Utilities 9 2012

UTILITIES NUMMER 09 - 2012 • DERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS € 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Richard van de Sanden: ‘Energieprobleem is een materialenprobleem’ Proceswater wordt bepalend in concurrentiestrijd The Enlightenmentz of the Year 2012 www.utilities.nl

001_Cover.indd 1

09-10-12 15:58

Leidinggeventechniek.nl Nu met gratis

“De opleiding leidinggeven in de techniek sloot uitstekend aan op mijn dagelijkse praktijk�

iPad3!

Leidinggeven

Leidinggeven op de werkvloer Praktijkgericht Gespecialiseerd in techniek

Verbeter prestaties door op de juiste manier te motiveren, aan te sturen en te communiceren. Wij bieden praktische opleidingen die perfect aansluiten op de technische praktijk.

Leer leidinggeven aan een team of individu.

Centraal staan het ontwikkelen van vaardigheden en managementtechnieken.

Eerstvolgende starts opleidingen Leidinggeven in de techniek een-op-een: 31 oktober Amsterdam, 5 november Utrecht Leidinggeven in de techniek aan teams: 19/20 september Dordrecht, 2 oktober Utrecht *Schrijf u nu tegelijkertijd in voor Leidinggeven in de techniek een-op-een en Leidinggeven in de techniek aan teams en ontvang een iPad3!

Manager in de techniek: 29 oktober Rotterdam

Persoonlijk advies nodig?

Vermeld de code IPAD02 bij uw inschrijving en ontvang de iPad3 bij aanvang van de opleiding*.

Voor beschikbaarheid en inschrijven ga naar www.leidinggeventechniek.nl

FK_LEIDINGGEEN_UTILITIES_SEPT_2012.indd 1

002_reed.indd 1

078 - 62 53 763 (Van 8:00 tot 22:00 uur) Tirza Ruijters tirza.ruijters@reedbusiness.nl

8/28/2012 4:03:04 PM

09-10-12 10:28

i n h o u d

V E R D E R

Interview

Water wordt strategisch goed 18

Echte incentives liggen er nog niet, maar industriële grootverbruikers zien water steeds meer als strategisch goed. Waterschaarste speelt bovendien niet alleen in ZuidEuropa. Ook Noord-Europa krijgt er plaatselijk steeds meer mee te maken. De industrie is de laatste tijd daarom op zoek gegaan naar andere bronnen, hergebruik, besparing en watermanagement.

Verven zonder water

22

Bijna vijftien jaar had Dyecoo ervoor nodig om hun procédé van verven zonder water naar de markt te brengen. Nu de nul-serie machines draait en men een strategische alliantie met Nike is aangegaan, begint Dyecoo met gecontroleerde uitrol in het sportsegment.

Duurzaam autolenen

26

Om mobiel te zijn is het steeds minder belangrijk om een eigen auto te hebben. Dat geldt zeker voor bewoners van grote steden.

Die lijken dan ook zeer ontvankelijk voor nieuwe concepten, zoals het autoleenconcept car2go van Daimler. Het is goedkoper dan een eigen auto en, mits elektrisch uitgevoerd, beduidend energieefficiënter en milieuvriendelijker.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Trending news Infostroom De energiewet Technologie Product en oplossing Wervelingen Agenda In het volgende nummer

5 6 8 15 24 29 33 35 36

10

Niets zo duurzaam als zonne-energie.

Windenergie is een goede tweede. Toch is de inpassing van de energiebronnen in het huidige energiesysteem nog een uitdaging. Opslag is tot nog toe de bottleneck gebleken van deze verder onuitputtelijke bronnen.

‘Waarom zet je die energie niet direct om in brandstoffen?’, zegt Richard van de Sanden van DIFFER. ‘Solar Fuels adresseren een hoop problemen rondom conversie, transport en opslag van duurzame energie.’

Water

17

Water wordt schaars en het besef dat we zuinig moeten omspringen met het beschikbare water leeft steeds meer in de industrie. Steeds vaker worden er technieken ingezet om minder water te gebruiken, water te hergebruiken en zelfs om de waterbehoefte tot nul te reduceren.

Enlightenmentz of the Year

37

Design en duurzaamheid gaan hand in hand en in toenemende mate duiken er in het dagelijkse leven voorbeelden op van duurzame initiatieven die aansluiten op de behoeften van steeds meer mensen. Deze voorbeelden noemen we Enlightenmentz.

Utilities en Science Center NEMO hebben de Enlightenment of the Year Award in het leven geroepen, welke wordt uitgereikt op het congres Energy 4 Next Generations. In de Enlightenmentz-special stellen we de genomineerden voor.

UTILITIES 3 nr. 09 - 2012

003_inhoud.indd 3

09-10-12 15:58

... vooruitstrevend in SHDSL Ethernet extenders Doorvoersnelheden tot 15,3 Mbit/s over “single” twisted-pair kabel of 30,4 Mbit/s over twee paar (bonded) twisted-pair tot afstanden van 15 km. De geïntegreerde 2-poorts 10/100 Mb L2 Ethernet switch ondersteunt VLAN en QoS. De Ethernet extender beschikt over een RS-232 interface alsmede een USB aansluiting voor oa. systeemonderhoud. Het hoge werktemperatuurgebied (-40°C tot +70°C) alsmede de robuuste behuizing maken de Ethernet extender zeer geschikt voor toepassing in extreem zware omgevingen.

Maak gebruik van bestaande bekabeling en vergroot het netwerk tot ver boven Ethernet limieten.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

DDW-142

adv_WmoA4_DDW.indd 1 004_modelec.indd 1

11-07-12 13:51 08-10-12 14:43

Waterinnovators gezocht Steeds vaker speelt de vraag op of we ons water niet verkeerd gebruiken.

Waarom moeten we drinkwater gebruiken om ons toilet te spoelen, gewassen te bevloeien of om processen te koelen? In veel gevallen volstaat hemelwater of enigszins bewerkt oppervlaktewater. Voor het opwarmen voor processen is water of liever gezegd stoom nog steeds een van de beste media.

Om energieverlies door organische en minerale vervuilingen te voorkomen, is wel enige behandeling nodig. Gelukkig zijn er steeds meer bedrijven die hun watergebruik, en daarmee vaak hun energieverbruik, drastisch weten terug te dringen. Door de keten te sluiten, neemt de milieudruk op de omgeving af en bestendigen bedrijven hun license to operate.

Het kan nog duurzamer, zo bewijzen de Willy Wortels van de waterindustrie.

Een windmolen die water uit de lucht haalt, lijkt in Nederland niet veel toe te voegen, maar voor woestijnsteden levert het een eerste levensbehoefte.

Toch zou de industrie hiervan ook gebruik kunnen maken. De molen produceert namelijk zeer schoon water dat bovendien gemineraliseerd moet worden om het drinkbaar te maken. Dat is dus prima proceswater.

Utilities organiseert samen met Evides in december het congres Watervisie.

Daar kiezen we de Water Innovator of the Year. We willen de Willy Wortels die watergebruik verduurzamen, belonen met aandacht en een platform om hun innovaties aan de wereld kenbaar te maken. Dus heeft u onlangs een nieuw product, proces of concept bedacht dat water bespaart of duurzamer maakt? Meld het ons en maak kans om een jaar lang de titel Water Innovator of the Year te mogen voeren. Maar ook de bedrijven die het aandurven om te investeren in technologie kunnen aanspraak maken op de titel. Eerst zie ik u nog op het energiecongres Energy 4 Next Generations op 1 en 2 november.

Maar daarna, op 12 december, is die andere belangrijke utility aan de beurt.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFOn dertiende jaargang nummer 09 2012 Utilities (10x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

AbOnnEmEnTEnLAnD Postbus 20 1910 AA Uitgeest Lay-out Tel. 0900-ABOLAND of Gabriele Köbbemann 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Traffic Fax 0251-31 04 05 Breg Schoen 020 3122 088 Site: www.bladenbox.nl voor abonOpzEggEn neren of www.aboland.nl voor adreswijDrukkerij Dit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. AbonnemenMediaCenter Rotterdam, Rotterdam uit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: Advertentie-acquisitie hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten.

Jetvertising BV uw abonnement steeds stilzwijgend Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden.

T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 kennismakingsabonnementen worden www.jetvertising.nl niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2012 Arthur Middendorp: na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden arthur@jetvertising.nl Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever.

Abonnementen (incl. BTW) is 8 weken voor het einde van uw Nederland/België D 132,50 abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 Introductie NL/B 25% D 99,40 per jaar geldt de datum waarop uw opzegging Overig buitenland D 156,50 door Abonnementenland is ontvangen.

Proefabonnement 3 mnd D 27,50 Indien u hierom verzoekt, ontvangt u Studenten D 40,– een bevestiging van uw opzegging met Losse verkoopprijs D 18,50 daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per De abonnementenadministratie wordt post of per telefoon. Overige vragen verzorgd door: kunt u stellen op www.aboland.nl of

UTILITIES 5 nr. 09 - 2012

005_commentaar.indd 5

09-10-12 15:57

Trending news op www.utilities.nl schreeuwt om design 1 Zonne-energie Maandag 3 september

Veel zonnestroomsystemen van nu zijn technisch goed, maar esthetisch een gemiste kans (of zelfs een drama).

Dat vindt Wim Sinke, internationaal bekend als topexpert op het gebied van zonne-energie. Tijdens Energy 4 Next Generations II zal hij op 1 november in NEMO Amsterdam een lans breken voor meer design in de solarbranche. ‘Want zo leggen we Nederland nooit helemaal vol met zonnecellen.’

Rubensluiter Volgens mij is ‘t echt meer een kwestie van prijs! #utilities.nl

2

Nieuwe Nuon warmtekrachtcentrale Diemen levert eerste stroom Maandag 3 september De nieuwe warmtekrachtcentrale van energiebedrijf Nuon op de bestaande productielocatie in Diemen leverde onlangs de eerste elektriciteit aan het elektriciteitsnet.

Deze Diemen-34 centrale gaat nu een periode in van verdere inbedrijfstelling, testen en optimalisatie. De Diemen-34 centrale heeft het hoogst haalbare rendement van 59 procent en wekt 435 megawatt aan elektriciteit op. Daarnaast levert de centrale ook 260 megawatt warmte waarmee een gecombineerd rendement wordt bereikt van 85 procent.

Davidvanbaarle De toekomst is aan gascentrales, niet aan kolen #utilities.nl

3

‘Vergroenen gaat de staat miljarden euro’s kosten’ Donderdag 20 september De overheid loopt de komende jaren jaarlijks miljarden euro’s mis door de overstap van fossiele brandstoffen naar duurzame energie en door teruglopende gasbaten. Dat zegt de Algemene Energieraad (AER), een adviesorgaan van de overheid, in een advies. ‘De opbrengsten uit fossiele brandstoffen voor de Staat bedragen nu ruim 35 miljard euro per jaar. Onze voorzichtige schatting is dat dit over vijf jaar vijf miljard minder zal zijn’, zegt AER-bestuurslid Kees Wiechers.

Evb0223 Zouden de staatssubsidies op fossiel hierin meegenomen zijn? #utilities.nl

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 09 - 2012

006_7_E_topics.indd 6

09-10-12 16:11

4

Sociale innovatie loopt achter op technologie Woensdag 5 september

Technologisch kan al heel veel. En nieuwe technologie maakt alleen nog meer mogelijk. Dat cleantech-concepten in onder andere de bouw nog geen revolutie ontketenen heeft eerder te maken met menselijk conservatisme en gebrek aan sociale innovatie. Dat zou volgens energiedeskundige Ad van Wijk moeten veranderen.

5

Onderhoud NAM-locaties Dinsdag 11 september

De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) voert van half september tot eind oktober onderhoudswerkzaamheden uit op verschillende NAM-locaties. Dit zijn onder meer: de gasbehandelingsinstallatie Ten Arlo aan de Koedijk/ Zuidwoldigerweg in Hoogeveen, NAM-locatie Coevorden-17 aan de Tweede Blokweg in De Krim, gemeente Hardenberg en NAM-locatie Coevorden-24.

6

GasTerra krijgt 604 miljoen euro uit Italië Vrijdag 21 september GasTerra wint een langlopende arbitragezaak met Eni rondom de afrekening tussen 2003 en 2006. Het grootste bedrijf van Italië moet nu 604 miljoen euro aan GasTerra betalen.

Enlightenmentz Waarom blijft deze meevaller zo onbesproken? #utilities.nl

7

Ouders zien baanzekerheid in technieksector Vrijdag 7 september

Ouders hebben een positief beeld van de technieksector. Zij zien hierin baanzekerheid, het maatschappelijk nut, een grote diversiteit aan functies en de internationale carrièremogelijkheden. Dat blijkt uit onderzoek dat is gedaan onder ouders met kinderen tussen de acht en achttien jaar.

8

’Innovatie noodzakelijk voor betaalbare duurzame energie’ Woensdag 19 september

Nederland steunt het streven van de Europese Commissie duurzame energie in prijs te laten concurreren met fossiele energiebronnen zoals kolen en olie. Door innovatie kan duurzame energie goedkoper worden, zodat het op den duur niet meer afhankelijk is van overheidssubsidie. Dat stelde minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) maandag 17 september 2012 op de informele energieraad in Cyprus.

Climatebabes Verhagen snapt niet dat de ‘prijs’ een functie is van olievolume en geldhoeveelheid. Het kan gratis, zonder innovatie #utilities.nl

9

Fractiespecialisten eens over noodzaak Nationaal Energietransitie Akkoord Maandag 3 september

De fractiespecialisten van VVD, SP, PvdA, D66, CDA, ChristenUnie, GroenLinks en Partij voor de Dieren hebben afgesproken dat zij als vervolg op de verkiezingen met elkaar overleg zullen plegen om te komen tot een Nationaal Energietransitie Akkoord. Deze afspraak is gemaakt tijdens het verkiezingsdebat ‘Hoe krijgt Nederland nieuwe energie’.

10

Minister Verhagen opent batterijwisselstation Maandag 3 september

Minister Maxime Verhagen opende op Schiphol het eerste batterijwisselstation van Nederland. Het batterijwisselstation zal in eerste instantie tien Renault Fluence Z.E. taxi’s bedienen van Connexxion, Bios en TCA. Met het systeem van Better Place kunnen elektrisch aangedreven Renault Fluence Z.E. taxi’s hun batterijen eenvoudig vervangen voor nieuwe, volgeladen exemplaren. Better Place liet ook weten het project op Schiphol te zullen uitbreiden met een tweede batterijwisselstation in Amsterdam.

Tijgernest Leuke primeur. Benieuwd naar uitvoering! #utilities.nl

UTILITIES 7 nr. 09 - 2012

006_7_E_topics.indd 7

09-10-12 16:11

infostroom Europese mijlpaal 100 GW windenergie In de landen van de Europese Unie staat nu minstens honderd gigawatt (GW) aan geïnstalleerd vermogen windenergie. Dat meldt de Europese Wind Energie Associatie (EWEA) die spreekt van het bereiken van een mijlpaal.

Honderd gigawatt windenergie levert evenveel elektriciteit als nodig is voor het totale jaarverbruik van 57 miljoen huishoudens. Volgens EWEA staat dat gelijk aan de elektriciteitsproductie van 39 kerncentrales. ‘Per jaar zou 72 miljoen ton kolen verbrand moeten worden om de jaarlijkse Europese productie aan windenergie te evenaren. Om al die kolen per trein te vervoeren, zouden 750.000 wagons nodig zijn, met een gezamenlijke lengte van 11.500 kilometer – de afstand van Brussel naar Buenos Aires’, aldus Christian Kjaer, directeur van EWEA. In Nederland staat nu ongeveer 2.250 megawatt op land en 228 op zee. De overheid streeft naar 6.000 megawatt op land in 2020. ‘Maar daar moet nog flink werk van gemaakt worden’, meent Ton Hirdes, directeur van de Nederlandse Wind Energie Associatie (NWEA), ‘De markt is er klaar voor, maar de overheid moet eerst duidelijk maken waar die windturbines mogen komen. Rijk en provincies hebben daarover verschil van mening.’

Grondwatercontrole bij schaliegasboring Het Britse boorbedrijf Cuadrilla zegt volledig te kunnen voldoen aan voorwaarden die drinkwaterbedrijf Brabant Water heeft gesteld voor een proefboring naar schaliegas in Boxtel.

Het bedrijf is bereid om eenmalig en bij wijze van demonstratieproject het grondwater in de buurt van de boorput te controleren op lekkages en vervuiling. Cuadrilla heeft dat geschreven als reactie aan Brabant Water.

De controle op mogelijke vervuiling met bijvoorbeeld metalen, radioactiviteit en koolwaterstoffen duurt

tot tien jaar na beëindiging van de activiteiten in de boorput. De overige voorwaarden van Brabant Water liggen volgens Cuadrilla al vast in de wet. Het gaat dan bijvoorbeeld over een calamiteitenplan, informatie over de samenstelling en afvoer van afvalwater, controle op aardbevingen, de sterkte van de boorput en de boortechniek.

Oorspronkelijke plannen van Cuadrilla werden door Brabant Water als onacceptabel beoordeeld vanwege de risico’s voor het drinkwater.

Shell: handen ineen voor de wereld Bedrijven, overheden en de samenleving moeten meer gaan samenwerken als het gaat om energie, water en voedsel. Alleen dan zijn problemen op lange termijn te vermijden. Dat zegt Shell-topman Peter Voser in een interview met NRC Handelsblad.

‘Wat we nodig hebben is strategisch denken, voor de lange termijn. Er moet meer sturing komen voor de drie gebieden samen: energie, voedsel en water.

Omdat ze zo met elkaar vervlochten zijn.’ Volgens Voser ontbreekt die sturing op dit moment omdat bedrijven, overheden en samenleving nog te veel worden gedreven door opportunisme.

Shell probeert op alle vlakken zijn steentje bij te dragen. Op Vosers initiatief zijn tien multinationals, waaronder een groot voedingsbedrijf en een grote verzekeraar, bezig met duurzaamheidsprojecten op het snijvlak van de drie aandachtsgebieden.

8 UTILITIES nr. 09 - 2012

008_9_infostroom.indd 8

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

09-10-12 15:54

Poetin haalt uit naar onderzoek Gazprom De Russische president Vladimir Poetin heeft fel uitgehaald naar het onderzoek van de Europese Commissie naar mogelijke marktmanipulatie door het Russische staatsgasconcern Gazprom in Oost-Europa. Volgens Poetin is dat onderzoek ‘niet constructief’.

Poetin stelde dat de EU met het onderzoek wil afdwingen dat Gazprom goedkoper gas gaat leveren en daarmee een bijdrage levert aan het steunen van de zwakke economieën in OostEuropa. De Russische president zei dat

de EU daarmee zijn land met een deel van de schuldencrisis wil opzadelen en de aandacht op de crisis probeert af te wenden. ‘Verenigd Europa wil enige politieke invloed behouden en wil dat wij daarvoor betalen.’

Brussel maakte onlangs bekend een onderzoek te starten naar Gazprom.

De producent en leverancier van aardgas zou de concurrentie belemmeren in de markten in Centraal- en OostEuropa en te hoge prijzen in rekening brengen.

Geslaagde proef mengen waterstof-gas Waterstof blijkt prima te vermengen met aardgas als energiebron voor huishoudens. Hierdoor is in de toekomst steeds minder gas nodig om onder meer te koken en woningen te verwarmen.

Dat blijkt uit een grootschalig praktijkonderzoek van de energie- en netwerkbedrijven GasTerra, Joulz en Stedin op Ameland. Het bijmengen van waterstof in het gasnet gebeurde in een appartementencomplex van veertien woningen in Nes op Ameland. Hoewel de onderzoekers van Kiwa Technology concluderen dat het langdurig bijmengen van waterstof geen aanwijsbare invloed heeft op verschillende leidingmaterialen en gastoestellen, benadrukken ze wel dat de proef eerst grootschaliger en langduriger moet worden opgezet om de effecten op langere termijn in te schatten.

Nieuw Stedinnet levert duurzame stroom Stedin heeft in de driehoek Den HaagRotterdam-Zoetermeer het eerste grootschalige netwerk voor het terugleveren van elektriciteit gebouwd.

In het zogenoemde Oostlandgebied vestigen zich tuinders die nu zonder problemen milieuvriendelijke elektriciteit kunnen produceren. Daarvoor heeft de netbeheerder 156 kilometer aan nieuwe kabels en negen nieuwe verdeelstations aangelegd. De teruglevering staat gelijk aan het jaarlijkse energieverbruik van 100.000 huishou-

dens.

Veel Nederlandse tuinders maken gebruik van een zogenoemde warmtekrachtkoppeling (WKK) om zelf warmte en elektriciteit te maken. Een deel daarvan gebruiken ze in hun kassen. Wat ze niet nodig hebben, verkopen ze aan hun energieleverancier.

Tuinders kunnen uiteindelijk in totaal 180 megawatt aan elektriciteit terugleveren. Dit is vergelijkbaar met een derde deel van de capaciteit van een gemiddelde energiecentrale.

Duitse Suderburg wordt ‘windgas’-locatie Greenpeace Energy en Gasunie gaan hun Windgas-productielocatie situeren in de gemeente Suderburg, ongeveer tachtig kilometer ten zuiden van Hamburg.

‘Deze locatie biedt door zijn ligging en infrastructuur ideale omstandigheden voor de productie van windgas’, zegt Dr. Steffen Welzmiller, directeur van de Duitse energiemaatschappij Greenpeace Energy. ‘De planning van Greenpeace Energy en Gasunie is erop gericht om de installatie en invoedingsfaciliteiten eind 2013 in gebruik te nemen.’

Technische dienstverlener Stork Technical Services heeft een opdracht verkregen van Gasunie voor het multidisciplinaire project ‘Capaciteitsvergroting Oost-West’. Dit project is recent gestart en loopt door tot eind 2013, waarna een significante uitbreiding van de capaciteit van het gastransportsysteem een feit zal zijn. In het kort bestaat het project uit drie componenten. Een uitbreiding van de compressiecapaciteit op de locatie Grijpskerk, het aanpassen van de IJsselmeerleidingen op diverse locaties rond het IJsselmeer en het opnemen van de Veluweleiding in het rondstroomsysteem van Gasunie.

Het Italiaanse energiebedrijf ENI heeft een groot gasveld ontdekt in Pakistan.

Het veld ligt 350 kilometer ten noorden van Karachi, de grootste stad van het land. ENI is gesprekken begonnen met de Pakistaanse overheid, waarmee naar eigen zeggen ‘het nationale gastekort kan worden teruggebracht’.

Het veld heeft een omvang van zo’n 8,5 miljard tot 11,3 miljard kubieke meter gas, zo blijkt uit berekeningen.

Shell koopt voor ruim 1,9 miljard dollar een schaliegasveld in de Amerikaanse staat Texas. Shell betaalt de miljarden aan Chesapeake Energy, dat tot nu toe eigenaar was van het 618.000 hectare grote veld in het westen van Texas. De dagelijkse productie van het veld komt overeen met 26.000 vaten olie. Volgens Shell heeft het veld ‘significante groeipotentie’.

Shell meent dat de overname past binnen de strategie om leidend te worden in schaliegas.

Photovoltech heeft zijn productie definitief gestaakt. In juni kondigde de zonnecelmaker uit Tienen de sluiting al aan, na oplopende verliezen en weinig perspectief op verbetering. De meeste productiemedewerkers hebben het bedrijf inmiddels verlaten. In juni werkten 276 mensen bij de Imecspin-off. De teloorgang van Photovoltech is het gevolg van een aanhoudende malaise in de solarindustrie.

UTILITIES 9 nr. 09 - 2012

008_9_infostroom.indd 9

09-10-12 15:54

Niets zo duurzaam als zonne-energie.

Windenergie is een goede tweede. Toch is de inpassing van de energiebronnen in het huidige energiesysteem nog een uitdaging. Opslag is tot nog toe de bottleneck gebleken van deze verder onuitputtelijke bronnen.

‘Waarom zet je die energie niet direct om in brandstoffen?’, zegt Richard van de Sanden van DIFFER. ‘Solar Fuels adresseren een hoop problemen rondom conversie, transport en opslag van duurzame energie.’

Interview

Tekst: David van Baarle

Solar fuels ideaal als opslagmedium ‘In de verre toekomst is energie niet zo’n issue meer. Zo rond 2050 is kernfusie technisch haalbaar en waarschijnlijk economisch rendabel.’ De verre stip op de horizon komt van Richard van de Sanden, directeur van het Dutch Institute for Fundamental Energy Research (DIFFER), wat weer onderdeel is van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM). Dat hij deze voorspelling over kernfusie doet, is niet zo heel vreemd, aangezien fusie van waterstof een van de onderzoeksgebieden is van het instituut. In de 38 jaar die we nog zonder kernfusie moeten doen, zullen we ons echter moeten behelpen met andere energiebronnen.

Is kernfusie dan de redder voor de energievoorziening?

‘Ik denk dat we uiteindelijk naar een duurzame energievoorziening gaan met daarin veel wind- of zonne-energie.

Een mix van allerlei energiebronnen: kernfusie kan een belangrijke bijdrage leveren aan die toekomstige energiemix. Bijvoorbeeld in de vorm van base load, de vaste energievraag die je kunt dekken met grote centrales. In de tussentijd moeten we nog wel fun10 UTILITIES nr. 09 - 2012

010_11_13_interview.indd 10

damentele kwesties oplossen rondom de technologie. Zo moeten we meer controle krijgen op het gedrag van plasma en zoeken we naar materialen die bestand zijn tegen de enorme hitte die ontstaat bij een fusiereactie. Er zijn dan ook andere veelbelovende technieken die sneller hun bijdrage kunnen leveren aan verduurzaming van de energievoorziening.’

Kunt u hier voorbeelden van geven?

‘Je ziet veel progressie in de ontwikkelingen rondom fotovoltaïsche - en windenergie. Het potentieel van zon en wind is ook het grootste.

Veel groter dan dat van de fossiele

en nachtritme is een probleem en de wind waait ook niet altijd of soms te hard. Het is te simpel om te denken dat die capaciteit wel in het net wegvloeit of dat tekorten in het ene land kunnen worden gecompenseerd door overschotten in het andere. Nu zijn er wel manieren om die energie op te slaan in bijvoorbeeld batterijen, condensatoren, vliegwielen of compressie van lucht, maar de methoden zijn of te duur of te inefficiënt.

Een interessante recente ontwikkeling is het opslaan van die energie in zogenaamde solar fuels. Zo zet Greenpeace in Duitsland overtollige windenergie via elektrolyse om in

‘In de verre toekomst is energie niet zo’n issue meer.

Zo rond 2050 is kernfusie technisch haalbaar en waarschijnlijk economisch rendabel.’

brandstoffen, maar ook groter dan de andere duurzame bronnen zoals biomassa, geothermie of bijvoorbeeld waterkracht.

Enige nadeel van wind en zon is dat de bronnen fluctueren, zowel in tijd als geografisch. Het verschil in dag

waterstofgas dat vervolgens in het gasnet van Gasunie wordt bijgemengd met aardgas. Andere onderzoeksinstituten kijken naar het direct omzetten van zonlicht in waterstofgas en zuurstof, zoals een blad dat ook doet.

Maar waarom zou je niet een stap

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

09-10-12 15:54

verder gaan en dat waterstofgas opnieuw binden aan kooldioxide?

Daarmee wordt de energiedichtheid per kubieke meter veel groter en methaan, om maar een voorbeeld te noemen, is veel eenvoudiger te transporteren dan waterstof.’ En wat heeft uw instituut daarmee van doen? ‘Wij onderzoeken hoe we in een plasma moleculen zichzelf stuk kun-

nen laten trillen: plasma-activatie. Via plasma-activatie is het ook mogelijk om water te splitsen en het is zelfs mogelijk methaan of methanol te maken van CO2 en water. Met een plasmapuls van tienduizend kelvin kun je CO2 vibrationeel laten aanslaan.

Het gas dissocieert vervolgens in koolmonoxide en zuurstofgas. Daarna kun je de koolmonoxide via een watershiftreactie omzetten in koolstofdioxide en waterstof. Dit zoge-

naamde synthesegas kun je vervolgens omzetten in methaan of methanol of via een Fischer-Tropsch-reactie zelfs in de brandstoffen die we nu tanken.

De potentie van deze solar fuels technologie is heel groot, maar de efficiency moet nog wel omhoog. De huidige efficiency van veertig procent moet naar minstens tachtig procent groeien om de competitie met elektrolyse aan te kunnen. Op het moment dat we die tachtig procent UTILITIES 11 nr. 09 - 2012

010_11_13_interview.indd 11

09-10-12 15:54

Evides Ongekend betrouwbaar

12 miljoen m3 demiwater per jaar produceren met één installatie.

Wij doen het.

Vijftien grote (petro)chemische bedrijven in de Rotterdamse haven worden vanuit onze Demiwaterplant Botlek 24/7 voorzien van proceswater. Hun processen staan nooit stil. Onze productie dus ook niet. Betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor de chemische-, petrochemische- en voedingsmiddelenindustrie. Op basis van DBFO-contracten (Design, Build, Finance & Operate) leveren wij onze opdrachtgevers diverse soorten proceswater, zorgen wij voor de zuivering van afvalwater en maken wij hergebruik van water (effluent) mogelijk.

En dat 24/7 vanuit operational excellence. Voor minder doen we het niet.

www.evides.nl

012_evides.indd 1

08-10-12 14:45

halen, hebben we wel een technologie in handen die niet alleen duurzame energie efficiënt kan opslaan en transporteren, maar ook vrij goedkoop is.’

‘Solar fuels zijn de belofte voor de nabije toekomst. Het is dan ook een belangrijke nieuwe onderzoeksrichting waar we veel resultaten van verwachten.’

Toch is er wel een andere infrastructuur nodig voor waterstofgas dan voor elektriciteit ‘Op zich hebben we in Nederland een zeer goede infrastructuur voor gastransport. Tot op zekere hoogte kun je waterstof bijmengen, maar methaan is uiteraard eenvoudiger. Door CO2 af te vangen en weer om te zetten in brandstoffen, kun je de energievoorziening via een closed loop CO2neutraal maken. Het lijkt me zelfs goedkoper om offshore windmolens direct gas op te laten wekken en het geproduceerde gas eens in de zoveel tijd door een schip te laten ophalen.

Ik zou er zelfs voor willen pleiten om duurzame energie en dan met name windenergie, helemaal van het elektriciteitsnet af te koppelen. De nadelen van het gebrek aan opslagcapaciteit zijn te groot. Door wind direct te gebruiken voor gasproductie, voorkom je een hoop problemen met balancering van het net.

Je zou er zelfs aan kunnen denken om het gas dichter bij de gebruiker

op te wekken. Waarom zou je geen windmolens bij een pompstation kunnen zetten? Met zo’n tien windmolens per pompstation zou je al een heel eind komen. Zeker als je waterstof en kooldioxide inzet voor de productie van methaan.’

Maar elektrolyse is tot nog toe goedkoper Het nadeel van elektrolyse is dat er nog dure katalysatoren nodig zijn.

Als daar geen alternatief voor wordt gevonden is plasmatechnologie veel goedkoper. Je moet het integraal bekijken. Het energieprobleem waar wij over spreken is in feite geen energieprobleem, dat is er genoeg, maar een materialenprobleem. Hoe meer zeldzame materialen, zoals titanium of platina je nodig hebt, hoe duurder het wordt. Als je zo kijkt dan kost elektrolyse zo’n zestien euro per kilomol terwijl je met plasmatechnologie niet hoger uitkomt dan tien euro per kilomol. Er gaat misschien meer energie verloren, maar de omzetting verloopt

goedkoper. Bovendien is voor elektrolyse redelijk schoon water nodig, terwijl dat niet altijd voorhanden is.

Daar komt bij dat de plasmatechnologie eenvoudig is op te schalen.’

Zo blijft Nederland dus een gasland ‘Waarom zouden we de infrastructuur die we hebben niet blijven gebruiken?

De warmte van de zon gebruiken voor bijvoorbeeld tapwater of centrale verwarming is heel efficiënt, maar in Nederland niet altijd toepasbaar. Het verwarmen van zouten via concentrated solar power om daarmee elektriciteit op te wekken is ook veelbelovend, maar werkt alleen in landen dichter bij de evenaar. fotovoltaïsche omzetting kan interessant zijn, zeker als de energie direct kan worden gebruikt. Je ziet de grid parity-grens dan ook langzaamaan naar het noorden opschuiven.

Toch denk ik dat solar fuels de belofte zijn voor de nabije toekomst. Het is dan ook een belangrijke nieuwe onderzoeksrichting waar DIFFER veel resultaten van verwacht.’ n UTILITIES 13 nr. 09 - 2012

010_11_13_interview.indd 13

09-10-12 15:54

HOE OVERWIN JE DE UITDAGINGEN VAN HET WATER?

Water. We kunnen niet zonder. Maar het leven mét water stelt ons soms wel stevig op de proef. Drinkwatervoorziening, af-

valwaterbehandeling, slibontwatering, waterzuivering: met welke oplossingen kan het duurzamer, efficiënter, kosteneffectiever?

Hoe kan innovatieve watertechnologie u daarbij helpen? Of het gaat om een nieuw ontwerp, ombouw, detailed engineering of begeleiding bij aanbesteding: bel VIRO. Onze specialisten denken slim en pragmatisch met u mee. En er gaat ze geen zee te hoog.

Hazenweg 41, 7556 BM Hengelo, Tel.: 0031 (0)74 850 4000, E-mail: th.wigger@viro.nl VIRO kunt u ook vinden in:Arnhem, Echt, Helmond, Hengelo, Schiedam, Kerpen (D), München (D) en Osnabrück (D).

www.viro.nl

014_viro.indd 1

08-10-12 15:41

De energiewet Nu de verkiezingen zijn geweest, is het

afwachten wat de formatie zal brengen en wat voor impact dat op het Nederlandse energiebeleid zal hebben. De Algemene Energieraad heeft een advies - als het ware aan de nieuwe regeringspartijen - gepubliceerd over het te voeren energiebeleid.

Sophie Dingenen, Senior Associate, Norton Rose LLP

Verantwoord innoveren in tijden van bezuiniging De Energieraad beschrijft dat Nederland, wat betreft energie, een bijzondere positie inneemt in West-Europa. Nederland exporteert gas en is, gezien haar ligging, tevens doorvoerland voor allerlei soortige energiestromen. Voorts is Nederland, vanwege onder andere fiscale redenen, een belangrijke vestigingsplaats voor allerlei energiebedrijven. De energievoorziening in Nederland is niet alleen van het eigen energiebeleid afhankelijk maar ook van het energiebeleid in de ons omringende landen.

Voorzieningszekerheid werd lang als een gegeven gezien dat logisch zou volgen uit een geliberaliseerde markt.

Hierdoor heeft de nadruk te lang gelegen op klimaatbeleid en derhalve ontwikkeling van duurzame energie.

Gedurende de afgelopen jaren hebben zich de nodige ontwikkelingen afgespeeld. Kernenergie werd vanwege het CO2-neutrale karakter

weer populair en investeringsplannen leefden weer op, echter het incident in Fukushima bekoelde het enthousiasme weer en een aantal landen vaardigde een ban uit op kerncentrales. Schaliegas werd geprezen als de oplossing totdat er de nodige rapporten uit de Verenigde Staten kwamen die (mogelijke) nadelen blootlegden. Ook de ontwikkeling van duurzame energie bleek downsides te hebben, zoals fluctuaties in de opwekking die alsnog opgevangen moet worden door conventionele energie.

Op grotere schaal is Europa, en Nederland, relatief duur wat betreft de energieprijzen. Dit heeft niet slechts een effect op de energieprijzen an sich, maar heeft ook een directe samenhang met de kosten van overige producten waarvan in vele gevallen energie een belangrijke kostenpost is en wat de prijs mede bepaalt. Indien we dus internationaal

willen blijven concurreren, kunnen we niet vol inzetten op de duurdere duurzame energie, maar moeten we ook blijven investeren in goedkopere fossiele energie waarbij gas de uitkomst biedt. De Energieraad pleit dan ook in haar advies voor een verschuiving van de focus op klimaatbeleid naar een beleid van CO2-reductie. Dit zorgt ervoor dat het klimaatbeleid betaalbaarder wordt, wat in deze crisistijd van harte welkom is. Een goede balans dient gezocht te worden tussen de ontwikkeling van duurzame energie en energiebesparing.

Voorlopig moeten we nog even afwachten wat de formatie ons brengt. De PvdA richtte in haar campagne alle pijlen op de ontwikkeling van duurzame energie, terwijl de VVD, met name gezien de bijbehorende kosten, daar wat terughoudender in is. Het lijkt erop alsof de Energieraad het eens is met de VVD. n UTILITIES 15 nr. 09 - 2012

015_L_juridische_pagina.indd 15

09-10-12 15:54

LEES TECHNISCH WEEKBLAD MET 25% KORTING In Technisch Weekblad leest u elke week het laatste technische nieuws uit binnen- en buitenland, opinie, achtergrond, vacatures en nog veel meer! Bovendien verschijnt TW ook wekelijks in een online editie met extra foto’s en films. Abonnees hebben toegang tot deze online editie en het complete online archief.

Als u nu een abonnement neemt op Technisch Weekblad, ontvangt u het eerste jaar 25% korting. U betaalt geen € 81,50 maar slechts € 61,-. Kijk voor meer informatie op www.tw.nl/abonnement.

Vul de bon in of ga naar www.tw.nl/abonnement

JA, ik neem een abonnement op Technisch Weekblad en ontvang het eerste jaar 25% korting. Ik betaal € 61,Naam

m/v

Ik kies voor de volgende betaalwijze: ❑ Automatische incasso, ik machtig Abonnementenland/Bèta Publishers het abonnementsgeld van de volgende rekening af te schrijven:

❑ Acceptgiro (€ 2,95 administratiekosten)

Adres

Telefoon E-mail

Plaats

Datum

Handtekening

Abonnementen worden automatisch verlengd. Zie voor meer informatie: www.technischweekblad.nl/abonnement Stuur deze bon in een gesloten envelop zonder postzegel naar: Technisch Weekblad, Antwoordnummer 1822, 1910 VB Uitgeest

INDLQ12

Postcode

weten hoe het werkt!

016_beta.indd 1 120_TW_abonnement_210x297.indd 1

08-10-12 14:44 19-09-12 09:03

WATER

UTILITIES 17 nr. 09 - 2012

017_Q_katern_water_cover.indd 17

09-10-12 15:53

WaTEr Echte incentives liggen er nog niet, maar indus-

triële grootverbruikers zien water steeds meer als strategisch goed. Waterschaarste speelt bovendien niet alleen in Zuid-Europa. Ook Noord-Europa krijgt er plaatselijk steeds meer mee te maken. De industrie is de laatste tijd daarom op zoek gegaan naar andere bronnen, hergebruik, besparing en watermanagement.

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: Evides

Water wordt strategisch goed Water: de mens, landbouw en industrie kunnen niet zonder. Door toenemende mondiale urbanisatie is de druk op toegang tot schoon water gestegen. Meer dan de helft

van de wereldbevolking woont sinds het begin van deze eeuw al in grote steden. En met ruim driekwart van de huidige waterconsumptie neemt de landbouw inmiddels het grootste

deel voor haar rekening. Ook de textiel- en papierindustrie, de voedingsmiddelenindustrie en chemische sector zijn grote waterverbruikers.

Peter Brabeck-Letmathe, de CEO

ChEmIE: mEmbraanbIorEaCTorEn Van alle biologische methoden om het afvalwater te zui-

per vierkante meter per uur technisch haalbaar was. Over

veren, is het actiefslibproces de meest toegepaste. Dat

de hele periode genomen moesten de membranen echter

proces bestaat uit een beluchtings- en bezinkingsbekken.

relatief vaak worden schoongemaakt terwijl herstel van

Probleem is dat de bezinking de maximaal toelaatbare

de performance onvoorspelbaar was. Dit betekent echter

biomassaconcentratie beperkt en effluent niet altijd vrij is

niet dat MBR’s in de chemie niet kunnen worden toegepast

van gesuspendeerd materiaal. Dan komen MBR’s (of mem-

want bij een tweede testlocatie (in Zweden, red.) werden

braanbioreactoren) om de hoek kijken. Met membraanfil-

wel goede resultaten behaald. Bovendien zijn er wereld-

tratie in plaats van nabezinking kunnen namelijk vier tot

wijd al meerdere MBR’s in chemische bedrijven operatio-

vijf maal hogere biomassaconcentraties worden bereikt.

neel’, aldus De Wever.

Dat heeft niet alleen een gunstig effect op de effluentkwa-

De conclusie die ze uit deze en andere experimenten

liteit maar, omdat de concentraties aan actief slib hoger

trekt, is dat MBR’s doorgaans wel goede resultaten ople-

worden, ook op de omvang van de installatie. Heleen De

veren maar dat de keuze voor deze technologie sterk

Wever, onderzoeker aan VITO, het Belgische TNO, licht een

afhankelijk is van de economische randvoorwaarden

recente pilot bij BASF Antwerpen toe.

en locatie. ‘Bij MBR’s voor waterhergebruik bepalen de

‘MBR’s hebben slechts weinig ruimte nodig. Ook de water-

waterprijs en lokale omstandigheden of de technologie

kwaliteit neemt toe waardoor fabrieken die ze toepas-

kostengunstig is. Als een fabriek bijvoorbeeld tegen

sen aan strengere lozingsvoorwaarden kunnen voldoen

limieten in de waterkwantiteit aanloopt die men mag

of waardoor MBR’s een ideale voorbehandelingsstap

lozen of mag onttrekken, dan zal het bij eventuele uitbrei-

vormen voor gevoelige technologieën als omgekeerde

ding van de productie verplicht zijn om het afvalwater

osmose. Voor ons testwerk in de chemiesector werd met

te zuiveren en te hergebruiken. In dat geval is de MBR-

BASF Antwerpen een worst-case scenario gekozen. De 54

technologie zeer geschikt. Hetzelfde geldt wanneer er

productie-eenheden zorgen immers voor een sterk wis-

plaatsgebrek is om een bestaande waterzuivering uit

selende afvalwaterkwaliteit. De vraag was hoe compatibel

te breiden. Door deze om te vormen tot een MBR, kan

de MBR-technologie was met dit afvalwater. Uit de resul-

een veel groter volume afvalwater worden verwerkt op

taten bleek dat een flux van tussen de tien en vijftien liter

dezelfde oppervlakte.’

18 UTILITIES nr. 09 - 2012

018_19_21_R_Katern_water.indd 18

09-10-12 15:53

van Nestlé, maakte begin september al melding van toenemende tekorten aan schoon water in Azië, het Midden-Oosten en delen van de VS. Tekorten die de komende decennia vooral op conto van stijgende vraag vanuit de industrie komen. Nestlé staat in haar zorg niet alleen. Vlak na de zomer van 2012 sloten bijna drie dozijn multinationals, van Nestlé en Coca-Cola tot DSM, Heineken en Shell, de eerste internationale overeenkomst om samen te werken op gebied van waterschaarste.

‘Overheden kunnen het niet alleen.

Wij moeten ons ook inspannen’, zo luidde de boodschap die de 45 via deelname aan het VN-programma ‘Global Compact’ afgaven. Welke stappen kan men nemen?

minder water De eerste is natuurlijk minder proceswater innemen en die stappen op hun duurzamere karakter evalueren, een aanpak die vooral voor de bühne z’n vruchten afwerpt. Coca-Cola heeft bijvoorbeeld al een aantal van haar fabrieken moeten sluiten omdat het grondwaterpeil op die plekken gevaarlijke laagtes bereikt heeft. De frisdranken- en voedingsmiddelenindustrie kan ook omkijken naar nieuwe concepten als gebruik van regenwater, recycling of verhuizen naar waterrijkere gebieden (zie kader Grolsch). Daarbij dient echter wel onderscheid gemaakt te worden naar de temperatuur van koelwater en de mate van verontreiniging van hun proceswater. Bovendien speelt er hier, in Europa, nog iets anders mee: de grote rivieren - als de Rijn en Donau - kunnen steeds minder warmte opnemen.

Onder meer door klimaatverandering zal het debiet in 2050 naar verwachting met twintig tot dertig procent zijn afgenomen, iets wat tot groeibeperking van de daar gevestigde fabrieken leidt. In ons land hebben we daarbij te maken met verzilting van onze rivieren en grondwater waardoor corrosie aan industriële systemen zal toenemen. En via de landbouw raakt regenwater steeds meer verontreinigd

Industriële grootverbruikers die in staat zijn om hun proceswater op een meer efficiënte wijze in te richten, zullen in de nabije toekomst hun concurrenten voorbij streven met organische stoffen en nutriënten, met bio-fouling tot gevolg.

Nu staan onze industriële grootverbruikers een uitgebreid scala aan chemische en biologische reinigingsmethoden ten dienste, van de traditionele flocculatie en ultrafiltratie tot omgekeerde osmose en nieuwere (hybride) membraantechnologieën.

Volgens Albert Jansen, waterdeskundige en membraantechnoloog bij TNO, is een ‘one size fits all’ oplossing echter niet te geven. Dat hangt

af van de kwaliteit van het benodigde proceswater, de noodzakelijke bewerkingen en daarmee gepaard gaande kosten en energieverbruik.

Hergebruik van afvalwater is ook een van de mogelijkheden. De chemie (Dow Terneuzen, Akzo, DSM) maakt er steeds meer gebruik van.

Innovatieve zuiveringen ‘Organische stoffen laten zich betrekkelijk eenvoudig verwijderen’, zegt Jansen. ‘Moeilijker wordt het met zout.

UTILITIES 19 nr. 09 - 2012

018_19_21_R_Katern_water.indd 19

09-10-12 15:53

HĂŠt kennisplatform over duurzaam bouwen.

Word nu LID en ontvang een

iPad cadeau!

www.duurzaamgebouwd.nl/lid-worden Klantenservice Duurzaam Gebouwd | E. info@duurzaamgebouwd.nl | T. 085 - 273 59 70.

14PB_DG leden.indd 1 020_duurzaamgebouw.indd 1

05-10-12 11:25 08-10-12 14:44

broUWErS: bESparIngEn LangzamEr Australische bierbrouwers lopen wereldwijd voorop.

Maar die hebben dan ook met overheidsdoelstellingen te maken omdat ze zich in droge gebieden bevinden.

Zulke brouwerijen behalen al snel een waterfootprint van 2,7, oftewel 2,7 hectoliter waterverbruik per afgevulde liter. Toch doet een brouwerij als Koninklijke Grolsch het met een 3,7 beslist niet slecht: het bier van Grolsch is dit jaar uitgeroepen tot het groenste van Nederland. Sinds de brouwerij vier jaar geleden onder de vlag van het Zuid-Afrikaanse SAB Miller concern kwam (maar ook al daarvoor), heeft het actie ondernomen om water in haar

denken aan watercascadering voor de tunnelpasteurs en

processen te besparen. Gerard Hekelaar, manager engi-

de condensors, voor de reiniging van vloeren en gebou-

neering bij Grolsch verduidelijkt.

wen maar ook aan verdere procesoptimalisaties.’

‘Hoewel de Nederlandse overheid geen doelen gespeci-

De bierbrouwerij uit Enschede hoopt in dit opzicht te profi-

ficeerd heeft, wil SAB Miller in 2015 onder de 3,5 hectoli-

teren van Europese samenwerking. Bijna twee dozijn brou-

ter komen. Bij Grolsch halen we nu al 3,7 terwijl we voor

werijen van de SAB Miller groep, van Nederland tot Italië,

2015 op 3,3 uit willen komen. Vooronderzoek in 2008 via

zoeken naar nieuwe besparingsmogelijkheden. In 2008 en

een benchmark liet zien dat we een hoop water kunnen

2009 heeft samenwerking met de VLB (de universiteit van

besparen. Waterbesparing gaat vaak hand in hand met

Berlijn) al de eerste stappen opgeleverd. Hoewel de grootste

energiebesparing en levert meestal een goede terugver-

inmiddels zijn genomen, liggen er volgens Hekelaar nog wel

dientijd (of ROI, red.) op. Recycling kunnen we echter om

mogelijkheden op CIP, oftewel cleaning in place. Zo kan de

economische redenen niet uitvoeren. Daarvan bedraagt de

reiniging van de tanks en de vulmachines van Grolsch nog

ROI snel enkele decennia. Wel doen we aan watercasca-

geoptimaliseerd worden. ‘Denk aan verkorting van de spoel-

dering. Hoogwaardig water zetten we bijvoorbeeld in voor

tijd zonder dat dit ten koste gaat van de kwaliteit’, zegt hij. ‘Of

het reinigen van bierflessen. Kwaliteit staat bij ons voorop.

neem onze baansmering. Dat kan wellicht met veel minder

Daaraan tornen we niet. Met het gebruikte spoelwater

water toe. Waar het op neerkomt, is een gestructureerde

maken we vervolgens de kratten schoon. Daar heb je geen

aanpak. En dat doen we dan ook. Meten is weten. Toen we

hoogwaardig water voor nodig. Het laaghangende fruit

in 2008 begonnen, had Grolsch een watervoetafdruk van 4,4

is inmiddels geplukt. Wat we nog kunnen doen, is allerlei

hectoliter per afgevulde liter. Nu is dat minder dan 3,7. Voor

kleine stappen tot één grote samenvoegen. Je kan daarbij

de komende tijd komt het op kleine stappen aan.’

Als je daar de huidige scheidingstechnieken op loslaat, krijg je een nog geconcentreerdere stroom vuil water en loop je weer tegen vergunningsproblemen aan. In het kader van ‘No Waste’ - een nationaal project dat we samen met Shell, Friesland Campina, General Electric, drinkwaterbedrijf Oase uit Gouda en de glastuinbouw uitvoeren - onderzoeken we nu hoe we deze hoge zoutconcentratie nuttig kunnen aanwenden. Daarvoor maken we gebruik van een hybride membraantechnologie waarbij het zout verzadigd raakt en de kristallen niet op het membraan neerslaan. Omdat het proceswater onder de negentig graden ligt, zijn de energiekosten laag.’

Een andere innovatieve manier is het gebruik van zilvernanodeeltjes die op de membranen wordt aangebracht om microbiologische aangroei te voor-

komen. TNO onderzoekt dit in een EU-project waar ook VITO partner is. Op deze nieuwe membraantoepassing heeft TNO octrooi aangevraagd.

‘Zilvernanodeeltjes zijn veel efficiënter dan chloor, ozon en waterstofperoxide

‘Waar het op neerkomt, is een gestructureerde aanpak. En dat doen we dan ook. meten is weten.’ en ook milieuvriendelijker. Bovendien blijven de zilverdeeltjes in het membraan en komen ze niet in de omgeving terecht’, licht Jansen toe.

Voor de toekomst ziet hij methoden als ultrafiltratie en omgekeerde osmose aan de voorkant van het

waterproces toenemen terwijl hybride membraantechnologieën zoals membraanbioreactoren (zie kader MBR) steeds meer aan de achterkant in industriële processen zullen worden gebruikt. Voorkomen is echter beter dan genezen: industriële grootverbruikers die in staat zijn om hun proceswater op een meer efficiënte wijze in te richten, zullen in de nabije toekomst hun concurrenten voorbij streven. Een slim ontwerp van pijpen en aandrijvingen (bijvoorbeeld WKK of uitwisseling van reststromen met aanpalende industrieën) kan al een wereld van verschil maken.

Uiteindelijk speelt de locatie van de fabriek een belangrijke rol: wie aan den lijve met toenemende waterschaarste en/of regelgeving te maken krijgt, zal noodgedwongen eerder tot innovatieve oplossingen komen. n UTILITIES 21 nr. 09 - 2012

018_19_21_R_Katern_water.indd 21

09-10-12 15:53

WaTEr Bijna vijftien jaar had Dyecoo ervoor nodig om

hun procédé van verven zonder water naar de markt te brengen. Nu de nul-serie machines draait en men een strategische alliantie met Nike is aangegaan, begint Dyecoo met gecontroleerde uitrol in het sportsegment.

Als eerste in Taiwan. ‘Want we willen eventuele kinderziektes er wel uit halen en service en onderhoud goed voor elkaar hebben’, zegt CEO en mede-eigenaar Reinier Mommaal.

Tekst: Tseard Zoethout

Verven zonder water Al honderden jaren verft de textielindustrie met water. Wie hier verandering in wil aanbrengen, moet dus van goede huize komen en over een lange adem (lees: kapitaal) kunnen beschikken. Het bedrijf Dyecoo uit Weesp lijkt dat in huis te hebben. Als spin-off van moederbedrijf Feyecon D&I, de TU Delft en Stork Prints ontwikkelde het in 2007 een eerste model voor verven zonder water. Vervolgens, in 2009, kreeg Dyecoo de Herman Wijffels Innovatieprijs en ging het samenwerken met een Thaise fabrikant voor grote sportmerken. Klap op de vuurpijl was de strategische alliantie die Dyecoo begin dit jaar met Nike afsloot, vlak na de uitzending ‘Cleantech’ van het VPRO-programma ‘Tegenlicht’. ‘Je hebt in de textielindustrie een grote speler nodig die de sector durft te vernieuwen’, zegt Mommaal.

Hoe ziet het procédé van Dyecoo er nu uit? Men voert een synthetische stof in een druktank, op 120 graden Celsius en 250 bar. Superkritisch, vloeibaar CO2 - dat al bij 31 graden en 74 bar optreedt - wordt met een kleurstof gevuld en dringt diep in de synthetische vezel door. Alle processtappen worden in één keer uitgevoerd, van het verven en spoelen tot het verwijderen van overtollige verf.

Dat halveert de verftijd en operationele kosten. Maar er is meer: een traditioneel proces verbruikt veel meer energie. Waar Dyecoo zich qua energiebesparing in het begin richtte op een vergelijking met de olie die in de stoomboilers wordt gebruikt, focust men zich nu op haar eigen energieplaatje. ‘Er zijn altijd aanzien-

Grote sportmerken besteden in toenemende mate aandacht aan waterbesparing.

lijke besparingen, maar die verschillen per land en per bedrijf. De voornaamste besparingen zijn water en chemicaliën. Die zijn voor elk land gelijk’, aldus Mommaal. Wel kost de machine van Dyecoo ruim het driedubbele van een traditionele verfmachine. ‘Maar de ROI komt lager uit omdat je op tijd, operationele kosten, energie en water bespaart. Zaken die alleen maar duurder worden’, zo voegt Mommaal er nog aan toe.

Van prototype naar serie Het grootste voordeel is, zoals gezegd, de enorme waterbesparing.

Ga maar na: voor een batch van driehonderd kilo textiel is tussen de 15.000 en 45.000 liter nodig’, zegt Mommaal. ‘Als je weet dat de industrie jaarlijks zestig miljard kilo textiel produceert, zie je onmiddellijk dat er grote kansen liggen in regio’s waar water schaars of duur is.’

Daarom heeft Mommaal, opgeleid als electrotechnicus en afkomstig uit de telecomsector, zich vanaf het begin ook op Azië gericht. ‘In 2008, twee jaar nadat we een werkend prototype hadden, kwam ik in contact met de Yeh group, een westers georiënteerd bedrijf uit Thailand dat een aantal grote sportmerken (als Nike, red.) belevert. Samen met Rootselaar uit Nijkerk, een fabrikant van onder meer opslagtanks voor de olie- en gasindustrie, hebben we de eerste fabriek vanaf de grond af opgebouwd.

Eind 2010, begin 2011 waren de testen voor serieproductie afgerond en konden we de machines gaan verkopen. De kinderziektes zijn eruit. We zijn nu bezig met een nieuwe serie die met drie hoge drukbuizen werkt.’

Zonder voldoende kapitaal - doorslaggevend voor vele start-ups - had Dyecoo het overigens niet gered.

Gelukkig beschikte het bedrijf over een solide financiële fundering: naast moederbedrijf Feyecon D&I

22 UTILITIES nr. 09 - 2012

022_23_S_Katern_water.indd 22

09-10-12 15:53

en een innovatief borgstellingskrediet van de overheid staken ook het Thaise bedrijf en vier particuliere Nederlandse investeerders geld in de onderneming. Vervolgens gaf de Herman Wijffelsprijs en de strategische alliantie met Nike Dyecoo een zetje in de rug. ‘De textielwereld kent ons inmiddels wel’, licht Mommaal toe. ‘Het is geen zeepbel. We hebben met onze eerste twee machines immers al honderdduizenden meters stof geverfd. Dat trekt belangstelling, van potentiële klanten die het aan anderen vertellen tot partijen waar we maar weinig mee kunnen.’

Geleidelijke uitrol Nu de vraag naar de innovatieve machines van Dyecoo storm loopt, is het volgens Mommaal zaak om een duidelijke focus op de uitrol van de nieuwe

technologie te hebben. Dyecoo gaat zich volgend jaar vooral op het sportsegment richten. De strategische alliantie met Nike is daarvan al een voorbode. ‘Dit segment is in staat om op adequate wijze een nieuwe technologie als de onze te introduceren’, verduidelijkt Mommaal. ‘We beginnen in Taiwan. Dat land heeft veel grote bedrijven die toeleverancier voor de sport zijn. We zijn er twee keer geweest en hebben enkele toeleveranciers al geselecteerd. Ook is Taiwan een hoogtechnologische samenleving. Dat vergemakkelijkt samenwerking. En tenslotte kent Nederland een lange, historische band met Taiwan, een land waar men goed Engels spreekt. Hier in Nederland gebeurt niet zoveel. We hebben wel de tapijtindustrie - een Ten Kate, een Interface - dus als die zouden

aankloppen, dan is dat het overwegen waard.’

Bij Mommaal staat voorop dat die uitrol geleidelijk moet gebeuren. ‘Je wilt niet geconfronteerd worden met enkele weken stilstand van de machines. Service en onderhoud spelen dan ook een belangrijke rol.

Niemand kan tegenwoordig meer om het waterprobleem heen. En door vervuiling nemen winsten af.

Afnemers en merken besteden daar in toenemende mate aandacht aan.

Ook overheden zeggen dat ze op het milieu willen besparen. Dat speelt vooral in China en India die tegen hun grenzen van schoon water aanlopen.

Dat zijn markten die we na verloop van tijd ook willen bewerken. Maar eerst richten we ons op Taiwan, op de sport. Nike en ook Adidas helpen ons daarbij.’ n UTILITIES 23 nr. 09 - 2012

022_23_S_Katern_water.indd 23

09-10-12 15:53

technologie T-shirt dat mobieltje kan opladen Wetenschappers van de universiteit van Carolina hebben een manier gevonden om stroom te genereren met goedkope T-shirts. Dat schrijft de BBC. De wetenschappers hebben het T-shirt dusdanig bewerkt, dat het een condensator wordt. Daardoor kan er een elektrische lading in opgeslagen worden, die onder meer kan worden gebruikt voor het opladen van mobieltjes, tablets en andere draadloze apparaten. Om dat voor elkaar te krijgen, weekten ze een in de winkel gekocht T-shirt in fluoride, en bakten ze het vervolgens op een hoge temperatuur in een zuurstofvrije oven. Het katoen veranderde daardoor in een speciale stof die een elektrische lading heeft, maar die

nog steeds flexibel is en dus gewoon gedragen kan worden. Door kleine delen van de stof als elektrode te

gebruiken, wisten de wetenschappers het T-shirt dezelfde eigenschappen te geven als een condensator: een elektrische component die elektrische lading en elektrische energie opslaat.

Door een laagje mangaanoxide met de dikte van een nanometer over het T-shirt te plaatsen, konden ze de opslagcapaciteit nog verder vergroten. Genoeg om een iPhone of een iPad mee op te laden dus. Er zou dan alleen nog maar een plugje in het T-shirt verwerkt moeten worden om het apparaat in te steken. Kwalitatief blijkt het ‘oplaad-shirt’ niet of nauwelijks onder te doen voor een traditionele oplader: na duizenden keren opladen was de capaciteit slechts vijf procent minder geworden.

Veelbelovende ‘Delftse’ waterzuiveringstechnieken gecombineerd

Dankzij het onderzoek van onderzoeker Mari Winkler kunnen twee succesvolle technieken van de TU Delft voor de zuivering van afvalwater met bacteriën, Nereda en Anammox, nu in principe worden geïntegreerd in één installatie. Winkler promoveerde onlangs op dit onderwerp.

Nereda en Anammox zijn beide zogenaamde korrelslib-technologieën voor de zuivering van afvalwater met bacteriën. De beide succesvolle zuiveringsmethoden zijn (mede) aan de TU Delft ontdekt en ontwikkeld. Bij Nereda en

Anammox worden compacte korrels gevormd die relatief snel bezinken, wat het zuiveringsproces veel sneller, goedkoper en (energie)efficiënter maakt.

De kern van het Anammox-proces is een groep bacteriën, die in staat is om ammonium zonder zuurstof en een organisch koolstof om te zetten in stikstofgas. Kern van het Neredaproces is, net als bij Anammox, een groep micro-organismen die afvalstoffen omzet in onschadelijke stoffen; in dit geval niet alleen ammonium maar ook fosfaat en organische koolstof.

Promovenda Mari Winkler heeft het Anammox-proces geschikt weten te maken voor de standaard korrelslibtechnologie, die plaatsvindt bij normale watertemperaturen. Daardoor kunnen beide processen, Nereda en Anammox, nu in principe worden geïntegreerd.

Probleem was dat het afvalwater voor het Anammox-proces altijd warm

moest zijn, omdat de Anammoxbacteriën zich bij lage temperatuur slechts langzaam vermenigvuldigen.

Winkler omzeilde dit probleem door in een reactor te kijken naar de competitie tussen enerzijds nitriet oxiderende bacteriën (NOB) en anderzijds ammonium oxiderende bacteriën (Anammox), bij relatief lage temperaturen. De witte korrels die ontstonden, waren gedomineerd door NOB en kwamen na bezinking meer op het bovenliggende slibbed terecht. Rode korrels waren gelokaliseerd in het onderste deel van het slibbed en waren gedomineerd door Anammox-bacteriën.

Het bleek mogelijk om surplus-slib selectief uit de bovenliggende laag te verwijderen en Anammox zo een competitief voordeel te geven over NOB’s. Hierdoor kon ook bij lagere temperaturen een stabiel Anammoxproces worden bedreven.

24 UTILITIES nr. 09 - 2012

024_25_K_technologie.indd 24

09-10-12 15:53

3D-zonnecel levert significant meer energie

’s Werelds eerste driedimensionale zonnecel blijkt significant meer elektriciteit te produceren dan vooraf werd gedacht. Het bedrijf Solar3D kondigde onlangs aan dat zij ’s werelds eerste 3D-zonnecel heeft ontwikkeld en getest. Het nieuwe model is gemaakt van silicium en blijkt onder dezelfde omstandigheden 2,5 keer zoveel elektriciteit op te wekken als traditionele zonnecellen.

Traditionele zonnecellen bestaan uit één of meerdere dunne laagjes die een deel van het zonlicht dat er op schijnt omzetten in elektriciteit. Tot 30 procent van het zonlicht wordt echter weerkaatst en nog meer gaat verloren in het materiaal van de zonnecellen.

De 3D-zonnecel is echter opgebouwd uit kamertjes van nog geen millimeter groot. Het licht dat hierin binnendringt,

wordt door de wanden van zo’n kamertje herhaaldelijk weerkaatst. Bij elke weerkaatsing wordt een beetje elektriciteit opgewekt, tot uiteindelijk vrijwel al het zonlicht is omgezet in energie.

Daarbovenop kan de nieuwe zonnecel dankzij de opbouw van de kamertjes de hele dag door licht opvangen op alle dagen van het jaar. Dit in tegenstelling tot traditionele zonnecellen die sterk afhankelijk zijn van de stand van de zon.

De makers verwachtten, op basis van computermodellen, dat de verhoogde efficiëntie en de extra tijd per dag dat de zonnecel te gebruiken is, maximaal zou leiden tot een verdubbeling van de hoeveelheid energie ten opzichte van een traditionele zonnecel. Tijdens het testen van het prototype kwamen ze er echter achter dat er minimaal een toename van 150 procent mag worden verwacht.

Jim Nelson, CEO van het bedrijf, verwacht dan ook dat zonne-energie dankzij de nieuwe zonnecellen minstens 50 procent goedkoper zal worden. Nadat de zonnecellen nog enkele tests hebben doorlopen, hoopt Nelson dat ze eind 2013 klaar zullen zijn voor de verkoop.

Planten worden mijnwerkers

Een internationaal team van wetenschappers gaat planten inzetten om kostbare metalen uit mijnafval te winnen. Het team wordt geleid door wetenschappers van de Universiteit van York, die onderzoek doen naar nieuwe methoden om platinametalen uit mijnafval te extraheren.

Ze richten zich momenteel op het zogenoemde fytomijnen. Hierbij zuigen planten, die op mijnafval worden verbouwd, de metalen op en slaan ze

als nanodeeltjes op in hun cellen.

In deze vorm zijn de metalen het meest effectief als katalysator. Als de wetenschappers de planten echter op de natuurlijke manier zouden laten vergaan, dan zouden de nanodeeltjes verbindingen aangaan waardoor ze niet of minder goed bruikbaar zouden zijn als katalysator. Daarom ontwikkelden de Britse onderzoekers een speciaal afbraakproces waarmee ze de plant op een gecontroleerde manier kunnen afbreken en zo de platinametalen in hun nanovorm houden.

Voor veel planten zijn de platinametalen echter giftig. De wetenschappers hebben daarom gezocht naar planten die gedurende hun evolutie resistentie tegen de metalen hebben opgebouwd.

Wetenschap kookt water zonder bubbelen Onderzoekers hebben een speciaal oppervlak ontwikkeld, waardoor ze water konden laten koken zonder dat daarbij bubbels ontstonden. Hun vondst kan in de toekomst wel eens heel veel nare ongelukken in bijvoorbeeld energiecentrales voorkomen.

Het onderzoek van de wetenschappers van de Northwestern University borduurt voort op het Leidenfrosteffect. Het effect is vernoemd naar onderzoeker Johann Leidenfrost die

in 1756 zag hoe waterdruppels in een opgewarmde koekenpan op en neer sprongen. De druppels springen op en neer op een soort ‘kussen’ van damp.

Dat kussentje zakt ineen wanneer de temperatuur van de koekenpan daalt en onder de Leidenfrost-temperatuur valt. Wanneer de waterdruppel het oppervlak raakt van een koekenpan die precies honderd graden Celsius is, gaat deze koken en bubbelen.

Onderzoekers hebben nu een methode bedacht om te voorkomen dat kokend water bubbelt. Ze namen daarvoor hele kleine stalen bolletjes en maakten het oppervlak hiervan waterafstotend.

Door die behandeling werd het oppervlak van de bolletjes wat heuvelachtig: er ontstonden heuveltjes en dalen.

Vervolgens verwarmden ze de bolletjes tot een temperatuur van vierhonderd graden Celsius en lieten ze in water op kamertemperatuur vallen. Tussen de heuveltjes ontstond een kussentje van damp dat niet ineenstortte zodra de bolletjes afgekoeld waren tot de temperatuur van kokend water. Het omringende water werd door de damp in de dalen op het bolletje namelijk niet verstoord. En zo voorkwamen de onderzoekers dus dat het water rondom het honderd graden Celsius warme bolletje ging bubbelen.

UTILITIES 25 nr. 09 - 2012

024_25_K_technologie.indd 25

09-10-12 15:53

Elektrisch rijden Om mobiel te zijn, is het steeds minder

belangrijk om een eigen auto te hebben. Dat geldt zeker voor bewoners van grote steden. Die lijken dan ook zeer ontvankelijk voor nieuwe concepten, zoals het autoleenconcept car2go van Daimler. Het is goedkoper dan een eigen auto en, mits elektrisch uitgevoerd, beduidend energie-efficiënter en milieuvriendelijker.

En geen zorgen over verzekeringen, belastingen, onderhoud en meer.

Tekst: Wim Raaijen

Nieuwe mobiliteit goed voor gebruiker en stedelijk klimaat De tijd dat autofabrikanten zich nagenoeg alleen bezig hielden met het produceren en het aan de man brengen van zoveel mogelijk auto’s lijkt voorbij. Zeker voor inwoners van grote steden ligt mobiliteit steeds minder in het verlengde van autobezit. Dat besef is bij autofabrikanten misschien nog wel sterker geworden na de internationale crisis in de industrie enkele jaren geleden. De enorme urbanisatie en de negatieve impact op het milieu en de leveringszekerheid van energie vragen onomstotelijk om andere concepten voor mobiliteit.

Nieuwe spelers op de automarkt als het Amerikaanse Tesla en het Chinese BYD komen al met geïntegreerde technologische concepten rond elektrische auto’s, zonnecollectoren en opslag van grote hoeveelheden stroom in batterijen. Met de opkomst van smart grids kan de auto zelfs energieleverancier worden, stellen verschillende deskundigen.

Maar ook de oude auto-industrie begint zich nu dus te roeren. Met Daimler misschien wel voorop. Met Smart anticipeert de Duitse autogigant al lange tijd op stedelijk transport. En met het concept car2go lijkt het nu een gouden sociaal-innovatieve formule in handen te hebben. In een snel groeiend aantal steden wereld26 UTILITIES nr. 09 - 2012

026_27_V_artikel.indd 26

wijd rijden inmiddels Smarts rond, die door gebruikers met een app zijn te lokaliseren, met een speciale chipkaart zijn te openen en de gebruiker vervolgens 29 eurocent per minuut kosten. Een slim autoleensysteem dat handig gebruik maakt van moderne communicatietechnologie. In enkele gevallen ook van nieuwe autotechniek. In Amsterdam, waar inmiddels een uitgebreid netwerk van laadpalen is, zijn de Smarts honderd procent elektrisch.

Stokpaardje Om in te spelen op maatschappelijke trends heeft Daimler zelfs een futuroloog in dienst.

Onlangs stelde deze toekomstdeskundige Alexander Mankowsky in het Vlaamse blad Knack dat mobiliteit steeds meer zal moeten worden aangepast aan ieders noden en behoeften. ‘De evolutie die we bij Daimler in gedachten hebben, is er een van bredere keuzes, waarbij verschillende vormen van vervoer naast elkaar kunnen bestaan. Daarin moet zowel plaats zijn voor kleine stadsauto’s als voor limousines met achterin een leefruimte voor de gebruiker die door een chauffeur wordt gereden. Maar ook een snelbus moet er een kans krijgen, naast trams, die vanwege hun snelheid en eigen bedding op een

comeback kunnen rekenen, en lokale en hogesnelheidstreinen. Om het geheel te kunnen coördineren, zullen computergestuurde vervoerssystemen zoals Traffic Jam Assistant hun opwachting maken. Daarin zal zelfs plaats zijn voor auto’s zonder chauffeur, overigens een stokpaardje van Eric Schmidt van Google.’

Het bezit van een auto is volgens Mankowsky al aan het verminderen in grote steden. ‘Die tendens zal versterken doordat initiatieven als car2go aan populariteit winnen. Bovendien zal de lucht- en levenskwaliteit verbeteren door de toename van het aantal elektrische voertuigen. Daardoor kan een globaal systeem ontstaan met enerzijds de luxe van een individuele keuze, en anderzijds een leefbaarder omgeving. Dat laatste slaat ook op de veiligheid: tegen 2020-2030 zullen we kunnen spreken van een ongevalvrije mobiliteit, en dat dankzij geautomatiseerde systemen. Die bovendien de passieve veiligheidssystemen in auto’s overbodig maken, waardoor bespaard kan worden op hun gewicht.’

Serviceteams Het car2goconcept dat al in verschillende grote steden is en wordt uitgerold, staat dus volgens Daimler aan het begin van grote veranderingen in mobiliteit.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

09-10-12 15:53

En in Amsterdam gaat het concept met elektrische Smarts nog een stukje verder. In steden als Berlijn, Wenen, Miami en Birmingham rijden nog Smarts op brandstof rond. Alleen in Amsterdam en was tot nu toe het net van laadpalen groot genoeg om car2go met elektrische Smarts uit te voeren. Ook in San Diego rijden elektrische Smarts rond, maar het net van laadpunten is nog niet zo dekkend als in Amsterdam.

Het nieuwe concept van autodelen loopt in Amsterdam sinds eind 2011.

Vanaf dat moment rijden driehonderd wit-blauwe elektrische Smarts rond.

Wie ze wil gebruiken moet zich registreren via internet, maar is verder niet verbonden aan abonnementskosten. Geregistreerde gebruikers krijgen een chipkaart. Alle car2go-auto’s hebben een lezer achter de voorruit die de chipkaart draadloos afleest.

De auto springt open, er moet een pincode worden ingevoerd op het dashboard waarna de gebruiker kan rijden. Automatisch geeft de auto door welke gebruiker ermee rijdt, en hoe lang zodat per minuut kan worden afgerekend. De auto hoeft niet te worden teruggebracht naar een standplaats of naar de plek waar de rijder is ingestapt. Daarnaast is parkeren in heel Amsterdam gratis.

Het concept beloont berijders die Smarts aan een laadpaal achterlaten.

Als de batterij van een auto nog maar dertig tot vijftig procent is geladen, krijgt de gebruiker vijftien bonusminuten. Is die minder dan dertig procent geladen, is de bonus zelfs 25 minuten.

Regelmatige gebruikers kunnen op die manier de gemiddelde kosten stevig omlaag brengen en het stimuleert ook de medeverantwoordelijkheid. Want dat is ook belangrijk. Een eigenaar van een auto voelt zich verantwoordelijk voor de staat van zijn vehikel. Bij een leensysteem als car2go moet dat anders worden geregeld. Weliswaar rijden gemiddeld tien mensen rond in serviceteams om ook auto’s naar laadpalen te brengen en om het nodige onderhoud te doen, maar van de berijders wordt ook gevraagd om een oogje in het zeil te houden. Het reguliere onderhoud wordt gedaan door dealers van Mercedes Benz.

500.000 inwoners Het concept moet Amsterdammers er op een positieve manier toe bewegen niet met hun eigen auto in de stad te rijden waardoor de uitstoot van CO2 en fijnstof in de stad lager is.

Bovendien is de elektriciteit waarop de Smarts rijden duurzaam opgewekt, zodat bij de bron ook geen

uitstoot is. De gemeente Amsterdam ondersteunt het initiatief van Daimler daarom ook van harte en beloofde bij aanvang vierhonderd extra oplaadpunten aan te leggen. De ambitie van Amsterdam is om eind 2012 duizend elektrische laadpunten in de stad te hebben.

Voor Daimler is het car2go-concept een serieus commercieel model en niet louter een marketingoffensief voor elektrische Smarts die dit jaar ook te koop zijn voor de consument.

Volgens manager car2go Amsterdam, Mohammed El Maknouzi, loopt het Amsterdamse project zeer voortvarend. Hij heeft er alle vertrouwen in dat car2go op de door Daimler gestelde termijn in de zwarte cijfers zal komen. ‘Zoals bij elk gezond commercieel model zal dat binnen enkele jaren gebeuren.’ Het concept is volgens Daimler levensvatbaar voor steden met minimaal 500.000 inwoners.

In Nederland zou dus ook Rotterdam in aanmerking kunnen komen, of het hele stedelijke gebied onderin de Randstad, inclusief Delft en Den Haag. Volgens El Maknouzi zeker interessant, maar er zijn nog geen concrete gesprekken. El Makouzi: ‘Met Amsterdam hebben we in Nederland een begin gemaakt, niet met de intentie om het daarbij te houden.’ ■ UTILITIES 27 nr. 09 - 2012

026_27_V_artikel.indd 27

09-10-12 15:53

Kansen door versobering 1 november 2012 • Drijvend Paviljoen • Rotterdam Schrijf u nu in

Kansen door versobering

Programma

Investeringen in infrastructuur nemen af. Er is minder geld voor bouwen en minder geld voor behouden. Maar is dat erg? Een veranderende markt biedt ook mogelijkheden om zelf te veranderen.

De versobering van de inframarkt biedt kansen! Tijdens iMaintain INFRA op 1 november 2012 wordt samen met het publiek via lezingen en discussie gezocht naar die kansen. Industrielinqs stelt samen met de NVDO Sectie Infra een programma samen waarbij de hele waardeketen, van opdrachtgever tot en met instandhouder, wordt belicht. Het netwerk van sprekers en bezoekers zorgt daarbij voor nieuwe inzichten en vervolgacties. U maakt die discussie compleet! Reserveer daarom 1 november in uw agenda. ’s Avonds wordt alweer voor de derde keer het infra-projectteam van het jaar verkozen. Uit een aantal genomineerde teams wordt die groep mensen gekozen, die overall het best scoort op de toetsingscriteria van een vakkundige jury. U kunt zelf ook een team aandragen. Neem daarvoor contact op met de NVDO via info@nvdo.nl

11.00 uur Ontvangst en registratie 11.30 uur Opening ochtendprogramma 11.40 uur Wat is er aan de hand?

Twee lezingen waarin de huidige en toekomstige situatie wordt beschreven 12.30 uur Lunch 13.30 uur Kansen door versobering bij opdrachtgevers Twee lezingen uit de praktijk van de opdrachtgevers waarbij van de nood een deugd is gemaakt 14.15 uur Projectpitches De drie genomineerde Infra-projectteams presenteren hun eigen kans door versobering aan het publiek 15.00 uur Pauze 15.30 uur Kansen door versobering bij aannemers Hoe reageert de markt?

Twee inspirerende verhalen over kansrijke initiatieven 16.00 uur Kansen op de zeepkist 17.15 uur Afsluiting met borrel 18.15 uur Start avondprogramma

Kijk op www.i-maintain.nl/infra voor meer informatie.

MEER INFORMATIE OVER LOGISTIEK, INHOUD EN/OF SPONSORING Congresinformatie: Kiki Nelson • 020-3122791 • kiki@industrielinqs.nl Sponsorinformatie: Anouk Bouwmeester • 020-3122797 • anouk@industrielinqs.nl INITIATIEFNEMERS

02_INFRA_A4.indd 2

09-10-12 15:43

product & oplossing Adsorptiedrogers In de huidige moderne tijd zijn productiemiddelen steeds hoogwaardiger en worden er steeds meer eisen gesteld aan de kwaliteit van perslucht. Dat betekent dat er ook meer gevraagd wordt qua persluchtconditionering. Alup heeft daarom haar serie van adsorptiedrogers vernieuwd. De adsorptiedrogers van Alup zijn verkrijgbaar in een brede range, zowel koud als warm regenererend, voor klein en groot verbruik.

Adsorptiedrogers worden ingezet om de luchtvochtigheid van de perslucht te verlagen en voor processen waar een drukdauwpunt lager dan drie graden Celsius is vereist. Vocht is een bron voor bacteriën en schimmels, dus geringe luchtvochtigheid is van essentieel belang voor bedrijven uit de voedingsmiddelen-, verpakkings- en medische sector die moeten voldoen aan BRC Issue 6 of andere strenge kwaliteitsnormen. Met behulp van het toepassen van filters wordt ook olie en vuil verwijderd, wat de kwaliteit van de perslucht nog meer verhoogt. Met het drukdauwpunt managementsysteem op de vernieuwde serie wordt tot veertig procent bespaard op spoelluchtverbruik bij regeneratie.

Daarnaast zijn de grotere drogers standaard uitgerust met een freeze contact.

Dit houdt in dat wanneer de compressor stopt ook de droger stopt na het afmaken van de droogcyclus. www.alup.nl

➧

Koppelrelais De PSR-ETP van Phoenix Contact is een koppelrelais voor galvanische scheiding en vermogensaanpassing, dat speciaal ontwikkeld is om aan de eisen in de procesindustrie tegemoet te komen.

Naast de veiligheidsrelevante onderbreking van stroomcircuits is namelijk ook het veilige inschakelen steeds meer van belang. Het relais is volgens SIL3 gecertificeerd.

Het geïntegreerde testimpulsfilter en de aangepaste stroomregelschakeling zorgen daarbij voor zowel een lange levensduur als een hoge compatibiliteit

van het relais met de verschillende veiligheidsbesturingen.

De belastingafhankelijk configureerbare en optioneel aansluitbare line-/loadmonitoring maakt een doorlopende diagnose van de besturing tot de actor mogelijk.

De diagnosemelding van een draadbreuk of een ontbrekende of verkeerde belasting wordt via de bestaande bedrading doorgegeven. Hierdoor zijn er geen extra installatiewerkzaamheden en zijn er geen extra digitale ingangen voor het teruglezen van de actoren nodig. www.phoenixcontact.nl

➧

Duurzame stroomtangen Fluke introduceert de Fluke 320-serie True-RMS-stroomtangen; een complete reeks instrumenten die speciaal zijn ontwikkeld voor ruisvrije, betrouwbare metingen in de meest veeleisende omgevingen. De stroomtangen Fluke 323, 324 en 325 zijn ontworpen met het oog op duurzaamheid en gebruiksgemak.

Daardoor zijn zij ideaal voor robuust, universeel gebruik bij elektrotechnische toepassingen in woonomgevingen, commerciële omgevingen, HVAC/Einstallaties en de lichte industrie. De Fluke 320-serie biedt: slank, ergonomisch ontwerp voor comfortabel dagelijks gebruik, een groot, goed afleesbaar display, de veiligheidsspecificaties CAT III 600 V/CAT IV 300 V, True-RMS AC-spanning en -stroom voor nauwkeurige metingen van niet-lineaire signalen en DC-stroom, frequentie en weerstand tot 40 kΩ voor metingen aan motoren. www.have-digitap.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

029_31_G_product oplossing.indd 29

➧

UTILITIES 29 nr. 09 - 2012

09-10-12 15:52

Locatie:

Drijvend Paviljoen

12|12|’12

2012

waterbewust Water wordt in toenemende mate schaars, voor de consument en voor de industrie. Tegelijkertijd wordt schoon water ingezet terwijl alternatieven mogelijk zijn. Zo zijn er veel afvalstromen die na reiniging weer inzetbaar zijn voor nieuwe toepassingen, want niet voor elke toepassing is drinkwater nodig. De vraag die daarom moet worden gesteld is: ‘Hoe kunnen we door bewuster om te gaan met water, oplossingen bieden voor dreigende schaarste? En hoe worden grote waterverbruikers geholpen om stappen te zetten naar duurzaam waterbeheer?’

Die vragen worden behandeld tijdens Watervisie 2012.

In lijn met het thema ‘Waterbewust’ is het congres opgebouwd uit drie elkaar versterkende onderdelen.

1) Plenaire cases van grote bedrijven die naar een duurzamer waterbeheer willen gaan 2) Parallelle masterclasses met lichtende voorbeelden van duurzamer waterbeheer 3) Verkiezing van de Water Innovator of the Year (WIY) Het congres is een samenwerking van het vakblad Utilities en Evides Industriewater en is bedoeld voor beslissers en geïnteresseerden uit de Nederlandse en Vlaamse industrie.

Programma 12.00 uur Registratie met lunch 13.00 uur Plenaire opening met 2 cases 14.00 uur Masterclass ronde 1 15.00 uur Pauze 15.30 uur Masterclass ronde 2 16.30 uur Pauze 17.00 uur Plenair debat met genomineerde Water Innovators en afsluitend een case 18.00 uur Borrel 19.00 uur Diner met Water Innovator of the Year verkiezing 21.30 uur Sluiting Meer Informatie Congresinformatie: Kiki Nelson • kiki@industrielinqs.nl • 020-31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

Initiatiefnemers:

Organisatie:

www.watervisie2012.nl 01_A4_watervisie.indd 1

09-10-12 09:57

Catalogus CO2-sensoren Atal heeft een catalogus voor CO2sensoren beschikbaar waarin het geactualiseerde sensorpakket wordt gepresenteerd. De overzichtelijke catalogus biedt tal van productnoviteiten, zoals een gunstig geprijsde CO2-transmitter met analoge uitgang voor aansturing van ventilatiesystemen.

Atal levert een uitgebreid pakket CO2-sensoren die ingezet kunnen worden voor de optimalisatie van het CO2-niveau in het binnenklimaat. De

sensoren beschikken over geavanceerde regelfuncties en zijn toepasbaar in onder andere kantoorvertrekken, scholen, vergaderzalen en openbare ruimten. De sensoren zijn uitstekend toepasbaar bij projecten met een energiezuinige vraaggestuurde ventilatie.

Echter ook voor industriële toepassingen of voor bedrijfskritische applicaties heeft Atal geschikte sensoren beschikbaar. www.atal.nl

Nieuw warmtepompassortiment Techneco heeft een range warmtepompen van het merk Waterkotte aan zijn assortiment warmtepompen toegevoegd. Het bedrijf brengt in eerste instantie de warmtepompen met de grotere vermogens (50 tot 500 kilowatt) van Waterkotte op de markt. Waterkotte is al vele jaren actief als gespecialiseerde fabrikant van kwalitatief zeer goede warmtepompen met hoge COP’s. Tot op heden waren de elektrische warmtepompen met een vermogen van 50 kilowatt tot 500 kilowatt daarin nog niet of nauwelijks vertegenwoordigd. www.techneco.nl

Warmteterugwinunit De Topvex SC warmteterugwinunit van Rucon Systemair is zeer compact.

Alle uitvoeringen kunnen door een sparing van 900 millimeter. Dus is er minder plek nodig in de technische ruimte en zijn er meer mogelijkheden voor andere technische componenten.

Uiteraard zijn de specificaties van de

Topvex SC uitstekend: een tegenstroomwisselaar met meer dan negentig procent warmteterugwinning, EC-ventilatoren, lage SFP en de dubbele bypass afsluiters zorgen voor een extra verlaging van het energieverbruik. www.ruconsystemair.nl

Installatie Performance Scan Agentschap NL heeft de Installatie Perfomance Scan (IPS) vernieuwd. De nieuwe versie van de IPS bevat meer en betere functionaliteiten die voor installateurs, adviseurs en gebouwbeheerders voordelen opleveren. Zo is een gebouwpaspoort, en een kosten-batentool toegevoegd. Bovendien voldoet de scan aan de aankomende eisen van de EPBD-airco-inspectie. Met deze verbeteringen is de IPS 2.1 een integraal en gebruiksvriendelijk hulpmiddel voor het onderhoud en beheer van klimaatinstallaties geworden. www.installatieperformancescan.nl

Multi-Service Gateway M2M Multi-Service Gateway en EDGE controller Eurotech kondigen de ReliaGATE 50-21 aan, een Multi-Service Gateway voor de meest uiteenlopende industriële M2M (Machine 2 Machine) toepassingen. De ReliaGATE 50-21 MultiService Gateway levert op basis van een Intel Atom processor, rekenkracht en verschillende communicatie-interfaces. Het is een flexibel, applicatie-ready platform met uitgebreide communicatie architectuur dat 2G/3G, WiFi 802.11a/b/ g/n, Zigbee 802.15.4 en GPS omvat. www.besd.nl

Isolatiemateriaal met zeer lage rookdichtheid Met Armaflex Ultima presenteert Armacell een nieuwe Armaflexgeneratie. Het blauwe elastomeerschuim behaalt als eerste flexibele isolatiemateriaal brandklasse BL-s1, d0. Daarmee beschikt het isolatiemateriaal over een extreem lage rookdichtheid en levert het een wezenlijke bijdrage aan het veiligheidsniveau op het gebied van brandpreventie in gebouwen. Bovendien voldoet Armaflex Ultima aan de eisen voor duurzaam bouwen, zoals bijvoorbeeld de criteria voor LEED-certificering.

Voor een veilige verwerking van het nieuwe materiaal heeft Armacell speciaal op Armaflex Ultima afgestemde lijmen ontwikkeld, waaronder Armaflex Ultima SF990, het eerste oplosmiddelvrije product. www.armacell.com/nl

Optimale energieefficiency voor grote luchtvolumes Speciaal voor grote luchtvolumes introduceert Aerzen de Turbo Generation 5. Deze lijn energiezuinige, 100 procent olievrije turboblowers bestrijkt een debiet van 4.000 tot 13.200 kubieke meter per uur en een maximale overdruk tot 1.000 mbar. De blowerlijn leent zich uitstekend voor toepassingen in beluchtingsprocessen in de afvalwaterzuivering.

De Aerzen Turbo Generation 5 staat voor optimale energiezuinigheid. Deze nieuwe blowerlijn van Aerzen maakt energiebesparingen tot dertig procent haalbaar in vergelijking met traditionele blowers. De Turbo Generation 5 is uitgerust met energiezuinige Permanent Magneet elektromotoren en aerodynamische, wrijvingsvrije luchtlagering. Dankzij de standaard ingebouwde frequentieomvormer is het toerental traploos regelbaar tussen veertig en honderd procent, wat een verdere procesoptimalisatie mogelijk maakt. www.aerzen.nl

UTILITIES 31 nr. 09 - 2012

029_31_G_product oplossing.indd 31

09-10-12 15:52

]

[Schrijf u nu in

Donderdag 13 december • FME Zoetermeer

Standaardisatie voor iedereen Als elk bedrijf in een bedrijfstak op eenzelfde manier zijn assets beheert, zou dat geen zegen zijn voor de industrie?

Of niet? Sommige bedrijfstakken staan niet te springen om kennis en ervaring uit te wisselen met vakgenoten.

Want dat zou wel eens een concurrentievoordeel kunnen zijn. De discussie over het uitwisselen van het WAT en HOE in asset management duurt voort.

Contact-vrije gasflowmeting 

Installatie zonder procesonderbreking



Geen lekkage-risico



Groot meetbereik



Geen drukverlies



Geen verloop en slijtage



Bi-directioneel



Nauwkeurig en betrouwbaar



ATEX gecertificeerd

Op 13 december 2012 wil Profion Maintenance Linqs waarde toevoegen aan die discussie.

Door te kijken naar de stand van zaken van standaardisatie en door ruimte te bieden voor de argumenten van voor- en tegenstanders van standaardisatie. Wat is uw kijk op de zaak? Beluister de argumenten en draag bij aan de discussie bij Profion Maintenance Linqs op 13 december in Zoetermeer.

Tijd: 15:45 - 17:30 uur

Initiatiefnemers:

Sponsor:

Gasproductie I Gasopslag I Gasdistributie I Gasverwerking

FLEXIM: Van buiten meten, wat van binnen stroomt Flexim Instruments Benelux BV Tel.: +31(0)10 24 92 333 Fax.: +31(0)10 24 92 339

WWW.INDUSTRIELINQS.NL/PML Voor meer informatie kunt u contact opnemen met: kiki.nelson@industrielinqs.nl • Tel: 020 - 31 22 791

benelux@flexim.com www.flexim.com

034_flexim_pml.indd 1 03_A5staand_PML.indd 1

09-10-12 09-10-1216:07 16:07

Grolsch koploper in duurzaam bier In het kader van Duurzame Dinsdag publiceert merkenvergelijker Rank a Brand het jaarlijkse duurzame bieronderzoek, waarbij biermerk Grolsch als koploper uit de bus komt. Hiermee houdt de brouwer uit het Oosten van het land zijn positie als groenste biertje hoog, want ook in 2011 scoorde Grolsch de meeste punten op duurzaamheid. De nummers twee en drie in de ranglijst worden ingenomen door respectievelijk Bavaria en Gulpener. Tom Verhaegen, Algemeen Directeur Koninklijke Grolsch: ‘We zien het als een enorme waardering voor ons werk dat we dit jaar wederom door Rank a Brand zijn uitgeroepen tot groenste biertje van Nederland. Toch zijn we er nog lang niet. Onze doelstellingen voor 2015 zijn scherp. Maar we gaan ervoor en deze uitslag is geweldige aanmoediging!’

Citaten ‘De regelgeving loopt in feite achter de maatschappelijke ontwikkelingen aan en belemmert zo de verduurzaming van de energievoorziening.’

Rens Knegt, directeur van Netbeheer Nederland, in Net NL ‘De belangrijkste bijdrage die Shell aan het klimaatprobleem levert, is het zoeken naar meer aardgas in

Windmolentje van twee meter hoog verboden

China.’

Scholieren op het Amsterdamse IJburg mogen geen twee meter hoge windmolen bouwen, die gebruikt zou gaan worden als lesmateriaal. De provincie NoordHolland geeft daarvoor geen toestemming, omdat het een verbod heeft aangekondigd op de bouw van nieuwe windmolens op land. Voor de school kan geen uitzondering worden gemaakt.

‘In afwachting van een definitief besluit, vermoedelijk nog dit jaar, komen er geen nieuwe windmolens bij’, aldus een woordvoerder. De provincie kondigde begin juli al aan geen nieuwe vergunningen meer af te geven voor de bouw van nieuwe windparken. Horizonvervuiling is daarvoor een belangrijk argument. Er moet volgens de provincie ook worden gekeken naar het belang van bijvoorbeeld de kwaliteit van de leefomgeving, landschap en cultuurhistorie.

Technisch Weekblad

Rel België rond Greenpeace-filmpje

‘Het ontwikkelen van derde-

In België is verbolgen gereageerd op een filmpje van milieuorganisatie Greenpeace waarin het lijkt alsof premier Elio Di Rupo wordt gefolterd. Met de marteling zou energiemaatschappij Electrabel hem willen dwingen de kerncentrales langer op te houden.

Een minister stelde dat het clipje op internet van weinig respect getuigt. De top van de Franstalige Groenen klaagt over een ‘instrumentalisering’ van politici.

Electrabel eist dat Greenpeace het ‘totaal onaanvaarbare’ filmpje verwijdert. Di Rupo zelf reageerde niet. Vlaamse media spreken over een shockerende clip.

Twee mannen slepen een acteur mee die de karakteristieke vlinderdas van Di Rupo draagt, om hem vervolgens te martelen.

organismen zoals algen, is veel logi-

Noodstroom-aggregaten IJtunnel naar Afrika

klimaatbeleid te bezuinigen.’

De noodstroom-aggregaten die sinds 1968 in de IJtunnel stonden gaan met pensioen. Ze worden binnenkort naar Afrika verscheept. De gemeente Amsterdam heeft de aggregaten geschonken aan stichting Gered Gereedschap. Deze stichting knapt gebruikt gereedschap op en geeft dit aan leerlingen van het technisch onderwijs in ontwikkelingslanden, bijvoorbeeld in Afrika. Meestal gaat het om handgereedschap en naaimachines. De noodstroom-aggregaten uit de IJtunnel vormen hierop een zeer welkome uitzondering. Ze geven onderwijs en veiligheid een flinke impuls. Ze zorgen voor de energievoorziening van de school en het ziekenhuis, zorgen voor het verlichten van de locaties én worden ingezet voor educatie op de technische school.

advies aan de (aankomende) regering

Shell-directeur Dick Benschop in

‘Eerst was het zo dat hoe eerder de aanvraag was ingediend, hoe meer kans op subsidie. Nu wordt er geselecteerd op efficiëntie.

Daardoor realiseren we voor drie miljard euro minder dezelfde energiebesparing.’

Demissionair minister Maxime Verhagen in BN De Stem

generatie biobrandstoffen, kleine scher dan een extra liter uit een suikerbiet proberen te persen.’

Michael Braungart, vader van bedrijfsfilosofie Cradle to Cradle, in Shell Venster.

‘Door de crisis worden de Europese klimaatdoelen makkelijk gehaald. Dit schept ruimte om op De Algemene Energieraad in een

‘Vooral het ontbreken van maatschappelijke acceptatie maakt dat de vooruitzichten voor schaliegas in Europa niet erg rooskleurig zijn.’

Peter Botschek, director energy van Cefic, in Chemie Magazine

UTILITIES 33 nr. 09 - 2012

033_H_wervelingen.indd 33

09-10-12 15:52

Bezoek ons op ENERGIE2012 9 t/m 11 oktober Stand 04.A038

Loop voorop in de turbulente wereld van energie

Master of Business in Energy systems Deze Engelstalige Masteropleiding biedt een combinatie van strategische kennis en technische achtergrond van de veranderende energiemarkt naar verschillende duurzame energiebronnen. Behaal een Mastertitel aan de TU Delft en behoor tot de mensen die hun organisatie dit nieuwe tijdperk in kunnen loodsen.

Het programma staat onder leiding van Prof.dr. Ad van Wijk, één van de meest invloedrijke duurzame energie ondernemers en vernieuwers in Europa.

Kijk op www.delfttoptech.nl/energy voor meer informatie of neem contact op met René Tamboer 015 278 38 92 of r.tamboer@tudelft.nl

Proces op niveau

De specialisaties van Jotem Waterbehandeling waterontharding • demineralisatie • decarbonatatie • membraanfiltratie (NF, RO) • ontijzering koolfiltratie • thermische ontgassing • membraanontgassing • continu-metingen en dosering spuiregeling • installatieverhuur • engineering • service en onderhoud Parelstraat 24 7554 TM Hengelo (O) T +31 (0)74 242 52 55 I www.jotem.nl

036_delft_jotem.indd 1

08-10-12 14:44

agenda Energiemarkten 29 en 31 oktober www.energydelta.org Amersfoort

Energy Delta Institute heeft een nieuw vijfdaags introductieprogramma ‘Energiemarkten’ ontwikkeld. Centraal in het programma Energiemarkten staat de transitie van een aanbodmodel naar een vraagmodel, waarbij de klant achter het stuur zit. De privatisering en liberalisering van de energiemarkt geven de sector een compleet ander karakter. De deelnemer krijgt een duidelijk inzicht in de verschillende onderdelen van de gehele energiemarkt.

iMaintain INFRA 1 november Drijvend Paviljoen, Rotterdam www.i-maintain.nl/infra

Investeringen in infrastructuur nemen af. Er is minder geld voor bouwen en minder geld voor behouden. Maar is dat erg? Een veranderende markt biedt ook mogelijkheden om zelf te veranderen. De versobering van de inframarkt biedt kansen! Tijdens iMaintain INFRA op 1 november 2012 wordt voor en met het publiek via lezingen en discussie gezocht naar die kansen. Industrielinqs stelt samen met de NVDO Sectie Infra een programma samen waarbij de hele waardeketen, van opdrachtgever tot en met instandhouder, wordt belicht.

Energy 4 Next Generations 1 en 2 november Science Centre NEMO, Amsterdam www. energy4nextgenerations.com

Duurzame keuzes hoeven niet noodzakelijk in te houden dat je inlevert op comfort, design en mogelijkheden. Nieuwe technologie kan zo worden ontworpen dat duurzame producten ook op andere vlakken goed scoren. Energy 4 Next Generations II wil voorbeelden naar voren brengen, waarbij goed ontwerp van beschikbare technologie leidt tot duurzame en comfortabele oplossingen.

Nationaal Sustainability Congres 20 november Congrescentrum NBC, Nieuwegein www.sustainability-congres.nl

Het thema van dit jaarlijkse Sustainability Congres is ‘The Revitalization of Sustainability: Dienen en verdienen’. De tijd is rijp voor nieuwe energie en een nieuwe focus voor de duurzaamheidsagenda voor de komende jaren. De nieuwe generatie leiders moet kaders en handvatten krijgen voor het bouwen aan een nieuwe toekomst. Het congres richt zich op bestuurders, managers, beleidsmakers, onderzoekers, product- en marktontwikkelaars, wetenschappers en consultants.

TVVL-Techniekdag 2012 21 november De Cantharel, Apeldoorn www.tvvl.nl/techniekdag2012

De TVVL-Techniekdag 2012 heeft als thema ‘Maak Duurzaam Rendabel’. De vraag naar duurzaamheid in de bouw neemt steeds verder toe. Dit geldt zowel voor nieuwbouw als voor renovatie. Duurzaam bouwen heeft positief effect op het klimaat en op de portemonnee van burgers en bedrijven door lagere gebruikskosten tijdens de levensduur. Onder leiding van dagvoorzitter Gregor Bak wordt tijdens deze middag het thema belicht vanuit verschillende invalshoeken.

Van vicieus naar virtueus: water in een circulaire economie 30 november Het Groene Paviljoen, Baarn www.waternetwerk.nl

Water, energie en grondstoffen hangen nauw met elkaar samen. En dat roept, op weg naar een groene economie, de nodige vragen op. Want waar moeten we ons op focussen? Wat zijn bijvoorbeeld de kosten aan energie en grondstoffen van de watercyclus en hoe kunnen we die reduceren of hergebruiken? Welke ontwikkelingen zijn kansrijk en welke visie hebben we eigenlijk op duurzaamheid? Het najaarscongres is gericht op de weg naar deze circulaire economie en wordt benaderd vanuit de ‘gouden driehoek’: politiek/beleid; innovatie/onderzoek; praktijk/economie. Daarmee is het congres interessant voor een breed scala aan professionals en beleidsmakers binnen en buiten de watersector.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

035_F_agenda.indd 35

UTILITIES 35 nr. 09 - 2012

09-10-12 15:52

I N

H E T VO LG E N DE

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M ER

10 V ER S C HI JNT WEEK

M

pe et S

cia

l

4 8

uw Nie

Gas

Thema: Gas Nieuw gas

Ameland op waterstof

Over tien jaar zal Nederland meer aardgas importeren dan exporteren. Een mijlpaal met vele gevolgen voor de Nederlandse gaswereld. Het is dan ook bijna onvermijdelijk dat er naar nieuwe bronnen moet worden gezocht. Nu het eenvoudig te winnen gas opraakt, kijkt de upstream gasmarkt naar onconventionele bronnen zoals tight gas, shallow gas, koolbedmetaan en schaliegas. Intussen investeren de Russen ook nog steeds in transportcapaciteit om Europa zo goed mogelijk te bedienen van het goedkope gas, dat al binnenkomt via Nordstream. In dit veranderende speelveld zal ook LNG een belangrijkere rol krijgen en voor Nederland een interessante optie blijven. Zeker als de transportsector van vervuilende brandstoffen zoals stookolie en diesel overstapt op LNG als brandstof. Daarnaast kijkt de markt ook steeds meer naar de inzet van groen gas als energiebron. Hoewel de bijdrage nog klein is, zou het duurzame gas een aanvulling kunnen worden in het duurzame portfolio. Denk aan biogas, maar ook aan het windgasproject van Greenpeace en Gasunie.

Bijmengen van waterstofgas in het openbare net, opgewekt door elektrolyse van water met windenergie.

GasTerra, Eneco, Joulz en Stedin hebben op Ameland een experiment uitgevoerd met het bijmengen van waterstof in aardgas. De afgelopen vier jaar werd in toenemend volume (tot maximaal twintig procent) waterstof bijgemengd in het aardgasnet van appartementencomplex Noorderlicht in Nes, Ameland. In die periode is onderzoek gedaan naar de invloed van waterstof op verschillende soorten leidingmaterialen en gastoestellen zoals hr-ketels en kooktoestellen. Is duurzaam geproduceerde waterstof inzetbaar in de gasvoorziening?

THEMA'S 2013 Utilities 1 Enlightenmentz Utilities 2 Water Utilities 3 Gas Utilities 4 Enlightenmentz Utilities 5 Water Utilities 6 Gas Utilities 7 Enlightenmentz Utilities 8 Water Utilities 9 Gas Utilities 10 Enlightenmentz

36 UTILITIES nr. 09 - 2012

036_volgende_nummer.indd 36

09-10-12 15:52

ENLIGHTENMENTZ

UTILITIES 37 nr. 09 - 2012

037_T_katern_enlightenmentz_cover.indd 37

09-10-12 15:51

EnErgy for nExT gEnEraTIonS Duurzame keuzes

hoeven niet noodzakelijk in te houden dat je inlevert op comfort, design en mogelijkheden. Het congres Energy 4 Next Generations II brengt voorbeelden naar voren, waarbij goed ontwerp van beschikbare technologie leidt tot duurzame en comfortabele oplossingen.

Op 1 november staat duurzame stedelijke ontwikkeling centraal, terwijl op 2 november duurzame productontwerpen met de x-factor worden getoond.

Designing a sustainable future Steden zouden in de nabije toekomst hun eigen energie kunnen opwekken. In veel zuidelijke landen is netpariteit al bereikt, maar verder van de evenaar is het nog even wachten. De grens verschuift simpel gezegd door óf het rendement van de zonnecellen omhoog te brengen óf de kostprijs ervan te laten dalen. Wetenschappers zoals Kees Hummelen en Albert Polman, beide verbonden aan het FOM Instituut, staan aan de voorkant van dit soort doorbraken. Hun fundamentele onderzoek leidt tot goedkopere materialen zoals kunststoffen die zonlicht zeer efficiënt kunnen omzetten in elektriciteit. Kunststof zonnecellen zijn niet alleen goedkoop, maar ook licht en flexibel. Enige nadeel is dat de opbrengst van rond de tien procent nog erg laag is. Toch heeft Kees Hummelen onlangs theoretisch bewezen dat de opbrengst omhoog kan worden gebracht naar zo’n twintig procent of meer.

Albert Polman probeert het traditioneel gebruikte silicium tien tot honderd keer dunner te maken.

Helaas gaat bij een dunnere zonnecel

het licht van de zon deels verloren, omdat het er dwars doorheen schijnt.

Een patroon van nanodeeltjes van zilver of silicium, dat op een dunne zonnecel kan worden geprint, verstrooit het zonlicht zo dat bijna al het licht van de zon efficiënt wordt ingevan-

talytische synthese Guido Mul van de Universiteit Twente heeft hoge verwachtingen van het omzetten van lichtenergie in chemische energie.

Ook hoogleraar Future Energy Systems Ad van Wijk van de TU Delft ziet veel kansen om steden

Bij het ontwerpen van een duurzamere toekomst lijken bedrijven momenteel een dominantere rol te spelen dan overheden. gen. Daarmee zijn rendementen tot zeventig procent mogelijk.

De voorspellingen voor fotovoltaïsche energie zijn dus gunstig, maar zonlicht kan veel meer. Op dit moment wordt er naarstig gewerkt aan een derde zonnetechnologie: solar fuels, oftewel het omzetten van zonlicht in brandstof, bij voorkeur door omzetting van CO2. Wat zou er mooier zijn dan van het overvloedig aanwezige CO2 een vloeibare brandstof te maken met behulp van licht, zoals fotosynthese in de natuur? Hoogleraar fotoka-

schoner en leefbaarder te maken: ‘Technologisch kan al heel veel. En nieuwe technologie maakt nog meer mogelijk. Energiedakpannen, auto’s als decentrale energiecentrales en bijvoorbeeld ruiten die in combinatie met organische led’s licht kunnen geven. Dat cleantech-concepten in onder andere de bouw nog geen revolutie ontketenen, heeft eerder te maken met menselijk conservatisme en gebrek aan sociale innovatie.’

Topexpert op het gebied van zonneenergie Wim Sinke vindt zonnestroomsystemen van nu technisch

38 UTILITIES nr. 09 - 2012

038_39_BB_Katern_enlightenmentz.indd 38

09-10-12 15:51

goed, maar esthetisch een gemiste kans. De hoogleraar breekt een lans voor meer design in de solarbranche.

‘Het wordt tijd dat betaalbaar en fraai samengaan. Eerst mooi en betrouwbaar, dan goedkoop. Zo creëer en bewaar je draagvlak en dat zal hard nodig zijn als we vanuit ieder raam zonnesystemen willen zien liggen, staan of hangen.’

Energie is niet de enige component die het leefklimaat van steden beïnvloedt. Ook begroeiing en landbouw hebben invloed op het leefklimaat in de stad. Landbouwdeskundige Wijnand Sukkel toont hoe de footprint van een stad aanmerkelijk kan worden verbeterd. Uit recent onderzoek blijkt dat voldoende groen in een stad fijnstof en verschillende emissies nog sterker vermindert dan altijd werd verondersteld. Bovendien

kan stadslandbouw ervoor zorgen dat minder voedsel hoeft te worden geïmporteerd.

Duurzame producten Bij het ontwerpen van een duurzamere toekomst lijken bedrijven momenteel een dominantere rol te spelen dan overheden. Terwijl de internationale politiek onlangs tijdens de klimaattop in Rio nauwelijks tot duidelijke afspraken kon komen, presenteerde The Coca Cola Company een plan om haar watergebruik drastisch te reduceren.

En wat te denken van de ambities om binnen enkele jaren naar een colafles te gaan die voor honderd procent uit biomassa bestaat? Jan Burger vertelt onder andere over de samenwerking met het Nederlandse Avantium.

Coca Cola staat daar niet alleen in. In de documentaire ‘Cleantech,

EnErgy for nExT gEnEraTIonS Voor de tweede maal wordt het congres Energy for Next Generations georganiseerd. Gedurende twee dagen bent u welkom in Science Center NEMO in Amsterdam. Voor meer informatie en inschrijven, zie: www.energy4nextgenerations.nl/

de Schone Toekomst’ laat VPRO’s Tegenlicht zien dat een nieuwe industriële revolutie onafwendbaar is.

Programmamaker Rob van Hattum legt de onmiskenbare signalen bloot.

Met schone technologie is de wereld in het komende tijdperk gezonder, rijker, innovatiever, productiever en veiliger te maken. In zijn recente documentaires over cleantech en greentech laat hij zien dat bedrijven die de komende jaren schone duurzaamheid niet integreren in hun processen en producten, straks geen bestaansrecht meer hebben.

Producten en processen zullen naar verwachting steeds duurzamer worden. Een gevolg hiervan is wel dat energieproductie en consumptie steeds slimmer op elkaar moeten worden afgestemd. Om decentraal duurzaam opgewekte energie op de juiste tijd bij de juiste gebruiker te krijgen, is intelligentie nodig in het energienet, maar ook in de apparatuur die deze energie gebruikt. Han Slootweg van de TU Eindhoven weet alles van zogenaamde smart grids die duurzame energievoorziening ook betrouwbaar moeten maken. n UTILITIES 39 nr. 09 - 2012

038_39_BB_Katern_enlightenmentz.indd 39

09-10-12 15:51

|

|

u in Schrijf u n

Energy 4 Next Generations II Designing a Sustainable Future

Amsterdam • Science Centre NEMO • 1 en 2 november 2012 Locatie: Datum:

Science Centre NEMO Amsterdam 1 november

thema: Sustainable Urban Design 2 november

thema: Sustainable Product Design Onderdeel van: Enlightenmentz-festival Organisatie: Industrielinqs, in samenwerking met NEMO Websites:

www.energy4nextgenerations.com www.facebook.com/enlightenmentz

ook meer voor terugkrijgt. Verschillende onderzoekers en industriële bedrijven begrijpen steeds beter dat de combinatie van design en duurzaamheid straks essentieel is voor hun eigen voortbestaan.

Energy 4 Next Generations II wil voorbeelden naar voren brengen, waarbij goed ontwerp van beschikbare technologie leidt tot duurzame en comfortabele oplossingen. Daarbij heeft elke dag een andere invalshoek.

Op 1 november zal het om duurzame stedelijke ontwikkeling gaan, terwijl op 2 november duurzame productontwerpen met de x-factor centraal staan.

Designing a sustainable future Duurzame keuzes hoeven niet noodzakelijk in te houden dat je inlevert op comfort, design en mogelijkheden.

Nieuwe technologie kan zo worden ontworpen dat duurzame producten ook op andere vlakken goed scoren.

Soms mag het zelfs iets meer kosten, omdat je er dan

Meer Informatie Congresinformatie: Kiki Nelson • kiki@industrielinqs.nl • 020-31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

www.energy4nextgenerations.nl Initiatiefnemers:

02_A4-spread.indd 2

Mediapartners:

09-10-12 13:57

Dag 1: Sustainable Urban Design

Dag 2: Sustainable Product Design

Centraal op de eerste dag van Energy 4 Next Generations

Grote bedrijven kiezen nu al voor duurzame paden die

(E4NG) staan duurzame ontwerpen die rekening houden

uiteindelijk hun eigen voortbestaan moeten garanderen.

met de eigenheid van stedelijke gebieden. Hoe kunnen

Zo investeert Lego 400 miljoen euro in een Duits

bouwmaterialen worden ontwikkeld die moderne en his-

windmolenpark, om hun blokjes groen te produceren. Een

torische steden verduurzamen terwijl ze rekening houden

stap verder gaat het ontwikkelen van compleet nieuwe

met bestaande bouw? Met verschillende cases & classes

producten die innovatieve technologie koppelen aan

biedt het congres inspiratie voor iedereen die de duurzame

duurzaamheid, design en comfort.

ontwikkeling wil versnellen. Daarnaast worden tijdens deze

Tijdens de cases & classes geven ontwerpers, technologen

dag maatschappelijke innovaties belicht die ervoor zorgen

en marketeers inspiratie voor Enlightenmentz: producten en

dat technologische innovaties en duurzame producten ook

processen die op alle vlakken een goed en verlicht gevoel

daadwerkelijk worden doorgevoerd.

geven. Producten die consumenten ook daadwerkelijk de schone keuze bieden.

Doelgroep: Sustainable urban designers, architecten, bouwbedrijven, woningcorporaties, wetenschappers, indus-

Doelgroep: Sustainable product designers, product

triële managers, beleidsmakers, studenten en technologen

ontwikkelaars, wetenschappers, industriële managers, beleidsmakers, studenten, technologen en engineers.

Sprekers: Kees Hummelen, FOM; Wijnand Sukkel, WUR; Guido Mul, Universiteit Twente; Jupijn Haffmans, De Gezonde

Sprekers: Jan Burger, The Coca Cola Company;

Stad; Arie Alders, design architect; Ad van Wijk, TU Delft;

Albert Polman, FOM Institute AMOLF; Rob van Hattum, VPRO;

Wim Sinke, ECN

Han Slootweg, Enexis: Robert van den Hoed, HvA; Martijntje Smits, Copernicus Institute; Gerard van Harten, boegbeeld topsector chemie

Kijk voor het gedetailleerde programma op www.energy4nextgenerations.nl

Finalisten Enlightenmentz of the Year 2012 Process Enlightenmentz • De PEF-fles van Avantium • Terugwinnen vetten en eiwitten uit dierenhuiden van AkzoNobel • Magnetisch koelen van BASF Product Enlightenmentz • Zuiverende windmolens van Dutch Rainmaker • Dyneema vliegertouw van DSM • Gewasbescherming met UV-licht van Clean Light Social Enlightenmentz • Llowlab van Lowlands en Jan Douwe Kroeske • Windgas van Greenpeace en Gasunie • Wakawaka van Wakawaka foundation Urban Enlightenmentz • Car2Go van Daimler • Recycling Light van Tauw • Energy Valley Topclub van verschillende organisaties en topclubs

facebook.com/Enlightenmentz

02_A4-spread.indd 3

@enlightenmentz

09-10-12 13:57

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

Energyst Rental Solutions NV terbekehofdreef 24 B - 2610 WiLRiJK, BeLGiË tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

WATER

Diensten

PRODuCten

Lubron Waterbehandeling BV Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders. nl Website: www.esders.nl

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

GAS

Diensten

WATER

Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders. nl Website: www.esders.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

STAR Oil Gas Power

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad. nl Website: www.bermad.nl

sir. W. Churchill-laan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Noxon Stainless B.V.

PRODuCten

BERMAD Holland

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Inspectie en Keuringen

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

STAR België Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

DDM Demontage B.V. Demontage - sloopwerken transport - Asbestsanering Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES abonnementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 BETA Publishers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Delft TopTech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Duurzaamgebouwd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Energy 4 Next generations II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40, 41 Euroforum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .bijlage Evenementenhal Gorinchem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Evides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Flexim Instruments Benelux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 iMaintain Infra 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Jotem Waterbehandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Market Review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Vincent IJff, tel. 070 399 0000

MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4, 56 Profion Maintenance Linqs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Reed Business Opleidingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Viro Engineering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Watervisie 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

42 UTILITIES nr. 09 - 2012

042_marketreview_index.indd 42

09-10-12 16:14

Twaalf finalisten strijden om Enlightenmentz of the Year Het congres Energy 4 Next Generations II dat Utilities samen met Science Center NEMO organiseert op 1 en 2 november laat de huidige stand zien van de duurzame energieontwikkeling. Steeds vaker duiken er voorbeelden op van duurzame initiatieven die aansluiten

op de behoeften van steeds meer mensen. Deze voorbeelden noemen we Enlightenmentz en om de ondernemers die hun nek durven uit te steken te belonen, riepen we de Enlightenment of the Year Award in het leven. De uiteindelijke winnaars van de vier categorieën

ProcEss • De PEF-fles van Avantium. Het Amsterdamse chemie-

process, product, social en urban mogen straks één jaar lang de titel ‘Enlightenment of the Year’ voeren.

De uitgebreide beschrijvingen van de Enlightenmentz vindt u verder in deze bijlage. Maar eerst een beknopt overzicht van de door de jury gekozen Enlightenmentz. n

social • Llowlab van Lowlands en Jan Douwe Kroeske.

bedrijf tekende een contract met Coca-Cola voor de

Popfestivals zijn uitstekende locaties om duurzame ont-

ontwikkeling van een honderd procent biogebaseerde

wikkeling onder de aandacht te brengen van een groot

colafles. Haar specifieke technologie kan dus een

publiek. Llowlab stond dit jaar voor de derde maal op

enorme impact hebben. Mogelijk drinken we over een

het Lowlands-festival. Zeker 20.000 mensen bezochten

paar jaar cola uit een biofles.

• Terugwinnen vetten en eiwitten uit dierenhuiden van

het duurzaamheidsplatform.

• Windgas van Greenpeace en Gasunie. Gasunie en

AkzoNobel. Het chemieconcern ontwikkelde een

Greenpeace Energy zetten windenergie om in water-

methode waarmee bij de leerproductie op een schone

stofgas dat via het gasnet wordt gedistribueerd. Zo

manier eiwitten en vetten zijn te herwinnen. Het maakt

kunnen de overschotten van windenergie worden

een reductie van de veestapel mogelijk, omdat ze in

opgeslagen voor later gebruik en wordt overbelasting

voeding zijn te verwerken.

• Magnetisch koelen van BASF. Met magnetisch koelen

van elektriciteitsnetten voorkomen.

• WakaWaka van Intivation. De WakaWaka-lamp

kunnen koelkasten en airco’s in de toekomst moge-

(‘wakawaka’ is Swahili voor ‘schitterend licht’) is een

lijk vijftig procent energiezuiniger hun werk doen.

bijzonder efficiënte solar LED-lamp. De lamp biedt vol-

Chemiereus BASF en verschillende wetenschappers

gens Intivation licht aan de 1,6 miljard mensen die het

werken aan de eerste toepassingen.

zonder elektriciteit moeten stellen.

Urban

ProdUcT

• Car2go van Daimler. Autofabrikant Daimler heeft in

• Zuiverende windmolens van Dutch Rainmaker.

Amsterdam eind 2011 een slim concept van autodelen

Een windmolen die water uit de lucht wint. Dutch

met elektrische Smarts geïntroduceerd. Een gebruiker

Rainmaker ziet grote kansen in de landbouw, maar ook

kan met een speciale pas één van de driehonderd Smarts gebruiken als auto. Kosten: 29 cent per minuut.

• Recycling Light van Tauw. Zestig procent van het

in ontwikkelingslanden en Zuid-Europa.

• Dyneema vliegertouw van DSM. Zeeschepen kunnen veel energie besparen door grote vliegers als zeil te

energiegebruik door overheden gaat naar openbare

gebruiken. Het vliegertouw moet dan wel extreem

verlichting. Het technologiebedrijf Tauw ontwikkelde

sterk zijn. Chemiegigant DSM produceert en levert die

een dynamisch systeem dat alleen licht geef wanneer

inmiddels.

nodig en dat bovendien wordt gevoed door zonneenergie.

• Energy Valley Topclub van verschillende organisa-

• Gewasbescherming met UV-licht van CleanLight. Het bedrijf CleanLight heeft een methode voor gewasbescherming ontwikkeld op basis van UV-licht. Daardoor

ties en topclubs. Energy Valley Topclub is een brede

is het gebruik van chemische middelen met minimaal

samenwerking in de provincie Groningen die actief

vijftig procent te reduceren.

energie en duurzaamheid onder de aandacht wil brengen. Belangrijk speerpunt is de vergroening van het stadion van FC Groningen.

UTILITIES 43 nr. 09 - 2012

043_U_Katern_enlightenmentz.indd 43

09-10-12 15:51

URBAN ENLIGHTENMENTZ De luchtkwaliteit in met

name grote steden laat nog heel wat te wensen over.

Auto’s, vrachtwagens en scooters stoten veel fijnstof en CO2 uit en ook de uitstoot van de vele gaskachels is niet bevorderlijk voor de leefkwaliteit in de stedelijke omgeving. Gelukkig zijn er ook partijen die op een andere manier kijken naar transport, vervoer en behuizing. Energieleverende huizen, duurzame datacenters een groen stadion en schone vervoersconcepten maken kans op de titel Enlightenment of the Year.

Duurzame technologie verbetert luchtkwaliteit steden Veel energiebesparende oplossingen zijn al langer voor handen en comfortabel wonen zonder het gebruik van fossiele brandstoffen is nu al mogelijk.

Om mensen te inspireren en na te laten denken over duurzaam wooncomfort bouwde energietransporteur Enexis het EcoNexis huis in Zwolle.

De verschillende installaties zorgen ervoor dat het huis in zijn eigen elektriciteit voorziet. Een slim net vormt de basis voor het efficiĂŤnt omgaan met energie. Een display in de woonkamer laat zien wat het beste tijdstip is om voordelig de was te doen. De honderd vierkante meter zonnepane-

len op het dak kunnen jaarlijks 10.000 kilowattuur elektriciteit produceren.

Het huis heeft een warmtepomp en gebruikt aardwarmte om te verwarmen en te koelen. Een slimme installatie hergebruikt de warmte van het afgevoerde douchewater voor verwarming. Het huis kan verwarmd worden met handwarm cv-water van 35 graden. De muurisolatie is 30 centimeter dik, bij het dak 45 centimeter en bij de vloer 20 centimeter.

Team NUT gooit het over een andere boeg en wil juist bestaande woningen zo duurzaam mogelijk inzetten. Het team heeft een aantal alternatieve mogelijkheden bedacht voor het gebruik van lege kantoorgebieden door het introduceren van functies als energieopwekking, duurzame teelt van voedsel en hieraan gerelateerde publieksfuncties.

Ook ColoCenter denkt een duurzame toepassing te hebben gevonden.

Het meest duurzame datacenter van Nederland opende onlangs haar deuren. Op bedrijventerrein Lansinghage in Zoetermeer bouwde men een leeg bedrijfspand om tot een ultramodern

44 UTILITIES nr. 09 - 2012

044_45_x_Katern_enlightenmentz.indd 44

09-10-12 15:49

datacenter met een Power Usage Effectiveness (PUE) van minder dan 1.1. Dat betekent dat er minder dan vijf procent energie nodig is om het datacenter te koelen en nog maximaal vijf procent voor de UPS-systemen en overige zaken.

Dat het ook groter kan, bewijst de Energy Valley Topclub, een brede samenwerking van kennisinstellingen, Groninger topsportclubs, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Een belangrijk speerpunt is de vergroening van het Euroborg-stadion van FC Groningen. Het is de bedoeling dat het stadion en het bedrijventerrein Europapark groene stroom gaan opwekken. Gedacht wordt aan zonnepanelen en windmolens op het dak van het voetbalstadion. Dit moet genoeg energie opwekken om in 2020 tweehonderd duizend woningen van stroom te voorzien. Op het bedrijvenpark Europapark worden bedrijven als Menzis, Enexis, de Mediacentrale, afvalverwerker Attero (producent van groen gas) en de Ikea (producent van restwarmte) bij het plan betrokken.

Transport en vervoer Het grootste probleem voor de luchtkwaliteit van de Nederlandse steden wordt niet veroorzaakt door

verwarming, maar door transport.

Vandaar dat ook een aantal transportprojecten is genomineerd als Urban Enlightenment of the Year. Zo heeft Daimler op basis van een succesvol proefproject in het Duitse Ulm in Amsterdam eind 2011 een concept van autodelen met elektrische auto’s geïntroduceerd. Dit concept bestaat erin om als gebruiker één van de driehonderd elektrische car2gosmarts te gebruiken als auto.

Wie ze wil gebruiken moet zich registreren via internet, maar is verder niet verbonden aan abonnementskosten. Geregistreerde gebruikers krijgen een chipkaart. Alle car2go-auto’s hebben een lezer achter de voorruit die de chipkaart draadloos afleest.

De auto springt open, er moet een pincode worden ingevoerd op het dashboard waarna de gebruiker kan rijden. Automatisch geeft de auto door welke gebruiker ermee rijdt, en hoe lang zodat per minuut kan worden afgerekend. Dit concept moet Amsterdammers ertoe bewegen niet met hun eigen auto in de stad te rijden waardoor de CO2-uitstoot in de stad lager is.

De Belgische tak van technisch dienstverlener SPIE ontwikkelde eenzelfde soort concept, maar dan met elektrische fietsen. Het bedrijf denkt

dat gebruiksvriendelijke laadpalen en bijhorende elektrische fietsen een essentiële schakel kunnen worden in het toekomstige mobiliteitspatroon.

Het model dat werd ontwikkeld, is gericht op maximaal gebruiksgemak.

Bij het ‘docken’ wordt de fiets tegelijk geladen.

Om automobilisten ook ‘s nachts veilig en duurzaam te laten rijden, bedachten Tauw en LSC wel heel energiezuinige wegverlichting. Het idee maakt gebruik van de energie afkomstig van de koplampen van passerende voertuigen. Dit is mogelijk door op een juiste manier gebruik te maken van foto-luminescentie. Het licht van een passerende koplamp wordt gebundeld door het gebruik van een lens en wordt opgeslagen op fotoluminescent materiaal. Er wordt onderzocht wat het maximaal te behalen rendement uit het materiaal is en hoe het licht van passerende voertuigen maximaal kan worden benut.

Dat elektrisch vervoer in de binnenstad werkt, bewijst verhuisbedrijf Mondial Aad de Wit Verhuizingen.

Nog geen jaar geleden koos het bedrijf als eerste bedrijf ter wereld voor elektrische verhuisauto’s. Het elektrische voertuig rijdt op groene stroom van Greenchoice. n UTILITIES 45 nr. 09 - 2012

044_45_x_Katern_enlightenmentz.indd 45

09-10-12 15:49

PROCESS ENLIGHTENMENTZ De chemie speelt op

veel fronten een belangrijke rol bij het ontwerpen van een duurzame toekomst. Dat blijkt wel uit het aantal nominaties voor Enlightenmentz of the Year met een chemische invalshoek. Van magnetisch koelen en een honderd procent bio colaflesje tot ultrasterk vliegertouw voor zeilen op zeeschepen. Op 1 en 2 november wordt tijdens Energy 4 Next Generations II in NEMO duidelijk of chemische bedrijven ook met de awards aan de haal gaan.

Chemie helpt bij ontwerp duurzame toekomst Een mooi lichtend voorbeeld voor een duurzame toekomst is magnetisch koelen. Magnetische koeling is een veelbelovende techniek waarmee energieverbruik tot vijftig procent kan worden gereduceerd. Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) en BASF onderzoeken samen materialen hiervoor en ontwikkelen apparaten voor toepassing van deze technologie. Magnetisch koelen lijkt geschikt voor industriële processen, maar zeker ook voor consumentensystemen als airco’s en koelkasten.

Vliegertouw En er zijn meer voorbeelden waaruit blijkt dat de chemie interessante concepten en technologie kan bieden die energiebesparend zijn en de footprint van veel toepassingen kan verminderen. Zo produceert chemieconcern DSM vliegertouw voor enorme zeilen op schepen. Het bedrijf nam bovendien een groot aandeel in het bedrijf SkySails dat al enige tijd vliegerzeilen produceert voor vrachtschepen. De voortstuwingskracht van een vlieger is volgens DSM vergelijkbaar met de kracht 46 UTILITIES nr. 09 - 2012

046_47_Y_Katern_enlightenmentz.indd 46

09-10-12 15:49

van de motoren van een Airbus 320.

Dat kan op wereldschaal tien ton aan brandstof per dag schelen, vaak ook nog stookolie. De uitstoot van broeikasgassen wordt met gemiddeld 35 procent verlaagd. Als alle vrachtschepen op deze aarde zouden vliegeren, scheelt dat 32 ton CO2 per dag.

Het vliegertouw wordt gemaakt van DSM Dyneema, de sterkste vezel ter wereld, volgens DSM. In het touw zit een datakabel verwerkt die gegevens

wegen de huiden na de behandeling minder. Ook zorgt de methode ervoor dat minder energie, water en chemicaliën nodig zijn dan bij de traditionele ontvettingsmethoden.

Bovendien ontstaat er aanzienlijk minder afvalwater en is het vet dat via de DME-methode wordt verkregen meer waard.

Leerlooierij de Koninklijke Hulshof in Lichtervoorde gaat het nieuwe procedé van AkzoNobel toepassen,

De voortstuwingskracht van een vlieger is volgens DSM vergelijkbaar met de kracht van de motoren van een Airbus 320. doorstuurt naar het besturingsmechanisme van de vlieger op de boot.

Ontvetten Al eerder viel AkzoNobel in de prijzen als winnaar van de Responsible Care Prijs van de VNCI. Huiden van geslachte dieren worden hergebruikt voor leer en voeding voor mens en dier. Met een nieuwe technologie van Akzo

waarbij vetten en eiwitten op een efficiëntere en schonere manier kunnen worden teruggewonnen bij de leerproductie. Die kunnen worden verwerkt in bijvoorbeeld hamburgers.

Volgens directeur Herman Hulshof kan door wereldwijde toepassing van deze methode de veestapel mogelijk met wel tien procent worden gereduceerd.

Biofles Recentelijk vaak in het nieuws was het Amsterdamse chemiebedrijf Avantium dat een overeenkomst heeft gesloten met The Coca-Cola Company om samen een fles te ontwikkelen op basis van PEF in plaats van PET. Op dit moment wordt het uit olie gemaakte PET nog veel gebruikt om flessen van te maken, maar Avantium verwacht dat het biogebaseerde PEF die rol zal overnemen. Het bedrijf opende begin december 2011 in Geleen een pilotplant op basis van haar gepatenteerde YXY-technologie voor de productie van PEF. De pilot plant heeft een productiecapaciteit van veertig ton per jaar. Avantium verwacht over drie tot vier jaar op commerciële schaal PEF te kunnen produceren. Het bedrijf streeft er ook naar om het proces te kunnen voeden met diverse grondstoffen, zoals suikerriet, plantenresten en granen. Op de lange termijn zal Avantium licenties van haar YXYtechnologie uitgeven om productie van biogebaseerde materialen wereldwijd op grote schaal mogelijk te maken. n UTILITIES 47 nr. 09 - 2012

046_47_Y_Katern_enlightenmentz.indd 47

09-10-12 15:49

EnErgy 4 nExT gEnEraTIonS In de eeuw van de

noodzakelijke overgang naar een duurzame wereld, zullen nieuwe kolossale bouwwerken iconisch moeten zijn. Design-architect Arie Alders begreep dat tien jaar geleden al. Hij ontwierp de reusachtige ‘Valve of the Earth’ en verbeterde de afgelopen tien jaar het ontwerp. Voor het eerst laat hij het idee aan een groter publiek zien tijdens Energy 4 Next Generations. Want hij zoekt partners en een standplaats voor het gebouw.

Tekst: Wim Raaijen

Het duurzame ventiel van de wereld Verschillende kolossale, vaak megalomane gebouwen zijn veel ouder dan de weg naar Rome. Denk maar aan de Piramides in Egypte of Midden-Amerika.

Ze zijn imposant, vaak bedoeld als vertoon van rijkdom en macht. En ook in de moderne tijd willen politieke en economische machthebbers laten zien wat ze in hun mars hebben. Lange tijd bouwden de Amerikanen het ene na het ander hoogste gebouw ter wereld.

Maar dat is verleden tijd. Momenteel kom je het eerste Amerikaanse gebouw pas op plaats acht tegen. Daarboven staan gebouwen in China, Maleisië, Taiwan, Saoedi-Arabië en de Burj Khalifa in Dubai spant met haar 828 meter momenteel de kroon.

Dergelijke projecten lijken alleen mogelijk waar er een overvloed aan geld is, er toch wel een geldingsdrang is en waar de exploitatie niet per se uit hoeft. De symbolische waarde is vaak belangrijker dan de economische mogelijkheden.

In het Westen worden projecten tegenwoordig tegen de economische meetlat gelegd en moet er een duidelijke aanleiding zijn. Zo heeft Londen veel werk gemaakt van het nieuwe Olympisch Stadion. Tegelijkertijd koppelden de

Britten er direct een maatschappelijk thema aan, wellicht om het draagvlak breder te trekken. Londen wilde de meest duurzame Spelen ooit organiseren. Met name het Olympisch Stadion moest een nieuwe ecologische standaard zetten. Het stadion kent een capaciteit van 80.000 zitplaatsen, waarvan 25.000 vaste zitplaatsen en 55.000 zitplaatsen in een tijdelijke constructie.

Nu de Spelen zijn afgelopen, wordt de capaciteit van het stadion gereduceerd, de tijdelijke zitplaatsen verwijderd en hergebruikt. Er zijn plannen om het Olympisch stadion duurzaam te integreren in het grootste stedelijke park dat de laatste 150 jaar in Europa tot stand is gekomen. Er zit ook een Nederlands tintje aan het project. Het Nederlandse technologiebedrijf Imtech verzorgde de lucht- en klimaattechnologie: extreem energiezuinig en met een zeer lage CO2-uitstoot.

ledig op zonne-energie werken en komt op een van de eilandjes voor kust bij Rio de Janeiro te staan. De gigantische zonnetoren slaat overdag stroom op voor Rio. Wanneer er overdag meer energie binnenkomt dan nodig is, wordt zij opgeslagen door zeewater bovenin de toren te pompen. Deze watertanks kunnen ‘s avonds weer worden gebruikt om energie voor bijvoorbeeld verlichting op te wekken en creëren tegelijkertijd een kunstmatige waterval.

De toren biedt bovendien verschillende mogelijkheden. Naast een uitzichtpunt op 105 meter boven zee, is er ook een uitschuifbaar bungee jump-platform en een amfitheater. Het project symboliseert bovendien het grote aantal waterkrachtcentrales in Brazilië.

Waaronder de veertien megawatt stuwdam Itaipu, die tot een paar jaar geleden de grootste waterkrachtcentrale ter wereld was.

Itaipu Ook de Brazilianen willen over vier jaar, bij de volgende spelen, groot uitpakken. Zo heeft Rio al gekozen voor een ontwerp van het Zwitserse architectenbureau Rafaa dat een kunstmatige waterval ontwierp van 110 meter hoog. Die waterval zal vol-

Design Meer dan ooit moeten megaprojecten voldoende functionaliteit bieden, exploitabel zijn en toonbeelden van duurzaamheid vormen.

Wat dat betreft was designarchitect Arie Alders zijn tijd misschien wel vooruit toen hij tien jaar geleden het

48 UTILITIES nr. 09 - 2012

048_49_W_Katern_enlightenmentz.indd 48

09-10-12 15:51

© ARIE ALDERS / PuBLISIGN BV

idee kreeg voor ‘the Valve of the Earth’. Het gaat om een gigantisch bouwwerk, 456 meter hoog op een kunstmatig eiland van een kilometer in doorsnee, in de vorm van een strandbalventiel. Ergens in de wereld moet het voor de kust een energie- en CO2-neutrale toeristische stad worden en als het aan Alders ligt, wordt het zelfs een netto-producent van duurzame energie. Een wereldicoon van duurzaamheid, zo stelt hij zelf. En de vele toeristen die the Valve of the Earth bezoeken, brengen geld in het laatje. Op die manier moet het hele project ook geld opleveren voor de investeerders. Voor die toeristen heeft Alders zelfs ook een ‘Disney-achtig’ educatieproject bedacht, gestoeld op de vijf elementen van het leven.

Alders is ontwerper van huis uit en heeft inmiddels verschillende opvallende projecten gedaan. Zo ontwierp hij samen met Dick Bruna oriëntatiepalen voor kinderen op het strand (staan ook in Madurodam) en kinderverkeersborden voor in de les. Ook levert hij bijvoorbeeld ontwerpideeën om zonnepanelen aantrekkelijker te maken.

Soms kan het toevoegen van eenvoudige designelementen een zonnepaneel

veel aantrekkelijker maken dan een plat technisch vlak.’ Volgens Arie Alders zijn er mogelijkheden genoeg, soms ontleend aan de eenvoud van het dagelijkse leven. Zoals zonnepanelen in boekvorm voor scholen en menselijke figuren die zonnepanelen vasthouden.

realiseerbaar Maar van Alders mag het ook groots en meeslepend.

Ontwerpen in zijn project ‘Change the Skyline’ zijn er om de skyline van hele steden te verfraaien en natuurlijk ‘the Valve of the Earth’. Zoals bij veel van zijn ontwerpen liet hij zich hiervoor inspireren door een bekende vorm uit het dagelijkse leven in de zomer.

Met ‘the Valve of the Earth’ trok Alders al de aandacht van Dubai. Hij sprak ook met vertrouwelingen van de Sjeik in Dubai. ‘Ze waren zeer geïnteresseerd. Probleem op dat moment was echter dat het bouwwerk te weinig fundament zou hebben op de zanderige ondergrond voor de kust van Dubai. Daarna ben ik direct aan de slag gegaan. Geïnspireerd door het gigantische Troll-platform en de Hangzhou Bay Bridge staat het ontwerp nu op enorme palen. Zo ga ik ook te werk. In het ontwerp wordt

veel gebruik gemaakt van zonne-, water- en windenergie, maar ik laat me graag inspireren door nieuwe ontwikkelingen op het gebied van duurzame omzetting en opslag van energie.

Daarom zou het ook een idee zijn er een open source-project van te maken zodat telkens weer de nieuwste duurzame technieken en innovaties op the Valve of the Earth worden toegepast.’

Alders sprak in Nederland met tal van deskundigen. ‘Er wordt erg enthousiast gereageerd op het ontwerp. Ook bouwkundigen. Niemand heeft me nog verteld dat het niet realiseerbaar is.

De Nederlandse overheid wil me ook helpen met de juiste contacten om het project ergens in de wereld te realiseren. Anders dan bijvoorbeeld met dat idee voor de Nederlandse Berg, ga ik ervan uit dat dit project ergens in het buitenland moet worden gerealiseerd.

Behalve dat er natuurlijk voldoende geld moet zijn, krijg je een dergelijk initiatief er in het dichtbevolkte Nederland met alle regels nooit doorheen. Want daar ben ik natuurlijk wel naar op zoek: een standplaats voor dit gebouw. Dubai zou natuurlijk mooi zijn, maar waarom niet in China, Abu Dhabi, Qatar of Brazilië?’ n UTILITIES 49 nr. 09 - 2012

048_49_W_Katern_enlightenmentz.indd 49

09-10-12 15:51

SocIaL ENLIGHTENMENTZ Soms kunnen al bestaande

technieken door een nieuwe combinatie, samenwerking of andere toepassing ineens een wereld van verschil maken. Techniek valt of staat immers bij de acceptatie van de maatschappij. Partijen die techniek daadwerkelijk laten landen, maken kans op de titel Social Enlightenment of the Year 2012.

Techniek laten landen in de maatschappij Als een milieupartij en een transporteur van fossiele brandstoffen gaan samenwerken, is dat een sociale ontwikkeling van jewelste. Het is dan ook niet voor niets dat de samenwerking tussen Gasunie en Greenpeace Energy is genomineerd voor Social Enlightenment of the Year. Specifieker gaan de partijen samenwerken op het gebied van ‘windgas’. Daarbij wordt windenergie omgezet in waterstofgas

dat via het gasnetwerk wordt gedistribueerd. Op die manier kunnen de overschotten van windenergie worden opgeslagen voor later gebruikt en wordt overbelasting van elektriciteitsnetten voorkomen. Hiermee komt aardgasinfrastructuur in een nieuwe rol: als opslagmedium voor duurzame energie. Door de toevoeging van dit door wind geproduceerde gas wordt de energievoorziening in zijn geheel duurzamer.

Greenpeace en Gasunie zien dit als een belangrijke stap naar de energievoorziening van de toekomst. Om de overgang naar een duurzame energievoorziening mogelijk te maken zijn nieuwe oplossingen voor de opslag en transport van energie nodig. Het aanbod van elektriciteit opgewekt uit wind en zon schommelt namelijk sterk, al naar gelang de weersomstandigheden. Soms is er te veel en soms weer te weinig. Windgas, ook wel aangeduid als ‘power-to-gas’, brengt hier samen met bestaande gasinfrastructuur uitkomst. Bij tekorten springen aardgascentrales bij om de energievoorziening op peil te houden.

Nieuw is dat de overschotten kunnen worden omgezet in gasvorm. Gas is

makkelijk op te slaan en kan goedkoop worden getransporteerd.

In een elektrolyse-installatie wordt elektriciteit gebruikt om water te splitsen in zuurstof en waterstof. Dit is een schoon en duurzaam proces dat in de praktijk al bewezen heeft goed te werken. Het waterstof kan in het gasnet goed worden gemengd met het aanwezige aardgas. In de samenwerking zorgt Greenpeace voor de waterstofproductie en Gasunie voor de invoeding in het transportnet. De bedoeling is om de benodigde installaties in 2013 in bedrijf te stellen.

Licht biedt kansen Nu is zonne-energie niet geheel nieuw en bestaan LED-lampen ook al langer, maar een efficiënte LED-lamp die op zonne-energie werkt, betekent voor landen zonder betrouwbare stroomvoorziening letterlijk het verschil tussen dag en nacht. De hightech chip SunBoost Gen3 van het Nederlandse technologiebedrijf Intivation zorgt voor een hogere efficiency dan andere solar LED-lampen van dezelfde prijsklasse. Een dag laden in de zon zorgt voor ruim zestien uur leeslicht. De

50 UTILITIES nr. 09 - 2012

050_51_Z_Katern_enlightenmentz.indd 50

09-10-12 15:48

Als een milieupartij en een transporteur van fossiele brandstoffen gaan samenwerken, is dat een sociale ontwikkeling van jewelste. lamp heeft daarnaast vier verschillende lichtstanden en wanneer er nog maar een uur licht over is, schakelt de lamp automatisch naar een lagere lichtstand om toch nog even wat langer licht te hebben voordat deze de volgende dag weer in de zon kan worden geladen. Vanwege z’n efficiëntie doet de lamp het ook op dagen dat de zon wat minder schijnt, of wanneer het regent. De lamp wordt gemaakt van gerecycled plastic, geeft veel meer licht dan een kerosinelamp en voldoet aan hoge kwaliteitseisen.

De lamp biedt uitkomst aan de 1,6 miljard mensen die het zonder elektriciteit moeten stellen. Niet geheel toevallig is de lamp WakaWaka genoemd, wat in het Swahili betekent: schitterend licht. Met name in Afrika kunnen veel kinderen ’s avonds niet studeren omdat ze gewoonweg in het

donker hun boeken niet kunnen lezen.

Enige alternatief is een kerosinelamp, wat niet alleen brandgevaar oplevert, maar ook zeer ongezond en duur is.

De bedenkers van WakaWaka hebben dan ook niet alleen een product ontwikkeld, maar ook een stichting in het leven geroepen die kansarme kinderen in ontwikkelingslanden helpt met educatieprogramma’s.

Duurzame jongeren Popfestivals en sportstadions zijn uitstekende locaties om duurzame ontwikkeling onder de aandacht te brengen van een groot publiek. Het drijvende duurzaamheidsplatform Llowlab stond dit jaar voor de derde maal op het Lowlands-festival. Zeker 20.000 mensen bezochten het duurzaamheidsplatform.

Grootste hit dit jaar was het duur-

zame bubbelbad van de TU Delft.

Gezuiverd met zand, de pompen aangedreven door een windturbine en verwarmd door een zonneboiler.

Zeker 1.500 mensen hebben de rij voor het duurzame bubbelbad verkozen boven de rij voor de Lowlands douches. Andere hoogtepunten: de mobiele telefoonhoesjes van FairPhone, de moleculaire sieraden van Rijksuniversiteit Groningen, de buikband die buikvet omzet in energie om je mobiel mee op te laden van de TU Eindhoven, de tachtig vierkante meter nieuw land gemaakt van wilgenmatten, dat de Lowlander samen met de zwoegers van Rijkswaterstaat heeft gevlochten en de 3D geprinte gadgets van het Refab Lab van de TU Delft. Ook liet fysioloog professor Mark Post van de Universiteit Maastricht de allereerste stukjes kweekvlees zien. De Lowlander reageerde positief op deze ontwikkeling. De stukjes vlees, ontwikkeld uit runderstamcellen, zullen in november samenkomen in de allereerste kweekvleeshamburger. n UTILITIES 51 nr. 09 - 2012

050_51_Z_Katern_enlightenmentz.indd 51

09-10-12 15:48

ProdUcT ENLIGHTENMENTZ Comfort, transport of

simpele basisbehoeften als water en voeding kosten energie. Dat gegeven wil echter niet zeggen dat de hoeveelheid energie die ermee gemoeid is of de bron van die energie vaststaat. Gelukkig zijn er steeds meer innovatieve bedrijven die bij het ontwerp van producten een laag energieverbruik als uitgangspunt nemen, in plaats van het verbruik voor lief te nemen als noodzakelijk kwaad.

Energiebesparing steeds vaker in ontwerp meegenomen Overheidsingrijpen op voor mens en milieu belastende producten heeft zin. Dat bewijzen voorbeelden uit het verleden. Zo waren de fosfaten en wasmiddelen ooit een groot probleem voor het oppervlaktewater.

Toen wasmiddelfabrikanten werd verboden deze middelen nog te gebruiken, was hun eerste reactie dat dat onmogelijk was. Inmiddels is er geen wasmiddel meer waar fosfaten in zitten. De markt bleek innovatief genoeg om het probleem het hoofd

en zoeken met succes naar energiezuinige alternatieven. De grootste lichtende voorbeelden van duurzame producten zullen tijdens Energy 4 Next Generations getoond worden aan het publiek.

Neem koeling. In Nederland niet eens zo’n heel groot probleem, maar in de landen rondom de evenaar wel.

In Curaçao bijvoorbeeld. Met name slapen kan een probleem zijn als de temperaturen oplopen. Maar waarom zou je een hele kamer moeten koelen,

Nu energie een steeds meer besproken maatschappelijk thema wordt, nemen veel bedrijven zelf de verantwoordelijkheid en zoeken met succes naar energiezuinige alternatieven. te bieden. Hetzelfde geldt voor huishoudelijke apparaten. Toen het energieverbruik aan banden werd gelegd, bleken veel koelkasten, wasmachines en televisies toch een stuk energiezuiniger te kunnen werken. Nu energie een steeds meer besproken maatschappelijk thema wordt, nemen veel bedrijven zelf de verantwoordelijkheid

terwijl alleen de slaapplek koel hoeft te zijn? Yoeri Nagtegaal en Thomas van den Groenendaal van de TU Delft kwamen op hun idee voor een gekoeld bed toen ze hoorden dat hotels op Curaçao tachtig procent van hun onkosten verspijkeren aan energie.

Het gekoelde bed, genaamd Evening Breeze, wordt aan steeds meer

resorts in inmiddels tien landen en vier continenten verkocht. Via partner en beddenfabrikant Airborn is ook een consumentenversie van de Evening Breeze te koop in Nederlandse beddenspeciaalzaken. Dankzij een nieuw product, de Evening Breeze Canopi, kan de koeltechniek voortaan ook los worden verkocht en gekoppeld aan bestaande bedden.

Water uit wind Nog zo’n probleem dat niet direct op de thuismarkt wordt gevoeld: gebrek aan water. In woestijnlanden, met name op het Arabisch schiereiland is echter veel belangstelling voor de waterproducerende windmolen van Dutch Rainmaker. Het Friese bedrijf heeft zo’n molen opgebouwd op de research-locatie Wetsalt in Harlingen.

De molen drijft een compressor aan die verbonden is met een koeling in de mast. Door de koeling condenseert de waterdamp in de lucht, die vervolgens wordt gefilterd en opgevangen. De testmolen kan vijfhonderd liter water per dag maken, maar Dutch Rainmaker werkt aan een installatie die zevenduizend liter per dag kan maken.

52 UTILITIES nr. 09 - 2012

052_53_AA_Katern_enlightenmentz.indd 52

09-10-12 15:48

Doordat de installatie volledig zelfvoorzienend is, kan de technologie overal worden toegepast. Zo ziet het bedrijf internationaal marktpotentieel in ontwikkelingslanden en ZuidEuropa, maar ook nationaal in de landbouw, veeteelt, industrie en kassenbouw. Indien het geproduceerde water als drinkwater dient, zal het echter eerst gemineraliseerd moeten worden, omdat het gecondenseerde water (vrijwel) zoutloos is.

De installatie voor productie van water uit lucht gebruikt windmolens, zodat geen externe energiebron nodig is. Vanzelfsprekend zijn voor het functioneren van de installatie de luchtvochtigheid en de windsnelheid van belang. Toch kan de windmolen al snel worden ingezet aangezien een luchtvochtigheid van dertig procent of meer en een windsnelheid van minimaal twee meter per seconde al voldoende is.

Gewasbescherming De glastuinbouw is zeer innovatief en speelt tegenwoordig een belangrijke rol in de Nederlandse energievoorziening.

Toch is deze bedrijfstak tevens een grote energieverbruiker. Veel partijen zijn dan ook bezig met de toepassing van led-verlichting. Behalve dat led minder warmteverlies kent, is het licht ook eenvoudig aan te passen zodat alleen die golflengtes worden geproduceerd die nodig zijn voor de groei van planten.

Het bedrijf CleanLight gebruikt licht om een ander probleem te ondervangen: het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. CleanLight is gebaseerd op UV-techniek. Al meer dan honderd jaar geleden is aangetoond dat UV-licht schimmels doodt. Hierbij worden echter zeer hoge doseringen gebruikt die mens, gewas en biologische bestrijder in gevaar brengen.

De CleanLight-techniek werkt met een dosering die hoog genoeg is om de schimmels, bacteriën en virussen te doden, en laag genoeg is zodat het gewas geen schade oploopt. Door de inzet van CleanLight kunnen tuinders een vermindering van tenminste vijftig

procent op hun fungiciden realiseren bij het bestrijden van ziekten zoals Meeldauw en Botrytis.

Schone scheepvaart Soms ontstaan innovatieve ideeën door aanscherping van de wetgeving. In het geval van de binnenvaart is aanscherping van de uitstootnormen de aanleiding geweest voor tal van schonere technieken.

Zo neemt Interstream Barging eind 2012 als eerste de gasolievrije LNG Greenstream Tanker in gebruik. Deze innovatie voor de binnenvaart is ontwikkeld door Peters Shipyards en wordt volledig in Nederland gebouwd.

De LNG Greenstream Tanker is het eerste schip dat volledig vaart op LNG, Liquid Natural Gas, dat in elektriciteit wordt omgezet voor de voortstuwing.

De LNG Greenstream Tanker is een elektrisch aangedreven schip en een enorme stap voorwaarts voor de binnenvaart waar het gaat om duurzaamheid, veiligheid en efficiency.

Dat het nog schoner kan, bewijst DSM. Hoewel de technologie eeuwen oud is, heeft met name de grote vaart het zeilen herontdekt. Zeilen

anno 2012 is echter wel behoorlijk geëvolueerd. DSM produceerde al langer vliegertouw voor enorme zeilen op schepen. Maar het bedrijf nam ook een groot aandeel in het bedrijf SkySails dat al enige tijd vliegerzeilen produceert voor vrachtschepen. De voortstuwingskracht van een vlieger is volgens DSM vergelijkbaar met de kracht van de motoren van een Airbus 320.

De vlieger van Skysails vliegt op grote hoogte in loops in de vorm van een liggende acht, zo ongeveer op driehonderd meter hoogte. De kracht van het zeil levert twee megawatt aan energie op. Het trekvermogen is 320 kilonewton en dat is het getal dat vergeleken wordt met de Airbusmotoren.

Het vliegertouw wordt gemaakt van DSM Dyneema, het sterkste vezel ter wereld, volgens DSM. Toepassing van deze vliegers op grote vrachtschepen kan op wereldschaal tien ton aan brandstof per dag schelen, vaak ook nog stookolie. De uitstoot van broeikasgassen wordt met gemiddeld 35 procent verlaagd. Als alle vrachtschepen op deze aarde zouden vliegeren, scheelt dat 32 ton CO2 per dag. n UTILITIES 53 nr. 09 - 2012

052_53_AA_Katern_enlightenmentz.indd 53

09-10-12 15:48

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

_adv_www_uilities.indd 43

02-04-12 10:29

Hardenberg 13, 14 en 15 november 2012

Noord-Oost Gorinchem 19, 20 en 21 maart 2013

Noord-Oost DĂŠ vakbeurzen voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

055_evenementenhal.indd 1

Evenementenhal Hardenberg Energieweg 2 7772 TV Hardenberg T 0523 - 28 98 98 F 0523 - 28 98 00 I www.evenementenhal.nl E hardenberg@evenementenhal.nl

Ons evenement. UW MOMENT.

08-10-12 14:43

Superieur in Embedded Computers Op X-86 gebaseerde Embedded Computers, voorzien van 4 RS-232/422/485 poorten en 8 RS-232 poorten, 2 LAN’s, 6 USB 2.0 en een CompactFlash aansluiting. De VGA, DVI en LVDS-uitgangen maken deze computers uitermate geschikt in industriële toepassingen. De Embedded Computer heeft voorgeïnstalleerde Linux, Windows CE of Windows Embedded Standard 2009, waardoor systeemintegratie aanzienlijk vereenvoudigd wordt.

V2401/2402 serie Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

r

cial Offi

to

Dis ibu tr

adv_MoxaA4_embedcomp.indd 1 056_modelecmoxa.indd 1

03-04-12 13:14 08-10-12 14:43