Uti08 lr

UTILITIES NUMMER 08 - november 2013 • VEERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,00

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Jeroen van Hoof: ‘Subsidie duurzame energie verstoort markt’

s

h

o

re

Sterkere gaspolitiek moet gasprijs ruimte geven

001_A_Cover.indd 1

M

www.utilities.nl

e

t

S

p

e

c

ia

l

O

ff

Efficiencywinst door samenwerking in de waterketen

20-11-13 09:52

LOGISTICON WATER TREATMENT

Demiwater

Afvalwater

DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

Koelwater

Olie/Water separatie

Condensaat polishing

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klant specifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp en Werktuigbouw/Elektrotechniek in één hand Optie huur (pilot)installatie Bel of mail gerust en maak gebruik van onze expertise in water.

logisticon adv A4.indd1 1 002_logisticon.indd

Logisticon Water Treatment b.v.

Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers, Nederland Telefoon: +31 (0) 184 - 60 82 60 Website: www.logisticon.com

08-05-13 10:50 14:25 18-11-13

i n h o u d

V E R D E R

Interview

Efficiencywinst door samenwerking in waterketen 16

De waarde van water voor de Nederlandse industrie is vaak onderbelicht. Toch is ook in Nederland lokaal sprake van verdroging, verzilting of andere waterstress. De industrie zoekt dan ook steeds meer naar manieren om water te besparen of duurzamer in te zetten.

Waterkwaliteit meetbaar met laser

31

Deze technologie om vervuilende stoffen te vinden in water en andere nieuwe vindingen hebben we voor u geselecteerd in de technologierubriek. Lees ook over aardgaszuivering met een wervelbuis en het vinden van de 'vetste' algen.

‘Schaliegas leidt niet tot concurrentievoordeel VS’

34

Ondanks de lage energieprijzen in de Verenigde Staten zijn de productiekosten níet afgenomen. Tot die opmerkelijke conclusie komen onderzoekers van de Duitse investeringsbank KfW. Schaliegas leidt volgens hen daarom oko níet tot concurrentievoordeel voor de VS.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Wervelingen Technologie Product en oplossing Agenda In het volgende nummer

5 6 8 15 31 33 36 37

10

De Nederlandse energiebedrijven staan op een kruispunt van nieuwe marktmodellen.

De grote energiecentrales maken langzaamaan ruimte voor een toenemend aandeel decentrale opwekking via zonne- of windenergie. In die nieuwe markt is volgens Jeroen van Hoof van accountants- en adviesbureau PwC geen plaats voor ongebreidelde exploitatiesubsidie voor nog meer decentrale opwek. ‘Dat verstoort de markt alleen maar en leidt tot een hogere energierekening.’

Geef gasprijzen adem

12

De hoogte van de gasprijzen heeft bijna een wurgkoord om de nek van de energie-intensieve industrie gelegd. Door op haar tenen te lopen, slaagt ze er maar net in om productieverplaatsing te voorkomen. Wordt de gasprijs gemanipuleerd of is er een verkeerde marktstructuur? Hoe dan ook, de EU dient sowieso een sterkere gaspolitiek met een meer gediversifieerd aanbod te ontwikkelen, stellen enkele experts.

Special Offshore

22

In deze Utilities extra aandacht voor offshore energie. De periode van het makkelijk winbare gas is voorbij in Nederland. Het is daarom van groot belang om te investeren in het behoud van infrastructuur en cruciale knooppunten.

Maar over welke infrastructuur gaat het precies? En wat betekent het aanpassen van de vaarroutes op de Noordzee voor de windindustrie?

Zijn nu alle obstakels uit de weg geruimd om groots in te zetten op windenergie?

UTILITIES 3 nr. 8 - november 2013

003_C_inhoud.indd 3

19-11-13 15:13

DEVELOPMENTS AND TR ENDS IN THE ENERGY INDUSTRY – DO YOU KNOW WHERE THE MARKET GO ES?

11. - 13 . 2 . 2 0 14 Essen /Germany

European Electricity Mar ket International Gas Market

European Electricity Grid Small Scale LNG

Power Trading in Europe PROGRAMME AND REG ISTRATION UNDER www.e-world-essen.com/ congress

Advertentie-index UTILITIES AEG Power Solutions.................................................................. 28

Market review ............................................................................ 38

Altena Cleaning ......................................................................... 30

MODELEC Data-Industrie .......................................................... 40

BETA Publishers ......................................................................... 39

NVDO ........................................................................................ 28

Eco Ketelservice Verhuur .............................................................4

Sinus Jevi Electric Heating ......................................................... 26

Evides ........................................................................................ 18

Voltec ......................................................................................... 32

E-World Energy & Water ..............................................................4

Wagenborg Nedlift Vlaardingen ................................................ 26

Istimewa Elektro ........................................................................ 30

Watervisie congres ...............................................................20, 21

Logisticon ....................................................................................2

004_eworld_eco_index.indd 1

19-11-13 13:12

Samen Laten we het maar toegeven, de Duitsers hebben de overgang naar een duurzame energievoorziening beter aangepakt dan wij. Daar kunnen we heel lang over blijven kniezen, maar misschien is samenwerken beter. De stappen die wij nog moeten nemen, zijn in Duitsland al gezet en willen we overgaan naar een duurzamere energievoorziening dan zullen we sowieso de infrastructuur moeten aanpakken. Laten we hem dan zo inrichten dat de Duitse overtollige duurzame energie eenvoudig bij ons belandt. Het voorstel van Jeroen van Hoof van PwC klinkt niet eens zo gek. Energiepolitiek strekt zich uit over de landsgrenzen heen, maar als het erop aankomt, blijven de Europese lidstaten toch voornamelijk hun eigen belangen verdedigen. Langzamerhand wordt er wel geïnvesteerd in infrastructuur, maar ook dit is een weg van de lange adem. En infrastructuur kost nog steeds veel geld.

Volledig haaks op deze visie staat de ontwikkeling van offshore windenergie in het Nederlandse deel van de Noordzee. De belofte van veertien procent duurzaam in 2020 staat nu eenmaal en dus gaan ook wij windturbines neerzetten. In Duitsland zijn inmiddels de eerste stopcontacten op zee aangelegd, dus ook die ervaringen kunnen we straks meenemen.

Intussen staat een groot aantal gascentrales stil en ook wkk-installaties zijn inmiddels niet meer rendabel. Is de Nederlandse utilitiessector dan helemaal gedoemd te mislukken? Zeker niet, maar de businessmodellen veranderen wel.

Men zal weer meer moeten luisteren naar wat de eindgebruiker echt wil. Wil deze zelf stroom opwekken? Help hem dan daarbij. De tijd van door de strot duwen is voorbij. Daarvoor terug komt een veel interessanter perspectief: samenwerken. Klinkt een beetje soft, maar een klant met wie je samenwerkt, stapt niet zomaar op een andere leverancier over omdat die een paar cent goedkoper is. Pakken dus die kans, ga samenwerken.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON veertiende jaargang nummer 8 - november 2013 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Inge Janse 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Cover Siemens Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. BTW) Nederland/België € 128,– Introductie NL/B 25% € 96,– per jaar Overig buitenland € 152,– Proefabonnement 3 mnd € 26,50 Studenten € 37,75 Losse verkoopprijs € 18,–

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonOPZEGGEN neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden. kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2013 na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per

UTILITIES 5 nr. 8 - november 2013

005_B_commentaar.indd 5

20-11-13 09:36

infostroom ‘Waterbelasting breekt watereconomie af’ Staatsecretaris Weekers heeft in een brief voor de Tweede Kamer gemeld dat hij een degressief systeem wil invoeren voor de leidingwaterbelasting. Dit betekent dat de leidingwaterbelasting een gestaffeld tarief krijgt. VEMW wijst het plan van Weekers af. De maatregel leidt tot een ernstige aantasting van het vestigingsklimaat voor waterafhankelijke bedrijven en is overbodig.

Volgens de belangenvereniging betalen bedrijven al voor water en hebben geen extra financiële prikkel nodig om zuiniger om te gaan met het water. In bijvoorbeeld de papiersector is het watergebruik afgenomen van 500 miljoen kubieke meter in 1972 tot 73 miljoen kubieke meter in 2012.

Het plan van Weekers is alweer het derde voorstel in korte tijd. Uit de gang van zaken ontstaat het beeld van een staatssecretaris die niet goed weet hoe hij op een verantwoorde manier invulling moet geven aan de wens om het waterverbruik te ‘vergroenen’ én tegelijkertijd een extra belastingopbrengst van 205 miljoen euro te realiseren. VEMW vindt dat de staatssecretaris met zijn nieuwste plan de Nederlandse watereconomie afbreekt. Het plan is niet voldragen, niet afgestemd met de verbruikers en ondoordacht. Zo zijn de cijfers die aan het plan ten grondslag liggen niet volledig: enkel de gegevens van de drinkwaterbedrijven zijn in de analyses meegenomen. Cijfers van (private) bedrijven die leidingwater leveren zijn niet verdisconteerd. In een brief aan de woordvoerders van de politieke partijen heeft VEMW haar bezwaren geuit.

Helft woningen Nieuwegein op warmtenet Na de vier flatgebouwen aan het Nijpelsplantsoen zijn nu ook de torenflats aan het Wenckebachcarré volledig over op het warmtenet van Eneco.

Dat betekent dat nu ruim achthonderd woningen in Nieuwegein vijftig procent minder CO2 uitstoten ten opzichte van de oude situatie (waar in warmte werd voorzien door gasgestookte cv-ketels).

Per jaar levert deze aansluiting op het warmtenet een reductie van ruim achthonderd ton CO2-uitstoot.

Met de uitbreidingen van het warmtenet in de wijk Jutphaas-Wijkersloot, stijgt het aandeel woningen dat verwarmd wordt met restwarmte van de elektriciteitscentrales in Utrecht naar zo’n 65 procent in Nieuwegein. Mogelijk volgen in de toekomst, bij stedelijke vernieuwingen, meer uitbreidingen van het warmtenet.

Daarnaast stimuleert Nieuwegein andere vormen van duurzame energie zoals het windpark Nieuwegein en WarmteKoudeopslag.

Kamervragen veiligheid windturbines De PvdA in de Tweede Kamer gaat vragen stellen over de veiligheid rond windturbines. Aanleiding is de brand in een turbine in Ooltgensplaat waarbij twee monteurs om het leven kwamen. Op BNR Nieuwsradio zei kamerlid Kerstens dat er steeds meer windmolens bijkomen en dat iedereen natuurlijk recht heeft op een veilige werkplek. ‘Ik vind dat we als Tweede Kamer verplicht zijn daar serieus naar de kijken’, aldus Kerstens.

Experts zeggen dat 1.900 windturbines in Nederland onvoldoende brandveilig zijn. Als het misgaat is volgens hen de kans groot dat de brandweer de turbine niet kan bereiken. Een windmolen is vaak hoger dan een flink flatgebouw en nauwer dan een liftschacht. Daardoor staat de brandweer vaak machteloos.

Hoe de brand in de windturbine in Ooltgensplaat heeft kunnen ontstaan is nog steeds niet duidelijk en wordt nog onderzocht.

6 UTILITIES nr. 8 - november 2013

006_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

20-11-13 10:20

Doorbraak recuperatie restwarmte Op veel industriële sites wordt warmte beneden de 120 graden Celsius niet overal gerecupereerd en komt deze gewoon vrij in de atmosfeer. Daardoor gaan nog steeds gigantische hoeveelheden laagcalorische warmte verloren. Zo gaat binnen het Antwerps havengebied op die manier jaarlijks 480 megawatt aan warmte verloren. Dat is de hoeveelheid energie die nodig is om de stad Antwerpen gedurende een heel jaar te verwarmen.

Samen met Caloritum heeft de Universiteit Gent daarom een chemische warmtepomp ontwikkeld die warmte van 75 tot 150 graden Celsius met een hoog rendement kan valoriseren. Het systeem gebruikt de restwarmte om een chemische condensatiereactie te activeren. Als het con-

densatieproduct nadien op een gecontroleerde manier in contact wordt gebracht met water komt warmte vrij op een hoger temperatuurniveau. Op deze manier kan de warmte worden opgepompt tot een temperatuur van 200 graden Celsius.

ECN heeft het proces geanalyseerd en gevalideerd. Het instituut is enthousiast over de nieuwe ontwikkeling en spreekt over een echte doorbraak in de recuperatie van laagcalorische warmte.

Het proces is intussen gepatenteerd en wordt momenteel verder ontwikkeld in samenwerking met ECN. De volgende stap is om samen met een consortium van investeerders een proefinstallatie te bouwen van 500 kilowatt, wat overeenkomt met het jaarverbruik van ongeveer tweehonderd gezinnen.

Biomassacentrale Eneco opgeleverd Vanaf 1 november is de grootste biomassacentrale van de Benelux, Eneco Bio Golden Raand, commercieel in bedrijf. Hiertoe is het Take Over-certificaat getekend waarmee de centrale officieel overgaat van het bouwconsortium AMB naar energiebedrijf Eneco. Eind januari wordt de centrale officieel geopend. De bouw is binnen de gestelde doelstellingen en binnen budget voltooid. De centrale levert groene energie voor circa 120.000 huishoudens.

De nieuwe biomassacentrale op industrieterrein Farmsum te Delfzijl is met een capaciteit van 49,9 megawatt de grootste en meest efficiënte biomassacentrale in de Benelux. AkzoNobel Industrial Chemicals is een grote klant en neemt de helft van de opgewekte elektriciteit af. De centrale, die als materiaal snippers van gerecycled hout gebruikt, biedt werkgelegenheid aan dertig medewerkers.

Bio Golden Raand produceert voor 120.000 huishoudens duurzame energie, net zoveel elektriciteit als het Prinses Amaliawindpark op de Noordzee.

Staatssteun duurzame energie aan banden Financiële ondersteuning vanuit de overheid voor duurzame energie moet tot een minimum worden beperkt. Bovendien moet de subsidie erop gericht zijn deze vormen van energie concurrerend te maken. Dat zijn twee van de niet-bindende richtlijnen die de Europese Commissie heeft gepubliceerd over overheidsinterventies op de energiemarkt.

Energie die bijvoorbeeld met zonnepanelen en windmolens wordt opgewekt, moet geleidelijk worden blootgesteld aan marktprijzen. Overheden

moeten bij voorkeur geen subsidies geven voor energieopwekking, maar premies uitloven aan bedrijven die op de nieuwe productiemethodes overstappen. Ook zouden lidstaten hun plannen en strategieën voor groene energie beter met elkaar moeten afstemmen. Zo moeten de kosten die inwoners kwijt zijn aan energie en belastingen binnen de perken blijven.

De richtlijnen zijn nog niet bindend, maar de commissie gebruikt ze wel om gevallen van staatssteun te beoordelen.

De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) moet meer geld betalen aan de provincie Groningen als compensatie voor de jarenlange gaswinning. Dat stelt de Commissie Meijer in een advies. De commissie is ingesteld door de Provincie Groningen om te onderzoeken of en hoe de aardbevingen als gevolg van de gaswinning moeten worden gecompenseerd.

Bedrijven die veel energie gebruiken, zoals in de chemische- en staalindustrie, krijgen compensatie voor hun hoge energierekening.

Deze maatregel wordt genomen om oneerlijke concurrentie met onze buurlanden te voorkomen. Vanaf 2014 is er jaarlijks 78 miljoen euro beschikbaar.

De nieuwe kolencentrales in de Eemshaven en Rotterdam hadden, achteraf gezien, niet gebouwd moeten worden.

Dat zegt Eneco-topman Jeroen de Haas. ‘Wat die bedrijven die geïnvesteerd hebben in kolencentrales niet voorzien hebben, is de economische crisis. En we hebben ook niet helemaal voorzien - dat kunt u achteraf als een misinschatting typeren - hoe finaal duurzaamheid zou groeien.’

De tarieven die gas- en elektriciteitsnetbeheerders aan de netgebruikers in rekening mogen brengen, worden de komende drie jaar verlaagd met gemiddeld vijf tot acht procent per jaar. Een lastenverlichting van ruim twee miljard euro.

Daarmee herstelt toezichthouder ACM het evenwicht tussen de belangen van de netbeheerders en de netgebruikers.

Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu heeft bij de opening van de International Water Week in Amsterdam gepleit voor een VNprogramma voor watervraagstukken.

Het programma zou de internationale kennis op het gebied van bescherming tegen overstromingen, voldoende schoon water en zuivering van afvalwater kunnen bundelen.

UTILITIES 7 nr. 8 - november 2013

006_7_D_infostroom.indd 7

19-11-13 13:15

Trending news op www.utilities.nl

1 ‘Schaliegas leidt niet tot concurrentievoordeel VS’ Woensdag 23 oktober

Ondanks de lage energieprijzen in de Verenigde Staten zijn de productiekosten níet afgenomen. Tot die opmerkelijke conclusie komen onderzoekers van de Duitse investeringsbank KfW. Zij vergelijken hiervoor de productieprijzen in Duitsland en de VS, en zien dat in beide landen deze sinds 2010 met tien procent gestegen zijn.

Schaliegas leidt volgens hen daarom níet tot concurrentievoordeel voor de VS. Jan Hendrik Bos Mooi, weer n mythe om zeep geholpen @petrochem.nl

2

Shell stapt uit diverse schalieprojecten in VS Woensdag 2 oktober

Shell heeft bekendgemaakt dat het zijn aandeel in het Eagle Ford Shale-veld in Texas van de hand doet. Volgens een woordvoerder van de olie- en gasgigant voldoet de aanwezige schalieolie niet ‘aan onze mondiale doelen voor materialen en schaal’.

Borculo.Info ‘Voldoet niet aan mondiale doelen’ @utilities.nl

3 Amsterdam krijgt eigen fosfaatfabriek Maandag 30 september

Terwijl fosfaatproducent Thermphos juist de handdoek in de ring gooide, meldt een ander zich bij de jury.

Waternet, het waterbedrijf in en rondom Amsterdam, is namelijk gestart met de bouw in het Westelijk Havengebied van Nederlands grootste fosfaatfabriek binnen stedelijke grenzen.

David van Baarle Minder schade en een schaarse grondstof is winwin @utilities.nl

In het trending news laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren.

Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 8 - november 2013

008_9_E_topics.indd 8

19-11-13 13:17

zinspeelt op GTL4 Shell fabriek in VS Woensdag 25 september

Als alles doorgaat, dan is Shell over een paar jaar minimaal 12,5 miljard dollar armer en een gas-to-liquid-fabriek in de Amerikaanse staat Louisiana rijker. Shell houdt nog wel een slag om de arm, en zegt alleen nog maar plannen te hebben.

Niels Schenk Goed voor #biobased aromaten! @vnci

naar groene 5 ‘Overstap ethyleen kost tussen 200 en 400 miljard dollar’ Woensdag 30 oktober

Een overgang naar een meer duurzame economie is onvermijdelijk, maar niet zonder de nodige uitdagingen.

Alleen al de wereldwijde overstap van fossiele naar groene ethyleen kost tussen de 200 en 400 miljard dollar. Dat zei Ad de Kok, lector groene grondstoffen in de Procesindustrie aan de Hogeschool Rotterdam, tijdens een openbaar gastcollege op de RDM Campus.

waarschuwt voor hoge 6 Cefic verwachtingen schaliegas Dinsdag 8 oktober

Cefic, de Europese koepelorganisatie van de chemische industrie, waarschuwt voor te hoge verwachtingen van schaliegas in Europa. Dat zei Cefic-voorzitter en BASF-topman Kurt Bock tijdens een bijeenkomst in München. ‘Schaliegas zal hier geen game changer zijn.

Wij zullen nooit de lage schaliegasprijzen bereiken die in de VS normaal zijn. Dat is volkomen onrealistisch.’

Yue2cwork Cefic in ‘patient but urgent’ battle for indigenous Europe shale gas @utilities.nl

7

Crisis technisch bedrijfsleven houdt aan Donderdag 3 oktober

Door de tekorten aan personeel op de technische arbeidsmarkt, komen de arbeidsproductiviteit en de winstgevendheid van het technisch bedrijfsleven onder druk te staan. Dat blijkt uit de Monitor Technische Arbeidsmarkt 2013 die SEO Economisch Onderzoek heeft opgesteld in opdracht van TechniekTalent.nu.

bereidt 8 Saoedi-Arabië grootschalige productie schaliegas voor Maandag 14 oktober

Als het aan Saudi Aramco ligt, dan wordt Saoedi-Arabië na de Verenigde Staten de tweede grote producent van schaliegas. Het staatsbedrijf en tevens ’s werelds grootste oliemaatschappij bereidt daarom de levering van onconventioneel gas aan een energiecentrale van duizend megawatt voor.

Justin Stanford Thanks to the shale play revolution, the US has quietly surpassed Saudi Arabia as the biggest oil producer in the world @petrochem.nl

kan profiteren van 9 Shell reststromen LNG-terminals Dinsdag 5 november

Shell Moerdijk kan profiteren van de ethaan en propaan die als restproducten overblijven bij de LNG-terminal van Gate. Dat schrijven onderzoekers van CE Delft, die in opdracht van de branchevereniging van de chemische industrie (VNCI) dit potentieel in kaart hebben gebracht. Volgens CE Delft kan zo’n 520 kiloton CO2emissie per jaar bespaard worden.

voor 10 Miljoenenimpuls Rotterdamse LNG-hub Dinsdag 15 oktober

Havenbedrijf Rotterdam heeft twee Europese subsidieaanvragen op het gebied van LNG toegekend gekregen.

Het gaat om een subsidie van veertig miljoen euro voor een LNG-infrastructuur voor het Rijn-MainDonau-gebied en om een subsidie van 34 miljoen euro voor de LNG-breakbulk-terminals in Gothenburg en Rotterdam.

Ed Landsmeer 030 Hoeveel hiervan besteed aan #certificering @Maritiemnieuws

UTILITIES 9 nr. 8 - november 2013

008_9_E_topics.indd 9

19-11-13 13:18

De grote energiecentrales maken langzaamaan ruimte voor een toenemend aandeel decentrale opwekking via zonne- of windenergie. In die nieuwe markt is volgens Jeroen van Hoof van accountants- en adviesbureau PwC geen plaats voor ongebreidelde exploitatiesubsidie voor nog meer decentrale opwek.

‘Dat verstoort de markt alleen maar en leidt tot een hogere energierekening.’ Samenwerking met Duitsland zou de onbalans in het net kunnen verhelpen.

Interview

Tekst: David van Baarle Beeld: PwC en Siliken

Duurzame energieopwekking zonder verstorende subsidies De enquête die PwC jaarlijks wereldwijd uitvoert onder een groot aantal CEO’s van energiebedrijven is dit jaar wellicht nog iets confronterender dan andere jaren, gezien de huidige marktsituatie. Wereldwijd zien de leiders van grote energiebedrijven dat de markt drastisch aan het veranderen is. En ook in Nederland voorziet men een switch naar meer decentrale energieopwekking. De meeste CEO’s zien dan ook grote verschuivingen aankomen binnen hun marktgebied en verdienmodellen. Het goede nieuws is dat het grootste deel van de voormannen de huidige situatie eerder als kans dan als bedreiging ziet. Om daarvan te profiteren zullen ze hun verdienmodel wel moeten aanpassen.

Nog even de feiten op een rij: mede door het Energieakkoord gaat een groot aantal kolencentrales dicht en wordt er meer ruimte gemaakt voor onder andere offshore windenergie.

Daarbij komt het feit dat veel gascentrales op halve kracht draaien.

‘Gas is relatief duur, zeker vergeleken met de lage kolenprijzen’, zegt Van Hoof. ‘Bovendien komt het nu al voor dat energie tegen negatieve prijzen wordt aangeboden. Het geïnstalleerd decentraal vermogen in Duitsland is daar met name debet aan. Als het hard waait of de zon schijnt, ontstaat al snel een overschot dat zijn weg ook naar Nederland vindt. Het wordt daardoor steeds moeilijker om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen.’

Noodzaak Het marktmodel

Jeroen van Hoof

10 UTILITIES nr. 8 - november 2013

010_11_L_interview.indd 10

is dus aan het veranderen en veel CEO’s van grote energiebedrijven zien dit ook als kans. ‘Opvallend in ons onderzoek is dat die trend zich wereldwijd afspeelt’, vervolgt Van Hoof. ‘Met als enige verschil dat in Europa de versnelde trend naar decentrale energieopwekking met name is gedreven door subsidie. Dat geeft wel te denken. In landen waar geen overheidsstimulering is voor duurzame energieopwekking, is er blijkbaar toch een prikkel om erin te investeren. De technologie is voor

sommige vormen, zoals onshore wind, inmiddels zo volwassen dat het ook zonder subsidie kan floreren.

Daarbij moet je uiteraard wel aantekenen dat in veel opkomende economische grootmachten geen energieinfrastructuur is en dat duurzame opwekking eerder een noodzaak dan een bewuste keuze is. Met name de Indiase en Chinese economie en welvaart groeien enorm, waarmee de energiebehoefte navenant toeneemt.’

Subsidie Terug naar de Europese situatie, waar subsidies de markt behoorlijk scheef trekken. ‘Duitsland heeft een gigantische omwenteling in gang gezet richting zonne- en windenergie, maar loopt momenteel tegen torenhoge kosten aan. Er gaan dan ook geluiden op om het feed insysteem aan te passen. In Nederland dreigt hetzelfde te gebeuren als in Duitsland. Er worden exploitatiesubsidies uitgetrokken voor on- en offshore windenergie, maar daarmee rijzen de energiekosten de pan uit zonder dat dit tot innovatie leidt.

Subsidies klinken mooi, maar de rekening komt uiteindelijk bij de consument terecht. Subsidies zijn hoe dan ook kunstmatige ingrepen in welke markt dan ook. In die zin zou je de belastingvoordelen voor producenten van fossiele brandstoffen ook als sub-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-13 15:38

sidie kunnen zien, dus ook daar zou een gelijk speelveld moeten komen.’

Transport en opslag ‘Het is maar zeer de vraag of de extra megawatts offshore wind voldoende waar voor je geld geven. Zeker gezien het feit dat we heel goed zouden kunnen profiteren van de Duitse energieoverschotten. Het is ook onzin om per land duurzame energiedoelstellingen te benoemen. We willen in Nederland veertien procent duurzame energie in 2020. Dat klinkt mooi, maar we moeten niet het einddoel uit het oog verliezen: minder CO2-uitstoot. Er is niets mis mee als we dat doel kunnen bereiken zonder significante eigen investeringen in opwekvermogen.

Uiteraard moet je wel de voorwaarden scheppen om die energie te kunnen krijgen waar je hem wil hebben op het moment dat het nodig is. Dat betekent een goed werkend energienet zowel met hoogvermogen als een slim lokaal net. En in de periferie slimme meters die vraag en aanbod beter op elkaar kunnen afstemmen.

Ook niet onbelangrijk is de mogelijkheid tot energieopslag. De methanisering van overtollige windenergie is een veelbelovende trend die een belangrijke rol kan spelen in de balancering van het net’, aldus Van Hoof.

Die balancering is sowieso een heikele kwestie op dit moment. Het wordt voor energiebedrijven namelijk steeds onrendabeler om back-up capaciteit te leveren. ‘Momenteel is in de wetgeving vastgelegd dat duurzaam opgewekte energie voorrang heeft. Dat gaat ten koste van de

traditioneel opgewekte energie, die laatste is in de reeks. Tegelijkertijd heeft het net wel een basiscapaciteit nodig voor die momenten dat de duurzame bronnen niet kunnen produceren. Energiebedrijven zouden graag een beloning zien voor die capaciteit. Het probleem daarvan is dat het ook weer een indirecte subsidie is en daarmee een marktverstoring.

Veel beter zou zijn als flexibiliteit ook wordt beprijsd, maar dan wel voor iedereen. Dan worden andere, kleinschaligere of flexibelere centrales weer interessanter en gaat men ook beter nadenken over lokaal gebruik van energie of energieopslag. Een deel van de oplossing ligt ook in vraagsturing. Met smart meters moet het mogelijk worden om stroomgebruikers tijdelijk af te sluiten als het energieaanbod laag is. Zolang daar goede afspraken over worden gemaakt met een heldere beloningsstructuur, zie ik daar grote mogelijkheden.’

Europees beleid Hoe dan ook zal het verdienmodel van de energiebedrijven veranderen. ‘Opwekking levert momenteel weinig geld op en de netwerken zijn afgesplitst. De grootste mogelijkheid voor hen ligt bij de klant, in de retail. De energiebedrijven hebben veel ervaring met energiehandel en kunnen een rol spelen als tussenpersoon, bijvoorbeeld wanneer bezitters van zonnepanelen, micro-wkk’s of andere decentrale energieopwekkers zich willen verenigen om als virtuele energiecentrale elektriciteit te verkopen. Bovendien hebben zij ervaring met het financie-

ren, bedrijven en onderhouden van installaties. Net als het optimaliseren en balanceren van de productie. Ook daar kunnen partijen helpen de consument te ontzorgen. Dat het deze kant uitgaat, is vrij zeker. We weten alleen niet wie hier succesvol in kan zijn. Wellicht staan er nieuwe partijen op om deze markt van de energiebedrijven over te nemen.’

Dat Van Hoof liever geen exploitatiesubsidies ziet, wil niet zeggen dat de overheid zich helemaal uit de energiewereld moet terugtrekken. ‘Ik denk dat het zeer belangrijk is dat de overheid voorwaarden schept om de markt tot bloei te laten komen en innovatie te stimuleren. Dat kan bijvoorbeeld door heldere wet- en regelgeving, of door soepeler vergunningen te verlenen. Met het Energieakkoord heeft de overheid, samen met de markt wel een flinke broek aangetrokken. De vraag die nu rijst is of de overheid ook daadwerkelijk gaat leveren. Een hoop politici zullen zich niet populair maken als ze een windmolen moeten plaatsen terwijl de achterban daar niet om heeft gevraagd. Een dergelijke transitie kost veel geld en gaat gepaard met grote risico’s. Het is aan Nederland, maar zeker ook Europa, om die risico’s te adresseren en daar adequaat op te reageren. Je moet nu niet verzanden in landsbelangen en onderlinge verhoudingen, maar helder en eenduidig Europees beleid voeren rondom de energievoorziening. De trend gaat wereldwijd naar decentrale, duurzame energieopwekking. Europese samenwerking is daarin essentieel, maar dan wel in een gelijk speelveld.’ n UTILITIES 11 nr. 8 - november 2013

010_11_L_interview.indd 11

19-11-13 15:38

Gas De hoogte van de gasprijzen heeft bijna een

wurgkoord om de nek van de energie-intensieve industrie gelegd. Door op haar tenen te lopen, slaagt ze er maar net in om productieverplaatsing te voorkomen.

Wordt de gasprijs gemanipuleerd of is er een verkeerde marktstructuur? Hoe dan ook, de EU dient sowieso een sterkere gaspolitiek met een meer gediversifieerd aanbod te ontwikkelen, stellen enkele experts.

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: Gazprom

Geef gasprijzen adem De laatste maanden hebben industrieplatforms en grote ondernemingen al de noodklok geluid over de onverminderd hoge gasprijs in Europa die hun concurrentiepositie onder druk zet. Vaak wordt dan, in één adem, naar Amerika doorverwezen waar gasprijzen als gevolg van de winning van schaliegas meer dan een factor drie lager liggen. Ook LNG op de spotmarkt – nu dertig procent en stijgend – zou volgens het IEA bijdragen aan de hoge gasprijs. Beide ontwikkelingen worden echter niet door de EU bepaald of aangestuurd.

Marktverstoringen Waar de EU echter wel degelijk invloed op heeft, is een transparante marktstructuur zonder verborgen gebreken zoals kartelvorming en/of prijsmanipulatie. Manipulatie van de Europese energiemarkt – die altijd ten koste van burger en industrie gaat – is beslist niet ondenkbeeldig. In oktober 2013 kwamen bijvoorbeeld nieuwe bewijzen naar buiten als zouden drie oliemaatschappijen valse prijzen aan Platts, een van de grootste energieinformatiebureaus ter wereld, hebben doorgegeven. Volgens de Britse krant The Guardian speelt de zaak al sinds 2004. En die geruchten zijn niet helemaal zonder grond: in mei dit jaar deden officials van het 12 UTILITIES nr. 8 - november 2013

012_13_14_Q_artikel.indd 12

Directoraat-generaal Mededinging van de Europese Commissie al invallen bij Shell, BP en Statoil om te onderzoeken of er kartelafspraken over de prijs van een vat Brentolie zijn gemaakt.

De formulering lijkt wel wat op die tegen de Rabobank, reden waarom de zaak de wereld in is gegaan als de ‘Libor van de energie’.

Oliemaatschappijen zijn overigens niet de enige die hun marktmacht kunnen misbruiken. Ook grote spelers in de gaswereld willen nog wel eens de prijzen naar hun hand zetten. Gazprom, grootste leverancier van gas aan Europa, is daar een goed voorbeeld van. Het Russische staatsbedrijf, want voor meer dan vijftig procent in handen van Putin, heeft al sinds 2012 een

van gas uit Rusland afhankelijk. Het EU onderzoek valt in drie delen uiteen: heeft Gazprom de vrije doorgang van gas tussen de EU-landen belemmerd? Dringt de Russische staatsonderneming voorwaarden tot het gebruik van infrastructuur op? En heeft Gazprom diversificatie van leveringsbronnen belet? In het onderzoek – dat onder het DG Mededinging valt – let de Commissie speciaal op de vraag of afnemers van Gazprom sinds 2008 onbillijke tarieven opgelegd hebben gekregen.

Het Directoraat kon desgevraagd geen nadere informatie verschaffen, grotendeels vanwege de grote geopolitieke consequenties. Toen Europa de zaak vorig jaar bij Rusland

‘Er is geen enkele aanwijzing te veronderstellen dat het gasaanbod is verminderd om andere dan strategische redenen van de aanbieders.’

onderzoek van de EU aan de broek.

Volgens buitgemaakte documenten uit Gazpromkantoren zou de gasgigant van haar machtspositie op de upstreammarkt voor gaslevering aan Centraal- en Oost- Europa misbruik hebben gemaakt. Die markten zijn voor meer dan de helft (Polen) tot de volle honderd procent (Litouwen)

aanhangig maakte, kreeg het van Putin de wind van voren. Onmiddellijk na de aanklacht schreef de nieuwe ‘tsaar’ een oekaze uit waarin hij officials van Gazprom verbood informatie te delen die ‘de economische belangen van de Russische Federatie kunnen schaden’.

Mocht het onderzoek ten nadele van Gazprom uitvallen, dan hangt het

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-13 14:52

Grote spelers in de gaswereld willen nog wel eens de prijzen naar hun hand zetten. Om die reden heeft Gazprom, grootste leverancier van gas aan Europa, al sinds 2012 een onderzoek van de EU aan de broek hangen.

staatsbedrijf een boete van tien procent van hun jaaromzet in die landen boven het hoofd.

Vreemde zaken ‘Er zijn inderdaad vreemde zaken in de gasmarkt gaande’, zo reageert Hans Grünfeld, directeur van VEMW, de belangenbehartiger voor de zakelijke water- en energieverbruiker. ‘Terwijl de vraag naar energie door de recessie is afgenomen en energieproducenten steeds meer op kolen overstappen, blijft de gasprijs zeer hoog. Tegelijkertijd zie je dat gasprijzen op het TTF, de groothandelsmarkt, niet langer de seizoenen weerspiegelen. Je zou immers mogen verwachten dat die in de zomer lager en in de winter hoger ligt maar dat is niet meer het geval, de prijs is relatief vlak geworden. Dat alles wijst erop dat oligopolisten in de upstream gasmarkt buitensporig veel invloed op de prijsvorming hebben

waar de energie-intensieve industrie in Noordwest-Europa juist in de kou is komen te staan.’

Volgens Grünfeld zijn er drie verklaringen mogelijk: de marktstructuur werkt niet naar behoren, achter de schermen zijn kartels actief, of een combinatie van beide is het geval.

Dat baart de directeur grote zorgen.

Hoewel hij niet zo ver wil gaan om meteen de beschuldigende vinger naar Gazprom uit te steken, heeft VEMW al wel gezien dat het Russische staatsconcern in het eerste kwartaal van 2013 zijn omzet met elf procent tot ruim 33 miljard euro heeft vergroot terwijl het volume in dezelfde tijd met zes procent is toegenomen.

‘Dit is een oligopolistische markt’, vat de directeur samen. ‘Er is geen enkele aanwijzing te veronderstellen dat het gasaanbod is verminderd om andere dan strategische redenen van de aanbieders.’ VEMW heeft de toren-

hoge gasprijzen dan ook aangekaart bij de ACM, onze nationale waakhond mededinging. ‘Gasprijzen zijn van groot maatschappelijk belang’, vervolgt Grünfeld. ‘Gasgestookte centrales staan tegenwoordig stil, kolenstook neemt de energieproductie over en investeringen vinden steeds meer plaats in andere continenten als de VS, niet in Europa.’ Hij weet echter ook dat de ACM maar weinig kan uitrichten omdat deze zaak in essentie grensoverschrijdend is. ‘Brussel is noodzakelijk. Alleen de EU kan dit oplossen door vanuit de DG Mededinging een feitelijk onderzoek naar uitvoering van meting en toezicht te starten.’

Marktversterking Ondertussen voelt de petrochemische sector zich dubbel gepakt door het huidige verschil in gasprijzen tussen de EU en de VS. Door toenemende winning van schaliegas liggen prijzen UTILITIES 13 nr. 8 - november 2013

012_13_14_Q_artikel.indd 13

19-11-13 14:52

daar een factor drie à vijf lager dan hier. En schaliegas is niet alleen een bron voor energieopwekking, ook dienen de hogere koolwaterstoffen in het gas als grondstof voor de chemie. Of Gazprom haar marktmacht zou misbruiken, daarover kan Reinier Gerrits, manager energie en klimaat bij de VNCI, de koepelorganisatie voor de petrochemische industrie, zich moeilijk uitspreken. VNCI richt haar pijlen vooral op versterking van de marktstructuur. Het belang van de sector kan niet worden onderschat: de petrochemie zet jaarlijks zestig miljard euro om, goed voor acht procent van de Nederlandse werkgelegenheid, negentien procent van de productie en achttien procent van de export. Door de sterk gewijzigde mondiale concurrentieposities loopt de sector gevaar.

‘We moeten voorkomen dat de Nederlandse petrochemie niet alleen de marginale productie gaat verzorgen’, zegt Gerrits. ‘Daarom

en moet niet zo zijn dat er concurrentieverschillen tussen de lidstaten optreden.’

Anderzijds gaat de sector meer aandacht besteden aan multifunctioneel gebruik van gas, vergelijkbaar met dat in de VS. Een recent rapport van onderzoeksbureau CE beschrijft de kansen om propaan en ethaan als grondstof in kraakinstallaties te gebruiken. ‘Als er meer condensaten en gas beschikbaar komen’, vervolgt Gerrits, ‘dan brengt dat de gasprijs mogelijk omlaag. De VNCI is een voorstander van proefboringen naar schaliegas. Dat kunnen we zowel in energie als in grondstof omzetten.’

Sterker beleid Waar Grünfeld en Gerrits zich meer of minder druk over manipulatie in gasprijzen maken, denkt Dick de Jong, senior fellow bij het Haagse Instituut Clingendael, dat het wel meevalt. ‘Dat de markt niet werkt, is altijd de stok waarmee

‘De markt is tegenwoordig echter veranderd. Er zijn onvoldoende incentives. We moeten niet verwachten dat er automatisch diversificatie in gasstromen optreedt.’ hebben we 31 oktober 2013 een succesvol verlopen gesprek met minister Kamp van Economische Zaken gevoerd. Een van de sterke punten is dat de Nederlandse petrochemie deel uitmaakt van het zogenaamde ARRRA-cluster, de industriële centra rond Antwerpen, Rotterdam, Rijn en Roer. De overheid gaat samen met de industrie per cluster bekijken hoe deze kunnen worden versterkt door het aantrekken van strategische investeringen, efficiënt inzetten van energiebronnen en minder regeldruk.

We zien immers dat andere landen in de EU ook kijken hoe ze de industrie kunnen versterken, bijvoorbeeld Frankrijk. Dat is van plan om verlaging van transportkosten van gas op basis van een hoog verbruik en vlak profiel te realiseren. Dat moet wel op EU-niveau worden afgestemd: het kan

de hond geslagen wordt’, zegt hij.

‘Gasproductie in de EU is gedaald, we hebben dus meer import nodig.

In grote langetermijncontracten zit weinig rek. Ik kan me kartelvorming op de energiemarkt moeilijk voorstellen. Door de overeengekomen olie-gaskoppeling is de gasprijs nauwelijks te manipuleren. Op de lange termijn wordt het steeds meer een mix van spotmarkets en langetermijncontracten. Er zijn lichtpuntjes, denk aan nieuwe aanvoerlijnen voor gas, bijvoorbeeld de Trans-Adriatische Pijplijn (TAP) met nieuw gas gecontracteerd uit Azerbadzjan uit het Kaspisch gebied waar de EU nu al een aantal jaren mee flirt. Wat de prijs doet, weet ik niet maar die zal niet lager worden, ook niet in de toekomst. Veel partijen doen rekenwerk over de kosten van gaswinning uit

Yamal, acht tot tien dollar per miljoen BTU. Dat zijn dus geen kleine bedragen. Naarmate de gasprijs omhoog gaat, liggen de kansen voor nieuwe aanvoer steeds beter.’

Ook volgens Kirstin Westphal, senior partner bij de Berlijnse denktank Stiftung für Wissenschaft und Politik, lijkt manipulatie van de gasprijs niet erg waarschijnlijk. ‘Vorig jaar zagen we meer gas uit Noorwegen de markt op komen’, zegt de Duitse onderzoeker.

‘Maar deze trend is naar de import van Russisch gas verschoven. Na verzadiging van de gasmarkt in 2009 hebben we aanscherping van het LNG-aanbod naar Europa gezien. Gasprijzen zijn steeds volatieler geworden. Europa is in een sandwichpositie tussen de VS en Aziatisch-Pacifische markten gedrukt. Gas uit pijpleidingen is de ruggengraat van de vraag in de EU. Tevens hebben we met grotere vraag naar LNG vanuit Azië en Japan te maken. Die bieden aanzienlijk meer.’

Waar ze zich zorgen over maakt, is niet zozeer prijsmanipulatie als wel de veiligheid van gasleveranties.

‘Gasopslag is een grote uitdaging’, aldus Westphal. ‘Er zijn momenteel geen incentives om die opslag omhoog te brengen. Op de spotmarkt zie ik dat de volatiliteit en volumes van gas vergelijkbaar zijn met die van olie. De EU-richtlijn uit 2010 voor interconnectiviteit was een groot succes ten aanzien van interconnectie en een stap voorwaarts naar een grotere veiligheid van aanvoer. De markt is tegenwoordig echter veranderd. Er zijn onvoldoende incentives. We moeten niet verwachten dat er automatisch diversificatie in gasstromen optreedt. Er is geen uitgesproken EU-beleid voor gas en veiligheid van aanvoer. Ondertussen zien we, mede door liberalisatie en afnemende importen vanuit Algerije, dat de noodzaak daarvoor toeneemt.

We moeten de energietransitie serieus nemen. De uitwisseling van fossiel en hernieuwbaar is echter alleen te bereiken wanneer de EU-landen prijzen voor CO2-uitstoot aantrekken en die aanzienlijk verhogen.’ ■

14 UTILITIES nr. 8 - november 2013

012_13_14_Q_artikel.indd 14

19-11-13 14:52

Windmolens niet in top 10 oorzaken vogelsterfte Hoeveel vogels sterven er in de wieken van windmolens? Lang niet zoveel als in de klauwen van katten en tegen de ramen van huizen, toont een onderzoek.

Tegenstanders schilderen windmolens regelmatig af als grote vogelverslinders.

Dat blijkt niet waar. Een (bloedserieus) onderzoek naar vogelsterfte in Canada toont dat van de 270 miljoen vogels die jaarlijks in Canada sterven door mensgerelateerde activiteiten windmolens verantwoordelijk zijn voor 0,007 procent.

De studie van Environment Canada werd onlangs gepubliceerd. Richard Elliot van Environment Canada zei in een interview met CBC dat de geschatte 270 miljoen voortvloeit uit een totaal van 10 miljard vogels. ‘We hebben heel veel vogels en dat is waarschijnlijk maar goed ook want we vermoorden er ook een hoop.’

Huiskatten en wilde katten zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor zo’n 200 miljoen slachtoffers. Hoogspanningsleidingen en gebouwen (huizen) zorgen jaarlijks beide voor ongeveer 25 miljoen slachtoffers. Verkeer is verantwoordelijke voor zo’n 14 miljoen dode vogels. Deze oorzaken zijn verantwoordelijk voor 95 procent van het totale aantal.

Andere grote veroorzakers van vogelsterfte zijn jacht (5 miljoen), pesticiden gebruikt in de landbouw (2,7 miljoen), oogsten (2,2 miljoen), commerciële bosbouw (1,4 miljoen), zendmasten (220.000). Windmolens komen pas terug op de dertiende plaats met ongeveer 20.000 slachtoffers.

Citaten ‘De essentie is dat binnen het emissiehandelssysteem groene energie, opties voor energiebesparing en andere koolstofarme technologieën zonder de marktwerking te verstoren met elkaar kunnen concurreren om de gewenste broeikasgasreductie te bereiken.’

Gertjan Lankhorst, CEO van GasTerra, op Energiepodium.nl ‘De Duitse regering is met de Energiewende wellicht te voortvarend geweest.’

Markus Bokelmann, de nieuwe CEO van E.ON Benelux, in Energie Actueel ‘Samen met onze grootafnemers, de industrie, pleiten we voor een

Ameland krijgt enorm zonnepanelenpark

transparant Europees systeem. Het

Het Waddeneiland Ameland wil in 2020 compleet CO2-neutraal zijn. Om dat te realiseren verrijst binnenkort het grootste zonnepark van Nederland op het eiland. De tien hectare aan zonnepanelen moet voor twintig procent van de energievoorziening van het eiland gaan zorgen. Het zonnepark zal aan de westkant van het vliegveld in Ballum worden gebouwd.

De panelen worden tussen struiken en duinen geplaatst, om ze aan het zicht te onttrekken. Ameland heeft ruim 2,6 miljoen euro subsidie van het Waddenfonds gekregen voor het park. Ook wordt nog eens zeven ton uitgetrokken voor een project met methaanbrandstoffen. Daarbij wordt stroom opgewekt door aardgas in elektriciteit om te zetten. Deze en andere energieprojecten moeten ervoor zorgen dat Ameland in 2020 helemaal zelf in zijn eigen energiebehoefte voorziet.

verschillen in stand houdt. Die

is de nationale politiek die deze zou verder vooruit moeten kijken.

Langetermijnperspectief ontbreekt nagenoeg.’

Wederom Bokelmann ‘Het verbaast mij altijd dat wij snel op zoek gaan naar voeding in het planten- en dierenrijk, en zelden nagaan hoeveel eiwitten en voedingswaarde er gewonnen kunnen worden door zoetwateralgen te telen. Om algen te kweken, heb je water en koolstofdioxide nodig, en dat hebben de Lage Landen in overvloed. Waarop wachten de Nederlanders en de Vlamingen?’

Gunter Pauli, directeur Zero Emissions Research and Initiatives, in De Ingenieur

Afvalbedrijf wil larven vuilnis laten opeten Het Afval Energie Bedrijf (AEB) wil vliegenlarven gaan kweken. Vliegenlarven kunnen namelijk afval en ontlasting omzetten in nuttige dierlijke eiwitten en daar kunnen dan weer honden- en kattenbrokjes van gemaakt worden. Het AEB gaat de mogelijkheden samen met dierenvoerfabrikant Denkavit onderzoeken. Het is bedoeling dat er een proefkwekerij naast de afvalverbrandingsoven van het bedrijf in het Westelijk Havengebied in Amsterdam komt te staan. Begin volgend jaar wordt er een besluit genomen over de bouw van de kwekerij.

'In Rotterdam wordt al kooldioxide afgevangen, dus waarom zou je het broeikasgas in de grond stoppen als je er ook een nuttigere toepassing voor kunt vinden?'

Rob Stikkelman, wetenschapper TU Delft, in Duurzaam Geproduceerd

UTILITIES 15 nr. 8 - november 2013

015_H_wervelingen.indd 15

19-11-13 13:19

Watervisie De waarde van water voor de Nederlandse

industrie is vaak onderbelicht. De utility is voor de meeste bedrijven nog tegen acceptabele kosten te verkrijgen. Toch is ook in Nederland lokaal sprake van verdroging, verzilting of andere waterstress. De industrie zoekt dan ook steeds meer naar manieren om water te besparen of duurzamer in te zetten.

Samenwerking in de keten kan helpen om kosten te besparen en te verduurzamen. Maar duurzaamheid moet ook weer geen religie worden.

Tekst: David van Baarle

Efficiencywinst door samen­ werking in de waterketen De keuze van Dow Terneuzen om effluent te gebruiken, was niet zozeer, en zeker niet alleen, door duurzaamheid gedreven. Niels Groot van Dow legt het graag nog een keer uit. ‘Tot een aantal jaren geleden, haalden we proceswater uit de Schelde. Het gebied wordt getypeerd als estuarium, wat inhoudt dat het water brak is en daarmee veel te zout voor industriewater. Je zou ervoor kunnen kiezen om dat water te ontzilten en zuiveren,

dat wordt immers wereldwijd gedaan.

Het estuarium is echter een bijzonder gebied. De saneringsmaatregelen in de jaren tachtig en negentig hebben ertoe bijgedragen dat er een gebied is ontstaan met veel biologische groei waardoor filtering heel duur en onderhoudsintensief is geworden.

Tegelijkertijd hebben we een duidelijk vraagstuk op het gebied van water.

De behoefte aan industriewater voor de fabriek is namelijk een factor vier à

WaTErvISIE 2013 Deze discussie is de derde in een reeks discussies over de Waarde van Water. Tijdens het congres Watervisie 2013 op 12 december in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam komt de waterindustrie samen om de visie van de industrie te horen en te leren van de watersector. Wilt u ook deelnemen aan deze leerzame en interactieve dag, meld u dan aan op www.watervisie.com De experts die aan deze discussie deelnamen: • Niels Groot, Dow Benelux • Johan Raap, Royal Cosun, Avans Hogeschool • Albert Jansen, TNO • Andreas Giesen, Royal HaskoningDHV • Ron Biemans, Evides Industriewater • Annemieke Hendriks, Berenschot, Visitatiecommissie Waterketen • Ebo Roek, Water Consultant • Robin van der Veeken, Endress + Hauser

16 UTILITIES nr. 8 - november 2013

016_17_19_S_artikel.indd 16

vijf groter dan de waterbehoefte van de bevolking Zeeuws Vlaanderen. We willen uiteraard niet de bevolking wegdrukken door onze zoetwaterinname.

Weliswaar hebben we een waterleverancier die dat kan oplossen, maar op lange termijn zoeken we wel naar een structurele en duurzame oplossing.’

Johan Raap, milieutechnoloog bij Royal Cosun en verbonden aan Avans Hogeschool herkent het verhaal van Groot. ‘Ook Cosun heeft in sommige gevallen te maken met waterstress.

Als voedingsmiddelenbedrijf hebben we water nodig om gewassen te laten groeien. Als het lange tijd niet regent, heeft water dan ook de volle aandacht. Maar ook in onze processen gebruiken we water. Ik deel de mening van Niels dat ook in Nederland gebieden zijn met waterstress. In het oosten, Noord-Limburg, Oost-Brabant en Gelderland heeft men regelmatig waterstress. Op sommige plaatsen is drinkwater zo duur dat waterhergebruik duurzaam en ook heel lonend is. In bijvoorbeeld Venray pompen wij grondwater op, gebruiken dat een factor twee of drie in het proces en lozen dat water nog zuiverder dan het oppervlaktewater in hetzelfde gebied, dus tegen een heel strenge kwaliteit. Op die manier

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-13 15:42

De rondetafelbijeenkomst Watervisie vond plaats op Aquatech in de RAI. Samenwerking in de keten bleek wederom een speerpunt voor de discussiërende experts.

blijft dat water in het gebied dat in de zomer een neerslagtekort heeft.’

Businesscase Andreas Giesen van Royal HaskoningDHV, vindt de waterstress in Nederland toch redelijk betrekkelijk vergeleken met landen als Spanje of bijvoorbeeld het MiddenOosten. ‘Ik denk dat de Nederlandse waterindustrie veel kansen heeft om zijn technologie te exporteren en toe te passen in die landen waar het direct zowel maatschappelijk als financieel wat oplevert. Als we technologie ontwikkelen voor landen waar de waterstress echt voelbaar is, bouwen we in ieder geval een voorsprong in kennis en ervaring op en gaan we niet - zoals in het verleden met zeewaterontzouting - als BV Nederland de boot missen. Uiteraard kunnen we die technologie weer in eigen land gebruiken als daar daadwerkelijk noodzaak toe is.’

Johan Raap is het daarmee wel eens.

‘Eerder heb ik wel eens discussies gehad over zero liquid discharge. Ik denk dat het voor de Nederlandse voedingsindustrie te ver gaat om dat na te streven. Misschien is waterhergebruik wel een oplossing voor een deel van het watervraagstuk. Daar kijken we ook continu naar en we maken al stappen van een factor twee of zelfs factor

drie in waterefficiency. Maar daar kan je niet continu mee doorgaan. Die investeringen moeten ook terug te verdienen zijn.’

Ron Biemans van Evides Industriewater ziet een oplossing in samenwerking in de keten. ‘Water is dynamisch: het heeft een bepaalde kwaliteit en bevindt zich op een bepaalde plek en de tijd dat men het nodig heeft verschilt ook nog eens.

Het ene moment heb je te veel water en weet je niet hoe snel je het moet afvoeren, terwijl een paar maanden later weer tekorten ontstaan. De uitdaging is om die tegenstrijdige zaken dichter bij elkaar te brengen. Dat kan je doen door de efficiëntie te vergroten, maar ook door te kijken naar verspillingen. Water in zee laten lopen van een rwzi terwijl je aan de andere kant water aan het zuiveren bent, is niet efficiënt. Daarin kan de waterketen nog beter samenwerken.’

Maatschappelijk verantwoord De waarde van water voor de maatschappij is duidelijk, maar de maatschappij vraagt aan de waterschappen om doelmatiger te werken. De vraag is of ze ook de industrie daarbij betrekt.

Een veelgehoorde klacht in eerdere discussies was namelijk dat de waterwereld erg versnipperd is. De gehele waterketen, dus zowel waterschappen

als de industrie en technologiebedrijven, zouden beter moeten samenwerken om de beschikbaarheid en kwaliteit van water te kunnen blijven garanderen tegen aanvaardbare prijzen.

Volgens zelfstandig wateradviseur Ebo Roek heeft de waterketen zelf geen problemen: ‘Simpel gezegd kijken partijen te weinig naar voren en achteren wat de anderen doen en denken niet na over hoe ze de ander kunnen helpen. Het gevaar is dat mensen steeds weer hetzelfde opnieuw doen, terwijl de markt wel degelijk verandert. Een oppervlaktewaterbeheerder moet van de wet het waterpeil monitoren.

Intussen wordt het water steeds zouter. Tien jaar geleden maakten alleen boeren gebruik van dat water. Als de industrie echter ook water onttrekt, stelt dat andere eisen aan het beheer.

Zo’n organisatie zegt: dit is de wet en daar moet ik me aan houden. Terwijl je tegen dezelfde kosten ook op de kwaliteit kan letten. Dan help je de industrie.

Men moet verder kijken dan de eigen grenzen en niet alleen de regels volgen.’

Annemieke Hendriks van Berenschot is secretaris van de Visitatiecommissie Waterketen, die onder leiding van oud-minister Karla Peijs kijkt of provincies, waterschappen en gemeentes beter kunnen samenwerken. ‘Kort UTILITIES 17 nr. 8 - november 2013

016_17_19_S_artikel.indd 17

19-11-13 15:42

Evides Ongekend betrouwbaar

Complexe watervraagstukken oplossen met een slimme maatwerkoplossing.

Wij regelen het.

Hergebruik van (afval)water en het sluiten van de waterketen worden steeds belangrijker. Dat is voor de industrie niet altijd even makkelijk op te lossen. Maar wij hebben het antwoord.

Betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor de chemische-, petrochemische- en voedingsmiddelenindustrie. Op basis van DBFO-contracten (Design, Build, Finance & Operate) leveren wij onze opdrachtgevers diverse soorten proceswater, zorgen wij voor de zuivering van afvalwater en maken wij hergebruik van water (effluent) mogelijk. En dat 24/7 vanuit operational excellence. Voor minder doen we het niet.

www.evides.nl

022_evides.indd 1

14-11-13 16:57

WaTEr InnovaTor of ThE YEar Ook dit jaar kiest een vakjury de Water Innovator of the Year. Inmiddels zijn er vier kandidaten bekend. De winnaar wordt bekend op Watervisie 2013. Zie ook www.watervisie.com BWa Water met GaLiCos Wanneer een vloeistof naar beneden langs een hellende plaat met neerwaartsgerichte, uitstekende openingen in de bovenzijde stroomt, genereert deze door cavitatie een lichte negatieve druk. De negatieve druk zorgt ervoor dat een gas door de plaat wordt gezogen dat in contact komt met de vloeistofstroom. Het turbulente oppervlak en de vorm van de bellen zorgen ervoor dat het gas verzadigd raakt met damp.

Deze gepatenteerde techniek zorgt voor een optimale uitwisseling van componenten met een minimale input van energie. De technologie wordt onder andere ingezet voor het indikken van afvalwaterstromen, het wassen van vervuilde ventilatielucht of rookgassen of het strippen of koelen van vloeistoffen.

Meer informatie: bwa-water.nl Dnv KEMa met CapWa In de witte rookpluimen die uit hoge fabrieksschoorstenen aan de horizon verschijnen, zit vaak nog water van hoogwaardige kwaliteit. Tijdens de ontwatering worden de rookgassen verwarmd zodat het water en andere substanties volledig in gasfase is. Het rookgas stroomt vervolgens door speciale membranen die de vorm hebben van holle vezels.

Doordat alleen de watermoleculen door de membranen kunnen stromen, kan het water worden afgevangen. Toepassing van deze technologie in industriële processen zoals een papierdroogproces zou tot grote energiebesparingen kunnen leiden.

Meer informatie: www.watercapture.eu aquaver met vacuüm Membraan Distillatie Verontreinigd water met een temperatuur van zestig tot tachtig graden Celsius wordt in het systeem gezogen en tussen een folie en een waterafstotend (hydrofoob) membraan door geleid. Zo ontstaat een één millimeter dunne waterfilm die kookt. Het waterafstotende membraan laat de stoom door, die vervolgens condenseert. Het condensaat wordt opgevangen. De condensatiewarmte die vrijkomt wordt opnieuw gebruikt om de volgende waterfilm op te warmen.

Meer informatie: www.aquaver.eu voltea met CapDI Capacitieve deionisatie (CapDI) haalt zout uit water. Dit doet Voltea door gebruik te maken van de elektrische lading van ionen. Twee platen (elektrodes) met de dikte van een velletje papier worden van een lichte spanning voorzien, de ene een positieve en de andere een negatieve.

Wanneer water tussen de elektrodes wordt geleid, trekken de positieve ionen naar de negatieve elektrode en de negatieve ionen naar de positieve kant. De elektrodes zijn daarbij voorzien van een membraan dat alleen de gewenste (positieve dan wel negatieve) ionen doorlaat.

Regeneratie van de verzadigde elektrodes is daardoor heel eenvoudig.

Men hoeft slechts de spanning om te draaien.

Meer informatie www.voltea.com

gezegd kijkt de commissie naar kosten, kwaliteit en kwetsbaarheid. Door intensievere samenwerking tussen deze partijen, zijn kostenbesparingen mogelijk zonder in te boeten op kwaliteit, innovatie en veiligheid. Genoemde partijen zoeken vooral naar efficiëntere manieren om overkoepelende taken te organiseren. Ook de industrie zou zijn bijdrage kunnen leveren aan het verhogen van de efficiency. De reactie van de industrie op onze tussentijdse bevindingen is dan ook positief.’

Jansen vat de maatschappelijke problematiek rondom industriewater kort samen. ‘Eenvoudig gezegd wordt water ingezet voor urbaan, agro en industrieel gebruik. De eerste twee zijn de afgelopen jaren iets meer water dan beschikbaar regenwater gaan gebruiken, de waterinname van de industrie is echter vijftig tot honderd keer zoveel geworden. Een van de oplossingen na waterbesparing is hergebruik. In Europa wordt wetgeving voor waterhergebruik voorbereid. De industrie is nog een beetje huiverig voor de kosten die dit met zich meebrengt en wil ook duidelijke wetgeving. Met name harmonisering van de regelgeving zou in ieder geval het speelveld gelijk moeten trekken.’

‘De rol van leveranciers van meet- en regelapparatuur in de keten is een lastige’, zegt Robin van der Veeken van Endress + Hauser. ‘Wij zijn een klant bij Dow maar Dow is ook klant bij ons.

Volgens mij zijn de partijen erbij gebaat om onze expertise beter te benutten.

Overleg met publieke partijen is lastiger. Inmiddels mogen die een marktconsultatie houden, maar dat wordt voorzichtig gebruikt. De aanbesteding van instrumentatie wordt vooral gedaan door installateurs of aannemers. Die moeten het bestek volgen, maar kiezen vaak voor de goedkoopste oplossing.’

Janssen wil nog meegeven dat de rol van Europa groter wordt in de waterwetgeving. ‘Water heeft voor het eerst prioriteit in het horizon 2020-programma van de EU. Dat betekent dat er meer geld vrijkomt voor grote onderzoeksen innovatieprojecten. Dat biedt kansen voor de Nederlandse watersector.’ ■ UTILITIES 19 nr. 8 - november 2013

016_17_19_S_artikel.indd 19

19-11-13 15:42

12|12|’13

2013 De waarde van water Locatie:

Drijvend Paviljoen Rotterdam

DE WAARDE VAN WATER Een van de meest voorkomende elementen op aarde kun je moeilijk schaars noemen. Toch is water van levensbelang voor de industrie. Als grondstof, drager van warmte, koelmiddel of transportmedium voor afvalstromen wordt water veelvuldig ingezet. Welke waarde vertegenwoordigt water en hoe kunnen we die intrinsieke waarde expliciet maken? Martijn Kruisweg van AkzoNobel en Martin Pelle van Cargill hebben de waarde van water voor hun bedrijf al vertaald naar een toekomstbestendige bedrijfsstrategie.

Wie met vragen zit over zijn eigen waterhuishouding kan deze stellen tijdens de masterclasses over duurzaamheid, water en energie en het sluiten van de waterketen. Laat u daarna inspireren door de kandidaten voor de titel Water Innovator of the Year, die in zeer korte tijd inzicht geven in innovatieve technologie die uw proces en afvalwater efficiĂŤnter, schoner, goedkoper en duurzamer maakt. Tijdens Watervisie 2013 belichten we de vele waardes van water.

www.watervisie.com 04_spread_watervisie.indd 2

19-11-13 14:10

co m

ie .

Schr i

ww

w.

nu in o

p

e jf j

w a t e r vis

Schrijf je nu in en word lid van het Watervisie platform. Bij een persoonlijk lidmaatschap krijg je toegang tot het congres en een gratis iPad mini!

PROGRAMMA 11.45 uur

Registratie & lunch

12.30 uur

Plenaire keynote AkzoNobel: Martijn Kruisweg, Head of Eco-Efficiency and Sustainable Growth

13.15 uur

Plenaire lezing Cargill: Martin Pelle, Central Water Engineer, Process Development Group Europe SSE

14.15 uur

Pauze

14.45 uur

Masterclasses 1. Duurzaamheid: Renée Hoeijmakers, Arcadis 2. Energie 3. Watercyclus: Jelle Roorda, Evides

15.45 uur

Pauze

16.15 uur

Pitches Water Innovators of the Year

17.00 uur

Plenair debat Met column van beleidsmaker

17.45 uur

Afsluiting

18.00 uur

Borrel

18.30 uur

Diner & Water Innovator of the Year verkiezing

21.30 uur

Einde

Initiatiefnemers:

Partner:

Mediapartner:

MEER INFORMATIE Congresinformatie: Hilde Westerink • hilde@industrielinqs.nl • 020-31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

04_spread_watervisie.indd 3

19-11-13 14:10

Ruim baan voor offshore windenergie De Nederlandse offshore windenergie-industrie staat eigenlijk nog maar in de kinderschoenen. Toch moet in korte tijd nog zo’n vierduizend megawatt aan vermogen worden bijgebouwd om de 2020-doelstellingen te kunnen halen. De nieuwe vaarroutes maken in ieder geval ruimte voor grootschalige offshore windparken. Als de SDE-gelden ook nog vrijkomen, staat niets offshore wind meer in de weg.

Tekst: David van Baarle

22

022_23_O_olie_artikel.indd 22

Nederland is dichtbevolkt en dichtbebouwd. Plannen voor windmolenparken op land worden dan ook niet altijd even enthousiast ontvangen. Dan maar buitengaats gaan, is de gedachte. Behalve dat de windmolens op zee geen overlast veroorzaken voor omwonenden is de windopbrengst ook nog eens veel hoger. Enige probleem is dat Nederland niet alleen dichtbevolkt is, maar dat ons deel van de Noordzee en de Waddenzee ook nog eens een van de drukst bevaren stukken zee op aarde zijn. De toewijzing van twaalf verschillende plekken in de Noordzee voor offshore windparken, stuitte dan ook op hevig verzet in 2009. Desondanks heeft Nederland te maken met een Europese verplichting om in 2020 veertien procent van de energie duurzaam op te wekken. Er is de Nederlandse overheid dan ook veel aan gelegen om zo snel mogelijk – naast inzet van de bestaande vergunningen – ook nieuwe concessies toe te wijzen. Begin augustus voerde Rijkswaterstaat de nieuwe vaarroutes in voor de scheepvaart. Deze aanpassing zorgt voor meer ruimte voor de windparken en een betere routering van voor het scheepvaartverkeer.

Bovendien bereikten de stakeholders in de energiewereld een akkoord over de koers die Nederland gaat varen de komende jaren op het gebied van energievoorziening. Als de afspraken van het SER Energieakkoord daadwerkelijk worden nagekomen, is volgens Gerard Harder, senior adviseur bij Eneco, de weg vrijgemaakt voor de bouw van 3.450 megawatt extra aan offshore

windvermogen. Het totaal komt dan in 2023 op 4.450 megawatt. Maar dan moeten er nog wel wat hobbeltjes worden genomen.

Eneco kwam onlangs nog in het nieuws vanwege de gunning van windpark Q4 West. Het park komt 26 kilometer uit de kust van Bergen aan Zee te liggen, achter het reeds vergunde windpark Q4. Voor dat park heeft Eneco sinds 2009 al een vergunning. Het windmolenpark Q4 West heeft een oppervlakte van 21 vierkante kilometer en biedt ruimte voor zeventig windmolens van drie megawatt. ‘Toen het in 2009 mogelijk werd om vergunningen aan te vragen voor wind-op-zee was de belangstelling heel groot’, weet Harder. ‘In totaal kwamen er 77 vergunningsaanvragen binnen.’ Uiteindelijk sleepte Eneco vier vergunningen binnen. Harder: ‘Inmiddels hadden we al een windpark, het Prinses Amaliawindpark, dat sinds 2008 in bedrijf is. Op dit moment hebben we het windpark Luchterduinen in aanbouw.’ Nuon bouwde samen met Shell het windpark Egmond aan Zee. En er is nog één ander park in aanbouw (Luchterduinen van Eneco).

Twee andere parken (Buitengaat en ZeeEnergie van Typhoon) bevinden zich in de financieringsfase. Het punt was echter dat de nog niet gerealiseerde vergunningen voor windparken op een gegeven moment zouden vervallen. Met de motie Van Veldhoven zijn nu die vergunningen verlengd tot 2020. Bij de motie hoorde ook nog een pakket aan andere maatregelen, zoals het verleggen van de zeevaartroutes en het verplaatsen van een vergunning (Scheveningen Buiten naar Q4 West).

Garanties De verlegging van de scheepvaartroutes heeft een hoop bezwaren van de belanghebbenden in de Noordzee weggenomen. ‘Er is nogal wat bedrijvigheid voor onze kust’, zegt Harder. ‘Behalve beroepsscheepvaart is er ook veel olie- en gaswinning, zandwinning en de visserij claimt ook ruimte. Daarbij komt nog dat Defensie de Noordzee gebruikt als oefenruimte en liggen er diverse kabels en leidingen in de Noordzee. Tel daar nog eens het milieubelang bij op en je begrijpt dat

Special Offshore

19-11-13 16:00

Beeld: eneco

er veel belangen moeten worden afgewogen bij een vergunning voor een partij die ruimte claimt. Om de impasse te doorbreken, zijn de stakeholders samen met een mediator om de tafel gaan zitten met als doel een toekomstbestendige scheepvaartroute uit te stippelen die de goedkeuring van de International Maritime Organization (IMO) kon wegdragen.’ Die missie is geslaagd en dus lijkt niets meer de aanleg van de overige windparken in de weg te zitten. ‘Niet helemaal waar’, zegt Harder. ‘We moeten wel garanties hebben dat we een financieel stimuleringskader krijgen, waarin een subsidieschot voor wind op zee is verankerd. Wind op zee heeft een onrendabele top die snel weggewerkt moet worden. Ik ga ervan uit dat de overheid zijn belofte gestand doet, waarbij de bedrijven in de windsector ook hun verantwoordelijkheid zullen nemen.’

Flexibele vergunning Of subsidie nu de enige manier is om offshore wind rendabel te maken, laat Harder in het midden. ‘Je zou het aansluiten van offshore windparken op het net ook kunnen socialiseren. Maar ook die optie kost geld en de rekening komt toch bij de burger terecht. De aanlanding van windenergie blijft een lastige kwestie en er wordt nu dan ook onderzocht wat kostenefficiënter is: een radiale verbinding of een zogenaamd stopcontact op zee. Een van de zaken die Harder nog graag veranderd ziet in de vergunningsverlening is het feit dat men tot nog toe verplicht is de technische gegevens ten tijde van de aanvraag aan te houden. ‘We hebben vergunningen destijds aangevraagd met windturbines van de drie megawatt-klasse. Inmiddels zijn er al turbines van acht megawatt op de markt verkrijgbaar. De snelgaande technologische ontwikkeling zorgt ervoor dat je door de lange looptijd van aanvraag van een vergunning tot realisatie eigenlijk altijd met je vergunde park achter de techniek aanloopt. Een flexibele vergunning zou ons een stuk helpen om de meest efficiënte techniek in te kunnen zetten. ’ De kosten voor offshore wind zijn momenteel een veelbesproken onderwerp in de media. ‘Die kosten zijn inderdaad hoog, maar de opdracht is ook uitdagend.

WiND OP ZEE

Op dit moment zijn er twee Nederlandse windparken: windpark Egmond aan Zee (108 megawatt) en windpark Prinses Amaliawindpark (120 megawatt). Die laatste is nu volledig in bezit van Eneco. Daarnaast zijn er drie windparken in aanbouw: Windpark Luchterduinen (Eneco) en twee windparken ongeveer zestig kilometer ten noorden van de Waddeneilanden.

Deze drie parken hebben gezamenlijk een capaciteit van 730 megawatt.

De verlegging van de scheepvaartroutes heeft een hoop bezwaren van belanghebbenden in de Noordzee weggenomen. Maar garanties op een financieel stimuleringskader zijn volgens Gerard Harder van Eneco nog wel nodig.

Als we de veertien procent duurzame energie in 2020 willen halen en zestien procent in 2023 hebben we wind op zee nodig, net zoals onder andere wind op land, zonne-pv, duurzame warmte en biomassa. We missen nog zo’n 3.450 megawatt en we hebben nog maar weinig tijd. Alleen naar de kosten van offshore wind kijken is ook niet helemaal eerlijk. Uiteraard leren we van de aanleg en het opereren van offshore windparken, waardoor de kostprijs kan dalen.

Misschien nog belangrijker is dat we kennis opbouwen die we over de hele wereld kunnen vermarkten.’

Het merendeel van de bevolking staat overigens positief tegenover windenergie, voegt Harder toe. ‘Wij doen ook onderzoek naar de publieke opinie van windenergie en die is heel wat positiever dan de media soms willen doen geloven.’ Harder is wel bang dat de nieuwe locaties ook minder goedbedoelende partijen aantrekt. ‘Tot nog toe worden in de vergunning- en subsidieverlening nog niet veel eisen gesteld aan de vergunninghouder. Ik ben bang dat op deze manier ook cowboys kunnen inschrijven die veel beloven, maar dat niet waar kunnen maken. Het zou goed zijn om bij de vergunning- en subsidie-uitgifte een set van criteria toe te voegen, zoals de track record en een aanvraagdrempel. Een afdoende bankgarantie zou wel het minste zijn dat een aanbiedende partij zou moeten kunnen overhandigen.’ ▲ Special Offshore

022_23_O_olie_artikel.indd 23

23

19-11-13 16:00

Behoud infrastructuur cruciaal voor gaswinning Er zit nog genoeg gas in de kleine Nederlandse velden om de komende twintig jaar te blijven produceren. Maar dit is alleen economisch en technologisch rendabel als de infrastructuur en winningsinstallaties behouden blijven. Blijven investeren dus, zegt EBN, want de staat van de infrastructuur is zodanig goed dat de levensduur zonder problemen kan worden verlengd. Op verschillende manieren probeert het operators nu te stimuleren hun infrastructuur en installaties in stand te houden.

Evi Husson

‘Nederland heeft voor de komende decennia voldoende voorraden voor een stabiele gasproductie uit kleine velden.’ Dat stelt het rapport Focus on Dutch Oil &Gas 2013, het jaarlijkse rapport van EBN waarin de status van

LEIDINGEN IN DE NOOrDZEE

Het gas dat wordt gewonnen, moet uiteindelijk naar het vasteland worden gebracht. Dit gebeurt via private transportleidingen. Er zijn drie hoofdtransportleidingen op de bodem van de Noordzee: de WestGasTransportleiding (WGT), de NoordGasTransportleiding (NGT) en de Noordelijke Offshore Gastransportleiding (NOGAT). Deze leidingen sluiten aan op het landelijke gastransportnet van Gasunie en hebben een B.V.- of joint venture-structuur. De partners in deze samenwerkingsverbanden voor deze leidingen zijn verantwoordelijk voor het onderhoud en de inspectie. Het zijn meestal de operators, al dan niet via een aparte B.V. Soms neemt ook een pensioenuitvoerder of vermogensbeheerder een aandeel in een leiding. Zo heeft vermogensbeheerder PGGM onlangs een aandeel overgenomen in NOGAT. Tussen de platforms bevinden zich daarnaast diverse subleidingen en kabels om al het transport onder zee in goede banen te leiden. Het gaat dan om leidingbundels,

24

de Nederlandse gas- en oliesector wordt geïnventariseerd.

In de Nederlandse kleine velden zit ruw geschat nog zo’n tweehonderd miljard kubieke meter aan winbare reserves.

Daarnaast is er eenzelfde hoeveelheid aan voorwaardelijke bronnen, waarvan het bestaan is aangetoond maar waarbij het om technologische of economische redenen nog onzeker is of ze daadwerkelijk worden gewonnen. En tot slot is er nogmaals tweehonderd miljard kubieke meter aan mogelijke, toekomstige voorraden.

Een totaal dus van naar schatting zeshonderd miljard kubieke meter potentieel winbaar gas in kleine velden, goed voor nog eens twintig jaar gasproductie bij eenzelfde productieniveau als nu. Nederland produceert op dit moment ongeveer dertig miljard kubieke meter gas per jaar uit kleine velden, dus alle gasproductie exclusief het Groningen-gasveld.

Behoud Als we willen dat deze nieuwe voorraden ooit worden gewonnen, is het volgens EBN van groot belang dat

afzonderlijk gelegde kabels, besturingskabels of pijpleidingen die gas, olie, condensaat, glycol of methanol transporteren. Deze worden eveneens beheerd door de operators.

In 2012 zijn vier pijpleidingen verlaten of verwijderd. Ze worden daarbij eerst schoongemaakt om vervolgens veilig te kunnen achterlaten. Na abandonnering is onderhoud niet meer noodzakelijk, maar de operator is wel verplicht de ligging en de dekking van de leidingen voor een aantal jaren te monitoren.

Ook werden in 2012 nieuwe pijpleidingen gelegd. Eén daarvan loopt van Q4C naar Q8A met een lengte van ongeveer twintig kilometer om gas van Wintershall te transporteren en één met een lengte van 13,5 kilometer is gelegd van K5-B naar K5A voor gastransport voor Total als operator. Daarnaast werd één leiding van ongeveer driehonderd meter van K5A naar het intakpunt op de WGT-extensie vervangen door Wintershall als operator van de WGT-extensie.

Special Offshore

024_25_27_29_N_olie_artikel.indd 24

19-11-13 15:20

de infrastructuur op zee aanwezig blijft. De meeste voorraden bevinden zich in de nabijheid van bestaande productieplatforms en pijpleidingen. Mocht de bestaande infrastructuur worden ontmanteld, dan wordt het veel duurder om nieuwe productie te realiseren. Er zal immers opnieuw moet worden geïnvesteerd in infrastructuur. ‘Daarom is het behoud van de infrastructuur zo cruciaal’, stelt Sander van Rootselaar, communicatieadviseur van EBN. Het ontmantelen van één installatie loopt overigens al gauw op tot een bedrag met zes nullen.

Installaties zijn ontworpen voor een levensduur van 25 tot 30 jaar, geeft van Rootselaar aan. ‘Maar de staat van de infrastructuur is zodanig goed dat de levensduur na inspectie, berekeningen en controles zonder problemen kan worden verlengd. Zo zijn er al 35 installaties actief die ouder zijn dan dertig jaar. De oudste productie/ compressie-installatie die momenteel in gebruik is, werd in 1974 geplaatst. Deze installatie heeft inmiddels wel een nieuwe functie gekregen en voert nu gas door van het platform naar de WGT pijpleiding. Ook deze oude installatie voldoet aan de voorgeschreven wetten en regulering. Er vinden regelmatig inspecties plaats.’

Stimuleren Onderhoud en inspecties zijn dus erg belangrijk.

‘Wanneer er geen onderhoud zou plaatsvinden, kunnen

r u I M 2 0 0 A C T I E V E I N S TA L L AT I E S

In het Nederlandse offshore-gebied zijn op dit moment ruim tweehonderd installaties aanwezig, beheerd door elf verschillende operators. Het gaat hierbij om productie- en behandelingsplatforms, satellieten en subseainstallaties (dit zijn onderwaterconstructies met een grote hoeveelheid aan vormen, zoals afsluiters op pijpleidingen, T-stukken, productiemanifolds, templates, actieve en stilgelegde putten), jackets, risers en accommodatie, die allemaal in gebruik zijn. De operators voeren de dagelijkse werkzaamheden uit, maar in de meeste gevallen zijn er meerdere vergunninghouders.

Als een installatie niet meer in gebruik is, wordt deze verwijderd. Zo zijn vorig jaar op het continentaal plat geen nieuwe platforms of subsea-installaties geplaatst, maar zijn er wel drie installaties ontmanteld: een subsea, een wellhead en een satellietplatform, allemaal van operator Wintershall. In totaal zijn in het verleden zo’n dertig installaties ontmanteld.

Zes daarvan waren subsea installaties. Andere installaties zijn dan weer hergebruikt voor een nieuwe ontwikkeling.

de installaties niet worden behouden, wat funest zou zijn voor de offshore winning.’ EBN probeert er daarom op twee manieren voor te zorgen dat de offshore infrastructuur behouden blijft. ‘We willen ten eerste zorgen voor extra gas door operators te stimuleren om te investeren in opsporing en winning.’

Wat de winning betreft; gasvelden worden nooit volledig leeggepompt. Een deel van het gas blijft in de grond achter omdat het op een bepaald moment niet meer rendabel is om het eruit te halen. Door nieuwe technologieën stijgt de winbaarheidsfactor echter steeds verder. Een voorbeeld daarvan is hydraulic fracturing; een techniek waarbij onder druk vloeistof wordt ingebracht in het gasreservoir, waardoor het gesteente breekt en de doorlaatbaarheid toeneemt. Maar ook het boren van extra putten kan de levensduur van een veld verlengen. Dankzij nieuwe technologieën en boortechnieken én dankzij stijgende gasprijzen kan de levensduur van velden met drie tot vier jaar worden verlengd.

En daarmee de bijbehorende infrastructuur.

‘EBN heeft dertig kleine velden in Nederland geïdentificeerd die de grootste potentie bieden voor een verlenging van de levensduur’, vertelt Van Rootselaar. ‘Samen zouden deze velden ongeveer 130 miljard kubieke meter aan extra gas kunnen voortbrengen door het aanleggen van extra putten.’

Potentieel Daarnaast moet de opsporing van nieuwe velden blijvend worden gestimuleerd, vindt van Rootselaar: ‘De grootste en gemakkelijkst vindbare velden zijn wellicht al ontdekt, maar het is zeker mogelijk om nog aanzienlijke, nieuwe gasvoorraden te vinden dankzij nieuwe opsporingstechnieken. Seismische gegevens kunnen met de nieuwste stand der techniek opnieuw worden geïnterpreteerd en de long-streamer seismiek, waarbij langere kabels worden gebruikt, schijnen wellicht een nieuw licht op mogelijke velden. Deze twee technieken leiden tot hogere slagingspercentages.’

EBN voert op dit moment zelf twee exploratie-onderzoeken uit om nieuwe voorraden in kaart te brengen.

De eerste, de DEFAB studie, heeft betrekking op de blokken A, B, D, E en F op zee en werd gestart in 2012. De eerste schattingen van deze studie gaan uit van enkele honderden miljarden kubieke meter aardgas in de ondergrond. De tweede studie, over de aardlaag die het Dinantien carbonaat wordt genoemd, laat potentieel zien maar is ook nog niet afgerond.

Opex De tweede manier waarop EBN de infrastructuur wil behouden, is door het begeleiden van projecten en benchmarks om operationele kosten te monitoren en te verlagen. Zo ondersteunt EBN het onderzoek dat inzicht geeft in de ontwikkeling van operationele ➜ Special Offshore

024_25_27_29_N_olie_artikel.indd 25

25

19-11-13 15:20

Wij zijn gespecialiseerd in het ontwerpen, fabriceren en leveren van elektrische verwarming en regelsystemen voor de petrochemische en chemische industrie, offshore toepassingen, raffinaderijen en andere industrieën.

In-Line Heater incl.

Control Panel 2x2.5MW, 3x690V

Sinus Jevi Electric Heating B.V., Nijverheidsweg 2, 1671 GC Medemblik, Tel.: +31 (0)227-549100, E-mail: info@sinusjevi.com, www.sinusjevi.com

Fresh Water Cooled Loadbank, 4x1.4MW, 1100V

sign Of sOlUtiOns

as One Of the Oldest and laRgest lOgistics cOmpanies in the netheRlands, wagenbORg has always been a piOneeR. in the emeRging Oil and gas indUstRy, OUR piOneeRing spiRit came in UsefUl. OveR the yeaRs, wagenbORg’s seRvices package fOR the Oil and gas sectOR has expanded enORmOUsly. fROm lOgistics, cRane wORk and 24-hOUR seRvice fOR Rig mOves in eUROpe and beyOnd tO OffshORe sUppORt seRvices.

ROyal wagenbORg \ p.O. bOx 14 \ 9930 aa delfzijl \ the netheRlands tel. +31 (0)596 636 911 \ fax +31 (0)596 636 250 \ infO@wagenbORg.cOm \ www.wagenbORg.cOm

030_sinus_wagen.indd 1

14-11-13 16:58

P L AT F O r M S P E r 1 / 1 / 2 0 1 3

ATP Oil and Gas Centrica Production Nederland Chevron E&P Dana Petroleum Netherlands Gaz de France GDF Suez E&P Nederland Nederlandse Aardolie Maatschappij Oranje Nassau Energie Nederland Taqa (Abu Dhabi National Energy Company Total E&P Nederland Wintershall Noordzee Totaal

1 1 3

1 3

3

3

2

6

1

5

1

7

1

2 3 4

1

1 7 5

21

4

29

3

16 2 12 1 4 15 16 69

3 2 2

1 2 8

9

2

2

3 4

3 3 5

1

24

24

4

3 1

1

3

Totaal aantal installaties

Jacket

Offshore loading tower

Accomodation

Subsea completion

Integrated

Satellite

Riser

Wellhead

Compression

Operator

Production

Soort platform

1 2 11 4 41 2 40 1 10 33 34 182

Bron: www.nlog.nl

kosten op de Noordzee (Benchmarking Opex Offshore Nederland; BOON). ‘Er wordt hierbij zo goed mogelijk in kaart gebracht welke kosten offshore productie met zich mee brengt. De grootste kostenpost betreft de contractuele dienstverlening, inclusief materieel. Maar ook het off- en onshore personeel, offshore catering en andere voorzieningen, noodzakelijke chemicaliën, brandstof, boorputvoorzieningen en helikoptertransport doen een behoorlijke duit in het zakje.’

Naast het inzichtelijk maken van de operationele kosten ontwikkelt EBN een infrastructuur simulator om scenario-analyses uit te voeren. Van Rootselaar: ‘Met deze tool kunnen we voorspellen wanneer het niet meer rendabel is om te produceren vanaf de verschillende platforms en wanneer deze installaties dus einde productie bereiken. Met de simulator kunnen we ook het effect van maatregelen in kaart brengen. Zo krijgen we in beeld wat het effect is van bijvoorbeeld operationele kosten- of tariefverlaging, of van belastingmaatregelen op de levensduur van infrastructuur.’

In 2010 werd bijvoorbeeld de investeringsaftrek voor kleine velden ingevoerd, waardoor het voor operators interessanter is geworden om marginale velden tot ontwikkeling te brengen. Gasproducenten van marginale (onvoldoende rendabele) gasvelden op zee mogen

sindsdien 25 procent van hun investeringskosten aftrekken. ‘Als je dit inzichtelijk kunt maken, is de stap om te investeren wellicht eenvoudiger te maken.’

EBN onderzoekt tot slot ook het hergebruik van infrastructuur. ‘Zo is onlangs het P6-S multi purpose platform van Wintershall verplaatst naar de nieuwe ontwikkeling Q1-D, ook van Wintershall.’ EBN heeft de abandoneringsinvestering en de investering voor Q1-D goedgekeurd en het project beoordeeld.

Geld EBN heeft uitgerekend wat er gebeurt als booractiviteiten op het huidige niveau en volgens de huidige trend worden voortgezet en de bekende voorraden worden ontwikkeld. De productie uit nieuwe velden zal dan dalen van dertig miljard kubieke meter in 2012 naar slechts tien miljard kubieke meter in 2030.

Het is daarom van belang om te blijven investeren in exploratie en productie en darmee in het behoud van infrastructuur en cruciale knooppunten. Maar hiervoor is geld nodig. Veel geld, zo blijkt uit het rapport. Het jaarlijkse investeringsniveau in de industrie zou moeten worden verhoogd van 1,1 miljard euro nu tot rond 1,4 miljard euro in 2020, stelt het rapport. Of dit haalbaar ▲ is, zal de toekomst uitwijzen.

Special Offshore

024_25_27_29_N_olie_artikel.indd 27

27

19-11-13 15:20

Conditiebewaking Veiligheid Maintenance Expertise - Techniek Netwerk en?

e aan! j d l e M vdo.nl n . w w w ap aatsch > lidm

Deel kennis en ervaring De Nederlandse Vereniging voor Doelmatig Onderhoud (NVDO) is de toonaangevende branchevereniging op het gebied van onderhoud. Het overdragen van kennis en het realiseren en in stand houden van het groot-

>> word

lid !

ste onderhoudsnetwerk van Europa, ziet de NVDO als belangrijke doelstelling. Met een groeiend aantal leden van onderhoudsprofessionals biedt de NVDO een ongeëvenaard netwerk van branchegenoten. De NVDO

Ervaar netwerken in groter verband kent diverse branche- en aspectgerichte secties en regionale kringen. De vereniging draagt bij aan (wetenschappelijk) onderzoek en brengt trends, ontwikkelingen en visies binnen de branche in kaart.

Lidmaatschap van de NVDO biedt vele voordelen • Professioneel netwerk op het gebied van onderhoud • Kringbijeenkomsten en seminars over specifieke thema’s • Cursussen over onderhoudsmanagement • Studiedagen met actuele thema’s • Vacaturebank

• Secties en werkgroepen gericht op specifieke onderhoudsaspecten • Lidmaatschap van de NVDO Group op LinkedIn • (wetenschappelijke) Onderzoeken • NVDO Corrosie Helpdesk • Jongerenboard • NVDO Onderhoudskompas

Ga naar www.nvdo.nl en meld je aan...

Born from the IndustrIal revolutIon

leadIng the energy evolutIon

• (wetenschappelijke) publicaties, waaronder Visiedocumenten • Kortingen op ons cursusaanbod van de NVDO Maintenance Academy • Korting op NVDO-studiedagen • (gratis) abonnement op de vakbladen iMaintain en MaintWorld

NVDO - Lange Schaft 7G - Postbus 138 - 3990 DC Houten Telefoon 030 - 634 60 40

Designed to exceed the rigorous critical stand-by power requirements of the Oil, Gas and Petrochemical industry in both off-shore and on-shore applications. Our AC and DC UPS systems and site services provide customizable solutions to meet your individual project requirements. By combining both innovative industrial UPS-systems with excellent customer services, AEG Power Solutions enables you to maximize your up-time and efficiency whilst minimizing your life cycle operating costs.

More information: www.aegps.com/en/nl/ Telephone +31 20 40 77 800 sales.nl@aegps.com

131023_Anz Oil+Gas-Offshore Special_185x132mm.indd 1

028_NVDO_AEG.indd 1

23.10.2013 10:49:18

19-11-13 15:58

Nieuw onderhoudsschip NAM is extra efficiënt

Tekst: David van Baarle

Dit schip speelt een cruciale rol bij onderhoud en service van de productieplatforms van NAM in de Noordzee. Het schip wordt begin 2015 opgeleverd.

Wagenborg zal NAM de komende tien jaar ondersteunen bij offshore projecten in de Noordzee en laat hiervoor een schip bouwen door scheepsbouwer Niestern Sander in Delfzijl.

Walk-to-Work Werkzaamheden aan productieplatforms voor offshore gaswinning kunnen met het Walk-to-Work-schip veiliger, efficiënter, effectiever en productiever worden uitgevoerd. In het schip komen verschillende functionaliteiten voor het eerst samen. Het schip biedt ruimte aan twintig bemanningsleden en aan twee ploegen van in totaal veertig onderhouds- en servicemedewerkers. Chemicaliën kunnen veilig worden opgeslagen, vervoerd en verladen naar platforms en een bewe-

FA c T S & F i g u r E S

• • • • • •

Bouwtijd 18 maanden, oplevering 2015 Lengte van het Walk-to-Work vessel 79 meter Breedte van het Walk-to-Work vessel 16 meter Diepgang 5,40 meter Snelheid 12.5 knoop Aantal Pk circa 10.000 Pk

Voor de bouw van de boot is in totaal 1.250 ton staal gebruikt. Zonder equipment weegt de boot 1.250.000 kilo. Er zal circa 1.000 ton aan materialen in de boot worden gebouwd.

BEELD: WAGENBORG

NAM heeft Wagenborg uitgekozen voor de ondersteuning van offshore operaties gedurende tien jaar. Wagenborg laat voor deze werkzaamheden een schip bouwen door Niestern Sander in Delfzijl: de Walk-to-Work vessel.

Het te bouwen schip gaat een rol spelen bij onderhoud van NAM-productieplatforms in de Noordzee. Met nieuwe technieken kunnen medewerkers het hele jaar door veilig van het schip naar het platform lopen. gingsgecompenseerde kraan kan zwaar materieel verplaatsen. Met een mobiele installatie kunnen putten opnieuw worden opgestart.

Nederlandse technologie Het volledig geïntegreerde Ampelmann-systeem maakt veilig werken op zee mogelijk, bij golven tot wel 2,5 meter hoog. Dankzij deze innovatieve technologie, ontwikkeld in Nederland, kunnen medewerkers het hele jaar door veilig van het schip naar het platform lopen om daar te werken: ‘walk to work at sea’. Het schip kan een flinke kostenbesparing opleveren doordat medewerkers en materieel efficiënt kunnen worden ingezet. Op zee is de inzet van het Walk-to-Work vessel belangrijk, omdat medewerkers voor onderhoud en service met deze boot meerdere platforms op een route kunnen bedienen. Het team heeft eigenlijk op deze manier een werkplaats, een magazijn, een hotel en transport bij de hand. ▲ Special Offshore

029_R_olie_artikel.indd 29

29

19-11-13 15:21

a

company

Design, construct, maintain electrical projects Istimewa Elektro has a permanent workforce of about 150 employees who dedicate themselves every day to offer the best quality in fields of design, engineering, installation, maintenance and overhaul for, in particular, (semi) state controlled, industrial, offshore, public utility and utility construction companies. Would you like to know more about our service-focused total approach?

Please call us: +31 (0)113-612840 or visit our website: www.istimewa-elektro.nl

DECONTAMINEREN? Altena Industrial Services B.V. is gespecialiseerd in het chemisch technisch reinigen en decontamineren van industriĂŤle installaties. De aanpak is dat wij ter ondersteuning van het operationeel personeel de volledige zorg voor de te reinigen installatie voor onze rekening nemen. Decontamineren van plantequipement voorafgaande aan de Turn Around met als doel de installatie veilig en schoon aan de mechanische contractor te kunnen overdragen. Neem voor meer informatie contact met ons op.

Bel: +31(0)416-670700 WWW.ALTENA.COM

ALS KWALITEIT VOOROP STAAT

DIT TIJDSCHRIFT DEUGT Het tijdschrift dat u nu leest, is lid van H O I , het instituut dat de oplagen van gedrukte media controleert. Daardoor speelt dit tijdschrift open kaart met al haar adverteerders.

Omdat die harde oplagecijfers keurig houvast bieden voor wat de advertentietarieven moeten waarmaken. Dat is eerlijk zaken doen. En inderdaad, dat geeft nogal te denken over uitgevers die zich niet hebben aangesloten bij H O I ...

DE HARDE CIJFERS Postbus 314, 1180 AH Amstelveen T 020 661 36 26 E info@hoi-online.nl W www.hoi-online.nl

024_altena_Ist_hoi.indd 1

14-11-13 16:57

technologie Waterkwaliteit meetbaar met laser

Onderzoekers van het Duitse Fraunhofer instituut voor toegepaste vastestoffyisca hebben een lasermodule ontwikkeld die water bij waterwerken direct kan testen op vervuilende stoffen. Het apparaat is niet veel groter dan een schoenendoos en onderhoudsarm.

De module, onderdeel van het

IRLSENS-project, bevat een zogenaamde kwantumcascadelaser die werkt in het nabij-infraroodgebied, met golflengtes tussen de 7,3 en 11 µm.

Dr. Frank Fuchs, coördinator van het IRLSENS-project, vertelt: ‘Het belangrijkste knelpunt is de lichtintensiteit.

Om het mogelijk te maken om waterspectroscopie bij de waterwerken zelf toe te passen, moesten we een krachtiger lichtbron vinden.’ Die krachtiger lichtbron is met de kwantumcascadelaser gevonden; het licht van deze laser is tot duizend keer sterker geconcentreerd dan het licht van de op siliciumcarbide (SiC) gebaseerde apparaten die in laboratoria worden gebruikt.

De module test het water op onzuiverheden middels moleculaire spectroscopie. Elke chemische stof heeft een uniek optisch spectrum en absorbeert en weerkaatst licht dus op kenmerkende wijze. Water zelf absorbeert nabij-infraroodlicht sterk en hierdoor kan de module al kleine concentraties vervuilende stoffen in het water meten.

‘Survival of the fattest’ Algen zijn interessante kandidaten voor de grootschalige productie van biodiesel. Onderzoekers aan de TU Delft hebben nu een slimme methode ontwikkeld waarmee ze uit alle algen de dikste, en dus meest geschikte, soort kunnen vinden. ‘Het uiteindelijke doel van ons onderzoek is om olieproducerende algen zo dik mogelijk te maken, ze vervolgens uit te persen, er biodiesel van te maken en daar auto’s op te laten rijden’, legt promovendus Peter Mooij van de TU Delft uit.

Aardgaszuivering met een wervelbuis Raoul Liew van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) is cum laude gepromoveerd op zijn onderzoek waarin hij keek naar de mogelijkheid om met wervelbuizen vervuilde gassen te reinigen. Het uiteindelijke doel is reductie van CO2-uitstoot, door zwaar vervuild aardgas te reinigen en dat te gebruiken als brandstof in plaats van bijvoorbeeld steenkool.

De zogenaamde Ranque-Hilsch wervelbuis brengt een gas in draaiing tot een sterke wervel. Daardoor koelt het gas in het midden af, en aan de rand warmt het op. Daardoor scheidt de buis de oorspronkelijke gasstroom in twee aparte: een koude en een warme. De wervelbuis wordt daarom

vaak gebruikt voor koeling. Liew heeft onderzocht of het mogelijk is om dit principe te gebruiken voor het zuiveren van vervuilde gassen. De onderzoeker gaat daarbij uit van condensatie van de vervuiling, die vervolgens door de centrifugale kracht tegen de buiswand geslingerd wordt.

‘Het principe werkt als volgt. We gaan naar de dichtstbijzijnde vijver en vullen een buisje met algen. Terug in het lab gooien we die in een reactor.

Vervolgens geven we de algen overdag licht en CO2. Dat is genoeg om olie te maken, maar de algen kunnen niet delen. Daar zijn namelijk voedingsstoffen voor nodig en die geven we ze pas in het donker. Om die op te nemen hebben de algen energie en koolstof nodig. Als gevolg daarvan kunnen alleen de dikke algen delen, omdat die dat overdag opgeslagen hebben. Omdat we elke dag een deel van de algen verwijderen, wordt de cultuur na een tijdje volledig overgenomen door dikke algen, Survival of the fattest dus.’

UTILITIES 31 nr. 8 - november 2013

031_J_technologie.indd 31

19-11-13 13:19

Marine cable solutions Commercial shipbuilding Offshore platforms Naval technology Oceanography

www.voltec.nl

LEONI Business Unit Industrial Projects produces standard and tailor made products according to the international offshore standard IEC 60092-3.

Our development engineers ensure that only those materials are used for LEONI-SeaLine cables that have been carefully opimised for the special demands of ship and marine engineering. For instance, we use specially adapted polyethylene (PE), thermoplastic copolymers (FRNC/LSZH), polypropylene (PP) and polyurethane (PUR), SHF1 and SHF2 for the sheath.

The Quality Connection

LEONI Kerpen GmbH Business Unit Industrial Projects 路 www.leoni-industrial-projects.com Represented by Voltec 路 Nieuw Eyckholt 282 路 6419 DJ Heerlen 路 Netherlands

002_voltec.indd 1

14-11-13 16:58

product & oplossing Afsluiters Nieuw bij EVAC zijn de afsluiters van de Boteli Valve Group. De twee- en driedelige kogelkranen zijn leverbaar met aansluitingen van ½” tot 88”, druktrappen van ANSI 150 tot ANSI 4500 en geschikt voor uiteenlopende corrosieve en niet-corrosieve vloeistoffen. Gate, globe en check zijn leverbaar met druktrappen van ANSI 150 tot 1500 en voor temperaturen van -46 tot +200 graden ➧ Celsius. Vlinderkleppen zijn leverbaar met aansluitingen van 3” tot 120”, druktrappen van ANSI 150 tot 600 en een temperatuurgebied van –196 tot + 350 graden Celsius. Mogelijke materialen zijn koolstofstaal (ook volgens AP1602), roestvast staal en diverse andere staallegeringen. Deze kleppen zijn onder meer geschikt voor vloeibare gassen als ethyleen, LPG en LNG. Veel afsluiters zijn in gebruik in de petrochemie, papierindustrie, farmaceutische industrie, staalfabrieken en krachtcentrales en voor een groot deel gepatenteerd. www.evac-valves.com

Analyser Inventech Benelux lanceert de Epsilon 1 van PANalytical, een tafelmodel XRF-analyser (EDXRF) die hoge presentaties levert. Deze analyser is zeer toegankelijk door zijn eenvoudige bediening, goede performance en lage kosten per analyse. De Epsilon 1 XRF-analyser wordt gekalibreerd geleverd en geeft u kant-en-klare applicatieoplossingen met gegarandeerde prestaties voor onder andere zwavelconcentratie meten in brandstof (normering ASTM D4294 en ISO 20847) en

additieven in smeerolie (normering ASTM D6481). Met een gespecificeerd kallibratiepakket is de Epsilon 1 een flexibel instrument voor R&D en opleiding. De analyser meet snel, nauwkeurig en de kosten per analyse zijn laag ten opzichte van andere vergelijkbare analysers. Tevens maakt de eenvoudige bediening de analyse veel minder afhankelijk van operators en samplevoorbereiding. De Epsilon 1 is compact, krachtig en levert gegarandeerde prestaties. www.inventech.eu

➧

Gasdetector voor besloten ruimtes De nieuwe Gas-Pro draagbare gasdetector van Crowcon is ontwikkeld met slecht één doel – het garanderen van veiligheid in besloten ruimtes. Het is een robuust en betrouwbaar apparaat, eenvoudig in het gebruik, met een helder, gemakkelijk af te lezen scherm en een batterij met lange levensduur. De GasPro heeft een aantal speciale kenmerken die specifiek zijn voor werk in besloten ruimtes. Personeel dat deze ruimtes betreedt, kan zich nu richten op de kernactiviteiten, met het veilige gevoel dat de gasdetector zich met zijn kernactiviteit bezighoudt.

Officiële definities van beperkte ruimtes variëren, maar omvatten meestal alle plaatsen, inclusief alle kamers, tanks, vaten, silo’s, mijnen, geulen, leidingen, riolen, rookkanalen, putten of andere vergelijkbare ruimte, waarin vanwege de ➧ besloten aard zich een redelijk voorzienbaar risico voordoet. Deze definitie betreft bijna alle industriële activiteiten, maar is met name toepasselijk voor de nutssector (water en afvalwater, elektriciteit, telecommunicatie en gas), de bouw, koolwaterstofexploratie en –verwerking, petrochemicaliën, scheepvaart, landbouw, voedselverwerking, wijnbereiding en bierbrouwerij, evenals voor nooddiensten. www.crowcon.com

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

033_G_product oplossing.indd 33

UTILITIES 33 nr. 8 - november 2013

19-11-13 13:20

ENERGIE Ondanks de lage energieprijzen in de

Verenigde Staten zijn de productiekosten níet afgenomen. Tot die opmerkelijke conclusie komen onderzoekers van de Duitse investeringsbank KfW. Zij vergelijken hiervoor de productieprijzen in Duitsland en de VS, en zien dat in beide landen deze sinds 2010 met 10 procent gestegen zijn. Schaliegas leidt volgens hen daarom níet tot concurrentievoordeel voor de VS.

Tekst: Inge Janse Beeld: AP Photo/Keith Srakocic

‘Schaliegas leidt niet tot concurrentievoordeel VS’ Volgens de KfW-onderzoekers zorgt het rijkelijk beschikbare schaliegas in de VS niet voor dalende productiekosten, aangezien energie slechts een klein aandeel vormt van de totale productiekosten. Het zijn namelijk vooral de grondstoffen die zwaar op de productieprijs drukken (59 procent in Duitsland, 65 procent in de VS), gevolgd door personeelskosten (19 procent in Duitsland, 17 procent in de VS). Energie vormt in beide landen slechts 2 procent van het totaal.

Verschillen in de energieprijs hebben daarom maar een minimale impact op de kosten om producten te maken en op de prijs die de fabrikant hiervoor doorberekent aan zijn afnemers.

Zoomen de onderzoekers in op de energie-intensieve industrie (zoals de chemie), dan gaat de energieprijs al een grotere rol spelen, hoewel deze in de regel blijft hangen tussen de 4 en 10 procent. Deze sectoren zijn alleen vanwege hun beperkte schaal slechts van beperkte invloed op de totale economie, waardoor de competitiviteit van bijvoorbeeld de Amerikaanse economie hetzelfde blijft. Zo is de gemiddelde exportprijs sinds 2010 in Duitsland met 8 procent gestegen, terwijl die in de VS zelfs met 12 procent

toenam. Wel benadrukt KfW dat het zeker interessant kan zijn voor individuele, energie-intensieve bedrijven (zoals glasmakers) om te verhuizen naar de VS en daar te profiteren van de lage gasprijs.

Doemdenken En er is meer, zeggen de onderzoekers. Niet alleen is de invloed van schaliegas op de productiekosten beperkt, ook zorgt de rijkelijke aanwezigheid hiervan ervoor dat de VS geen prikkel heeft om energie-efficiënt te werken. Vergelijken zij de energieintensiteit van Duitsland, de VS en de OECD (een samenwerkingsorganisatie van 34 welvarende landen), dan blijkt

erg interessant. De VS, aan de andere kant, beschikt – zeker sinds de schaliegasrevolutie – over voldoende energiebronnen om zich niet te druk te hoeven maken over efficiëntie. ‘Op de lange termijn kan dit een economie creëren die niet competitief is qua efficiëntie’, voorspellen de onderzoekers.

‘Wanneer de frackingtechnologie niet meer levensvatbaar is, bijvoorbeeld doordat voorraden opraken of doordat de gasprijs het kostenintensieve proces niet meer dekt, dan zijn er des te grotere investeringen nodig om de benodigde efficiëntie weer te bereiken.’

Bovendien, doemdenkt KfW, kan het zo zijn dat de milieuschade van frac-

‘Vrij vertaald kun je stellen dat de VS met overvloedig goedkoop gas een interessante variant van de beruchte ‘Dutch Disease’ hebben opgelopen.’ dat de VS als enige de afgelopen jaren geen afname zag in de hoeveelheid energie die voor de fabricage van een product nodig is.

KfW vermoedt dat Duitsland energieefficiënter is omdat het zelf vrijwel geen fossiele brandstoffen heeft, en dus veel moet importeren. Energieefficiënt werken is daarom financieel

king groter is dan verwacht, en ook dát kan in de toekomst grote kosten met zich meebrengen.

Kleine kans En zelfs als fracking de Amerikaanse economie wél een voorsprong geeft, dan nog steeds is de kans klein dat dit van lange duur is.

Zo zou volgens KfW afnemende olie-

34 UTILITIES nr. 8 - november 2013

034_35_P_katern_energie.indd 34

19-11-13 13:20

Volgens onderzoeksbureau KfW zorgt schaliegas in de VS niet voor dalende productiekosten. Maar het bureau houdt geen rekening met de optie om schaliegas om te zetten in grondstoffen, zet de VNCI als kanttekening.

en gasimport van de VS zorgen voor lagere prijzen elders, plus dat ook de toekomstige export van vloeibaar gas (LNG) wereldwijde prijsverschillen dempt. Bovendien gaat bijvoorbeeld ook China mogelijk schaliegas produceren, en is fracking gewoon erg duur, waardoor de gas- en olieprijzen dus minimaal die kosten moeten blijven dekken. Oftewel, concluderen de onderzoekers: kleine kans dat schaliegas Amerika écht een concurrentievoordeel geeft, plus dat zowel energieefficiëntie als het milieu eronder leidt.

Ook Hans de Geus, beurscommentator bij RTL Z, is mede op basis van het rapport sceptisch over schaliegas. Op de website van RTL Z stelt hij: ‘Vrij vertaald kun je stellen dat de VS met overvloedig goedkoop gas een interessante variant van de beruchte ‘Dutch Disease’ hebben opgelopen: doordat een prikkel om energie te besparen ontbreekt, is de ‘energie-efficiëntie’ van hun industrie verslechterd ten opzichte van Duitsland.’ De Geus vermoedt daarom dat Duitsland zijn gebrek aan eigen fossiele energie heeft vertaald naar energie-efficiëntie. Nederland zou daarom niet moeten gaan boren naar schaliegas, stelt De Geus. Niet alleen vanwege de beperkte impact,

ook omdat de winning in Nederland extreem duur zal blijken te zijn.

‘Schaliegas kan in Nederland waarschijnlijk niet uit. De kostprijs zal rond de 13 tot 15 dollar per MMBtu komen te liggen; dat is ongeveer het dubbele van de huidige prijs van Slochteren, en het viervoudige van de prijs in de VS. De kans is dus groot dat Nederland schaliegas aan de straatstenen niet kwijt zal kunnen.’

Fundamenteel Waar het onderzoek alleen géén rekening mee houdt, meldt de Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI), is de optie om schaliegas om te zetten in grondstoffen. In de VS wordt er steeds meer werk van gemaakt om deze energiebron om te zetten in propaan, butaan en ethaan, de bouwstenen van plastic.

Zo slaat de chemie de kostbare en energie-intensieve stap over om olie via krakers om te zetten in deze bouwstenen. Aangezien grondstoffen

MEER INFoRMaTIE? Het rapport ‘Fracking - you snooze, you lose?’ is online in te zien op de site van KfW: www.kfw.de

de grootste kostenpost van het productieproces vormen, zou schaliegas wél voor een fundamenteel concurrentieverschil kunnen zorgen.

In reactie op het rapport meldt ook VEMW-directeur Hans Grünfeld wat noten te missen. Namens de zakelijke energie- en watergebruikers betwijfelt hij bijvoorbeeld of schaliegas ten koste gaat van energie-efficiëntie. ‘Bij nieuwe investeringen wordt immers de nieuwste technologie gebruikt, en bij de ontwikkeling van nieuwe technologie speelt energie-efficiëntie altijd een grote rol.’ Bovendien vindt Grünfeld het ‘volstrekt onhoudbaar’ dat schaliegasontwikkelingen nauwelijks of geen effect hebben op de productiekosten. Ook zet hij zijn vraagtekens bij de volledigheid van het rapport. ‘Veel industriële bedrijven functioneren clustergewijs. Wanneer het meest energie-intensieve bedrijf uit deze keten naar de VS vertrekt, heeft dit niet alleen gevolgen voor het bedrijf zelf, maar ook voor de andere bedrijven in de keten, ook al zijn deze soms minder of niet energie-intensief.

Gezien de opmerkelijke conclusie die de onderzoekers van kfW trekken, betwijfel ik dat al deze aspecten in het onderzoek betrokken zijn.’ n UTILITIES 35 nr. 8 - november 2013

034_35_P_katern_energie.indd 35

19-11-13 13:20

agenda Precisiebeurs 3 en 4 december NH Conference Centre Koningshof, Veldhoven www.precisiebeurs.nl

De Precisiebeurs is uitgegroeid tot trefpunt voor precisietechnologie. De doelstelling van de Precisiebeurs is om via expositie en congres bestaande kennis en innovaties op het gebied van precisietechnologie zichtbaar maken. Ook wil het samenwerking en netwerking binnen de Europese regio bevorderen en verbeteren.

Elektro Vakbeurs 10 t/m 12 december Evenementenhal, Hardenberg www.evenementenhal.nl

Op de Elektro Vakbeurs Hardenberg zijn alle elektrotechnische componenten bijeengebracht tijdens één netwerkevenement. Tijdens deze vakbeurs treft u alle disciplines van het vak: van kabelmanagement tot domotica, van energievoorzieningen tot schakelmaterialen.

CleanTech Business Day 11 december 040 Congress 7 Events, Eindhoven www.euroforum.nl

De markt voor schone en duurzame energietechnologie groeit wereldwijd met 27 procent per jaar. Met een verwacht volume van 1.600 miljard euro in 2020 zal deze sector een van de belangrijkste economische sectoren worden. Welke kansen u kunt benutten in deze groeimarkt? U hoort het tijdens de CleanTech Business Day, georganiseerd door FME-CWM.

Watervisie 12 december Drijvend Paviljoen, Rotterdam www.watervisie.com

Het thema van Watervisie 2013 is ‘de waarde van water’. Wat zijn voor de industrie de beste keuzes om water zo optimaal mogelijk in te zetten als grondstof voor verwarming en afkoeling van processen of voor het in banen leiden van de afvalstromen. En hoeveel van die waarde is terug te winnen, her te gebruiken of anders nuttig in te zetten? Tijdens Watervisie 2013 belichten we de vele waardes van water.

Petrochem onsite 16 december RDM Campus, Rotterdam www.petrochem.nl/petrochemonsite

Het is crisis, en dat geldt ook voor bedrijven in de petrochemie. Veel investeringen staan ‘on hold’ en het geld ligt niet voor het oprapen. Toch moet vandaag worden verzonnen waar overmorgen de boterham mee wordt verdiend.

Innoveren kost geld. Waar haal je dan de middelen vandaan? Arjen van Klink, senior adviseur strategie & innovatie bij de Rabobank vertelt tijdens Petrochem On Site hoe de bank hiermee omgaat. Rob Valk van Boskalis vertelt aansluitend over hoe bedrijven slim om kunnen gaan met kennis, methodes en termen.

Profion Maintenance Linqs 19 december Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek www.industrielinqs.nl/pml

Nederlandse producenten en dienstverleners delen een aantal belangen. Zij zijn altijd op zoek naar een goede en gezonde omzet met reële winstmarges, werken zo aan het behoud van de industrie en van banen en scheppen een toekomst waar het onderscheidend vermogen van de Nederlandse ‘manier van doen’ staat voor kwaliteit en stabiliteit. Wat is de rol van onderhoud in die formule? Op 19 december staat deze vraag centraal bij Profion Maintenance Linqs.

Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen 18 t/m 20 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl/ gorinchem

Evenementenhal Gorinchem staat tijdens deze editie compleet in het teken van de water- en rioleringssector. Bent u als organisatie actief op het gebied van riolering, afvalwaterbehandeling, leidingsystemen, pompen, desinfectie, legionellapreventie, meeten regeltechniek, filters, membrane bioreactoren of waterbouw? Dan is dit de kans om uw doelgroep te ontmoeten op Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

36 UTILITIES nr. 8 - november 2013

036_F_agenda.indd 36

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

20-11-13 10:21

I N

HE T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

1 V ER S C HI JNT WEEK

6

12|12|’13

2013

De waarde van water Locatie:

Drijvend Paviljoen Rotterdam

T h e m a : Wa t e r

www_banners_watervisie.indd 8

20-11-13 09:20

Watervisie 2013

Luchthandel

Tijdens Watervisie op 12 december spreken Martijn Kruisweg van AkzoNobel en Martin Pelle van Cargill over de Waarde van Water bij deze twee multinationals.

Daarnaast geven onder andere Jelle Roorda van Evides Industriewater en Rene Hoeijmakers van Arcadis een masterclass. In het eerste nummer van Utilities in 2014 vindt u een uitgebreid verslag van de dag.

De prijs van kooldioxide is inmiddels zo laag geworden dat een prikkel om de emissie van het broeikasgas te beperken navenant nul is geworden. Daar komt nog bij dat veel bedrijven met een overschot aan rechten zit. De vraag is dan ook of die partijen straks geen geld gaan verdienen aan hun rechten als de CO2-prijs omhoog gaat.

Water Innovator of the Year Tijdens Watervisie 2013 strijden vier partijen om de titel Water Innovator of the Year. BWA Water met GaLiCos, DNV KEMA met CapWa, Aquaver met Vacuüm Membraan Distillatie en Voltea met zijn CapDI-technologie geven een pitch en discussiëren met het publiek over de toegevoegde waarde van hun innovatie voor de waterwereld.

THEMa'S 2014 Utilities 2 Gas Utilities 3 Energie Utilities 4 Water Utilities 5 Gas Utilities 6 Energie Utilities 7 Water Utilities 8 Gas

UTILITIES 37 nr. 8 - november 2013

037_K_volgende_nummer.indd 37

20-11-13 09:39

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Jotem Waterbehandeling b.v.

Dalkia BV Postbus 2010 3430 CB nieuwegein tel: +31 (0) 30 - 60 96 111 Fax: +31 (0) 30 - 60 96 198 email: info@dalkia.nl Website: www.dalkia.nl

WATER

Diensten

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

WATER

PRODuCten

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Diensten

BERMAD Holland

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

STAR Oil Gas Power

Kiwa Nederland B.V. sir Winston Churchilllaan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Brancheverenigingen

Lubron Waterbehandeling BV

GAS

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV

Inspectie en Keuringen

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

DDM Demontage B.V. industriële verhuizingen Demontage – sloopwerken transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

STAR België Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000

38 UTILITIES nr. 8 - november 2013

038_marketreview.indd 38

20-11-13 09:54

SMIT

De beste banen voor bèta’s

BETABANEN.nl is de vacaturesite voor hoogopgeleide technici en andere bèta’s.

Op BETABANEN.nl vind je banen in techniek, (bio)chemie en procestechnologie en de maritieme sector. Van researchers tot commercieel medewerkers, van chemici tot bètadocenten, van labmedewerkers tot ingenieurs, en van starter tot leidinggevende functies.

Op de grote jobboards raak je vaak de weg kwijt in een oerwoud van aanbod.

Bij BETABANEN.nl vind je alleen actuele vacatures die binnen jouw domein vallen, een snel en helder zoekfilter en de op maat e-mailservice.

Maak voor meer gemak een zoekprofiel aan en ontvang wekelijks een vacaturemail met de banen die aan jouw persoonlijke zoekprofiel voldoen.

Ga naar www.betabanen.nl/accountaanmaken.

Partners:

Beta_Bbanen 190x259mm 2011.indd 1 039_beta.indd 1

06-06-11 10:01

18-11-13 10:50

www.moxa.com

Superieur in PoE Hoogwaardige PoE (voeding via ethernetbekabeling) IEEE 802.3af Ethernet Switches, geschikt voor toepassingen zoals IP-bewakingscamera’s, wireless toegangspunten en overige PoE apparatuur op moeilijk te bereiken plaatsen.

Managed- en unmanaged switches zijn leverbaar, evenals de PoE+ switches voor toepassingen waar grotere vermogens gevraagd worden.

IndustriĂŤle PoE switches Er is zoveel meer over te vertellen...

Meer weten? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

managed EDS-P510

r

Official

to

Distribu adv_MoxaA4nw_PoE.indd 1 040_modelec.indd 1

unmanaged EDS-P206A

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

20-12-12 09:19 14-11-13 16:56