible Energy System 5. Resilient Cities 6. Energy Storage

Partners:

Mediapartners:

Definitief Logo (Liggend)

Project: 070 DUURZAAMBEDRIJFSLEVEN.NL BRANDING

Speciale korting voor FME-leden

Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise

WWW.CLEANTECHBUSINESSDAY.NL KLEURENSCHEMA — PANTONE, CMYK, RGB & HEX Pantone 287C

Pantone 284C

9 december 2014 | WTC Rotterdam

CleanTech BUSINESS DAY

CleanTech Business Day 2014

Deze dag wordt georganiseerd door ondernemersorganisatie FME en Euroforum in samenwerking met InnovationQuarter, Gemeente Rotterdam, Clean Tech Delta en vele andere partners.

Het event bestaat uit diverse programmaonderdelen:

Plenair programma

Inspirerende keynote speeches van absolute CleanTech experts als Frans Nauta. U hoort de marktkansen & -ontwikkelingen binnen de booming cleantech sector.

Kennisprogramma

Tijdens 6 verschillende programmatracks hoort u de nieuwste CleanTech innovaties en succesvolle business cases, gericht op de belangrijkste CleanTech sectoren: Green Transport, Water Source of Innovation, Green Industry, The Flexible Energy System, Resilient Cities, Energy Storage (Focusthema)

CleanTech Innovatieshow

Op de innovatieshow bruist het van nieuwe technologieën en ideeën. Universiteiten, start-ups, OEM’s en gevestigde ontwikkelbedrijven laten hier hun nieuwste cleantech innovaties zien. Laat u inspireren tijdens een wandeling over deze innovatieshow met ruim 70 van de allernieuwste innovaties.

Start-ups in de spotlight

In de Investors Lounge krijgen cleantech entrepreneurs (zowel start-ups als MKB-bedrijven) de kans zich te presenteren aan een panel van ervaren investeerders. Voor de beste pitch uit iedere categorie is een aantrekkelijke startsubsidie beschikbaar, oplopend tot € 25.000,-. Afgelopen jaar waren eE-Stone en PectCo de gelukkige winnaars.

Matchmaking tijdens speeddates

Kom in contact met de door u zelf geselecteerde experts. Met wie wilt u een samenwerking aangaan en nieuwe cleantech business initiatieven ontplooien? Via onze matchmaking Tool kunt u direct waardevolle contacten leggen en elkaar face-to-face ontmoeten tijdens speeddates op de Meeting Plaza.

Kijk voor meer informatie en interviews met CleanTech experts op: WWW.CLEANTECHBUSINESSDAY.nl

Vakbeurs voor procesapparatuur,-engineering en -automatisering

UITNODIGING

UITN

ODIG

T.W.V .

ING

# 35,

-

30 sept - 3 okt 2014 | Jaarbeurs in Utrecht | www.industrialprocessing.nl

Ga naar industrialprocessing.nl/toegang en vraag uw gratis toegangsbewijs aan met de volgende registratiecode:

000.000.00 200 0 1 8 6 8

30 sept - 3 okt 2014 | Jaarbeurs in Utrecht

Industrial Processing is dé ontmoetingsplaats voor professionals in de natte en droge procesindustrie in de Benelux. Hier komt alles en iedereen op het gebied van procesapparatuur, -engineering en -automatisering bijeen. Bekijk de nieuwste toepassingen van dichtbij, ontmoet vakgenoten, doe kennis op en neem deel aan live demonstraties.

Wat heeft Industrial Processing 2014 u te bieden?

Het grootste technologie-trefpunt van Nederland! Want Industrial Processing vormt samen met Macropak, de Industrial European Dairy Show en de World of Technology & Science één geheel. Alleen hier vindt u alle oplossingen voor de meest uiteenlopende productieprocessen onder één dak.

Laat u verrassen en inspireren door: • de toonaangevende seminars en congressen • de prijswinnende innovaties van exposanten • talrijke demonstraties voor de voedingsmiddelen-, zuivel-, farmaceutische en chemische industrie • de pleinen van PompNL en Machevo • interactieve guided tours

Kijk voor meer informatie, het volledige programma en de deelnemers op industrialprocessing.nl.

Bezoek Industrial Processing 2014 Dinsdag 30 september 10.00 - 17.30 uur Woensdag 1 oktober 10.00 - 17.30 uur Donderdag 2 oktober 10.00 - 17.30 uur Vrijdag 3 oktober 10.00 - 17.00 uur Locatie Jaarbeurs in Utrecht, hal 3 en 4 Gelijktijdig met: Macropak (hal 1 en 2) Industrial European Dairy Show (hal 3) World of Technology & Science (hal 7 t/m 11) Meer informatie?

T +31 (0) 30 295 27 31 E info@jaarbeurs.nl W industrialprocessing.nl

Ga naar industrialprocessing.nl/toegang en vraag uw gratis toegangsbewijs aan met de registratiecode op de voorkant (z.o.z.)

BRANCHEPARTNER

HOOFDMEDIAPARTNERS

MEDIAPARTNERS

#ip2014

Created and produced by

In search of solid foundations

With:

29 October 2014, Amsterdam RAI

forge new relationships and lay the solid groundwork for your future business at OWIM Conference 2014 Key conference topics: • Off shore grid developments • Future foundati ons • Supply chain and operati onal management • Global business opportuniti es

www.owimconference.com

Co-located with

Key event benefi ts: • Take away valuable content from experts • Lively networking • Great promoti onal opportuniti es • Free access to the Off shore Energy Exhibiti on

Media partners

5th Annual

Offshore WIND Installation and Maintenance Conference 29 October 2014 | Amsterdam RAI, The Netherlands

The Offshore WIND Installation and Maintenance Conference addresses the technical, operational, commercial and managerial challenges associated with future industry growth. The conference brings you an overview of wind farm developments, presents innovations in wind farm installation and maintenance and discusses the challenges of grid integration.

Morning program

afternoon program

8.30

12.30 Lunch

Welcoming coffee

13.30 Supply chain and operational management

9.00 Opening

The opening speakers will give an industry update, define the most pressing industry challenges and set the scene for the day.

Speakers: • Andy Barwise, Business Development Director, Gardline Geosciences Limited • Frans van der Loo, Owner, LOO e-Consult

9.30 Developing an offshore grid

Installing sufficient transmission capacity is key in realizing the full potential of offshore wind. This session discusses the challenges of connecting to the onshore transmission system, lowering the costs of grid connectivity and establishing a cross-border regulatory framework. Presenters will offer insights into technological solutions and lessons learned in grid integration.

Speakers: • Wessel Bakker, Business Line Director ETD, DNV GL • Michiel Müller, Unit Director Wind, Ecofys • Speaker TBD, DG ENER, European Commission • Speaker TBD, TenneT (invited)

Chair: • Dorothy Winters, Program Manager Offshore Wind, Amsterdam IJmuiden Offshore Port (AYOP) Speakers: • Wybran Jansen, Head of Investment Procurement Renewables, Vattenfall • Remco Boersma, Head of Technology and Operational Services, Vattenfall • David Hodkinson, Vice President UK Business Delivery, Technip Offshore Wind Ltd. • Mike Frampton, Master Mariner / Director, LOC Group

15.00 Refreshment break 15.30 Global business opportunities

10.30 Refreshment break 11.00 Future foundations

Wind turbine foundations are being designed for installation further offshore, in deeper water and harsher environments. Installation equipment is evolving with foundation developments as are sophisticated inspection techniques to prevent costly maintenance. This session discusses innovations in foundation design, foundation installation and foundation maintenance.

Speakers: • Wouter van Dalen, Section Head R&D, Seaway Heavy Lifting • Bert van der Velden, Commercial Manager, Boskalis Offshore • Jasper Winkes, Owner and founder, Fistuca • Matt Bleasdale, Director, Offshore Wind Logistics and Construction (OWLC) • Maurizio Collu, Lecturer, Cranfield University (H2Ocean Consortium) • Bruno Geschier, Chief Sales & Marketing Officer / Member of the Executive Board, Ideol Offshore

12.30 Lunch

Delegate fees Select your package

Optimization of logistical processes are key in reducing costs, both in the installation and in the maintenance phase of a project. This session will discuss best practices along the value chain, giving you insights from different perspectives - an operator’s, a contractor’s, a port’s and a service provider’s.

The session will also pay attention to marine warranty guidelines associated with various phases in offshore wind operations.

With energy demand continuously on the rise the prospects for offshore wind are growing across the globe. This session will discuss business opportunities in India, China and US, among others. It will also address the human capital and the financial capital needed to realize the offshore wind industry’s full global potential, focusing on future workforce requirements and possible contracting solutions to improve the quality of offshore wind investments.

Speakers: • Barbara Zuiderwijk, Green Giraffe Energy Bankers • Bastiaan van Wijk, Consultant, Ecofys • Craig Brown, International Business Development, Keystone Engineering Inc. • Frans Brughuis, Business Development Wind Energy, Mecal • Dirk Briese, Managing Director, trend: research GmbH

17.00 Networking reception For more information about the speakers and their presentation topics please visit www.owimconference.com

Contact information Regular

Students Non-profit

Morning program, networking lunch & reception

€ 225

€ 50

€ 125

Afternoon program, networking lunch & reception

€ 225

€ 50

€ 125

Full day program, networking lunch & reception

€ 400

€ 50

€ 125

Mrs. Femke Perlot-Hoogeveen Conference Manager Tel: +31 (0)10 2092634 Email: fh@navingo.com

Mr. Jeroen Tresfon Account Manager Tel: +31 (0)10 2092644 Email: jt@navingo.com

Ms. Lieke Heijnis Conference Coordinator Tel: +31 (0)10 2092689 Email: lhe@navingo.com

Ms. Anne-Marie Verheijden Account Manager Tel: +31 (0)10 2092686 Email: amv@navingo.com

For program updates and registration go to www.owimconference.com

Reserve your seat now at registration.owimconference.com