Utilities 07 2012

UTILITIES NUMMER 07 - 2012 • DERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

René Peters : ‘Gas verdient prominente rol in verduurzaming’

e

rg

ie

b

ij

la

g

e

Rotterdamse stroomstoringen lijken incidenten

001_A_Cover.indd 1

M

www.utilities.nl

e

t

s

p

e

c

ia

le

E

n

Helianthos moet binnen drie jaar winstgevend worden

26-06-12 14:50

Joulz biedt kennis, opleidingen en specialisten

Grote behoefte aan kennis over beheer en onderhoud elektrische installaties Er is grote behoefte aan kennis over installatieverantwoordelijkheid van laag- en hoogspanningsinstallaties.

Dat blijkt uit een onlangs door Joulz georganiseerde Masterclass IVschap. De enorme belangstelling vanuit onder meer (lokale) overheid, datacenters, industrie, ziekenhuizen en dienstverleners toont aan dat er nog veel werk verzet moet worden rondom het beheer en onderhoud van deze installaties in Nederland.

Volgens de wet- en regelgeving valt het beheren en onderhouden van elke elektrische installatie onder de verantwoordelijkheid van één persoon, de installatieverantwoordelijke. Bedrijven kunnen dit zelf regelen of het beheren en de uitvoering van het onderhoud uitbesteden aan een erkend bedrijf. Uit een steekproef gehouden door Joulz, specialist op het gebied van energieinfrastructuren, blijkt dat dit niet altijd even goed is geregeld. Bedrijven hebben vaak geen vakbekwame specialisten in dienst die de installatie kunnen en mogen onderhouden en hebben ook geen overeenkomst met een onderhoudsbedrijf dat installatieverantwoordelijken in dienst heeft. Reden voor Joulz om het onderwerp bespreekbaar te maken.

Kennis delen Want het zal je maar gebeuren als datacenter, kantoorbedrijf of bedrijventerrein dat de hoogspanningsinstallatie plotseling uitvalt. Met alle risico’s in het bedrijfsproces, onveilige situaties en financiële gevolgen van dien. Om dergelijke situaties te voorkomen, benadrukt Joulz bij haar klanten het belang van installatieverantwoordelijkheid. Joulz vindt het belangrijk de kennis op dit terrein, aan bedrijven of eigenaren van laag- en hoogspanningsinstallaties over te brengen. Zo organiseerde Joulz branchegerichte klantenpanels, hield zij workshops en onlangs nog de zeer drukbezochte Masterclass Installatieverantwoordelijkheid in de TU-Delft. Hier werden ruim 160 aanwezigen geïnformeerd over de wet- en regelgeving, aansprakelijkheid en de risico’s en veiligheid rondom installatieverantwoordelijkheid.

Directie informeren Tijdens de Masterclass kwam onder meer naar voren dat direct betrokkenen bij de installaties vaak wel weten wat ze moeten doen. Maar dat het hoger management meestal te weinig aandacht heeft voor deze verantwoordelijke functie. Of zoals één van de aanwezigen het formuleerde: “Ik ben erg blij dat ik deze middag weer even naar de schoolbank terug mocht.

Duidelijk is dat we ons nog sterker moeten opstellen richting onze directie.

Ik dacht altijd dat ik de enige was met dit probleem. Maar gelukkig niet. Ik heb vandaag goede munitie gehoord om het probleem nog eens aan te kaarten bij mijn directie”.

Immers het management of de directie (h)erkent de urgentie nog vaak niet. Om ook op directieniveau mee te denken en te adviseren vanuit een bedrijfskundig en juridisch perspectief organiseert Joulz vanaf september tot einde dit jaar diverse rondetafelgesprekken. Joulz wil graag haar kennis delen en adviseren om ook het veiligheidsaspect praktisch in te regelen. Meer informatie over IV-schap en de rondetafelgesprekken staat op www.joulz.nl/ivschap

Kijk voor meer informatie op www.joulz.nl/ivschap

002_joulz.indd 1

25-06-12 15:23

i n h o u d

V E R D E R Helianthos wordt ontwikkelcentrum

Interview

18

Bijna een jaar hing het voortbestaan van Helianthos aan een zijden draadje. Totdat HyET van Rombout Swanborn, op het laatste moment, vijf miljoen euro kon neertellen.

Helianthos gaat verder als expertise- en ontwikkelcentrum met een jaarlijkse productie van 300.000 vierkante meter.

‘Geen structurele problemen in Rotterdamse stroomnet’ 22

Het aantal stroomstoringen in de regio Rotterdam lijkt uit de hand te lopen. Eind januari zaten vijftigduizend huishoudens enkele uren zonder stroom. En daarvoor waren er ook al problemen. Netbeheerder Stedin lijkt structurele problemen te hebben. Of waren de vele incidenten achtereen toeval?

Inzicht in herkomst energie maakt markt transparant 24

Vorig jaar vierde certificeringsorganisatie voor duurzame energiebronnen CertiQ haar tienjarig bestaan. In die tijd heeft het een aanzienlijke groei van groene stroom geconstateerd. CertiQ verwacht dat er steeds meer vraag ontstaat naar duidelijkheid over de herkomst van andere bronnen.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Trending news Infostroom Technologie De energiewet Product en oplossing Agenda Wervelingen In het volgende nummer

5 6 8 14 27 28 30 31 33

10

Gas is goedkoop te transporteren, eenvoudig op te slaan en zeer veelzijdig in te zetten.

Toch krijgt het in de duurzame toekomstscenario’s maar een bescheiden rol toebedeeld. Onterecht volgens René Peters van TNO Energie. De directeur gastechnologie ziet wel een verschuiving in het spectrum, nu het Slochterengas langzaam opraakt. ‘We krijgen gas van verschillende samenstellingen, maar dat hoeft geen problemen op te leveren.’

Thema: Energie

17

De stroomstoringen in Rotterdam lijken incidenten, waarmee Stedin gelijk krijgt in de verklaring dat de reeks toeval was. Helianthos is van de ondergang gered door HyET. Welke plannen heeft Rombout Swanborn? En certificeringsorganisatie CertiQ viert een jubileum. Men verwacht in de toekomst alle energiebronnen – niet enkel duurzame – te certificeren.

Carrièrespecial

Het is een van de grote thema’s in de industrie: de gebrekkige instroom en grote uitstroom van personeel. Hoe gaan bedrijven hiermee om? Wat zijn de trends op de arbeidsmarkt?

In deze speciale bijlage onder meer aandacht voor flexibilisering van de arbeid, de terugkeer van de bedrijfsschool, het managen van competenties en cultuur op de werkvloer.

UTILITIES 3 nr. 07 - 2012

003_inhoud.indd 3

26-06-12 14:24

VAKBEURS VOOR PROCESAPPARATUUR, -ENGINEERING EN -AUTOMATISERING

ENGINEERING MOVES

DÈ GROOTSTE VAKBEURS VOOR DE TOTALE NATTE EN DROGE PROCESINDUSTRIE IN DE BENELUX

• 200 exposanten presenteren hier hun nieuwste producten en diensten • Pomp.nl-plein, Machevo paviljoen en PIP Award uitreiking • met één bezoek bent u weer helemaal op de hoogte van alle trends en ontwikkelingen

2-5 OKTOBER 2012 | JAARBEURS UTRECHT WWW.INDUSTRIALPROCES SING.NL

VAN BEURS NAAR EVENT • • • •

Kennisoverdracht en netwerken Nieuw concept met inhoud en visie Thema’s: Energy Saving, Safety & Maintenance Inspirerende masterclasses, tentoonstellingen en demonstraties • Verrassende indeling en een nieuwe beleving

2-5 OKTOBER 2012 | JAARBEURS UTRECHT WWW.IAD.NL

Registreer met de code via de website voor gratis toegang:

Registreer met de code via de website voor gratis toegang:

2 0 0 .0 0 0 .4 7 3

300.001.525

IP_IA&D2012_combi_185x132_Utilities.indd 1

14-06-12 12:33

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie?

Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water.

Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

004_eco_vnu.indd 1

25-06-12 15:23

Zorgeloze zomer Steeds weer hetzelfde liedje. Zodra er bekend wordt dat zonnepanelen worden gesubsidieerd, stagneert de bestaande orderstroom en wachten klanten tot ze kunnen intekenen. En vervolgens stort de hele markt weer in tot de nieuwe subsidie zich aandient. Installateurs worden er moedeloos van en vragen de overheid dan ook te stoppen met dit soort praktijken. Lijkt me een no brainer voor de overheden die van gekkigheid niet meer weten waar ze nog kunnen bezuinigen. Tegelijkertijd loopt Nederland achter op het gebied van duurzame energieproductie. Enige stimulering is dus wel nodig.

Investeren in infrastructuur kan al een stuk helpen. Maar ook de financiering kan vooral voor particulieren een drempel zijn. Nee, geen subsidie, maar een gezond financieel model om een langdurige relatie aan te gaan met een energieleverancier die zonnepanelen voor u installeert en beheert. In de toekomstige duurzame modellen wordt steeds vaker gebruik losgekoppeld van bezit.

Bedrijven kunnen hun aandacht dan volledig op de kernprocessen richten met de garantie dat ze niet meer geld voor hun energieverbruik gaan betalen.

Ik hoorde een spotje van een autoleasebedrijf die een leaseconstructie bood voor zakelijke rijders waarbij niet alleen de zorg over de laadpalen uit handen werd genomen, maar waarbij ook een grote andere hindernis werd weggenomen: de zorg om de vakantie. Want behalve dat een elektrische auto vaak kleiner is dan een fossiele variant; ook de actieradius legt het nog af. En dus zien vele leaserijders zich in gedachten al stranden bij de Belgische grens.

Als alle inschrijvers voor subsidie voor zonnepanelen nu een tienjarig leasecontract kregen voorgeschoteld, geloof ik dat ze zo zouden inschrijven. En niet weer komen met argumenten dat de zon in Nederland toch niet zoveel schijnt. Met de huidige pv-prijzen is dat rendement per geïnvesteerde euro nog best aardig. Ik wens u een zonnige en zorgeloze zomer.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON dertiende jaargang nummer 07 2012 Utilities (10x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Cover Ed van den Eijkel

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Lay-out Tel. 0900-ABOLAND of Gabriele Köbbemann 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Traffic Fax 0251-31 04 05 Breg Schoen 020 3122 088 OPZEGGEN Site: www.bladenbox.nl voor abonDit magazine hanteert de opzegregels neren of www.aboland.nl voor adreswijDrukkerij uit het verbintenissenrecht. Wij gaan zigingen en opzeggingen. AbonnemenMediaCenter Rotterdam, Rotterdam er van uit dat u het blad ontvangt uit tenland is ook bereikbaar via Twitter. hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt Stuur uw tweet naar: Advertentie-acquisitie uw abonnement steeds stilzwijgend @Aboland_klanten.

Jetvertising BV met een jaar verlengd. Proef- en Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk kennismakingsabonnementen worden Prijswijzigingen voorbehouden.

T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 niet automatisch verlengd en stoppen www.jetvertising.nl na het aantal aangegeven nummers. © Industrielinqs pers en platform 2012 Arthur Middendorp: Opzeggen kan via www.aboland.nl, per Niets uit deze uitgave mag worden arthur@jetvertising.nl post of per telefoon. De opzegtermijn gereproduceerd zonder toestemming is 8 weken voor het einde van uw van de uitgever.

Abonnementen (incl. BTW) abonnementsperiode. Als opzegdatum Nederland/België D 132,50 geldt de datum waarop uw opzegging ISSN: 1389-6385 Introductie NL/B 25% D 99,40 per jaar door Abonnementenland is ontvangen.

Overig buitenland D 156,50 Indien u hierom verzoekt, ontvangt u Proefabonnement 3 mnd D 27,50 een bevestiging van uw opzegging met Studenten D 40,– daarin de definitieve einddatum van uw Losse verkoopprijs D 18,50 abonnement. Adreswijzigingen kunt

UTILITIES 5 nr. 07 - 2012

005_commentaar.indd 5

26-06-12 15:32

Trending news op www.utilities.nl

1

Michel Meertens is Plant Manager of the Year 2012 Vrijdag 8 juni

Voor de vijfde keer is de Plant Manager of the Year verkozen tijdens Deltavisie2012. Uit drie finalisten werd Michel Meertens van DSP (DSM Sinochem Pharmaceuticals) in Delft

2

Dsmnederland Gefeliciteerd geweldig gedaan! #Pmy2012

Bio Base Europe inspireert Vlaams-Nederlandse samenwerking Dinsdag 12 juni

Vlaams minister-president Kris Peeters en vice-premier Maxime Verhagen gaan zich inzetten voor de samenwerking rond de biogebaseerde economie.

Op voorstel van bedrijven en regionale bestuurders willen ze de regel-

3

verkozen tot Plant Manager of the Year 2012. Hij wordt een jaar lang het boegbeeld van de procesindustrie. Voor deze verkiezing, een initiatief van het blad Petrochem en branchevereniging VNCI, zoekt de organisatie jaarlijks naar plantmanagers die in de afgelopen jaren op een innovatieve manier een aanzienlijke verbetering hebben gerealiseerd op het gebied van veiligheid, gezondheid, milieu, productiviteit en kwaliteit.

geving die deze economie zou belemmeren bijsturen en gaan ze werken aan een gezamenlijke strategie. De beide ministers openden op maandag 11 juni 2012 de Bio Base Europe Pilot Plant en het Bio Base Europe Training Center. In de Bio Base Europe Pilot Plant op de Rodenhuizekaai in Gent kunnen bedrijven biogebaseerde processen, waarmee op laboratoriumniveau goede resultaten zijn bereikt, opschalen naar semi-industrieel niveau.

Davidvanbaarle Dat is pas hoogwaardige toepassing van biomassa #utilities.nl

Zeven teams bouwen elektrische sportwagens Donderdag 7 juni

Op initiatief van Siemens Nederland bouwen zeven teams van hogescholen en zakelijke partners tot de zomer van 2013 in competitieverband elektrische sportauto’s.

De vier hogescholen en drie zakelijke partners die de strijd om de beste elektrische

auto aangaan zijn: Hogeschool Rotterdam, Hogeschool Arnhem/Nijmegen, Haagse Hogeschool (Delft), Fontys (Eindhoven), Actemium (Veghel), Croon (Rotterdam) en WP Haton (Panningen). Met de Siemens Electric Sports Car Build-off (ESCBO) wil Siemens laten zien dat werken met elektrotechniek leuk en uitdagend is.

Douwewagenaar Cool! Wedstrijd e-cars bouwen, teams van HRO en HAN doen mee #ESCBO

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 07 - 2012

006_7_E_topics.indd 6

26-06-12 14:24

4

Black-out dreigde in België Woensdag 30 mei België stond onlangs dicht bij een black-out, het uitvallen van het totale elektriciteitsnetwerk. ‘Het was extreem zonnig en er was veel wind, waardoor een massa zonneen windenergie werd opgewekt’, legt Lise Mulpas van Elia uit. ‘Tegelijkertijd werd weinig energie verbruikt, onder meer omdat heel wat bedrijven stillagen.’

Joostbijlsma Goed en slecht nieuws in 1 bericht: Belgische net kan overvloed aan duurzame energie nauwelijks aan #utilities.nl

5

Slechtvalken verhuizen Vrijdag 25 mei Nuon-medewerkers van de elektriciteitscentrale Hemweg in Amsterdam hebben de nestkast van de slechtvalken verhuisd. De schoorsteen van centrale Hemweg-7, waar de nestkast oorspronkelijk hing, wordt op termijn afgebroken.

Rlindenburg Is dit niet heel erg netjes van #Nuon? :-) #utilities.nl

6

Ondernemers vrezen tekort technisch personeel Donderdag 31 mei

Ruim zestig procent van de ondernemers in de industriële sector verwacht de komende jaren problemen met het vinden van personeel.

Dat blijkt uit onderzoek van advies- en ingenieursbureau DHV en de Universiteit Utrecht.

Consultancy_nl Nijpend tekort aan hoogopgeleid technisch personeel, bedrijven zoeken talent in buitenland #techniek

7

Groene kolen Woensdag 9 mei

Universiteit Twente en afvalverwerker Twence ontwikkelen samen een nieuwe technologie die afval van landbouw, natuurbeheer en bosbouw ter plekke verzamelt en omzet in geroosterde biomassa met een hoge energiedichtheid: ‘groene steenkolen’.

8

Record aan zonne-energie in Duitsland Dinsdag 29 mei

Door het zonnige weer in mei heeft Duitsland een record in zonne-energie gebroken. Op het piekmoment leverden de zonnepanelen van de oosterburen voor het eerst meer dan 20.000 megawatt.

Jasperfast RT @MVOplossingen Vrijdag leverden de Duitse zonnepanelen 22.000 megawatt = productie van ruim 20 kerncentrales #utilities.nl

9

‘Voorraad lithium-ion batterijen stapelt zich op’ Dinsdag 12 juni

Overproductie en dalende prijzen van lithium-ion batterijen leiden tot een sterke consolidatie in de wereldwijde markt.

Kleinere partijen worden verdrongen en de markt zal grotendeels worden gedomineerd door vijf grote spelers. Dit zijn de belangrijkste uitkomsten van het internationale onderzoek van Roland Berger Strategy Consultants naar de markt voor lithium-ion batterijen.

10

Sabic en VU werken samen aan zonneboilers Maandag 18 juni

Sabic en de Vrije Universiteit Amsterdam hebben een wereldwijde overeenkomst gesloten. Doel van de samenwerking is om de technologische uitvinding van de universiteit om de temperatuur in zonnecollectoren te beheersen, verder te ontwikkelen en op de markt te brengen.

UTILITIES 7 nr. 07 - 2012

006_7_E_topics.indd 7

26-06-12 14:24

infostroom Onderzoek schaliegas eind 2012 klaar Het onderzoek naar de mogelijke gevolgen voor mens, natuur en milieu van het opsporen en winnen van schalie- en steenkoolgas is eind 2012 klaar.

Een onderzoeksbureau zal op korte termijn met het onderzoek van start gaan.

Dat blijkt uit de brief over de laatste stand van zaken van het onderzoek die minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie naar de Tweede Kamer heeft gestuurd.

‘We hebben voor de opzet van dit onderzoek goed geluisterd naar de vragen van alle belanghebbenden’, zegt

minister Verhagen. ‘Ook tijdens het onderzoek kunnen zij kennis nemen van de voortgang en direct input blijven geven.’

De afgelopen periode heeft minister Verhagen zeven consultatierondes gehouden over de vragen die leven bij provincies, gemeenten, burgers en bedrijfsleven. Vragen en zorgen van betrokken partijen zijn omgezet in onderzoeksvragen. Deze zijn in concept aan betrokkenen voorgelegd, om zeker te weten dat hun vragen en zorgen op de juiste manier zijn verwoord.

Duitse energiebedrijven eisen miljarden Duitse energiebedrijven eisen vijftien miljard euro van de Duitse staat voor de schade die ze lijden als gestopt wordt met kernenergie. E.ON, het grootste energiebedrijf, eist alleen al acht miljard euro. Naar aanleiding van de atoomramp in het Japanse Fukushima besloot de Duitse regering kernenergie stapsgewijs af te bouwen. Energiebedrijven worden gedwongen hun lucratieve kerncentrales te sluiten.

De bedrijven zijn het op zich wel eens met het besluit om te stoppen met kernenergie, iets wat breed wordt gedragen door de Duitse bevolking. Ze klagen de staat aan omdat ze niet worden gecompenseerd. De energiebedrijven hebben hun winst al flink zien teruglopen door de kosten van het sluiten van de kerncentrales. E.ON liet eerder dit jaar weten wereldwijd 11.000 banen te zullen schrappen om de kosten te drukken. De Duitse regering wil in 2022 de laatste centrale sluiten.

‘Lean and Green Vlaanderen’ gelanceerd Samen met vijftien bedrijven, zowel grote als kleine logistieke dienstverleners en verladers, heeft het Vlaams Instituut voor de Logistiek (VIL) Lean and Green België gelanceerd. Het VIL ondersteunt en begeleidt binnen het programma Lean and Green 45 koplopers - logistieke dienstverleners en verladers - die zich verbinden om in hun transport- en logistieke activiteiten de energie-efficiëntie te verbeteren en hun CO2-uitstoot met minstens twintig procent te reduceren binnen een periode van vijf jaar.

8 UTILITIES nr. 07 - 2012

008_9_D_infostroom.indd 8

Een eerste groep van vijftien koplopers is inmiddels gestart, een tweede groep van dertig bedrijven start later dit jaar.

Met de lancering van Lean and Green in een tweede Europees land (Italië startte eind 2011 al met Lean and Green) is duidelijk dat duurzaamheid ook internationaal een kernonderwerp is geworden.

Het VIL sloot met Connekt een licentieovereenkomst voor de uitrol van het programma in Vlaanderen, aangepast aan de Vlaamse markt.

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

26-06-12 14:23

Rotterdam krijgt nieuwe windmolens Gemeenten in de stadsregio Rotterdam hebben een akkoord bereikt over de plaatsing van minimaal vijftig windturbines. Op de Haringvlietdam en bij de afvalwaterzuiveringsinstallatie Groote Lucht (Vlaardingen) verrijzen binnenkort kleine windmolenparken; voor andere locaties moet nog een definitief plan worden opgesteld.

Na jarenlang onderhandelen verplichten de gemeenten zich om voor het einde van dit jaar per locatie een plan van aanpak op te stellen, zodat de turbines uiterlijk in 2020 in gebruik kunnen zijn. In totaal zijn achttien verschillende locaties aangewezen op het grondgebied van Rotterdam, Vlaardingen, Schiedam, Lansingerland, Capelle aan den IJssel, Ridderkerk, Barendrecht, Spijkenisse, Bernisse, Westvoorne en Hellevoetsluis. Per locatie zullen een tot vijf turbines aangelegd worden. Alleen bij Hoek van Holland staat een groter windmolenpark van tien turbines gepland.

EU kritisch over slimme meters Voor het gebruik van de ‘slimme energiemeters’ in Europa moeten er betere regels komen, vindt de Europese privacybewakersdienst EDPS. Door de digitale meters kunnen energiebedrijven digitaal zien hoeveel elektriciteit een klant de hele dag door verbruikt. Ze kunnen de klant ook op afstand afsluiten. Het gevaar is dat anderen de verbinding hacken.

De Europese toezichthouder voor gegevensbescherming EDPS adviseert een meldingsplicht voor hack-gevallen, een betere wettelijke basis en een plicht voor energiebedrijven om de beste beschermingstechnieken te gebruiken.

Klanten moeten ook steeds hun verbruik en gegevens kunnen inzien.

De EU wil voor 2020 zoveel mogelijk slimme meters laten plaatsen. Nederland heeft sinds kort een eigen wet voor de meters. Die wet bepaalt dat de meters hooguit zes keer per jaar mogen worden afgelezen. Consumenten moeten ook steeds hun eigen verbruik en gegevens kunnen inzien.

Bedrijven niet bezig met grondstoftekort Europese bedrijven in de chemische, farmaceutische en voedingsmiddelenindustrie bereiden zich nauwelijks voor op een verwachte grondstoffenschaarste.

Dat blijkt uit een onderzoek van advies- en accountantskantoor KPMG. Van de ruim tweehonderd onderzochte ondernemingen vreest zestig procent dat een tekort aan grondstoffen binnen nu en vijf jaar problemen gaat opleveren. Toch is niet meer dan twintig procent van hen bezig met het opstellen of uitvoeren van beleid dat erop gericht is toekomstige bevoorrading zeker te stellen. KPMG adviseert de bedrijven meer aandacht te besteden aan technologische innovatie, recycling, en het aanwenden van minder schaarse grondstoffen.

Nederland benut kennis slecht Nederland laat economische kansen liggen in de concurrentiestrijd om schone energietechnologie. Ons land zakte in 2011 op de wereldranglijst van de 18e naar de 21e plaats. Dat blijkt uit onderzoek in opdracht van het Wereld Natuur Fonds (WNF) waarvoor investeringen in bijvoorbeeld windturbines, zonnepanelen, zonnecellen en elektronica in 25 belangrijke economieën werden doorgelicht. In 2011 werd tweehonderd miljard euro verdiend aan bijvoorbeeld de bouw van windparken en systemen voor energiebesparing en zonne-energie.

De schone industrie is nu bijna even groot als die van consumentenelektronica.

De verwachting is dat de omzet de komende tien jaar verdubbelt. Maar waar landen als China en Zuid-Korea profiteren, valt Europa terug.

David Walker (56) zal worden benoemd tot voorzitter van de Raad van Bestuur (CEO) van energiekennisbedrijf DNV KEMA. David Walker is afkomstig van de DNV Groep waar hij de functie bekleedde van hoofd Groepsstrategie. Voorzitter Raad van Commissarissen, Henrik O. Madsen: ‘David Walker heeft ruim dertig jaar internationale ervaring in de gehele energiewaardeketen en is nauw betrokken geweest bij de start van DNV KEMA. Ik heb er alle vertrouwen in dat hij, samen met zijn managementteam, een bijdrage zal leveren aan de verdere versterking van de positie van DNV KEMA als wereldwijd leidend energieadvies en test & certificatiebedrijf.’

Eneco gaat Windpark Delfzijl Noord volledig zelf realiseren. Het duurzame energiebedrijf heeft daarover overeenstemming bereikt met KDE Energy en WindWise, de ontwikkelaars van het park. Het windpark, dat een capaciteit krijgt van 60 tot 65 megawatt, komt op terreinen van Groningen Seaports.

Eind dit jaar al wordt gestart met de bouw. Medio 2014 zal het park operationeel zijn. Eneco investeert meer dan tachtig miljoen euro in het project.

Photovoltech uit het Belgische Tienen maakt de intentie tot sluiting bekend.

De producent van zonnecellen lijdt hard onder de wereldwijde overproductie en leed vorig jaar een monsterverlies van 120 miljoen euro. Bij Photovoltech, een dochterbedrijf van energiereus Electrabel (GDF Suez) en olieproducent Total, werken 267 mensen. Zij kunnen mogelijk getroffen worden door een collectief ontslag.

DSM heeft van de Deense energieproducent Dong Energy een opdracht gekregen voor de levering van enzymen voor het omvormen van tarwestro tot cellulose-ethanol. De brandstof wordt door verkoopmaatschappij Statoil ASA (STO) als BIO 95 2G brandstof in tankstations aan de consument verkocht.

UTILITIES 9 nr. 07 - 2012

008_9_D_infostroom.indd 9

26-06-12 14:23

Interview Gas is goedkoop te transporteren, eenvoudig

op te slaan en zeer veelzijdig in te zetten. Toch krijgt het in de duurzame toekomstscenario’s maar een bescheiden rol toebedeeld. Onterecht volgens René Peters van TNO Energie. De directeur gastechnologie ziet wel een verschuiving in het spectrum, nu het Slochterengas langzaam opraakt. ‘We krijgen gas van verschillende samenstellingen, maar dat hoeft geen problemen op te leveren.’

Tekst: David van Baarle Beeld: Menno Ringnalda

‘Gas verdient prominente rol in verduurzaming’ Toen de topsector Energie zijn innovatiecontracten bekend maakte, werd al direct duidelijk dat de bestaande Nederlandse kennisinstituten een belangrijke rol gaan spelen in de invulling en de aansturing van het energieonderzoek. Zowel ECN als TNO worden betrokken bij de zeven innovatiecontracten die onlangs zijn ondertekend. Tijd om TNO Energie zijn visie te vragen op de Nederlandse en internationale energiemarkt. Volgens René Peters, directeur gastechnologie bij het kennisinstituut, is er nog een belangrijke rol weggelegd voor gas, juist ook in de duurzame energievoorziening.

Weten we dan niet al alles over aardgas wat er te weten valt?

‘In de huidige energiemarkt, waar grote verschuivingen plaatsvinden, kun je niet zonder onderzoek en ontwikkeling. Nederland zal over zo’n tien jaar netto importeur zijn van aardgas terwijl we het gas jarenlang exporteerden. Dat betekent dat er andere gasstromen dominant worden, zoals Russisch gas en LNG uit andere delen van de wereld. Dat heeft invloed op de samenstelling van het gas en daar kun je beter van tevoren op voorbereid zijn. Bovendien is het 10 UTILITIES nr. 07 - 2012

010_11_13_interview.indd 10

gasnet momenteel vooral eenrichtingsverkeer waarbij gas vanuit onder andere Slochteren richting de klant gaat. Maar als de stromen bidirectioneel worden, zul je anders met je net moeten omgaan. Daar doen we onder andere onderzoek naar.’

Over die gassamenstelling is inderdaad veel te doen geweest de afgelopen tijd.

In hoeverre kun je die beïnvloeden?

‘De truc is om het gas zoveel mogelijk te mengen. Het is net als bij verf: als je alle kleuren door elkaar mengt, krijg je altijd dezelfde soort grauwe kleur. Bij gas is dat niet anders. De samenstelling van de diverse soorten

kunnen beïnvloeden, maar ook hun wisselwerking hebben met de infrastructuur. Nu is het idee postgevat dat we al die soorten kwaliteiten door elkaar zouden kunnen mengen.

De theoretische modellen geven aan dat de bandbreedte in de calorische waarde daarmee nog wel eens smaller zou kunnen worden dan nu. TNO heeft simulatiemodellen gemaakt waarbij je de kwaliteit van het gas heel goed kunt voorspellen en zelfs kunt zien welk gas welke kant opgaat en wanneer het aankomt. Dat is straks een handige tool om het gas daadwerkelijk via het net on spec te krijgen. De gastransportoperator

‘De truc is om het gas zoveel mogelijk te mengen.

Het is net als bij verf: als je alle kleuren door elkaar mengt, krijg je altijd dezelfde soort grauwe kleur. Bij gas is dat niet anders.’ gas kan behoorlijk verschillen, niet alleen in calorische waarde. Ik heb nog niet eens de opkomst van groen gas genoemd en er zijn zelfs ideeën om waterstofgas bij te mengen. Twee verschillende gassen die niet alleen de kwaliteit van het overige gas

wordt dan een soort procesoperator die door bepaalde kleppen te openen en andere te sluiten het gas mengt.

De hardware die daarvoor nodig is, is al aanwezig. Nu moet alleen nog de informatie over hoe je deze moet bedienen beschikbaar komen.’

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

26-06-12 14:49

Nu is een van de innovatiecontracten gericht op smart grids. Sinds wanneer bemoeit TNO zich daarmee?

‘TNO heeft van oudsher veel expertise op het gebied van informatie- en communicatietechnologie en vanuit die expertise is TNO zich ook gaan richten op de ontwikkeling van smart grids. Denk hierbij aan ICToplossingen ten behoeve van het inpassen van duurzame energiebronnen in de energievoorziening en het afstemmen van vraag en aanbod maar ook aan privacy- en securityaspecten. Een belangrijk uitgangspunt bij de ontwikkeling van deze oplossingen is het centraal stellen van de eindgebruiker. Immers, hoe laat je de technologie landen in de maatschappij en hoe zorg je ervoor dat mensen de technologie optimaal gebruiken? We hebben tegenwoordig dan ook steeds meer gammawetenschappers in onze gelederen. We zijn ons er namelijk steeds meer bewust van geworden dat het succes van technologie niet alleen afhangt van de technologie zelf, maar ook van de maatschappelijke acceptatie en uiteindelijk ook het businessmodel. In het verleden gebeurde het nog wel eens dat innovatieve producten strandden bij de

marktintroductie omdat het publiek het gevoel had dat ze het door de strot kreeg geduwd. Dat zag je bijvoorbeeld bij de smart meter.

In het geval van smart grids wordt van het publiek verwacht dat men hun energieverbruik gaat afstemmen op de energieproductie. Om ze dat daadwerkelijk te laten doen, moet je je verdiepen in hun beweegredenen. Mensen moeten eerst het voordeel van een technologie zien, willen ze er moeite voor moeten doen. Een financiële prikkel kan bijvoorbeeld heel goed werken.’

Maakt de gasinfrastructuur dan ook onderdeel uit van het smart grid?

‘In zoverre wel dat je de mogelijkheden van het hebben van een gasinfrastructuur zou moeten benutten in de energiemix. In Duitsland gaat Gasunie samenwerken met Greenpeace om overtollige windenergie via elektrolyse om te zetten in waterstofgas.

Het voordeel van gas is dat je het veel eenvoudiger kunt opslaan en ook het transport is tien keer zo goedkoop als elektriciteitstransport.

Uiteraard kost het splitsen van water ook energie, maar momenteel is het wel aantrekkelijker dan grootschalige elektriciteitsopslag in batterijen. Ik

vind het persoonlijk een gemis dat de Europese Unie in zijn vergezichten voor de Europese energievoorziening aanstuurt op een elektrische backbone in de vorm van een HVDC-verbinding, terwijl energietransport over die afstanden veel goedkoper kan via de gasinfrastructuur. Stel je voor dat Engeland meer energie nodig heeft en ze hebben de keuze uit een centrale in Nederland bouwen en de elektriciteit via BritNed vervoeren of de centrale in Engeland bouwen en het benodigde gas via de Balgzand Bacton Line transporteren. Welke keuze is de meest energie-efficiënte? Ik kan je verzekeren dat de laatste optie tienmaal energiezuiniger is qua transport dan de eerste. Zeker als je energie over grote afstanden wilt transporteren, is gas altijd de beste optie. De infrastructuur, een pijpleiding versus een koperen kabel, is veel goedkoper, er is nauwelijks energieverlies en bovendien kun je gas veel beter opslaan.’

Wel apart dat juist Greenpeace aan zo’n oplossing werkt ‘We merken dat de non-gouvernementele organisaties steeds coöperatiever worden en de samenwerking zoeken. Ik denk ook dat het beeld dat UTILITIES 11 nr. 07 - 2012

010_11_13_interview.indd 11

26-06-12 14:49

BUSINESS LINQS BIJEENKOMST Hét kennisnetwerk binnen de industrie

/SCHRIJF

U NU IN

/ Impressie

20 september – Masterclass Michel Meertens – DSM Sinochem Pharmaceuticals – Delft Michel Meertens van DSP (DSM Sinochem Pharmaceuticals) in Delft is verkozen tot Plant Manager of the Year 2012. Hij is een jaar lang het boegbeeld van de procesindustrie.Tijdens deze Business Linqs bijeenkomst zal hij een masterclass geven over hoe hij continu in hoog tempo is blijven verbeteren en vernieuwen. Daarnaast legt hij uit hoe veiligheid als een gezamenlijke verantwoordelijkheid kan worden aangepakt. Veilig gedrag ontstaat vanuit goede en directe communicatie, niet alleen met de productieafdelingen, maar ook met aannemers of partners.

Bent u plant- of site manager en wilt u deze bijeenkomst bijwonen?

Mail dan naar congressen@industrielinqs.nl voor een persoonlijke uitnodiging. Valt u buiten deze doelgroep maar wilt u wel de bijeenkomst bijwonen, dan bent u van harte welkom en kunt u zich inschrijven via: www.industrielinqs.nl/businesslinqs

Programma 15.00 uur Ontvangst & registratie 15.30 uur Masterclass Plant Manager 2012 16.30 uur Rondleiding 17.30 uur Borrel * (tijdstippen zijn o.v.b)

Inlichtingen? Anouk Bouwmeester • tel.+31 (0)20 31 22 797 • anouk.bouwmeester@industrielinqs.nl www.industrielinqs.nl/businesslinqs In 2012 mede mogelijk gemaakt door:

01_A4.indd 63

26-06-12 14:09

zowel wij als Greenpeace of Natuur & Milieu hebben van een duurzame energievoorziening aardig overeenkomen. Het grootste verschil zit in het tijdpad. Natuurlijk zullen we ooit moeten afstappen van fossiele brandstoffen, maar het zou zonde zijn om niet de potentie van de Nederlandse aardgasbronnen ten volle uit te nutten. Vergeet ook niet de economische revenuen die we nog steeds van ons gas hebben, zo’n tien miljard euro per jaar. De overgang naar duurzame energie kost nu eenmaal tijd en aardgas vult duurzame bronnen zoals wind- en zonne-energie perfect aan omdat het flexibel in is te zetten als piekscheerder. Dat betekent wel dat je aardgascentrales anders moet inrichten en dimensioneren. Je zult ze moeten optimaliseren voor peakloadsituaties in plaats van de gasturbines als baseload in te zetten.’

Maar dat zou dan ook betekenen dat er eigenlijk geen ruimte is voor kolencentrales.

‘Op den duur is daar misschien geen ruimte meer voor. Maar de centrales die onlangs zijn opgeleverd zullen de komende veertig jaar nog draaien, dus je kunt ook niet om ze heen. Als je kolencentrales van de ene op de andere dag zou sluiten, gooi je het kind met het badwater weg. De NGO’s zouden dat overigens graag zien, maar wij kijken ook nog naar de impact die dat zou hebben op de economie. Energie moet ook betaalbaar blijven. Dat neemt niet weg dat we de kwalijke gevolgen van het gebruik van steenkool zoveel mogelijk adresseren. Hiervoor zetten we in op de ontwikkeling van CO2-afvang en -opslag. Maar ook als je goedkoop groene energie wilt produceren, is op dit moment bijstoken van biomassa in een kolencentrale nog de beste oplossing.

CCS is echter niet meegenomen in de plannen van het topteam Energie ‘Nee, dat klopt. Dat komt voornamelijk omdat de lopende projecten al gefinancierd zijn. Zo zijn bij het CATO2-programma zo’n 35 partners betrokken die allemaal hun eigen bijdrage leveren. Maar over een jaar

of twee loopt de onderzoekstermijn af en we willen wel graag doorgaan.

Dus wie weet komt het onderwerp CCS weer binnenkort op de agenda.

Al was het maar omdat er inmiddels vergevorderde plannen zijn voor het zogenaamde ROAD-project.

Electrabel en E.ON willen de rookgassen van hun centrales afvangen en

waar de schepen nu op varen, levert te veel vervuiling op en de sector zal moeten investeren in dure filters of schonere brandstoffen. Daar kan LNG een grote rol gaan spelen. Het vrachtvervoer, of het nu schepen zijn of vrachtwagens, vereist een te grote kracht en actieradius om deze te elektrificeren. Nu al zijn er schepen

‘Als je kolencentrales van de ene op de andere dag zou sluiten, gooi je het kind met het badwater weg.’

offshore opslaan in een oud gasveld van TAQA. Natuurlijk weten die partijen ook wel dat het de minst mooie manier is om van het CO2 af te komen, maar het geeft wel meer tijd om te zoeken naar betere oplossingen. Die worden overigens steeds meer gevonden. CO2 wordt al toegepast voor enhanced oil recovery waarbij het in olievelden wordt geïnjecteerd om de olie minder viskeus te maken. Ook aardgas en koolbedmethaan kan eenvoudiger worden gewonnen na CO2-injectie via enhanced gas recovery. Nog mooier zou zijn als de afvalstof kan worden opgewerkt tot grond- of brandstof. Daar wordt al druk mee geëxperimenteerd, onder andere door de kooldioxide om te zetten in methanol, wat je weer zou kunnen gebruiken als transportbrandstof. Wanneer we op die manier met CO2 omgaan, heb je het niet over CCS, maar over carbon capture and use. Dat klinkt toch veel aantrekkelijker. Wij pleiten daarom voor een nieuwe programmalijn in het innovatiecontract gas gericht op carbon capture, use and sequestration (CCUS, red.).’

Nu we het toch over transport hebben.

Die sector is tot nog toe aardig uit de wind gehouden wat betreft energiebesparing of schone energiebronnen.

‘Dat klopt ten dele, want de vervoerssector is wel degelijk minder energie gaan gebruiken en CO2 gaan uitstoten.

Er staan interessante ontwikkelingen voor de deur aangezien de binnenvaart straks veel minder SOx, NOx en roet mag uitstoten in 2015. De stookolie

die op LNG varen en het is vrij eenvoudig om bestaande scheepsmotoren om te bouwen tot dual fuel motoren.

Uiteraard moet daarbij ook nog veel worden geïnvesteerd in de infrastructuur, want tot nog toe kun je niet overal LNG tanken.

Dat hoeft niet altijd een probleem te zijn. VOS Logistics is een grote vrachtvervoerder met vele vrachtwagens op de weg en wil ook overstappen van diesel op LNG. Daarmee kunnen de wagens achthonderd kilometer ver komen. Dat is ver genoeg om een rondje Nederland te rijden om vervolgens weer bij de thuisbasis te tanken.’

U kiest daarbij altijd voor de meest optimale oplossing.

‘Wij zijn wetenschappers en laten ons liever leiden door cijfers en testresultaten dan door emoties. Dat wil niet zeggen dat we ons afwenden van de maatschappij, maar we plaatsen het wel in de juiste context. De emoties die loskomen bij kwesties als CO2opslag, maar ook bij de productie van schaliegas, hebben weinig te maken met reële gevaren. Toch moet je ook die emotionele context meenemen in je aanbevelingen. Je kunt technologisch nog de beste oplossing bieden, als de mensen er niet aan willen, heb je er nog niets aan. TNO Energie wordt voor zo’n twintig procent door het rijk gefinancierd, maar de overige tachtig procent halen we bij de EU en het bedrijfsleven vandaan. Daarvoor moeten wel met beide benen in de maatschappij blijven staan en luisteren naar wat er speelt.’ n UTILITIES 13 nr. 07 - 2012

010_11_13_interview.indd 13

26-06-12 14:49

technologie Recordefficiëntie van 43,5 procent voor zonnecel Sharp is erin geslaagd om een zonnecel te ontwikkelen met een recordefficiëntie van 43,5 procent. Sharp maakt hiervoor gebruik van drie lichtgevoelige lagen en een fresnel-lens om het licht op het oppervlak van de zonnecel te concentreren.

Sharp wist met eenzelfde type zonnecel in 2007 al een conversion efficiency te behalen van 40 procent, maar het bedrijf heeft dit nu verder verhoogd naar 43,5 procent, waarbij ook een minder sterke concentreerlens gebruikt is.

Het nieuwe ‘triple-junction’-zonnecelontwerp van Sharp bestaat uit drie boven op elkaar gestapelde, lichtgevoelige lagen, waarbij de onderste laag gemaakt is van het samengestelde materiaal indium-gallium-arsenide.

Daarnaast heeft Sharp de afstand tussen de elektroden op het oppervlak van de zonnecel naar eigen zeggen

geoptimaliseerd en is de elektrische weerstand van de fotovoltaïsche cel verminderd.

Vanwege de hoge conversie-efficiëntie van zonnecellen op basis van samengestelde materialen worden dergelijke compound solar cells hoofdzakelijk in satellieten gebruikt, maar de doelstelling van Sharp is om deze technologie te gaan gebruiken in zonne-energiesystemen op bijvoorbeeld daken van

bedrijven.

Sharp verwacht dat in 2013 de totale capaciteit van geleverde zonnecelsystemen in Japan zal stijgen naar 2,5 gigawatt, als gevolg van de invoering van een tarief dat Japanse energiemaatschappijen moeten betalen voor door gebruikers aan het stroomnet geleverde energie. In 2011 bedroeg de totale capaciteit van in Japan verkochte zonnecellen nog 1,3 gigawatt.

Kerstverlichting van de toekomst verbruikt geen elektriciteit Als het aan wetenschappers ligt, raken de snoeren van de kerstverlichting straks nooit meer in de knoop, want de kerstverlichting van de toekomst heeft geen elektriciteit nodig. En dat allemaal dankzij het vuurvliegje.

‘Vuurvliegjes zijn één van de beste voorbeelden van bioluminescentie’, vertelt onderzoeker Matthew Maye.

‘Het licht is heel helder en efficiënt.’

Vuurvliegjes produceren dat heldere licht dankzij een chemische reactie tussen luciferine en luciferase. Wat heeft Maye nu gedaan om dat proces te kopiëren? Hij maakte een nanostaafje. De buitenste laag van het nanostaafje bestond uit cadmiumsulfide. De kern uit cadmiumselenide.

Dit zijn twee halfgeleidende metalen.

Maye voegde luciferase aan het staafje

toe. Later werd luciferine toegevoegd.

Wanneer die twee stoffen met elkaar reageren, komt energie vrij. Die werd doorgestuurd naar het nanostaafje en zorgde ervoor dat dit ging gloeien.

Door de grootte van de kern van het nanostaafje en de lengte van het nanostaafje aan te passen, konden de onderzoekers bepalen welke kleur deze werd. Zo kunnen de nanostaafjes een oranje, rode en groene gloed produceren.

Het is niet voor het eerst dat het trucje van de vuurvlieg wordt nagebootst. Wel is deze aanpak twintig tot dertig keer efficiënter dan eerdere pogingen, zo meldt het blad Nano Letters. ‘Het trucje zit ‘m in het verkleinen van de afstand tussen het enzym (luciferase, red.) en het

oppervlak van het nanostaafje en het optimaliseren van de bouw van het nanostaafje’, vertelt Maye. ‘Wij hebben een manier ontwikkeld om het genetisch gemanipuleerde enzym luciferase op chemische wijze direct aan het oppervlak van het nanostaafje te verbinden.’

14 UTILITIES nr. 07 - 2012

014_15_K_technologie.indd 14

26-06-12 14:23

Wek al lopend energie op Een nieuwe uitvinding kan batterijen (voor kleine apparaten) wel eens overbodig maken: voortaan wekt u de energie gewoon zelf direct op. En wel met uw knieën.

Engelse onderzoekers hebben een apparaatje ontwikkeld dat energie uit uw bewegingen haalt. Het apparaatje past precies aan de buitenkant van de knie. Hoe werkt het? Het apparaatje is rond en bestaat uit een ring (aan de buitenkant) en een centraal deel met daaraan vier ‘armen’. Wanneer mensen lopen, gaat de buitenste ring draaien. Deze buitenste ring telt 72 kleine uitstulpingen. Deze bewegen

langs de vier armen en die gaan daardoor trillen. Die trillingen worden vervolgens weer omgezet in energie.

Dat ervoor gekozen is om het apparaatje op de knie te plaatsen, is niet heel verwonderlijk. Tijdens het lopen

verandert de hoek van de knie namelijk sterk. En die veranderende hoek stelt het apparaatje in staat om veel energie op te wekken.

Op dit moment is het apparaatje in staat om ongeveer twee milliwatt op te wekken. Wat kunnen we met dat kleine beetje energie doen? Best veel.

Zo zou het gebruikt kunnen worden om sensoren in het lichaam van energie te voorzien. Ook soldaten kunnen gebaat zijn bij de uitvinding: zij slepen tijdens een tocht te voet nu vaak vele kilo’s aan batterijen mee. In de toekomst kunnen ze wellicht al lopend energie opwekken.

Golf-energiewinning geïnspireerd op natuur

Brandstofcel op glucose

Een soort tapijt op de zeebodem kan op een vergelijkbare manier energie opnemen zoals modderige zeebodems dat ook doen, ontdekten Amerikaanse wetenschappers.

Soms zijn het juist alledaagse omgevingen waar inspiratie vandaan komt.

In dit geval van een plek in de Golf van Mexico die mensen uit de omgeving ‘moddergat’ noemen. Dit is een veilige plek voor vissers bij plotseling opkomende stormen of hoge golfslag omdat de golven hier ‘binnen twee of drie golfslagen’ (tussen de honderd en tweehonderd meter) verdwijnen door de demping van de modderige zeebodem. Als modder zoveel energie uit golven op kan nemen, dan zou een kunstmatig tapijt dat op eenzelfde manier reageert op overkomende golven, die hoeveelheid energie moeten kunnen omzetten in voor de mens bruikbare energie.

Wetenschappers hebben een brandstofcel ontwikkeld die dezelfde energiebron heeft als onze cellen: glucose.

‘Menselijke’ glucose als energiebron gebruiken is niet nieuw: enkele decennia geleden werd daar al volop met geëxperimenteerd. Maar het kwam nooit echt van de grond. De brandstofcellen bleken niet zo praktisch en lithium-ion-accu’s konden toch veel meer energie leveren.

Onderzoekers van het Massachusetts Institute of Technology zien wel weer iets in een brandstofcel die loopt op glucose. Hun brandstofcel ziet er dan ook heel anders uit dan de cel die enkele decennia geleden werd ontwikkeld. Zo zijn voor de ontwikkeling van de brandstofcel geen biologische componenten gebruikt. In plaats daarvan bestaat de brandstofcel uit een platinum kathalysator. Deze doet eigenlijk hetzelfde als onze cellen doen om aan energie te komen: glucose van elektronen ontdoen. De brandstofcel levert zo tot wel enkele honderden microwatts op. Te weinig om flinke elektrische apparaten draaiende te houden. Maar dat is ook niet wat onderzoekers voor ogen hebben.

Zij hopen dat de brandstofcellen in de toekomst verlamde mensen van de energie kunnen voorzien om toch hun armen of benen te bewegen.

De onderzoekers bedachten een constructie die volledig onder water op de zeebodem ligt in de vorm van een tapijt met daaronder rechtopstaande drukveren. Aan de drukveren zitten generatoren vast die uit de beweging energie halen. CWEC (Carpet for Wave Energy Conversion) is veilig voor boten en onderwaterleven, omdat er geen bewegende delen bovenuit steken. Daarnaast is het apparaat ook goed bestendig tegen zware stormen en presteert dan waarschijnlijk zelfs beter. Dit in tegenstelling tot de meeste golfenergieomzetters die bij zware storm stilgezet moeten worden. Als klap op de vuurpijl zorgt het mechanisme er zelfs voor dat er lokaal veilige havens voor vissers en andere boten ontstaan op open zee. Bij bouw aan de kust, zorgt het logischerwijs voor extra bescherming tegen grote golven.

UTILITIES 15 nr. 07 - 2012

014_15_K_technologie.indd 15

26-06-12 14:23

We maken verschil

|

r alvast reservuewe agenda in

congressen en evenementen

|

NAJAAR 2012 20 september – Business Linqs bijeenkomst

Hét keNNisNetWeRk BiNNeN de iNdustRie mAsteRcLAss WiNNAAR pLANt mANAgeR of tHe yeAR 2012 WWW.INDUSTRIELINQS.NL/BUSINESSLINQS

26 september – imaintain, prestatiemanagement

coNgRes vAN Nvdo sectie suto eN imAiNtAiN WWW.I-MAINTAIN.NL/PRESTATIE

1+2 november – energy 4 Next generations

tWeedAAgs coNgRes vAN Nemo, utiLities eN iNdustRieLiNqs peRs eN pLAtfoRm WWW.ENERGY4NEXTGENERATIONS.COM

22 november – Business Linqs bijeenkomst

Hét keNNisNetWeRk BiNNeN de iNdustRie mAsteRcLAss WiNNAAR RespoNsiBLe cARe-pRiJs 2012 WWW.INDUSTRIELINQS.NL/BUSINESSLINQS

27 september – profion maintenance Linqs 13 december – profion maintenance Linqs LeziNgeN eN discussie oveR de AANpAk vAN oNdeRHoud WWW.INDUSTRIELINQS.NL/PML

1

LeziNgeN eN discussie oveR de AANpAk vAN oNdeRHoud WWW.INDUSTRIELINQS.NL/PML

november – Het Nvdo infra congres

BiJeeNkomst oveR de gRoNd-, Weg- eN WAteRBouW WWW.I-MAINTAIN.NL/INFRA

vooRJAAR 2013 14 februari – Business Linqs bijeenkomst

Hét keNNisNetWeRk BiNNeN de iNdustRie WWW.INDUSTRIELINQS.NL /BUSINESSLINQS

21 maart – imaintain congres en mmy-verkiezing 2013

coNgRes vooR de pRofessioNeLe oNdeRHoudssectoR WWW.IMAINTAIN.NL/CONGRES

30 mei – profion maintenance Linqs

LeziNgeN eN discussie oveR de AANpAk vAN oNdeRHoud WWW.INDUSTRIELINQS.NL /PML

6 juni – deltavisie congres en pmy-verkiezing 2013

Hét eveNemeNt vooR de iNdustRie iN de RiJN/scHeLde-deLtA WWW.DELTAVISIE2013.NL

Wijzigingen onder voorbehoud. op genoemde websites vindt u altijd de meest recente informatie. Noteer de data alvast in uw agenda!

Industrielinqs pers en platform • Veembroederhof 7 • 1019 HD Amsterdam • T: 020 - 31 22 088 • F: 020 - 31 22 080 • www.industrielinqs.nl

05_congressen.indd 1

26-06-12 14:19

ENERGIE

UTILITIES 17 nr. 07 - 2012

017_katern_energie_cover.indd 17

26-06-12 14:23

ENERGIE Bijna een jaar hing het voortbestaan van

Helianthos aan een zijden draadje. Nuon zag geen brood in succesvolle vermarkting van hun flexibele zonnefolie en begon Helianthos al te ontmantelen.

Totdat HyET van Rombout Swanborn, op het laatste moment, vijf miljoen euro kon neertellen. Helianthos gaat verder als expertise- en ontwikkelcentrum met een jaarlijkse productie van 300.000 vierkante meter (twintig megawatt).

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: Helianthos

Helianthos wordt ontwikkelcentrum Het verhaal van Helianthos is een klassiek voorbeeld van lotswissel en een twistgeval, van speelbal tussen multinationals Shell en Nuon en van vermenging van maatschappelijke en zakelijke belangen. Het verhaal begint medio jaren negentig van de vorige eeuw. Hoofd onderzoek bij chemieconcern Akzo, de nu overleden natuurkundige Noor van Andel, heeft in die tijd een zonnefolie ontwikkeld die in eerste instantie wat lagere rendementen dan reguliere PV-panelen boekt maar grote voordelen kent.

Zijn dunne films bestaan niet alleen vrijwel volledig uit ‘solar grade’ silicium maar bevatten bijgevolg nauwelijks giftige grondstoffen. Bovendien is deze zonnefolie licht van gewicht. Dat maakt de innovatieve PV-technologie bij uitstek geschikt voor toepassingen die niet met de reguliere PV-systemen kunnen worden uitgerust, zoals gevels en geluidswallen tot bijzonder vormgegeven daken of andere overspanningen waarin gewicht een belangrijke rol speelt.

Olieconcern Shell ziet wel wat in het idee van Van Andel en pikt de veelbelovende PV-technologie op, om het even later ook weer af te stoten.

18 UTILITIES nr. 07 - 2012

018_19_21_O_artikel.indd 18

Tot grote woede van Van Andel. Shell heeft in die periode haar gas- en oliereserves namelijk veel te gunstig ingeschat en moet nodig afslanken.

Jeroen van der Veer, de nieuwe directeur, haalt de bezem door het bedrijf en veegt alle duurzame initiatieven die niet tot Shells kerntaken behoren, van tafel en uit het portfolio.

Zonne-energie, hoe veelbelovend ook, behoort daarbij. Van Andel klopt vervolgens aan bij Nuon, dan onder leiding van Ludo van Halderen. Het stroombedrijf heeft wel oren naar nieuwe PV-technologie. Het is immers de tijd waarin klimaatverandering hoog op de maatschappelijke agenda staat.

En dan zetten de problemen zich voort ... Nuon brengt de flexibele zonnefolie onder bij haar businessunit retail terwijl de technologie nog niet eens marktrijp is. Om de zaken te compliceren, besluit het Rijk, als eerste en enige in de EU, alle stroombedrijven te splitsen in een netwerken een leveringsbedrijf. Nuon wordt in 2009 voor maar liefst tien miljard euro aan het Zweedse Vattenfall verkocht.

Verkoop van het leveringsbedrijf

betekent bijna de doodsteek voor Helianthos. Vattenvall moet door de economische crisis afslanken, net zoals Shell drie jaar eerder. Nuon, voor de hoofdprijs gekocht, wordt ingrijpend gereorganiseerd. Dure onderdelen vliegen eruit. Maar al voor die reorganisatie delft Helianthos het onderspit. Weliswaar boekt het Arnhemse bedrijf in 2010 nog een aanzienlijke rendementsverhoging en voert het een succesvol pilotproject uit met honderden vierkante meters folie op een Ikeavestiging, maar het mag niet meer baten. In september 2011, na ruim een jaar vruchteloos pogen Helianthos via ING te verkopen, besluit Zweden om de fabriek te ontmantelen. En dat terwijl Nuon en onze overheid er respectievelijk nog 85 miljoen en 27 miljoen euro aan subsidies in hadden gestopt. Al rap dienen zich de eerste kapers aan: zo biedt Solmateq uit Qatar 3,5 miljoen euro om Helianthos te strippen, uiteraard met medeneming van de innovatieve technologie.

Burgerinitiatief De gedwongen verkoop van Helianthos is een doorn in het oog van enkele burgers, aan-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

26-06-12 15:25

gevoerd door Mattijs Hirschemoller, universitair hoofddocent milieubeleid aan de Vrije Universiteit Amsterdam, en Guus Jansen, directeur-eigenaar van Caneval Ventures, een business development- en investeringsmaatschappij. Na de aankondiging tot ontmanteling zetten zij, met pakweg vijftien anderen, het burgerinitiatief op om deze dunnefilmtechnologie voor ons land te behouden. Samen met het management van Helianthos ontwikkelt Guus Jansen een nieuw businessplan, beter dan dat van Nuon en ING. ‘Nuon en ING gingen uit van beperkte, zeer dure productiecapaciteit met behoudende aannames over prijsontwikkeling en maar weinig aandacht voor marktpositionering’, zegt Guus Jansen. ‘Dat kon veel beter en trok een investeerder die eerder op basis van het ING-plan was afgehaakt over de streep. Ruim een maand

later wordt echter duidelijk dat deze zijn bod niet gestand kan doen en er dreigt verkoop aan Solmateq. Het burgerinitiatief zoekt de publiciteit op en nodigt mensen uit het manifest te ondertekenen. Met vele kleine en

De gedwongen verkoop van Helianthos is een doorn in het oog van enkele burgers.

maar het aantrekken van risicokapitaal blijkt moeilijk. In Nederland ging in 2011 volgens Jansen daarin zo’n 160 miljoen om, in de energieen milieusector slechts 17 miljoen.

‘Tegelijkertijd neemt de markt voor duurzame energietechnieken jaarlijks met meer dan tien procent toe. De spin-off effecten, onder meer naar werkgelegenheid, zijn dus enorm.

Kansen als Helianthos doen zich maar enkele keren voor’, aldus Jansen.

enkele grotere toezeggingen is deze groep van zo’n duizend man bereid om 2,5 miljoen euro te investeren.

Door die publiciteit besluit Nuon in 2012 van verkoop aan Solmateq af te zien en organiseert in april een openbare veiling via internet.’

Ondertussen zijn Jansen en zijn partners hard op zoek naar investeerders,

Grote partijen Wat het product van Helianthos voor Nederland uniek maakt, is dat de dunnefilmtechnologie geen concurrentie van glazen PV-systemen heeft, de bulk die momenteel uit China de markt overstroomt, maar ook dat turn-key kosten wegens minder materiaal en inverters veel lager liggen en potentiele afzetmarkten nog groter zijn. Ook zullen de rendementen naar verwachUTILITIES 19 nr. 07 - 2012

018_19_21_O_artikel.indd 19

26-06-12 14:23

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

Energyst Rental Solutions NV terbekehofdreef 24 B - 2610 WiLRiJK, BeLGiË tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

WATER

Diensten

PRODuCten

Lubron Waterbehandeling BV Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders. nl Website: www.esders.nl

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

GAS

Diensten

WATER

Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders. nl Website: www.esders.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

STAR Oil Gas Power

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad. nl Website: www.bermad.nl

sir. W. Churchill-laan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Noxon Stainless B.V.

PRODuCten

BERMAD Holland

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Inspectie en Keuringen

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

DDM Demontage B.V. Demontage - sloopwerken transport - Asbestsanering Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

STAR België Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Vincent IJff, tel. 070 399 0000

20 UTILITIES nr. 07 - 2012

020_marketreview.indd 20

26-06-12 15:27

ting van negen procent naar vijftien procent in 2020 stijgen waardoor de investeringskosten op termijn makkelijker vallen terug te verdienen.

‘Wat we nodig hadden’, licht Jansen toe, ‘was een ‘lead investor’ die de zaak kon trekken. Grote partijen, ook banken als Triodos en ASN, lieten het afweten. Zij wilden alleen bij kaspositieve saldo’s instappen en dat hadden we niet. De lokale en regionale overheden – de provincie Gelderland was bereid de door Nuon teruggestorte zeven miljoen euro te herinvesteren – wilden alleen verder wanneer

die partijen is Sustainable Innovation Ventures welke via MestPartners de financiering rond tracht te krijgen.

Deze Zuid-Hollandse investeringsmaatschappij houdt zich met veel meer bezig dan alleen duurzame mestverwerking. ‘We beleggen ook in innovatieve technieken voor waterzuivering en PV’, zegt directeur Bèr Sweering desgevraagd. ‘Al in 2010 stelden we aan Nuon een creatieve fiscale financieringsconstructie voor.

Ons voorstel behelsde om in Arnhem de moederfabriek te laten staan. Van daaruit zouden we de technologie, via

‘Over de ‘valley of death’ maak ik me niet druk. Dat is maar een relatief begrip. Bij een goed verkoopbaar product doorkruis je die vallei gemakkelijk.’ er ook private investeerders waren.

De belangstelling van diverse ondernemers was groot en we kwamen slechts enkele miljoenen tekort, een gat dat we in de finale fase konden dichten. Nuon ging echter in op het bod van HyET.’ Wat Jansen in de hele ontwikkeling rondom Helianthos verbaast, is de rol van het Rijk. Op de terugtrekkende beweging van de overheid heeft hij stevige kritiek. ‘We weten inmiddels dat grid parity voor zonnestroom in de retail is bereikt, evenals voor wind op land. Om PV-innovaties van R&D naar de markt op te schalen, is het nodig dat we de ‘valley of death’ fatsoenlijk kunnen oversteken. Daarin laat het Rijk steken vallen. We hebben een groene investeringsbank en een agentschap voor technologytransfer nodig. In Amerika heeft de overheid dat veel beter begrepen.

Daar worden vanuit universiteiten als het MIT en Stanford meer spin-offs gerealiseerd, ondersteund door veel meer risicokapitaal.’

Financieringconstructie Na het Burgerinitiatief sluiten zich allengs ook andere partijen aan om Helianthos, dat in haar testfabriek in Arnhem al zonnefolie op een rol van dertig centimeter kan produceren, voor Nederland te behouden. Een van

dochterbedrijven of licenties, exporteren. Op termijn zou het zo mogelijk worden een aanzienlijke kostendaling te bereiken waarmee de forse initiële investeringen gerechtvaardigd waren.’

Echter, zowel het burgerinitiatief als het initiatief van MestPartners bieden volgens een woordvoerder van Nuon te weinig kapitaal en bankgaranties. ‘Uiteindelijk kwamen we op een publieke veiling uit. Dat bleek het meest transparant en bood aan alle partijen een gelijke kans’, aldus de woordvoerder. ‘Daarbij gingen we niet uit van het hoogste bod. Wij behielden ons het recht van gunning voor waarin behoud van technologie en werkgelegenheid voorop stond.’

Niemand bood. Terwijl de productielijn al wordt ontmanteld en de bieding op losse kavels – als archiefkasten, veiligheidsschoenen en andere inventaris – zou beginnen, dient zich op het laatste moment een koper aan.

Het is HyET van Rombout Swanborn, een ingenieur die z’n carrière en geld in de oliesector heeft gemaakt.

Op initiatief van gemeente en provincie klopt het management van Helianthos, bestaande uit Jos Lensen en Edward Hamers, bij hem aan.

HyET kan wél aan Nuons voorwaarden voldoen.

‘Het was in eerste instantie een beleefdheidsbezoek. Ik had sterk het

gevoel dat flexibele zonnefolie de boot gemist had’, herinnert Rombout Swanborn zich. ‘Bij nadere bestudering zag het er echter veelbelovender uit. Het burgerinitiatief bleek tamelijk naïef over grootschalige productie in Nederland. Wij zijn goed in slimme dingen verzinnen, niet in maakindustrie. Zelfs Duitsland produceert geen PV-panelen meer. Grootschalige productie zal in het buitenland, wellicht in de VS, plaatsvinden. R&D en opschaling worden aangestuurd vanuit het expertisecentrum in Arnhem dat jaarlijks 300.000 vierkante meter zonnefolie zal produceren, goed voor minimaal twintig megawatt. In het centrum komen zo’n vijftig tot honderd man te werken.’

Swanborn vervolgt: ‘De komende drie jaar zullen we vijftien miljoen euro investeren en daarmee aantonen dat dunne film werkt. Over een jaar volgt een demonstratieproject. Met de verkoop van licenties hopen we binnen twee jaar winstgevend te zijn.

Bij een hogere conversie-efficiency dan de huidige 7,5 procent en hogere bruto marges zullen afnemers in de rij staan. Over de ‘valley of death’ maak ik me niet druk. Dat is maar een relatief begrip. Bij een goed verkoopbaar product doorkruis je die vallei gemakkelijk.’

De aankoop van de dunnefilmtechnologie van Helianthos gaat HyET de komende tijd integreren in andere bedrijfsactiviteiten, namelijk transport en opslag van stroom in waterstof.

Over twee jaar hoopt Swanborn klaar te zijn met een volledig autarkisch systeem. ‘Via electrolyse gaan we waterstof onder achthonderd bar comprimeren in honderdduizend units. Daarop kunnen vervolgens auto’s rijden. Nog even afgezien van de beperkte actieradius zijn batterijen niet geschikt om energie in op te slaan. Door de gebruikte materialen en winning hebben die een grote ecologische voetafdruk. En wat betreft Helianthos: voor lokale vermarkting en het vinden van een aantal tot de verbeelding sprekende lokale toepassingen zoeken we, samen met gemeente Arnhem en Stichting Kiemt, nog partners.’ ■ UTILITIES 21 nr. 07 - 2012

018_19_21_O_artikel.indd 21

26-06-12 14:23

ENERGIE Het aantal stroomstoringen in de regio

Rotterdam lijkt uit de hand te lopen. Eind januari zaten vijftigduizend huishoudens in Rotterdam-West, Schiedam en Vlaardingen enkele uren zonder stroom.

En daarvoor waren er ook al problemen. Zo kon Rotterdam-Noord begin januari gedurende anderhalf uur met kaarsen en zaklampen in de weer door een defecte kabel. Netbeheerder Stedin lijkt structurele problemen te hebben. Of waren de vele incidenten achtereen toeval?

Tekst: Jeroen Akkermans

‘Geen structurele problemen in Rotterdamse stroomnet’ Voor wethouder Alexandra van Huffelen was na de derde storing de maat vol. Ze ontbood netbeheerder Stedin op het stadhuis. Uitkomst van het overleg: een onafhankelijke partij zou uitzoeken of Stedin het bij het juiste eind had door te zeggen dat de problemen een ongelukkige samenloop van omstandigheden waren.

Bovendien zou worden uitgezocht of het bedrijf genoeg investeerde in het netwerk en hoe het aantal storingen in de havenstad zich verhoudt tot de rest van het land. Met andere woorden: is er iets atypisch aan de hand in Rotterdam?

Oorzaken KEMA en consultant PwC presenteerden onlangs hun conclusies. Die komen Stedin voor een belangrijk deel tegemoet. De incidenten hadden door beter toezicht en controle op naleving van procedures wellicht kunnen worden voorkomen.

Maar in ten minste één geval was het leed onvoorzien. De oorzaken van de storingen hadden verder weinig tot niets met elkaar te maken. Bovendien zou er geen sprake van zijn van structurele problemen in het netwerk.

Opsteker is ook dat Rotterdammers in vergelijking met het landelijk gemiddelde minder vaak getroffen worden 22 UTILITIES nr. 07 - 2012

022_23_N_artikel.indd 22

door een stroomstoring. ‘De onderzoekers stelden daarnaast vast dat de jaarlijkse investeringen voldoen aan het landelijke niveau.’ Helemaal zonder kleerscheuren blijft Stedin niet. KEMA en PwC beoordeelden vooral of de analyses van Stedin van de ongevallen door de beugel kunnen. Volgens de instituten zijn de redeneringen en hypotheses plausibel en redelijk onderbouwd, maar is nader onderzoek nodig. Neem de stroomstoring van 15 januari. Volgens de netbeheerder was de directe oorzaak een defect aan een kabel door een grondverzakking. Als gevolg daarvan ontstond een grote kortsluitstroom die op zijn beurt de beveiliging van een ander netwerk ontregelde. De beveiliging greep kort door de bocht te snel in, waardoor een spaartransformator, een variant op de gewone transformator, werd uitgeschakeld. Het resultaat was dat een ander deel van Rotterdam in de problemen kwam.

Aanpassingen Uit deze tweetrapsraket vallen twee lessen te trekken, zegt Harald Hanemaaijer, woordvoerder van Stedin. ‘Voor ons was het een verrassing dat de beveiliging van een ander netwerk zo scherp reageerde op een kortsluitstroom.

We hebben inmiddels de instellingen aangepast.’

Dat kabels kunnen verzakken is geen verrassing, zeggen Stedin en KEMA. Verzakking is een bekend fenomeen in de Rotterdamse regio, aldus het rapport. De verzakking vond plaats tussen station Grindweg en station Schiebroek in Rotterdam-Noord.

Er bestonden ook al plannen om hoogspanningskabels in de gaten te houden, aldus Hanemaaijer. ‘Dat programma was in Rotterdam-Zuid zelfs al gestart. Rotterdam-Noord stond op de rol. We hebben de kabels in Zuid voorzien van zakbakens, en verfstrepen gezet. Controles vinden deels plaats op het oog, deels met apparatuur. De markeringen gaan we nu ook versneld doorvoeren in RotterdamNoord.’

Kanttekening: KEMA merkt in het rapport weliswaar op dat de analyse plausibel is, maar ook dat die nog niet diepgaand genoeg is, dat details ontbreken en alternatieve hypotheses nader onderzocht moeten worden. Een van de vragen luidt bijvoorbeeld: verzakte de kabel spontaan of juist geleidelijk?

De stroomuitval op 22 januari had een andere oorzaak. In een vermogensschakelaar die het zogeheten veld 7 bij station Schiebroek beveiligde, trad een

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

26-06-12 15:25

kortsluiting op in een doorvoerisolator.

Dit is waarschijnlijk veroorzaakt door imperfectie van het isolatiemateriaal in combinatie met een verhoogde veldsterkte. De storing van 15 januari triggerde dit proces wellicht.

De kortsluiting stond aan de basis van een reeks van uitvallen in andere netwerken. Ook in deze case stond de beveiliging te scherp afgesteld. KEMA trekt eveneens de conclusie dat er beveiligingen geschakeld hebben zonder dat er afdoende verklaring voor is.

Daarnaast vertonen de analyses, hoe plausibel ze volgens KEMA ook zijn, nog gaten, en ontbreekt er hier en daar onderbouwing van de redeneringen.

Ook zouden alternatieve hypotheses onvoldoende zijn onderzocht.

De uitval van de schakelaar die de andere storingen in gang zette, was volgens Stedin moeilijk, zo niet onmogelijk, te voorzien. KEMA bevestigt dat. ‘Dit soort defecten komt nauwelijks voor.

Ook de fabrikant van de schakelaar bevestigt dat. Er is zeker geen trend te bespeuren.’

Blijft over het incident van 30 januari.

De oorzaak hiervan ligt volledig op het niet-technische vlak: een monteur knipte om 14:39 uur zes draden door in het station bij de Benjamin Franklinstraat. De beveiliging slaat na het doorknippen aan, en als gevolg hiervan schakelen de meeste velden uit.

De technisch oorzaak is in dit geval glashelder. Het probleem ligt in dit geval op een heel ander vlak, aldus Hanemaaijer. ‘Er is geen duidelijke communicatie geweest. De monteur had moeten weten dat de draden onder spanning stonden. De verantwoordelijkheid voor het verschaffen van die informatie ligt bij Stedin en de aannemer.

Daarnaast moet er ook toezicht zijn: zowel Stedin als de aannemer moet toetsen of het personeel van voldoende niveau is.’

Onderbrekingsfrequentie KEMA onderzocht ook of Rotterdam storingsgevoeliger is dan andere regio’s.

Het onderzoekt toont onder meer aan dat de gemiddelde duur van een storing boven het landelijk gemiddelde zit, maar onder die van Den Haag en Utrecht.

De verklaring voor beide feiten ligt

onder meer in de bereikbaarheid van objecten. ‘Rotterdam is een grote stad, met veel verkeer. Een monteur komt dus niet zo snel van A naar B in vergelijking met kleinere steden. Daarom ligt de gemiddelde duur boven het landelijk gemiddelde. Echter, in Den Haag en Utrecht is het nog lastiger om snel ter plekke te zijn.’

De onderbrekingsfrequentie ligt in Rotterdam wel onder het landelijk gemiddelde. Ook de jaarlijkse gemiddelde uitvalduur, het product van onderbrekingsfrequentie en onderbrekingsduur gedeeld door het aantal klanten, ligt onder het landelijk gemiddelde.

Stedin maakt er een punt van deze parameters terug te schroeven.

Eenvoudig is dat niet. De onderbrekingsfrequentie is voor een groot deel te wijten aan externe oorzaken: dertig procent van het aantal storingen wordt veroorzaakt door graafwerkzaamheden. Die waren bijvoorbeeld debet aan de stroomuitval van begin april. Onder meer Stedin is daarom sinds kort betrokken bij een graaf-

schadecampagne van brancheorganisatie Netbeheer Nederland.

Zelfherstellend Aan de gemiddelde onderbrekingsduur wordt intussen ook gesleuteld. Veel wordt verwacht van zelfherstellende netwerken. Stedin begon zomer 2011 met een proef in het Lloydkwartier die op dit soort slimme netwerken vooruitloopt: een op afstand bedienbaar ondergronds net. Hanemaaijer: ‘In het Lloydkwartier kijken we met geavanceerde ict op afstand waar de storing zit en schakelen de vakken waar niets mee aan de hand is weer in. De monteur is ondertussen op weg en herstelt het vak waarin de storing optrad. Dat verkort de duur van een storing aanzienlijk en beperkt het aantal gedupeerden.’ De opzet is in zekere zin een semi-zelfherstellend net. ‘Zelfherstellende systemen voor ondergrondse netten bestaan nog niet. We zijn hiermee wereldwijd koploper. En Rotterdam krijgt de primeur.’ ■ UTILITIES 23 nr. 07 - 2012

022_23_N_artikel.indd 23

26-06-12 14:23

Vorig jaar vierde CertiQ, dochteronderneming van netbeheerder TenneT en certificeringsorganisatie voor duurzame energiebronnen, haar tienjarig bestaan. In die tijd heeft het een aanzienlijke groei van groene stroom geconstateerd. CertiQ verwacht dat er steeds meer vraag ontstaat naar duidelijkheid over de herkomst van andere bronnen (als gas en atoomstroom). Dat maakt de markt voor energie alleen maar transparanter, stelt CertiQ. ENERGIE

Tekst: Tseard Zoethout

Inzicht in herkomst energie maakt markt transparant Sinds 2001 geeft CertiQ certificaten voor duurzame elektriciteit uit. Aan de stroom die bij consumenten en industriële eindgebruikers uit het stopcontact komt, kun je immers niet zien op welke manier deze wordt geproduceerd. Certificaten, ook wel garanties van oorsprong, zijn bedoeld om dit onderscheid te maken. Gedurende de afgelopen tien jaar is het volume aan gecertificeerde duurzame elektriciteit rap gestegen: boekte CertiQ in het eerste jaar zo’n 1.177 megawattuur aan certificaten in, in mei dit jaar werd maar liefst

citeit te stimuleren. Jan van der Lee is directeur van CertiQ en vertelt over tien jaar certificering van duurzame energiebronnen.

Waarom zijn de certificaten in het leven geroepen?

‘Elf jaar geleden heeft Nederland duidelijke criteria opgezet om de herleidbaarheid en betrouwbaarheid van duurzame energiebronnen te bepalen.

Het is een sluitend systeem waarin de opgewekte stroom jaarlijks wordt in- en afgeboekt. Vanaf 1 januari 2004 zijn de GvO’s geïntroduceerd.

Garanties van Oorsprong gelden in Nederland als enig bewijs dat een leverancier werkelijk ‘groene’ elektriciteit levert.

1.294.637 megawattuur gecertificeerd. Deze Garanties van Oorsprong (GvO’s) gelden in Nederland als enig bewijs dat een leverancier werkelijk ‘groene’ elektriciteit levert. Bovendien geven ze sinds jaar en dag informatie voor subsidies om duurzame elektri-

Daarmee kunnen veel landen in de EU certificaten uitwisselen die vergelijkbaar zijn en aan dezelfde eisen wat betreft herleidbaarheid en betrouwbaarheid voldoen. Bovendien is het sinds 2004 de enige manier voor particulieren en bedrijven om aan te

tonen dat ze daadwerkelijk hun duurzame elektriciteit opwekken.’

Welke ontwikkelingen heeft CertiQ de laatste jaren gezien?

‘In 2008 en in 2009 is het aantal aanvragen voor gecertificeerde zonnestroom aanzienlijk gestegen. De kosten voor deelname aan deze registratie zijn overigens laag, per jaar niet meer dan zo’n 25 euro. Aan zorgvuldige registratie van dergelijke kleinschalige particuliere systemen hebben we veel extra aandacht besteed. Voor particuliere initiatiefnemers zijn onze procedures toch wat minder bekend terrein dan voor exploitanten van windparken. De subsidie voor WKK-installaties liep in 2008 af, de vraag naar die WKKcertificaten viel bijgevolg stil.

Een andere ontwikkeling zagen we in de certificering van duurzame biomassa.

Biomassa, tot een paar jaar geleden een van de snelst groeiende vormen van duurzame energiebronnen maar nu enigszins afgevlakt, vergt een verschillende aanpak voor elektriciteitscentrales en afvalverwerkingsinstallaties (AVI’s, red.). Voor de mee- of bijstook van biomassa in grote centrales zijn de bio-

24 UTILITIES nr. 07 - 2012

024_25_26_P_katern_energie.indd 24

26-06-12 14:23

massapercentages, forfaitair vastgesteld door de overheid, relevant. In AVI’s zijn daarentegen aparte meetprotocollen nodig om het onderscheid te kunnen maken tussen de diverse lijnen in de installatie. We moeten ons dus goed verplaatsen in verschillende markten en technologieën, anders is er geen sluitend systeem.’

Waarom certificeert CertiQ tegenwoordig ook nieuwe duurzame en minder duurzame bronnen?

‘Sinds dit jaar komt ook duurzame warmte in aanmerking voor subsidiëring. Dit moet, net als andere duurzame bronnen voor elektriciteit, natuurlijk wel aan registratie worden gekoppeld. De GvO’s breiden zich de laatste tijd ook naar andere vormen uit. Een proces dat nog eens versneld wordt door de ‘Atomausstieg’ in Duitsland. Zo heeft Oostenrijk plannen ontvouwd om het verbruik van atoomstroom te verminderen.

Maar dan moet je wel weten wat je importeert. Want hoe controleer je bijvoorbeeld de import van atoomstroom uit Frankrijk? Dan is het razend handig om daarvoor

dezelfde standaarden te hanteren.

Ondertussen heeft die ontwikkeling de vraag gecreëerd naar certificering van elektriciteit die in gasgestookte energiecentrales wordt geproduceerd.

Dat andere energiebronnen tegenwoordig ook worden gecertificeerd, is maatschappelijk alleen maar gunstig omdat je, om te weten wat duurzaam is, ook over de gegevens van niet-duurzame bronnen moet kunnen beschikken. Hoe groter het aandeel gecertificeerde bronnen wordt, des te meer inzicht je krijgt in de traceerbaarheid en de grootte van de ecologische voetafdruk van alle stroomproductie. Die gegevens bieden handelaren en leveranciers de mogelijkheid om scherpere proposities te formuleren. Tevens krijgen gebruikers zo de kans om zelf te kiezen van welke energiebron zij hun stroom willen afnemen.’

De markt voor GvO’s is de laatste jaren steeds internationaler geworden. Hoe anticipeert CertiQ daarop?

‘Nederland is, tenminste tot voor kort, altijd een importerend land qua elektriciteit geweest. Importeerden

we van de achttien miljoen megawattuur duurzame elektriciteit in 2003 tien miljoen uit installaties voor waterkracht uit de Scandinavische landen, vorig jaar was dat cijfer al opgelopen tot 25 miljoen megawattuur op een totaal van 33,5 megawattuur. Die groei liep precies gelijk met de uitgifte van GvO’s. NorNed – de onderzeese kabel tussen Nederland en Noorwegen die in 2008 operationeel werd – heeft aan die import en handel in GvO’s veel bijgedragen.

En met de nieuwe kabel die TenneT tussen Duitsland en Noorwegen gaat aanleggen, wordt de uitwisselbaarheid van elektriciteit nog veel beter.

Nu de markt voor elektriciteit steeds Europeser wordt, klinkt in steeds meer EU-landen de roep om standaardisatie van GvO’s. We hadden het net al over atoomstroom. Als Frankrijk daarvoor andere standaarden hanteert, ga je appels met peren vergelijken. Dat moeten we niet hebben, daarmee verlies je aan transparantie en betrouwbaarheid. Samen met onder meer Oostenrijk, Italië, België en de Scandinavische landen hebben we daarom een ‘hub’ opgezet.

UTILITIES 25 nr. 07 - 2012

024_25_26_P_katern_energie.indd 25

26-06-12 14:23

Netbeheerders en regulators spreken daarin gelijkluidende standaarden af om ervoor te zorgen dat het speelveld gelijk blijft. Door het opzetten van die ‘hub’ hopen we dat andere landen zich ook aansluiten.’

Wat zegt de Europese commissie over GvO’s?

‘Dat is iets wat ons zorgen baart.

Door uiteenlopende belangen van lidstaten hanteert de EU lage standaarden. Nu zijn er drie basisvoorwaarden: certificering mag slechts door één partij per land worden uitgevoerd, er mogen geen dubbeltellingen optreden en de registratie en controle van GvO’s moet uitsluitend met behulp van een elektronisch systeem worden gedaan. Maar met zulke lage voorwaarden zullen er wel bilaterale afspraken tussen de lidstaten kunnen komen. De Europese markt die op die wijze ontstaat, wordt dan een gefragmenteerde.’

Welk gevaar lopen we dan met bilaterale afspraken voor GvO’s?

‘Ooit in een land geweest waar een stekker met een adapter nodig is om elektriciteit te krijgen? Bilaterale GvO’s zijn daarmee enigszins vergelijkbaar. Alleen de afspraak is dat een geëxporteerde GvO niet meer wordt aangepast. Een derde partij kan er op die manier niet meer bij.

Als je alle GvO’s op Europees niveau wilt registreren en verhandelen, is standaardisatie in feite een basisvoorwaarde. Anders lopen we het gevaar dat de transactiekosten stijgen, de inzichtelijkheid van GvO’s afneemt en de betrouwbaarheid van alle gecertificeerde stroomvormen daalt.

Tenslotte is iedereen, van overheid en producent tot leverancier en eindgebruiker, gebaat bij eenduidigheid tussen alle GvO’s uit de hele EU.’ Hoe schat CertiQ de ontwikkelingen in GvO’s voor het komende decennium in?

‘Markt en maatschappij vragen meer en meer om herleidbaarheid, betrouwbaarheid en inzicht in waar onze producten vandaan komen. Dat zie je in voedsel, maar in toenemende mate ook in ener-

gie. Zweden heeft bijvoorbeeld nu al een vrijwillig systeem om GvO’s voor alle stroom uit te geven. In Zwitserland is een dergelijk systeem zelfs verplicht. Oostenrijk zal over enige jaren de volgende kunnen zijn.

De grote vraag is nu wat de EU zal beslissen over wat er na 2020 moet gebeuren. Voor een doelmatig energie- en klimaatbeleid is het noodzakelijk dat we weten wat de beschikbare bronnen zijn, zowel duurzaam als fossiel. Het een kan immers niet zonder het ander. Is de groei van duurzame stroom en productiever-

Certificering van gasgestookte elektriciteit en duurzame warmte ziet u dus als een voorbode van certificering van andere vormen van energie.

‘Precies. Langzamerhand zullen ook de niet-duurzame vormen van energieopwekking worden gecertificeerd.

Maar alleen als de markt daaraan behoefte heeft en daarom ook zal vragen. De markt moet immers ook de kosten voor certificering opbrengen. CertiQ is niets meer – maar zeker ook niets minder – dan een organisatie die op de registratie van GvO’s toeziet en deze vervolgens uit-

‘Langzamerhand zullen ook de niet-duurzame vormen van energieopwekking worden gecertificeerd. Maar alleen als de markt daaraan behoefte heeft en daarom ook zal vragen.’

mogen wel precies zoals we inschatten? Want dat is waarom het gaat: het is voor CertiQ niet relevant of het aandeel duurzaam stijgt en in welke mate. Daarop inspelen is niet aan ons maar aan de markt en de politiek. Wij zijn niet anders dan het vergrootglas om al die ontwikkelingen zichtbaar en transparant te maken. Ik ben ervan overtuigd dat in 2020 al onze elektriciteit, zowel de duurzame als niet-duurzame, met behulp van GvO’s tot de bronnen herleidbaar is. Dat schept duidelijkheid naar de particuliere en industriële eindgebruikers.’

geeft. Wanneer de vraag naar de een of andere nieuwe vorm van gecertificeerde energie toeneemt, zullen we de overheid een zacht zetje geven en desgevraagd van advies dienen.

Uiteindelijk is juist de overheid de regisseur en is zij verantwoordelijk voor het neerzetten van standaarden. Wij werken dat uit en zetten de basis neer. Want alleen met GvO’s verschaffen we inzicht, helderheid en betrouwbaarheid in de afkomst van al onze energiebronnen. Dat schept een gelijk speelveld voor producent en handelaar, voor overheid en eindgebruiker, liefst in heel Europa.’ n

26 UTILITIES nr. 07 - 2012

024_25_26_P_katern_energie.indd 26

26-06-12 14:23

De energiewet Het European Network of Transmission

System Operators for Electricity (ENTSO-E) heeft onlangs een rapport gepubliceerd over de impact van de enorme toename van de decentrale productie-eenheden op de systeemzekerheid. De risico’s van het huidige afschakelbeleid van onder andere zonne-energie (PV)-panelen bij onder- of overproductie zijn in kaart gebracht.

Tekst: Sophie Dingenen, Senior Associate, & Malou Schoevaars, Associate, Norton Rose LLP

Nieuw afschakelbeleid zonne-energie nodig De ENTSO-E vond deze evaluatie nodig gezien de ontstane problemen.

Niet enkel voor het laagspanningsnet, maar ook het hoogspanningsnet.

PV-installaties worden aangesloten op het laagspanningsnet. Echter, door de combinatie van de grote toename en de specifieke en onregelmatige systeemvereisten hebben de productieeenheden ook effect op het hoogspanningsnet. De wet- en regelgeving en de aansluitvoorwaarden voor dergelijke productie-eenheden in verschillende landen spitsen zich echter nog steeds slechts toe op het laagspanningsnet.

De aansluitvoorwaarden vereisen dat indien bepaalde grenzen van overproductie of onderproductie bereikt worden, de PV-installaties automatisch worden afgeschakeld. Hier is een grote mate van flexibiliteit van het netsysteem voor nodig en dit heeft ook tot gevolg dat de gehele eenheid wordt afgeschakeld en er duurzame energie verloren gaat.

De meeste PV-productie-eenheden staan in Duitsland, Italië en Spanje.

Hiervan vormen Duitsland en Italië het grootste risico. De ENTSO-E heeft berekend dat in 2010 gemiddeld 35 gigawatt van de geïnstalleerde capaciteit ontoereikende afschakelingsvoorwaarden heeft. Dit heeft ertoe geleid dat de ENTSO-E

de Europese landen heeft opgeroepen om de regels en instellingen voor het afschakelen van decentrale productie-eenheden aan te passen om daarmee de continuïteit van de systeemzekerheid te kunnen garanderen.

Onregelmatigheden tot tweehonderd megahertz kunnen worden opgevangen door het distributiesysteem, maar als de onregelmatigheden groter worden, komt de gehele systeemintegriteit in het geding. De huidige afschakelvoorwaarden voldoen niet langer aan de Europees geldende operationele regels. Daarnaast is het zo dat deze niet hetzelfde zijn in alle Europese landen waardoor de gehele netstabiliteit in gevaar komt.

Gezien het feit dat dergelijke decentrale productie-eenheden een steeds zwaardere belasting op het net zijn en incidenten die een fluctuatie in de frequentie teweeg brengen daardoor steeds sneller leiden tot het afschakelen van de decentrale productieeenheden, zal dit tot resultaat hebben dat er onnodig verlies optreedt van grote hoeveelheden duurzaam opgewekte energie. Maar ook wanneer er geen sprake is van uitzonderlijke omstandigheden kan een samenloop van gebeurtenissen op het net zorgen voor een fluctuatie van de frequentie die kan leiden tot afschakelen.

Indien de huidige nationale regelingen en aansluitvoorwaarden niet worden aangepast om recht te doen aan de huidige situatie, zal dit automatisch verlies van enorme hoeveelheden duurzaam geproduceerde energie in het hele Europese systeem betekenen. Daarom is het van groot belang dat met name landen als Duitsland en Italië, waar de capaciteit aan geïnstalleerde PV-panelen het grootst is, snel maatregelen nemen door hun aansluitvoorwaarden aan te passen op de huidige behoeften van het laagspanningsnet. De ENTSO stelt de afschakelmaatregelen voor, zoals harmonisatie van bestaande wet- en regelgeving en werkwijzen van TSO’s met systeemvereisten, het definiëren van systeemvereisten voor nieuwe installaties en een retrofitprogramma voor de landen die reeds getroffen zijn.

Het huidige non-conforme gedrag van bepaalde landen met betrekking tot decentrale productie, veroorzaakt onacceptabele risico’s voor de voorzieningszekerheid op het vasteland van Europa. ENTSO-E heeft in zijn evaluatie dan ook benadrukt dat het van groot belang is dat alle betrokken partijen nauw samenwerken om zowel de huidige als de toekomstige uitdagingen voor het Europese elektriciteitsnet aan te gaan. n UTILITIES 27 nr. 07 - 2012

027_L_juridische_pagina.indd 27

26-06-12 14:22

product & oplossing Digitale multimeter

➧

Fluke introduceert de Fluke 28II Ex DMM, een robuuste, intrinsiek veilige digitale multimeter voor metingen binnen en buiten explosiegevaarlijke omgevingen zonder concessies te doen aan de meetprestaties. De 28II Ex voldoet wereldwijd aan de normen voor intrinsieke veiligheid (IS, Intrinsic Safety) voor een veilig gebruik in explosiegevaarlijke omgevingen, zodat hij ideaal is voor gebruik in petrochemische, chemische en farmaceutische installaties. De 28II Ex beschikt over een kleurendisplay met een hoge reso-

lutie van 20.000 counts en een TrueRMS AC-spanning en -stroom voor nauwkeurige metingen bij niet-lineaire signalen. Het instrument meet tot 1000 Volt en 10 Ampère AC en DC, en het geïntegreerde laagdoorlaatfilter garandeert nauwkeurige spannings- en frequentiemetingen aan frequentiegeregelde aandrijvingen. De ingebouwde thermometerfunctie meet temperaturen van -200 graden Celsius tot 1090 graden Celsius, zodat u minder instrumenten bij u hoeft te dragen. www.have-digitap.nl

Trekvaste koppelingen

➧

Het MULTI/JOINT 3000 Plus koppelingenprogramma is uitgebreid met de maten DN350 en DN400 in de trekvaste uitvoering. Deze nieuwe, grote maten zijn geschikt voor waterleidingen tot tien bar en gasleidingen tot vijf bar. De MULTI/JOINT 3000 Plus is een compleet programma trekvaste grootbereik koppelingen, speciaal ontworpen voor onder- en bovengrondse water- en gasleidingen. Wereldwijd worden deze koppelingen al jarenlang succesvol ingezet in de maten DN50 tot en met DN300. De MULTI/JOINT®3000 Plus is een ‘one size fits all’ koppeling. Het maakt niet uit welk materiaal u in de sleuf tegenkomt. Zolang de nominale diameters van de te verbinden materialen dezelfde zijn, bent u in staat een trekvaste verbinding te maken. De MULTI/ JOINT® 3000 Plus koppelingen (DN50 – DN300) zijn geschikt voor trekvaste toepassingen tot zestien bar water en acht bar gas. De nieuwe maten DN350 en DN400 zijn geschikt voor trekvaste toepassingen tot tien bar water en vijf bar gas. Het programma van de DN350 en DN400 bevat rechte koppelingen, reducties, E-stukken en eindkappen. www.georgfischer.nl

Metalen markeringen

➧

28 UTILITIES nr. 07 - 2012

028_29_G_product oplossing.indd 28

Voor het eerst biedt Weidmüller een markeringsysteem dat op metalen markeringen kan afdrukken met de reeds bestaande PrintJet PRO printer zonder dat daarbij een oven of gelijksoortige extra apparatuur nodig is. Het naadloze, fijn afgestelde systeem voor exacte kopieën biedt uitgebreide mogelijkheden voor diverse toepassingen - dankzij de vrijheid om een individuele opmaak te creëren en eenvoudig gegevens te importeren uit andere systemen.

Lange levertijden van voorbedrukte markeringen behoren hiermee tot het verleden. Dankzij de eigenschappen van het materiaal zijn metalen markeringen beter geschikt voor veeleisende toepassingen dan polyamide markeringen. Ze zijn veel beter bestand tegen zware omstandigheden - met inbegrip van hoge temperaturen, klimaatschommelingen, UV-straling en andere chemische/fysieke belasting. www.weidmuller.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

26-06-12 14:22

Motoren met vierkwadrant regelaar Het programma motoren van Rotero uit Woerden is uitgebreid met de BLE/ BLV serie DC-motoren van Oriental Motor. Naast de compacte bouw en het grote aantal verschillende uitvoeringen valt deze serie op door de vierkwadrant regelaar. Hierdoor is de motor ook geschikt voor verticale toepassingen (hijstoepassingen of liften) én heeft de gebruiker de mogelijkheid het koppel te begrenzen. De BLE/BLV serie van Oriental Motor omvat diverse compacte, borstelloze DC-motoren en drivers met een uitgaand vermogen van 30 tot 400 watt. Door het grote aantal uitvoeringen heeft de gebruiker de mogelijkheid exact het juiste model te selecteren voor zijn specifieke toepassing. www.rotero.com

Externe motorkoelingen ebm-papst introduceert het nieuwe assortiment van externe motorkoelingen. Deze koelingen zijn speciaal aangepast aan de huidige eisen van de markt. Mede daardoor voldoet nu bijvoorbeeld de interne motor technologie aan de IP 66 beschermingsklasse.

De externe motorkoelingen hebben een aerodynamisch ontwerp. De kabeldoos met geïntegreerde condensator is ontwerpen voor ster-driehoek- en Steinmetz-schakelingen. Het aluminium beschermrooster is extreem slijtvast

en speciaal ontworpen voor veeleisende ventilatieapplicaties in extreme omstandigheden. De speciaal ontwikkelde waaiers die zijn gemaakt van sterk kunststof, zijn beschikbaar in de maten AH63 tot AH90 (axiale waaier) en in de maten AH100 tot Ah200 (radiale, diagonale waaier). De behuizingen zijn gemaakt van gegalvaniseerd plaatstaal, zijn kraal gelast en kunnen aangepast worden aan de eisen van de klanten. www.ebmpapst.nl

Adapter voor noodstopknop EAO introduceert een PCB-adapter voor de serie 84 noodstopknop.

Door de adapter kunnen de noodstopknoppen en stopknoppen uit de serie 84 direct op dezelfde printplaat gemonteerd worden als de andere PCB-producten uit de serie 84. Door verschillende inbouwdieptes was dit voorheen niet mogelijk. Productontwerpers zullen de adapter met name geschikt vinden voor compacte besturingspanelen, die een noodstopknop nodig hebben, maar slechts een beperkte inbouwdiepte hebben. Het serie 84 PCB assortiment bestaat uit 22,5 millimeter, PCB-gemonteerde schakelaars, inclusief een programmeerbare drukknop met multikleurige ‘halo’verlichting. Door de combinaties biedt het assortiment nieuwe mogelijkheden voor het creëren van meer innovatieve, betrouwbare en intuïtieve besturingspanelen. www.eao.nl

Software voor IT-infrastructuurbeheer Schneider Electric lanceert InfraStruxure for Small IT. Met deze software kunnen kleine en middelgrote ondernemingen hun IT-infrastructuur eenvoudig beheren.

Schneider Electric heeft met deze oplossing geavanceerde managementsoftware voor grote IT-afdelingen

weten te vertalen naar een gebruiksvriendelijke beheeroplossing voor het MKB. IT-afdelingen kunnen de gehele IT-infrastructuur beheren via een dashboard waarin alle relevante beheerinformatie overzichtelijk is weergegeven. www.schneider-electric.om

Veilig meten in hoogspanningsomgevingen Hottinger Baldwin Messtechnik (HBM) heeft de ISOBE5600-productrange uitgebreid met een nieuwe receiverunit, de ISOBE5600m. Deze receiver heeft vier kanalen en een geïntegreerde transient recorder met een geheugen van 64 MB voor metingen met een aangesloten PC. Voor de verwerking van grote hoeveelheden data heeft HBM de Perception-software ontwikkeld. Het meten onder hoogspanning stelt hoge eisen aan de meettechnologie en het meetsysteem die worden gebruikt. Betrouwbare metingen vanaf een veilige afstand zijn alleen mogelijk met galvanische isolatie.

Meet- en transmissiesystemen met fiber-optische isolatie vormen een ideale oplossing voor de problemen, die voortkomen uit het gebruik van lange signaallijnen in moeilijke, elektromagnetische omgevingen. www.hbm.com

Processors Eurotech introduceert de Adbc8037, een high-performance COM Expressmodule die de derde generatie Intel Core-processors ondersteunt. Voor ongeëvenaarde prestaties en een laag energieverbruik, bevat de Adbc8037 de nieuwste Intel Core i7-processors en de eigenschappen van de Mobile Intel QM77 Express chipset in een 125 bij 95 millimeter COM Express vormfactor. De Adbc8037 is ontworpen om superprestaties en betrouwbaarheid te leveren, in het bijzonder voor al die toepassingen waar uptime en betrouwbaarheid van groot belang zijn. Met onboard gesoldeerd ECC-geheugen zorgt de Adbc8037 voor data-integriteit en -bescherming. Het nieuw type 6 pin-out brengt de Adbc8037 COM Express-module naar een nieuwe standaard in termen van capaciteit en snelheid. De Adbc8037 is voorzien van vier videopoorten waarvan een VGA-poort en drie configureerbare digitale video poorten die HDMI, DisplayPort, DVI en SDVO ondersteunen voor snelle 3D-toepassingen. www.besd.nl

UTILITIES 29 nr. 07 - 2012

028_29_G_product oplossing.indd 29

26-06-12 14:22

Citaten ‘Wie wil weten of er inderdaad is gelogen, raad ik aan de uitspraak van de Raad van State goed te lezen, alle 56 pagina’s. Die geven

Groningen wil energie uit hondendrollen halen De raadsfracties van GroenLinks en de Partij van de Arbeid in de stad Groningen willen laten onderzoeken of het mogelijk is energie te winnen uit de uitwerpselen van honden. De partijen willen dat onderzocht wordt wat de mogelijkheden zijn om in Groningen energie te winnen uit de hondenpoep die nu nog te vaak op straat blijft liggen en in reguliere afvalbakken vaak voor stankoverlast zorgt.

een ontluisterend inkijkje in de wijze waarop de tegenstanders hun gelijk hebben proberen te halen.’

Communicatiespecialist Remco de Boer in De Ingenieur over het groen licht dat gasopslag Bergermeer heeft gekregen van de Raad van State ‘Aan de ene kant is zo’n top niet zo belangrijk, want het meeste gebeurt ervoor en erna. Aan de andere kant is het wel een ijkpunt. Iedereen staat weer even stil bij het thema.

De tekst van de slotverklaring is

Elektriciteit opwekken met een stoeptegel Kinderen buiten laten spelen kan een huishouden zomaar honderden euro’s besparen. Toekomstmuziek voor nu, maar op een school in Deventer is een begin gemaakt. Op de speelplaats van basisschool De Olijfboom zijn tegels gelegd die licht geven als kinderen erop springen. In de zogeheten e-tegel worden trillingen van spelende kinderen omgezet in elektriciteit, zo bericht RTV Oost donderdag. De e-tegel is bedacht en ontwikkeld door advies- en ingenieursbureau Tauw en straatmeubilairspecialist Grijsen. ‘Op het schoolplein ligt een doorontwikkeld prototype. De komende weken zijn voor ons belangrijk om te zien of het prototype voldoet aan de verwachtingen of dat er nog aanpassingen nodig zijn’, legt een projectleider van Tauw uit. De elektriciteit die de kinderen opwekken met hun spel voedt de ingebouwde led-verlichting, waardoor de tegel licht geeft.

per definitie een compromis, maar zo’n top stimuleert wel de dialoog binnen en tussen landen. Dat moet je niet onderschatten.’

Louise Fresco, voorzitter van het Nationaal Platform Rio+20, over de VN-conferentie Rio+20 in Chemie magazine ‘Door mijn investering verandert de totale CO2-uitstoot in Europa niet. Maar dat wil niemand horen.

Vliegtuig op zonne-energie keert om Het op zonne-energie werkende vliegtuig Solar Impulse is er niet in geslaagd zijn eerste intercontinentale vlucht een succesvol vervolg te geven. Hevige turbulentie en tegenwind dwongen de piloot terug te vliegen naar de luchthaven van Rabat in Marokko. Daar was het toestel die ochtend opgestegen.

Het toestel schreef begin juni geschiedenis door alleen aangedreven door zonne-energie van Zwitserland naar Marokko te vliegen. Daarna wilde de piloot doorvliegen van Rabat naar het zuidelijke Ouarzazate, maar dat mislukte. De Zwitserse luchtvaartpionier Bertrand Piccard, de initiatiefnemer van het project, liet weten dat ‘de veiligheid van de piloot en het vliegtuig voorrang hebben’.

Een belangrijk motief voor zonneenergie is immers een bijdrage leveren aan de vermindering van het klimaatprobleem. Het spijt me: zonnepanelen op Europees grondgebied helpen dan niet.’

Duurzaamheidsadviseur Jan Paul van Soest over de aanschaf van zonnepanelen op Energiepodium.nl ‘Over het algemeen ben ik optimistisch over de vooruitgang die er wordt geboekt. Maar er zijn een aantal ontwikkelingen in enkele lidstaten die juist ingaan tegen een goede wer-

Paraplu laadt smartphone op Een Britse universiteitsprofessor heeft samen met operator Vodafone een paraplu ontwikkeld met flexibele zonnepanelen, batterij en signaalversterking. De Vodafone Booster Brolly heet de gadget dat ontwikkeld werd door Kenneth Tong en zijn studenten aan het University College in Londen. Tong is gespecialiseerd in antennes en microgolven en greep zijn kennis aan om de paraplu te voorzien van signaalversterking. De steel van de paraplu dubbelt als antenne en een ingebouwde repeater versterkt het signaal via de baleinen. De gebruiker en omstaanders kunnen zo genieten van een ‘signaaldouche’, zoals Tong het noemt. Naast signaalversterking biedt het regenscherm een houder voor je smartphone en een herlaadbare batterij met USB-connector. Die wordt gevoed door twaalf flexibele zonnepanelen die met de hand in de stof genaaid zijn. De batterij voorziet ook de enkele lampjes van energie.

king van de interne energiemarkt.’

Eurocommissaris van Energie Günther Oettinger in het Financieele Dagblad

30 UTILITIES nr. 07 - 2012

030_H_wervelingen.indd 30

26-06-12 14:25

agenda Informatiemanagement van intelligente energienetten 4 en 5 september Postillion Hotel, Bunnik www.iir.nl/energy

Krijg tijdens de conferentie ‘Informatiemanagement van intelligente energienetten’ duidelijk op uw netvlies welke informatie u uit uw smart grids nodig heeft en hoe u deze informatie bruikbaar maakt op weg naar de energietransitie. Speerpunten zijn onder meer: randvoorwaarden voor de ontwikkeling van het slimme net, regulering op invloed van informatie-uitwisseling van slimme netten en nieuwe informatiestromen in slimme netten op nationaal en Europees niveau.

Installatie Vakbeurs 11 t/m 13 september Evenementenhal, Hardenberg www.evenementenhal.nl

De veertiende editie van de Installatie Vakbeurs Hardenberg vindt plaats op 11, 12 en 13 september 2012. En zoals naar verwachting zal dit weer een uitverkochte editie worden. In september 2011 hebben meer dan vijftienduizend bezoekers de vakbeurs bezocht, en vierhonderd exposanten weer deelgenomen.

Ook in 2012 zal Installatie Vakbeurs landelijke dekking creëren met de drie locaties; Hardenberg, Gorinchem en Venray. Elke bezoeker uit de installatie- en sanitairbranche kan kosteloos op deze website een entreebewijs aanvragen.

Business Linqs: masterclass winnaar Plant Manager of the Year 20 september Locatie nog onbekend www.industrielinqs.nl/ businesslinqs

Na vier succesvolle edities van de Plant Manager of the Year-verkiezing is de verkiezing in 2012 aan zijn eerste lustrum toe. Plantmanagers die in het afgelopen jaar op een innovatieve manier een aanzienlijke verbetering hebben gerealiseerd op het gebied van veiligheid, gezondheid, milieu, productiviteit en kwaliteit maken kans op de titel. De winnaar van 2012, Michel Meertens van DSP, is een jaar lang boegbeeld van de procesindustrie. Tijdens een Business Linqs-bijeenkomst zal hij een masterclass geven over hoe hij de afgelopen jaren belangrijke verbeteringsstappen heeft gemaakt en welke uitdagingen hij het hoofd heeft weten te bieden.

Industriële Week 2 t/m 5 oktober Jaarbeurs, Utrecht www.industrieleweek.nl

Van 2 tot en met 5 oktober 2012 vindt in Jaarbeurs Utrecht de Industriële Week plaats. Drie toonaangevende beurzen die gelijktijdig worden gehouden: Industrial Processing, Macropak en Industrial Automation & Drives. Producerende bedrijven in de Benelux tonen de nieuwste proces-, productie- en productinnovaties aan bezoekers uit de gehele industrie.

High Tech Platform ‘Meet&Match’ 5 oktober Mikrocentrum, Eindhoven www.mikrocentrum.nl

Voor directie en primair contactpersonen van deelnemende bedrijven van het Mikrocentrum High Tech Platform worden ‘Meet & Match’ bijeenkomsten georganiseerd. Hierbij kunt u door een voor-inschrijf en roulatiesysteem gericht en in korte tijd collega-directeuren ontmoeten van bedrijven die u wellicht al kent of juist nog niet kent. U selecteert tevoren aan de hand van de deelnemerslijst en korte bedrijfsomschrijvingen welke potentieel interessante relaties u wilt spreken.

Energie 2012 9 t/m 11 oktober Brabanthallen, ‘s-Hertogenbosch www.energievakbeurs.nl

Energie 2012 is een nationale vakbeurs gericht op energiebesparing en duurzame energie. Naast een breed exposantenaanbod, biedt Energie 2012 een uitgebreid inhoudelijk programma. De vakbeurs Energie richt zich op energiebesparing in de brede zin van het woord, met de focus op industrie en bouw. Na een bezoek aan de beurs keert u optimaal geïnformeerd, geïnspireerd en met de juiste contacten huiswaarts. Nieuw op Energie 2012 is het onderwerp mobiliteit, waarbij elektrisch rijden centraal zal staan. Daarnaast vindt het eerste Passief Bouwen Event plaats.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

031_F_agenda.indd 31

UTILITIES 31 nr. 07 - 2012

26-06-12 14:25

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

032_adv_www_uilities.indd 43

25-06-12 15:24

I N

HE T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

8 V ER S C HI JNT WEEK

36

Thema:Energie

Elektrische kennis

Energy 4 Next Generations

David Walker wordt de nieuwe CEO van DNV KEMA. Hij neemt daarmee het stokje over van Thijs Aarten. Hoe kijkt de Engelsman aan tegen de Nederlandse energiemarkt en hoe ziet hij de rol van de nieuwe combinatie hierin?

Blijft KEMA het kennisinstituut voor energievraagstukken of zijn daar andere partijen voor?

De transitie naar een duurzame energievoorziening is afhankelijk van technologische innovatie, maar ook van maatschappelijke acceptatie. Wat heeft de maatschappij over voor een schoner milieu, welke keuzes maken bedrijven in hun productaanbod en welke innovaties dragen nu echt bij aan energiebesparing of verduurzaming?

Het tweedaagse congres Energy 4 Next Generations dat Utilities samen met vakblad Petrochem begin november organiseert, zoekt samen met u naar antwoorden op deze en vele andere vragen. In de komende Utilities geven we vast een voorproefje van de energievoorziening die ervoor zorgt dat onze kinderen en vele generaties daarna voldoende energie hebben zonder dat dit een nadelig effect heeft op het leefklimaat.

Kabelkennis Energie-uitval wordt maatschappelijk steeds minder geaccepteerd. Het beheer en onderhoud van de kabels krijgt dan ook steeds meer aandacht van de transportserviceoperators. Men breidt de monitoring nog steeds uit en daarmee wordt ook de diagnostiek beter. En hoe zit het met de kabels die straks de zeewind moeten transporteren naar het vaste land? Zou dat ook met supergeleiders kunnen?

THEMa'S 2012 Utilities 9

Water

Utilities 10 Gas

UTILITIES 33 nr. 07 - 2012

033_volgende_nummer.indd 33

26-06-12 14:50

OPLEIDINGENGIDS Leergierig?

Het begin van een carrière is niet automatisch het einde van de studietijd. Snelle veranderingen in de industrie vragen om regelmatig bijstu(de)ren. Kijk op www.utilities.nl/opleidingengids voor een compleet overzicht van opleidingen voor de industrie.

Uw bedrijf gratis in de opleidingengids? Mail naar specials@industrielinqs.nl Uw advertentie in de opleidingengids? Mail naar arthur@jetvertising.nl

Heeft u de ambitie én de capaciteiten om bij de top te horen?

_1_2_ipp_opl.indd 1

U bent talentvol in uw vakgebied, maar u wilt meer. U merkt dat u graag een spilfunctie wilt vervullen binnen uw bedrijf. Bij Avans+ staan tijdens de postbacheloren masteropleidingen uw persoonlijke ambities centraal.

Avans+ is al meer dan 35 jaar de meest succesvolle opleider op het gebied van technische opleidingen.

Tientallen ambitieuze en talentvolle technici gingen u voor met één van onze praktijkgerichte opleidingen.

U kiest voor: + een opleiding ontwikkeld door en met experts + een praktijkgericht en multidisciplinair leertraject + aandacht voor vaktechniek én persoonlijke effectiviteit + een breed aanbod in vervolgtrajecten

Avans-Techniek-Alg 93bx130h fc 04-12 .indd 1 034_index_avans_OG.indd 1

In het najaar starten we weer met: + Maintenance Management 21-11-2012 + Assetmangement Infrastructuur 18-09-2012 + Nieuw!

European Energy Manager (Eurem) + Nieuw!

Lokaalspoor Infra Keten + Koudetechniek 24-09-2012 + Master of Pipeline Technology + Diverse bouwopleidingen Aanmelden / Informatie Postbus 2087, 4800 CB Breda tel: 0900 110 10 10 (lokaal tarief) e-mail: info@avansplus.nl Kijk op www.avansplus.nl

Advertentie-index

26-06-12 13:57

UTILITIES

AvansPlus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Business Linqs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Congreskalender . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Eco Steam Rental Solutions . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Energy for the next Generations . . . . . . . . . . . . . .59 Euroforum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .bijlage Joulz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Market review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 VNU Exhibitions Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

CARRIERE SPECIAL

Ardee - engineering & detachering . . . . . . . . . . .24 CoThink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Hogeschool Utrecht Centrum voor N&T . . . . . . . . .6 I .E .S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Keppner Tregoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Kiwa Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Lloyds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Mekano Industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 RecCen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 SPIE Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Stemotion Training en Adviesbureau . . . . . . . . . .24 Stichting PHOV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 TCC Technology Consultancy Center . . . . . . . . .24

19-04-12 15:53 26-06-12 13:58

|

ALVAST RESERVEERAGENDA IN UW

|

Energy 4 Next Generations II Designing a Sustainable Future

Amsterdam • Science Centre NEMO • 1 en 2 november 2012

Locatie: Datum:

Science Centre NEMO Amsterdam 1 november

thema: Sustainable Urban Design 2 november

thema: Sustainable Product Design Onderdeel van: Enlightenmentz-festival Organisatie: Industrielinqs, in samenwerking met NEMO Websites:

www.energy4nextgenerations.com www.facebook.com/enlightenmentz

Designing a sustainable future Duurzame keuzes hoeven niet noodzakelijk in te houden dat je inlevert in comfort, design en mogelijkheden.

Nieuwe technologie kan zo worden ontworpen dat duurzame producten ook op andere vlakken goed scoren.

Soms mag het zelfs iets meer kosten, omdat je er dan ook meer voor terugkrijgt. Verschillende onderzoekers en industriële bedrijven begrijpen steeds beter dat de combinatie van design en duurzaamheid straks essentieel

is voor hun eigen voortbestaan. In de documentaire Cleantech, de Schone Toekomst, laat vpro’s Tegenlicht zien dat een nieuwe industriële revolutie zelfs onafwendbaar is. ‘Met schone technologie is de wereld in het komende tijdperk - de energie- en klimaateeuw - gezonder, rijker, innovatiever, productiever en veiliger te maken.’

Energy 4 Next generations II wil voorbeelden naar boven brengen, waarbij goed ontwerp van beschikbare technologie leidt tot duurzame en comfortabele oplossingen. Daarbij heeft elke dag een andere invalshoek.

Op 1 november zal het om duurzame stedelijke ontwikkeling gaan, terwijl op 2 november duurzame productontwerpen met de x-factor centraal staan.

Meer Informatie Congresinformatie: Kiki Nelson • kiki@industrielinqs.nl • 020-31 22 791 Sponsorinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

www.energy4nextgenerations.com Initiatiefnemers:

A4_staand.indd 1

26-06-12 14:08

Superieur in Access Points De AWK-5222 biedt een combinatie van draadloos toegangspunt/bridge/client en beschikt over ingebouwde, tweevoudige onafhankelijke HF-zend/ontvangmodules. Communicatie op 2,4 GHz en 5 GHz voorkomt onderbreking door radio-interverenties. Dubbele voedingsspanning en PoE verhogen de systeembetrouwbaarheid.

IEEE 802.11a/b/g dual RF AP/Bridge/Client Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

r

cial Offi

to

Dis ibu tr

adv_MoxaA4_accespoints.indd 1 036_modelec.indd 1

03-04-12 13:21 25-06-12 15:23